Ζούμε σε μια ιστορική φάση όπου η χρησιμότητα και η αποδοτικότητα παρουσιάζονται ως φυσικός νόμος. Τα «μετρήσιμα αποτελέσματα», το time-to-market, η «επίπτωση». Ο Φρίντριχ Σίλλερ, στο λιτό αλλά αιχμηρό ποίημα «Αρχιμήδης και ο Μαθητής», αντιτείνει μια αρχή απλή αλλά επαναστατική, η τέχνη και η επιστήμη είναι θεϊκές όχι επειδή αποδίδουν καρπούς, αλλά επειδή ανυψώνουν το πνεύμα. Οι καρποί έπονται.
Όταν, αντίστροφα, λατρεύουμε μόνο τους καρπούς, αποκόβουμε το δέντρο από την ρίζα και τότε η παραγωγή υποκαθίσταται από προσομοιώσεις. Από εντυπωσιακά αποτελέσματα χωρίς ψυχή, έργα που «δουλεύουν» αλλά δεν μορφώνουν.
Η Ιδανική Τέχνη και η Ιδανική Επιστήμη. Από την «Ωφελιμότητα» στην «Παιδεία της Ελευθερίας»
Ο Σίλλερ στις Επιστολές για την αισθητική αγωγή, υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος ολοκληρώνεται όπου “παίζει”, εκεί όπου η ελευθερία (μορφή, ιδέα, κάλλος) συναντά την αναγκαιότητα (ύλη, κανόνας, νόμος). Η τέχνη, ως «παίγνιο σοβαρό», δεν είναι η υπηρεσία της αγοράς ή της πολιτικής συγκυρίας, αλλά η δασκάλα εσωτερικής τάξης. Καλλιεργεί ρυθμό, μέτρο και διάκριση. Ό,τι ισχύει για την τέχνη, ισχύει (με άλλους όρους) και για την επιστήμη. Πριν γίνει εξίσωση, μηχανή ή εμπορικό προϊόν, η επιστήμη είναι ποιότητα προσοχής. Η διατύπωση υποθέσεων, η τόλμη φαντασίας, η ικανότητα να «βλέπεις το αόρατο» και να το δένεις με το ορατό. Αυτή η ποιότητα δεν γεννιέται από την ταχύτητα εκτέλεσης ή την απόδοση επένδυσης· αλλά γεννά εκείνες τις ταχύτητες και αποδόσεις που έχουν νόημα.
Στο ποίημα, ο νεαρός «μαθητής» πλησιάζει τον Αρχιμήδη ζητώντας μύηση στην «θεϊκή τέχνη» και σπεύδει να κατονομάσει τα αποτελέσματά της, ως οχυρώσεις. Η απάντηση όμως του σοφού είναι κομβική… Η τέχνη ήταν θεϊκή προτού υπηρετήσει το κράτος. Αν ψάχνεις μόνο καρπούς, «κι η θνητή μπορεί να τους δώσει»· αν ζητάς την «θεά», «μην γυρεύεις την γυναίκα μέσα της». Με δυο στίχους ο Σίλλερ ξηλώνει την σύγχυση ανάμεσα στον σκοπό και στο μέσο. Η θεά είναι ο σκοπός (η αλήθεια, το κάλλος, η νοητική τάξη). Η «γυναίκα» είναι το μέσο (η επιτυχία, η δύναμη, το χρήμα, η δόξα). Όταν φλερτάρεις με το μέσο αντί για τον σκοπό, αποτυγχάνεις και στα δύο, χάνεις δηλαδή την θεά και καταλήγεις με βραχύβιους καρπούς.
Αυτή η ιεράρχηση εξηγεί γιατί πολιτισμοί που επένδυσαν μόνο στην εφαρμογή χωρίς στοχασμό παρήγαγαν τεράστιες μηχανές με μικρούς ορίζοντες. Και γιατί εποχές όπως η Αναγέννηση γέννησαν και τεχνολογικά θαύματα και καλλιτεχνικά κορυφώματα. Επειδή έδεσαν την τεχνική με την κοσμοαντίληψη. Ο Σίλλερ δεν αρνείται την χρησιμότητα, την υποτάσσει. Η ωφελιμότητα είναι ευλογημένη ως αποτέλεσμα, όχι ως είδωλο.
Από αυτήν την σκοπιά, η σύγχρονη ρητορική του «impact» χρειάζεται μια αναβάθμιση νοήματος. «Επίπτωση» δεν είναι να τρέχεις πιο γρήγορα· είναι να αλλάζεις το επίπεδο, να διαμορφώνεις κριτήρια, να καλλιεργείς ψυχές, να ανοίγεις κατευθύνσεις που δεν υπήρχαν. Η ιδανική επιστήμη και η ιδανική τέχνη δεν μετριούνται μόνο από την ισχύ των εργαλείων τους, αλλά από τον τύπο ανθρώπου που τρέφουν.
Ο Αρχιμήδης ως Πρόσωπο-Σύμβολο και η Ηθική του Ερευνητή.
Γιατί ο Αρχιμήδης; Όχι μόνον γιατί υπήρξε «μηχανικός του πολέμου» με νύχια, μοχλούς και κατόπτρα, αλλά γιατί υπήρξε μαθηματικός-αρχιτέκτονας του νοητού. Ο άνθρωπος που, υποτίθεται, ικέτευε να μην του διακόπτουν το διάγραμμα με το σπαθί. Αυτός ο μύθος συμπυκνώνει μια αξίωση, η θεωρία προηγείται της ισχύος. Τα τεχνουργήματα του Αρχιμήδη είναι «γήινα ενσαρκώματα» μιας θείας τάξης που πρωτοκατοικεί στον νου. Ο Σίλλερ τον επιστρατεύει ως ενσάρκωση της επιστήμης που δεν «δουλεύει» για να παραγάγει εντυπωσιασμούς, αλλά «στοχάζεται» για να συνομιλήσει με την μορφή του κόσμου.
Εδώ εισέρχεται η ηθική του ερευνητή. Η αλήθεια, λέει ο Σίλλερ, μοιάζει με καλυμμένη εικόνα. Δεν παραδίδεται σε «ανεξαγνισμένα χέρια». Δεν είναι πουριτανισμός· είναι παιδαγωγική. Ο νους που συνηθίζει να μεταχειρίζεται τα πάντα ως μέσο (προς δόξα, ισχύ και κέρδος) φτωχαίνει την ίδια του την πρόσβαση στον σκοπό. Η μουσική της επιστήμης μοιάζει με την Μούσα της ποίησης. Συγκινείται από την ταπεινή επιμονή, από την ευπρέπεια της μεθόδου, από την ειλικρίνεια της διάψευσης, από την χαρά της μικρής προόδου. Δεν συγκινείται από το άγχος του εντυπωσιασμού.
Αυτό φυσικά έχει χειροπιαστές συνέπειες… Αρχικά στην μεθοδολογία, όπου πριν από τους αλγορίθμους έρχεται η καλή ερώτηση. Η ιδανική επιστήμη δίνει χώρο στην υπόθεση, στην διαίσθηση, στην δημιουργική αποτυχία. Ο ερευνητής δεν «παράγει» μηχανικά· σμιλεύει έννοιες. Αμέσως μετά στην κοινότητα. Η αρετή της αποδοχής της κριτικής είναι όχι λιγότερο επιστημονική από την ορθότητα του αποδεικτικού. Κοινωνίες που επιβραβεύουν το PR αντί για την διαφάνεια και την μετα-αναλυτική αυτοκριτική, προβάλλουν προσομοιώσεις «προόδου». Στην εκπαίδευση αν μαθαίνουμε τους νέους να «επιλύουν» χωρίς να θεμελιώνουν, βγάζουμε τεχνικούς υψηλής δεξιότητας με χαμηλή κατεύθυνση. Αν, αντίθετα, τους διδάσκουμε να ρωτούν «τι είναι καλό να υπάρχει;», δημιουργούμε ερευνητές που μεταμορφώνουν και όχι απλώς «επιταχύνουν». Στην καρδιά του βρίσκεται το σίλλερειο «παίγνιο», η κατάσταση όπου ο νους παίζει σοβαρά με ιδέες, μορφές, υποθέσεις, όχι για να βγάλει αμέσως «λύση», αλλά για να βρει την τάξη. Από εκεί ξεκινά το πραγματικά νέο. Η τεχνική επαλήθευση είναι αναγκαία, αλλά δεύτερη.
Τι Σημαίνει «Να Μην Ζητάς την Γυναίκα Μέσα στην Θεά»
Η φράση του ποιήματος είναι σκληρή και τρυφερή συνάμα. Σκληρή, γιατί αρνείται στον νέο την βιασύνη της αξιοποίησης. Τρυφερή, γιατί του δείχνει μια πιο βαθιά ανταμοιβή. Πως αν προσεγγίσεις την θεά ως θεά (δηλαδή την επιστήμη ως αλήθεια), οι καρποί θα έρθουν με πληρότητα και διάρκεια. Αυτό μπορεί να μεταφραστεί ως εξής:
Μην συγχέεις τα κινήτρα μεταξύ τους. Η περιέργεια, ο θαυμασμός, η αγάπη της μορφής είναι πηγές κινητικότητας ισχυρότερες από τον φόβο.
Μην λογαριάζεις την αποτυχία ως αμαρτία. Είναι σκαλοπάτι στο παίγνιο. Εκεί χτίζεται ο χαρακτήρας που αργότερα θα αντέξει την επιτυχία.
Μην μετράς μόνο το αποτέλεσμα. Μέτρα την αλλαγή ορίζοντα, το πώς ένα έργο διευρύνει το πεδίο του εφικτού και του νοητού.
Σύνδεση της Μορφή με το Περιεχόμενο
Στα προγράμματα σπουδών, η «μεθοδολογία» να διδάσκεται μαζί με την ιστορία ιδεών. Η φυσική με την ιστορία της φυσικής· η πληροφορική με την λογική και την φιλοσοφία του νου· η αρχιτεκτονική με την αισθητική. Μόνο έτσι έιναι εφικτό να καταλάβουν οι φοιτητές γιατί σκεφτόμαστε όπως σκεφτόμαστε, και όχι μόνο το πώς να σκεφτόμαστε.
Χρειάζεται διαφάνεια στα δεδομένα, ειλικρινής χειρισμός σφαλμάτων, επιβράβευση της προδημοσίευσης αρνητικών αποτελεσμάτων. Η θεά απαιτεί καθαρά χέρια· χωρίς αυτά, οι καρποί θα είναι, αργά ή γρήγορα, άνοστοι. Πρέπει οι επιστήμονες και οι καλλιτέχνες να συν-επιμελούνται μαθήματα, εκθέσεις και παραστάσεις πάνω σε κοινά μοτίβα, όπως είναι η μορφή, η συμμετρία, η τυχαιότητα, η τάξη και το χάος, το μέτρο. Όχι για διαφήμιση, αλλά για να βιωθεί ξανά η ενότητα του νοήματος.
Το μήνυμα του Σίλλερ, δια στόματος Αρχιμήδη, είναι αυστηρό αλλά λυτρωτικό. Η επιστήμη και η τέχνη προηγούνται των χρήσεών τους. Δεν απορρίπτουμε την ωφελιμότητα, αντιθλετως την επαναφέρουμε στην θέση της. Όταν υπηρετεί την αλήθεια και το κάλλος, η τεχνική ανθίζει και καρποφορεί με διάρκεια. Όταν υποκαθιστά τον σκοπό, παράγει γρήγορα, αλλά ρηχά αποτελέσματα. Ο «μαθητής» κάθε εποχής πρέπει να μάθει να αναζητά την θεά, όχι την γυναίκα μέσα της. Να καλλιεργεί τον νου που συγκινείται από την ομορφιά μιας απόδειξης, την ψυχή που χαίρεται μια καθαρή μορφή, το χέρι που σέβεται την διαδικασία.
Αν το καταφέρουμε, θα ξανασμίξουμε στο παίγνιο της ελευθερίας, όπου ο άνθρωπος δεν μετριέται μόνο από την ικανότητά του να φτιάχνει πράγματα, αλλά από την δύναμή του να γυμνάζει την ψυχή του. Τότε οι καρποί θα έρθουν από μόνοι τους, ώριμοι. Και θα αντέξουν.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου