Αρχές Σύνταξης της Αρχαιοελληνικής Γλώσσας: 2. ΤΟ ΟΝΟΜΑ

(i) Ονομαστική και Κλητική

§2.17. Η ονομαστική είναι η πτώση στην οποία τίθεται το υποκείμενο του ρήματος και το κατηγορούμενο.

ΛΥΣ 24.4 φησὶ γὰρ ὁ κατήγορος || ισχυρίζεται, δηλαδή, ο κατήγορος.

ΛΥΣ 6.7 οὗτος δὲ ἢ πάντων εὐτυχέστατός ἐστιν ἢ πλεῖστον γνώμῃ διαφέρει τῶν ἄλλων || αυτός ή είναι ο πιο τυχερός απ' όλους ή ξεπερνάει κατά πολύ τους άλλους σε εξυπνάδα.

Το κατηγορούμενο, ωστόσο, μπορεί να τίθεται και σε πτώση γενική.

§2.18. Η ονομαστική, συνοδευμένη συνήθως από το μόριο ὦ, χρησιμοποιείται σε προσφωνήσεις στη θέση κλητικής, χρήση η οποία είναι κανονική για τις κτητικές αντωνυμίες και τη δεικτική αντωνυμία οὗτος. Η έκφραση ὦ οὗτος (ε, εσύ)χρησιμοποιείται ως προσφώνηση προκειμένου να τραβήξουμε την προσοχή κάποιου, ιδίως όταν δεν τον γνωρίζουμε.

ΣΟΦ Αντ 891-892 Ὦ τύμβος, ὦ νυμφεῖον, ὦ κατασκαφὴς οἴκησις αἰείφρουρος, || ώ τάφε μου, νυφική μου κάμαρα και σπίτι μου βαθιά σκαμμένο μες στη γη, αιώνια φυλακή μου.

ΑΡΙΣΤΟΦ Βατ 521 ὁ παῖς, ἀκολούθει δεῦρο τὰ σκεύη φέρων || δούλε, ακολούθησέ με εδώ με τα σκεύη.

ΣΟΦ Αι 89 Ὦ οὗτος, Αἶαν, δεύτερόν σε προσκαλῶ || ε, εσύ, Αίαντα, για δεύτερη φορά σού φωνάζω.

ΠΛ Συμπ 172.a Ὦ Φαληρεύς, ἔφη,οὗτος Ἀπολλόδωρος, οὐ περιμένεις; || ε, εσύ δημότη του Φαλήρου,είπε, Απολλόδωρε, δεν με περιμένεις;

Συχνά η ονομαστική συνδυάζεται με την κλητική στην ίδια φράση, ή μπορεί να λειτουργεί ως παράθεση της κλητικής.

ΟΜ Ιλ 3.276-277 Ζεῦ πάτερ […] Ἠέλιός τε || Δία πατέρα και Ήλιε.

ΑΙΣΧΙΝ 3.260 ὦ γῆ καὶ ἥλιε καὶ ἀρετὴ καὶ σύνεσις καὶ παιδεία || γη και ήλιε και αρετή και σύνεση και παιδεία.

ΞΕΝ ΚΠαιδ 3.3.20 ὦ Κῦρε καὶ οἱ ἄλλοι Πέρσαι || Κύρε κι εσείς οι άλλοι Πέρσες.

ΠΛ Πρωτ 337c Ὦ ἄνδρες, ἔφη, οἱ παρόντες, || άνδρες, είπε, εσείς που είστε παρόντες.

ΕΥΡ Εκ 534 Ὦ παῖ Πηλέως, πατὴρ δ᾽ ἐμός, || ω γιε του Πηλέα, και δικός μου πατέρας.

§2.19.Στην αρχή περιόδων εμφανίζεται μερικές φορές μια ονομαστική η οποία στη συνέχεια δεν έχει κανένα συντακτικό ρόλο μέσα στην πρόταση. Σ' αυτές τις περιπτώσεις, πρόκειται για ανακολουθία στη σύνταξη. Η συγκεκριμένη ονομαστική προοριζόταν κανονικά για υποκείμενο της κύριας πρότασης, στην πορεία όμως ο συγγραφέας τροποποιεί την έκφρασή του με αποτέλεσμα η ονομαστική να περιπίπτει σε συντακτική αχρηστία. Παρόμοιες ασυνταξίες είναι συχνές στον προφορικό λόγο.

ΞΕΝ Οικ 1.14 οἱ δὲ φίλοι, ἄν τις ἐπίστηται αὐτοῖς χρῆσθαι ὥστε ὠφελεῖσθαι ἀπ᾽ αὐτῶν, τί φήσομεν αὐτοὺς εἶναι; || κι οι φίλοι, αν κάποιος ξέρει πώς να τους συμπεριφερθεί, ώστε να ωφελείται από αυτούς, τί θα πούμε ότι είναι;

§2.20. Η κλητική δεν εντάσσεται στο πτωτικό σύστημα του ονόματος και δεν έχει κάποια ιδιαίτερη συντακτική λειτουργία στο πλαίσιο της πρότασης. Στην ουσία, η κλητική αποτελεί από μόνη της παρενθετική επιφωνηματική πρόταση. Χρησιμοποιείται σε αναφωνήσεις και προσφωνήσεις, και κανονικά συνοδεύεται από το μόριο ὦ. Η απουσία του μορίου ὦ δηλώνει σε μερικές περιπτώσεις εντονότερο συναίσθημα.

ΞΕΝ Απομν 2.6.4 ἀλλὰ ποῖον, ὦ Σώκρατες, ἐπιχειρήσομεν φίλον ποιεῖσθαι; || ποιον όμως, Σωκράτη, θα προσπαθήσουμε να κάνουμε φίλο μας;

ΠΛ Πρωτ 310d εἰ γάρ, ἦ δ᾽ ὅς, ὦ Ζεῦ καὶ θεοί, ἐν τούτῳ εἴη || μακάρι, είπε, Δία και θεοί, να εξαρτιόταν από αυτό.

ΠΛ Απολ 30c μὴ θορυβεῖτε, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, || μην κάνετε θόρυβο, Αθηναίοι.

ΔΗΜ 27.3 δέομαι δ' ὑμῶν, ὦ ἄνδρες δικασταί, μετ' εὐνοίας τέ μου ἀκοῦσαι || σας παρακαλώ, δικαστές να με ακούσετε με ευνοϊκή διάθεση.

ΔΗΜ 18.112 ἀκούεις Αἰσχίνη; || ακούς, Ασχίνη;

Σέβον η το σώμα σου

Μερικοί πολύ χρήσιμοι για τη ζωή, πρακτικοί κανόνες πού χρέος άλλα και συμφέρον έχει ο φρόνιμος άνθρωπος να τους προσέξει. Θα τους διατυπώσω αφού προτάξω ένα μικρό προοίμιο που αν δίνει την εντύπωση παραδοξολογίας, τούτο οφείλεται μόνο στη διατύπωση και όχι στο νόημά του.

Το σώμα μας έφτιαξε. Τα χέρια έκαναν το νου μας να ξυπνήσει και τη σκέψη μας να οργανωθεί. Αν τώρα ο νους προστάζει και τα χέρια εκτελούν, στην αρχή δεν ήταν έτσι τα πράγματα τα χέρια πρόσταζαν και ο νους εκτελούσε. Αυτά γύμνασαν, οδήγησαν, φώτισαν τη σκέψη μας. Αυτά μας δίδαξαν τις πρώτες μεθόδους: πως να συγκρατούμε, να χωρίζομε και να ενώνομε, δηλαδή να παρατηρούμε, να κρίνομε και να συλλογιζόμαστε.

Και τα πόδια μας εκκίνησαν, μας έβγαλαν από την κατάσταση του φυτού. Μας μετατόπισαν στο χώρο και μας απελευθέρωσαν από τις «ρίζες». Κ’ έτσι μας έδωσαν την πρώτη αίσθηση της ελευθερίας.

Και το κεφάλι; Αυτό μας εσήκωσε ψηλά. Το σήκωμα προς τα απάνω, η όρθωση, έκανε τον άνθρωπο. Από την ώρα που ο μακρινός πρόγονος κατόρθωσε να σηκωθεί και να σταθεί στα δύο του πόδια με το κεφάλι ψηλά, είδε τον ουρανό και μέσα του ένιωσε την πρώτη του αγωνία. Αν τα χέρια μας εδίδαξαν πώς να σκεπτόμαστε, αν τα πόδια μας ελευθέρωσαν, το κεφάλι μας έδωσε τη μεταφυσικήν ανησυχία και ανάταση.

«Σέβον η το σώμα σου, τίμα το σώμα σου» θα είναι η πρώτη παραίνεση.

Αν το σώμα μας είμαστε εμείς, και όχι ένας άλλος που τον έχομε φορτωθεί όπως ο σαλίγκαρος το καυκί του, αν εδώ δεν υπάρχουν δύο: το όχημα και ο ήνίοχος, άλλα το ίδιο το όχημα είναι ο ηνίοχος ο και ο ίδιος ηνίοχος είναι το όχημα, τότε όποιος σέβεται και τιμά το σώμα του σέβεται και τιμά τον εαυτό του, και όποιος δεν σέβεται ούτε τιμά το σώμα του δεν σέβεται ούτε τιμά τον εαυτό του.

Σ’ αυτή την αλήθεια απάνω μπορεί να οικοδομήσει κανείς όχι μόνο μιαν υγιεινή αλλά και μιαν Ηθική. Διδάξετε τους νέους να σέβονται το σώμα τους και θα γίνουν ευπρεπείς δεν θα επιτρέψουν στην οκνηρία και στην ακρασία να ασχημύνει το κορμί τους. Διδάξετε τους να τιμούν το σώμα τους και θα γίνουν εγκρατείς δεν θα παραδίνονται στις βάναυσες ηδονές ή στις χρείες των άλλων. Γιατί και στην πρώτη και στη δεύτερη περίπτωση το σώμα εξευτελίζεται, γίνεται όργανο ταπεινό και ντροπιάζεται.

…θα συμβούλευα στον φρόνιμο όχι την κομψότητα άλλα τη χάρη .Η χάρη επιβάλλεται με τη φυσικότητα και την ειλικρίνεια, την άνεση που τη χαρακτηρίζει. Χαριτωμένος αξίζει να ονομάζεται εκείνος πού παρουσιάζει στο ντύσιμο, στις κινήσεις, στους τρόπους του μια τελειότητα με μεγάλην άνεση. Ακριβώς επειδή ή τελειότητα αυτή είναι τόσο άνετη, δίνει στους άλλους την εντύπωση της ευκολίας, έως ότου δοκιμάσουν και εκείνοι να τη μιμηθούν, οπότε καταλαβαίνουν πόσο δύσκολη είναι, γιατί όταν τού λείπει το τάλαντο (και εδώ το χάρισμα είναι απαραίτητο), με την προσπάθεια που κάνει κανείς για να τη φτάσει, τη χάνει. Αν έχει έναν εχθρό η χάρη, αυτός είναι η προσπάθεια.

«Η μηχανή με την εισβολή της στη ζωή σου θα παραμορφώσει, θα φθείρει το σώμα σου· μην παραδίνεσαι στους πειρασμούς της».

Η εκπληκτική πρόοδος της τεχνολογίας στους χρόνους μας έχει επιβάλει την τυραννία τού εργαλείου. Τα πρώτα εργαλεία πού κατασκεύασε ο άνθρωπος, για να αλλάξει το φυσικό περιβάλλον και να το προσαρμόσει στις ανάγκες του, ήταν προεκτάσεις και συμπληρώσεις των αισθητήριων οργάνων και των άκρων του, των χεριών και των ποδιών του. Έπρεπε να καλύψει αποστάσεις, να κάμψει αντιστάσεις, να επιτύχει δυσανάλογα προς τις φυσικές δυνάμεις του αποτελέσματα, να ασφαλιστεί από την πείνα, το ψύχος, το σκοτάδι, την αρρώστια, τους εχθρούς —και για τούτο επινόησε ολοένα πιο περίπλοκες, πιο σίγουρες, πιο αποδοτικές μηχανές.

Αλλά οι υπηρέτες αυτοί, με τον καιρό, απομακρύνθηκαν από τα ανθρώπινα σχήματα, ξεπέρασαν και τις άμεσες ανθρώπινες χρείες, και αντί να υπακούουν στη θέληση μας, πάνε να επιβάλουν το δικό τους νόμο στον τράχηλό μας. Το σώμα μας φθείρεται πρόωρα από τα προϊόντα τους(τις τροφές και τα ποτά πού παρασκευάζουν), τα όργανά μας ατροφούν, τα άκρα μας αχρηστεύονται από τις “ευκολίες” που προσφέρουν (στην πληροφοριοδότηση, στη μετακίνηση, στους λογαριασμούς μας).

Κάτω από την τυραννία τους ο άνθρωπος, αν δεν εξολοθρευτεί, κινδυνεύει να πάθει σωματικές αναπηρίες και αλλοιώσεις σε κλίμακα πού δεν εγνώρισε ως τώρα η ιστορία τού είδους, με αναπόφευκτη συνέπεια να στερηθεί, μαζί με τη χαρά της ζωής, και αυτήν ακόμη την προσωπικότητά του.

Πως να αντιδράσομε στον κίνδυνο; Μη μπαίνοντας απερίσκεπτα (σαν τα άμυαλα παιδιά) στον ζυγό της μηχανής μη αναγνωρίζοντας σ αυτήν το δικαίωμα να μας υποδουλώσει. Τα εργαλεία έγιναν για να καλυτερεύουν τη ζωή, να ελευθερώνουν τον άνθρωπο από τις ανάγκες πού τον πιέζουν όταν δεν τους δίνομε τη θέση που τους ταιριάζει, παρά τους επιτρέπομαι, χάρη στις ανέσεις πού μας προσφέρουν, να μας θυσιάζουν, έχομε ηττηθεί —όχι απ’ αυτά άλλα από την απερισκεψία μας.

Θα ήταν μωρός εκείνος που θα αποφάσιζε να συστήσει την επάνοδο στη δήθεν παραδεισιακήν απλότητα των πρωτογενών κοινωνιών (ακόμη κι αν ήταν τούτο κατορθωτό, που δεν είναι) το τίμημα στην πρόοδο άξιζε να πληρωθεί, και το πληρώσαμε. Δεν συμβουλεύω λοιπόν αυτό, άλλα τούτο μόνο: με τον τρόπο που θα οργανώσομε τη ζωή μας: το επάγγελμα, την εκπαίδευση, την ψυχαγωγία μας, τα όργανα της ελευθερίας να μη γίνουν όπλα καταδούλωσης.

Πολλές φορές η επιτυχία δεν εξαρτάται από μας, άλλοτε πάλι υπερβαίνει τις δυνάμεις μας. Ο καθένας όμως είναι υπεύθυνος για τις καταστάσεις που μπορεί να ελέγξει, και επειδή ελέγχομαι, ευτυχώς, πολλές ακόμη, η ολιγωρία θα μας καταλογιστεί. Γιατί, όπως εξηγήσαμε, δεν γίνεται να παραδοθεί το «σώμα» χωρίς να προδοθεί η ψυχή, ή να παραδοθεί ή «ψυχή» χωρίς να προδοθεί το «σώμα».

3. «Προστάτευε με στοργή, και με θυσίες, το σώμα σου (προλαβαίνοντας, όσο είναι δυνατόν, και στην ανάγκη επανορθώνοντας τη φθορά του) άλλα γνώριζε ότι η υγεία δεν είναι πάντοτε αγαθό, γίνεται αγαθό και ή αρρώστια δεν είναι πάντοτε κακό γίνεται κακό».

Η υγεία γίνεται αγαθό μόνο για κείνον πού μπορεί να τη χαρεί και να την αξιοποιήσει και η αρρώστια γίνεται κακό μόνο για κείνον που κρύβεται πίσω της για ν αποφύγει ευθύνες, ή βιάζεται να τη θεωρήσει οριστική καταστροφή και παραιτείται από τη σωτηρία. Ν’ αγρυπνούμε για να διατηρεί το σώμα μας την ακμή και την ισορροπία του όχι και να τρέμομε για την υγεία μας, τόσο που η περιφρούρησή της να γίνει η αποκλειστική έγνοια της ζωής μας μια τόσο υπερβολική προσήλωση είναι ήδη αρρώστια, ή τουλάχιστον η αρχή της αρρώστιας.

Ο υγιής δεν έχει λόγο να απασχολείται διαρκώς με την κατάσταση του σώματός του, ούτε βρίσκεται πάντοτε σε συναγερμό, για να προφτάσει τάχα το ατύχημα που πρόκειται να του συμβεί μοιάζει με τον καπετάνιο που δεν έχει κολλήσει στο τιμόνι, άλλα τριγυρνά στό πλοίο ξένοιαστος, γιατί ξέρει ότι κάθε άντρας του πληρώματος, από το ναυτόπαιδο έως τον υποπλοίαρχο, βρίσκεται στη θέση του και κάνει τη δουλειά του· θα τον φωνάξουν όταν χρειαστεί, και τότε θα τρέξει να προλάβει το κακό.

Δεν μας λείπει μόνο η αγωγή της υγείας, μας λείπει και η αγωγή της αρρώστιας. Με την πρώτη εισβολή τού εχθρού μας πιάνει πανικός, και έτσι οι ίδιοι ετοιμάζομαι τον όλεθρό μας· ή αρχίζαμε να βρίσκομε την ήττα μας συμφέρουσα, και την προεξοφλούμε για να μη χάσομε τίποτα από τα πιθανά κέρδη της. Του φρόνιμου ανθρώπου η στάση είναι και στην περίπτωση αυτή εντελώς διαφορετική. Όχι μόνο συμφιλιώνεται με την κακή κατάσταση της υγείας του (εάν παρ’ όλες τις προσπάθειές του δεν διορθώνεται παρά επιμένει, ή και χειροτερεύει), όχι μόνο υποφέρει μ’ εγκαρτέρηση και αξιοπρέπεια τα δεινά της αρρώστιας του, άλλα γίνεται ικανός και να επωφεληθεί από την αναπηρία του ωφελείται ο ίδιος απ’ αυτήν με τον αγώνα ν’ αποκτήσει ένα αγαθό πολυτιμότερο από την υγεία, ωφελεί και τους άλλους με την πιο εντατική χρησιμοποίηση των δυνάμεων πού ακόμα διαθέτει.

Όπως ή καλή υγεία μπορεί τούς απερίσκεπτους να τούς ζημιώσει γινόμενη εμπόδιο στην ανάπτυξη των προσόντων τους, επειδή τους ενθαρρύνει να σπαταλούν αλόγιστα τα φυσικά τους κεφάλαια, έτσι και η αρρώστια μπορεί, σε όσους ξέρουν να συντάξουν με γενναιοφροσύνη τη ζωή τους μεθοδεύοντας τις σωματικές τους αδυναμίες με υπομονή και προνοητικότητα, να γίνει όχι τροχοπέδη άλλα συνεργάτης.

Εμπόδισε τον van Gogh η σχιζοφρένεια, τον Ντοστογιέφσκι η επιληψία, τον Beethoven η βαρηκοΐα, τον Spinosa η φυματίωση— να προσφέρουν στην παιδεία μας τον πλούτο του πνεύματός τους; Δεν μεγαλούργησαν από την αρρώστια τους (όπως κακώς υποθέτουν εκείνοι που θεωρούν τη μεγαλοφυΐα αδελφή της αρρώστιας)· μεγαλούργησαν παρά την αρρώστια τους, συντροφεμένοι από την αρρώστια τους.

Δεν είναι λοιπόν (πάντοτε και με οποιουσδήποτε όρους) αγαθό η υγεία, ούτε είναι (πάντοτε και με οποιουσδήποτε όρους) κακό η αρρώστια. Γίνεται και η μία και η άλλη το ένα ή το άλλο κατά τον τρόπο και από τον τρόπο πού τις αντιμετωπίζει ό άνθρωπος στη ζωή του, κατά τον τρόπο και από τον τρόπο πού τις τοποθετεί μέσα στο πρόγραμμα των επιδιώξεων, στον κώδικα των σκοπών του.

Τόσο πιο σίγουρα ιππεύει το δίτροχό του και τόσο πιο γρήγορα τρέχει ο ποδηλάτης, όσο βλέπει πιο μακριά μπροστά του μόλις προσηλώσει το βλέμμα του κοντά και κοιτάξει τα πόδια του, χάνει την ισορροπία και πέφτει. Όταν αναφτερώνει τον νου μας ένα πρόγραμμα μακράς πνοής, έχομε λ.χ. αφιερωθεί στη διακονία μιας υψηλής ιδέας και επιστρατέψει όλες τις δυνάμεις μας για τη νίκη της, η υγεία παίρνει νόημα και άξια, ως μέσον για το σκοπό πού έχομε θέσει —και η αρρώστια, αν μας τύχει ένας τέτοιος κλήρος, περνάει στο δεύτερο επίπεδο. Δεν εξαλείφεται βέβαια· απλώς τη λησμονούμε.

Και κάποτε προχωρούμε πιο πέρα: την ευλογούμε που περιόρισε τις άλλες μας δραστηριότητες και μας επέτρεψε να αφοσιωθούμε σε ότι καλύτερο μπορούμε να προσφέρομε με τις δυνάμεις που μας απομένουν.

Αντίθετα, όταν δεν υπάρχει ο μακρινός στόχος, ή υγεία δεν χρησιμεύει ουσιαστικά σε τίποτα, και ή αρρώστια (όχι η βαριά, άλλα και ένας ασήμαντος ακόμη πονόδοντος) εξελίσσεται κάποτε σε τραγωδία.

—«Έδάμασε» λέμε σ’ αυτές τις περιπτώσεις «τη σάρκα μας το πνεύμα» τούτο όμως το σχήμα λόγου είναι απατηλό, με τον δυϊσμό πού παρεισάγει. Καλύτερα να λέμε: η αρρώστια δεν κατάφερε να σπάσει την ενότητα της ψυχής με το σώμα μας, άλλα ίσα – ίσα έκανε πιο συμπαγή, αρμονικότερο—δημιουργικότερο — ευτυχέστερο, τον εαυτό μας την ώρα ακριβώς που διέτρεξε τον μέγιστο κίνδυνο —να διαλυθεί.

Η νύχτα των χρησμών

Τα κορμιά μετράνε, βέβαια – μπορεί να μετρούν περισσότερο από όσο είμαστε διατεθειμένοι να παραδεχτούμε – δεν ερωτευόμαστε όμως κορμιά, ερωτευόμαστε ο ένας τον άλλον και, αν ένα μέρος από αυτό που είμαστε περιορίζεται σε σάρκα και οστά, υπάρχει ένα εξ ίσου μεγάλο κομμάτι για το οποίο τα πράγματα δεν είναι έτσι.

Όλοι το ξέρουμε αυτό, τη στιγμή όμως που πηγαίνουμε πέρα από τον κατάλογο των επιφανειακών ιδιοτήτων και εικόνων τα λόγια αρχίζουν να μας εγκαταλείπουν, να συντρίβονται σε μυστικιστική σύγχυση και νεφελώδη άυλα μεταφορικά σχήματα.

Μερικοί το αποκαλούν αυτό φλόγα της ύπαρξης. Άλλοι το αποκαλούν εσωτερική σπίθα ή εσωτερικό φως του εαυτού μας.

Και άλλοι αναφέρονται σε αυτό ως φλόγα της ατομικότητας.

Οι όροι πάντοτε αντλούν από εικόνες θερμότητας και φωτός, και αυτή η δύναμη, αυτή η ουσία της ζωής στην οποία μερικές φορές αναφερόμαστε ως ψυχή επικοινωνεί πάντοτε με τον άλλο με τα μάτια.

Ασφαλώς οι ποιητές μας έχουν δίκιο όταν επιμένουν σε αυτό το σημείο.

Τραυματικές εμπειρίες - οι επιπτώσεις τους

Πολλοί άνθρωποι έχουν βιώσει ή πρόκειται να βιώσουν τραυματικές εμπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Έρευνες έχουν δείξει ότι το 1/3 των ενηλίκων έχουν βιώσει τουλάχιστον 1 τραυματικό γεγονός στη ζωή τους.

Τραυματικά γεγονότα μπορεί να είναι:

• Παρουσία σε θάνατο άλλων ή παρ’ ολίγον θάνατος του ίδιου του ατόμου
• Σοβαρός τραυματισμός
• Περιστατικά σεξουαλικής βίας και κακοποίησης
• Πολλά άλλα περιστατικά όπως και εκείνα που σχετίζονται με μεγάλα σε μέγεθος και έκταση παγκόσμια γεγονότα

Τα παραπάνω γεγονότα ενδέχεται να βιωθούν απ’ ευθείας από τον άνθρωπο ή να μεταφερθούν ως εμπειρία από άνθρωπο σε άνθρωπο. Μέσω των ΜΜΕ επίσης είμαστε εκτεθειμένοι όλοι, διαρκώς και επαναλαμβανόμενα σε τραυματικά περιστατικά.

Ως τραύμα ορίζεται το αποτέλεσμα ενός αρνητικού τραυματικού γεγονότος και συμβαίνει όταν πληγωνόμαστε ψυχικά και συναισθηματικά από ένα τέτοιο γεγονός. Υπάρχει πιθανότητα να οδηγήσει σε Post-traumatic Stress Disorder (PTSD).

Οι επιπτώσεις

• Αναδρομές στο παρελθόν, αναμνήσεις, όνειρα. Το άτομο ανακαλεί το γεγονός στη μνήμη του διαρκώς και έχει εφιάλτες που σχετίζονται με αυτό. Μπορεί να νομίζει ότι το βιώνει ξανά και ξανά (flashback).
• Αναστάτωση. Το άτομο αναστατώνεται ιδιαίτερα όταν βρίσκεται κοντά στον τόπο του συμβάντος ή σε μέρος που του το θυμίζει.
• Αποφυγή συναισθημάτων. Το άτομο αποφεύγει οποιεσδήποτε αναμνήσεις, σκέψεις ή συναισθήματα. Μπορεί να αποφεύγει επίσης ανθρώπους αλλά και μέρη που του θυμίζουν το τραυματικό γεγονός.
• Απώλεια μνήμης. Το άτομο αδυνατεί να θυμηθεί ολόκληρο το γεγονός.
• Αλλαγές στον τρόπο που ενεργεί. Το άτομο αλλάζει τη συμπεριφορά του σταματώντας να ασχολείται με πράγματα που του άρεσαν στο παρελθόν, αισθανόμενο αποκομμένο από τους άλλους ανθρώπους, δρα με τρόπο παράτολμο ή αυτοκαταστροφικό, εκφράζει θυμό και επιθετικότητα, είναι ευερέθιστο και σε εγρήγορση,

Τι κάνουμε

• Δίνουμε χρόνο στο άτομο που έχει βιώσει το γεγονός (ή στον εαυτό μας εάν εμείς το βιώνουμε) να αποδεχτεί το γεγονός ή να μάθει να ζει με αυτό. Ο θρήνος στη περίπτωση απώλειας ζωής είναι απαραίτητος. Η πίεση προκειμένου να αισθανθεί κάποιος καλύτερα είναι προτιμότερο να αποφεύγεται.
• Η συζήτηση πάνω στο γεγονός που προκάλεσε το τραύμα βοηθάει. Η συνομιλία με ανθρώπους που έχουν βιώσει το ίδιο περιστατικό ή έχουν παρόμοιες εμπειρίες είναι ιδιαίτερα βοηθητική.
• Αναζήτηση υποστήριξης. Η υποστήριξη μπορεί να προέρχεται από την οικογένεια, από φίλους και γενικά από ανθρώπους στους οποίους υπάρχει εμπιστοσύνη. Η στήριξή τους έγκειται είτε στο συναισθηματικό επίπεδο είτε στη διεκπεραίωση καθαρά πρακτικών θεμάτων.
• Η άσκηση και η κίνηση βοηθούν εξαιτίας της απελευθέρωσης των ενδορφινών οι οποίες είναι οι φυσικές ορμόνες του σώματός μας που βελτιώνουν τη διάθεσή μας. Οι ορμόνες της ευτυχίας απελευθερώνονται μέσω σωματικής άσκησης σε υψηλή ένταση όπως και προπόνησης σε ομαδικά αθλήματα.
• Δουλειά με τα συναισθήματα. Η επαφή με τον εαυτό και το συναίσθημα που βιώνει το άτομο τη δεδομένη χρονική στιγμή είναι απαραίτητη, επιτρέποντάς του να το βιώσει απόλυτα για μερικές στιγμές και στη συνέχεια εξασθενεί.

Αισθανόμαστε τα συναισθήματα μας, τα αποδεχόμαστε προκειμένου να αναρρώσουμε.

• Αποφυγή λήψης ουσιών / υποκατάστατων. Πολλές φορές μετά από τραυματικό γεγονός το άτομο είναι ιδιαίτερα επιρρεπές σε ουσίες, στο αλκοόλ ή τα ναρκωτικά. Επειδή αυτά βοηθούν προσωρινά το μυαλό να μην σκέφτεται και το συναίσθημα να αποδυναμώνεται, είναι ανακουφιστικά. Έτσι όμως το συναίσθημα δεν βιώνεται, αποτελεί μία μορφή αποφυγής. Βεβαίως ο κίνδυνος εθισμού θα κάνει τη κατάσταση ακόμα χειρότερη.
• Διαλείμματα. Η ανάρρωση από το τραύμα απαιτεί μεγάλη κατανάλωση ενέργειας με συνέπεια το άτομο να αισθάνεται κουρασμένο ψυχικά και πνευματικά. Τα συχνά διαλείμματα από το πρόγραμμα και η ενασχόληση με ευχάριστες δραστηριότητες συμβάλλουν στην ανάρρωση και είναι ευεργετικές καθώς δρουν ως στην αυτο-φροντίδα.
• Mindfulness ή meditation. Είναι πρακτικές που βοηθούν στην επικέντρωση στο παρόν, στη παρούσα στιγμή με αποφόρτιση από το στρες.
• Επαναφορά στη ρουτίνα της καθημερινότητας. Επειδή όπως αναφέρθηκε μετά από ένα τέτοιο γεγονός κάποιες από τις συνήθειες του ατόμου αλλάζουν, απαιτείται προσπάθεια για συνέπεια σε ένα σταθερό πρόγραμμα που αφορά σε διατροφή, ύπνο, άσκηση.

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι οι επιπτώσεις ενός τραυματικού γεγονότος στον άνθρωπο ενδέχεται να διαρκέσουν αρκετές ημέρες μετά το συμβάν, σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί και εβδομάδες ή μήνες.

Η Μαγεία της ευχής

Υπάρχει κάτι αθώο και μαγικό σχετικά με το να κάνει κάποιος μια ευχή. Κάτι που ανακαλεί στην μνήμη την ενέργεια της παιδικής ηλικίας.

Η ευχή δεν έχει να κάνει με τον σχηματισμό ενός σχεδίου και την πιστή εφαρμογή του βήμα βήμα μέχρι να επιτευχθεί ένας στόχος, κάτι που ανήκει στον κόσμο της ενηλικίωσης.

Η ευχή είναι περισσότερο σαν παιχνιδιάρικος καταιγισμός στο σύμπαν, μια πρόσκληση για παιχνίδι. 

Η αναμονή για την απάντηση είναι ένα κομμάτι ζωτικής σημασίας της διαδικασίας.

Η ευχή εμπνέει ένα αθώο άνοιγμα στην πιθανότητα της μαγείας καθώς περιμένουμε να δούμε αν το αόρατο βασίλειο θα φέρει την ευχή μας στην ζωή. Αυτό το άνοιγμα είναι μια υπέροχη χειρονομία ανεξαρτήτως του αποτελέσματος.

Βάζουμε τον εαυτό μας σε ένα μαγικό νου και αυτός ο νους είναι πιθανώς όσο υπέροχος όσο η εκπλήρωση της ίδιας μας της ευχής.

Στην ξεκάθαρα προσανατολισμένη στις πράξεις κοινωνία, ίσως έχουμε την τάση να απορρίπτουμε τη δύναμη αυτής της φαινομενικά παθητικής διαδικασίας, ωστόσο η δύναμη της ευχής είναι ευρέως γνωστή με την φράση «Πρόσεχε τι εύχεσαι».

Αν έχετε σταματήσει να εύχεστε εξαιτίας των ασχολιών σας στην ενήλικη ζωή σας, ίσως να θέλετε να φέρετε την μαγεία της ευχής πίσω στη ζωή σας.

Την επόμενη φορά που θα δείτε το πρώτο αστέρι του απογεύματος ή θα είστε μπροστά από μια τούρτα γενεθλίων με κεράκια που καίνε, δώστε στον εαυτό σας το δώρο του μαγικού κόσμου που ξέρατε τόσο καλά ως παιδί. Κλείστε τα μάτια σας, ανοίξτε το μυαλό σας και κάντε την ευχή σας.

ESA: To Cheops βρίσκει έναν απρόσμενο δακτύλιο γύρω από νάνο πλανήτη

Κατά την αναζήτηση (εξω)πλανητών που περιφέρονται γύρω από άλλα άστρα, η αποστολή Cheops (CHaracterising ExOPlanet Satellite) της ESA παρατήρησε έναν νάνο πλανήτη στο δικό μας Ηλιακό Σύστημα και συνέβαλε αποφασιστικά στην ανακάλυψη ενός δακτυλίου με πυκνό υλικό, γύρω του. Ο νάνος πλανήτης είναι γνωστός ως Quaoar. Η παρουσία δακτυλίου σε απόσταση σχεδόν επτάμιση φορές της ακτίνας του Quaoar, δημιουργεί ένα μυστήριο που οι αστρονόμοι θα πρέπει να λύσουν: γιατί το υλικό αυτό δεν κατέρρευσε για να συμπυκνωθεί σε ένα μικρό φεγγάρι;

Ποιος, όμως, είναι ο Quaoar; Είναι ένα αντικείμενο στην υπερ-ποσειδώνια περιοχή – ένα από τα TNO (trans-Neptunian objects) – όχι και τόσο ακουστό όσο άλλα TNOs, όπως ο Πλούτωνας και η Έρις, ένας νάνος πλανήτης στη ζώνη Kuiper, με διάμετρο περίπου 1.110 km, περίπου μισή από τη διάμετρο του Πλούτωνα. Το αντικείμενο αυτό ανακαλύφθηκε στις 4 Ιουνίου 2002, από τους Αμερικανούς αστρονόμους Chad Trujillo και Michael Brown στο Παρατηρητήριο Palomar. Σημάδια από πάγο που εντοπίστηκαν στην επιφάνειά του, υποδεικνύουν την ύπαρξη κρυο-ηφαιστειακής δραστηριότητας στον Quaoar. Στην επιφάνεια υπάρχει παρουσία μικρού ποσού μεθανίου, ένωση η οποία μπορεί να συγκρατείται μόνο από τα μεγαλύτερα αντικείμενα της ζώνης Kuiper. Ο Quaoar, έχει έναν γνωστό μικρό δορυφόρο, ένα φεγγάρι με το όνομα Weywot, που ανακαλύφθηκε το Φεβρουάριο του 2007 με τη βοήθεια του Διαστημικού Τηλεσκοπίου Hubble, με διάμετρο που εκτιμάται σε 170 km. Το σύστημα Quaoar-Weywot, περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο μας σε μια απόσταση περίπου 44 φορές την απόσταση Ήλιου-Γης και τα ονόματα του δυο αντικειμένων, δόθηκαν από δυο θεότητες – δημιουργός πατέρας και υιός – της φυλής Tongva στην Νότια Καλιφόρνια.

Πρόσφατα, βρέθηκε ότι γύρω από τον Quaoar υπάρχει ένας δακτύλιος πυκνής ύλης, αλλά πριν δούμε τους προβληματισμούς που γεννά η νέα αυτή ανακάλυψη, αξίζει να δούμε πώς γίνεται η μελέτη αυτών των απόμακρων υπερ-ποσειδώνιων αντικειμένων. Πρώτα, πρέπει να γνωρίζουμε ότι ο δακτύλιος ανακαλύφθηκε μέσω μιας σειράς παρατηρήσεων που έλαβαν χώρα μεταξύ του 2018 και 2021. Χρησιμοποιώντας ένα σύνολο επίγειων τηλεσκοπίων και του διαστημικού τηλεσκοπίου Cheops (δείτε παραπάνω την προέλευση της ονομασίας), οι αστρονόμοι παρατήρησαν, καθώς ο Quaoar διασταυρωνόταν περνώντας μπροστά από μια σειρά απομακρυσμένων άστρων, σύντομη παρεμπόδιση του φωτός που ερχόταν από αυτά. Ένα τέτοιο γεγονός είναι γνωστό ως απόκρυψη και εμφανίζεται ως βύθιση του σήματος που μετριέται. Παρατηρώντας πώς το φως από τα άστρα που αποκρύβονται πέφτει (βυθίζεται) παρέχονται πληροφορίες σχετικά με το μέγεθος και το σχήμα των υπό απόκρυψη αντικειμένων και μπορούν να αποκαλύψουν αν το ενδιάμεσο αντικείμενο έχει ατμόσφαιρα ή όχι. Στην περίπτωσή μας, στην περίπτωση του Quaoar, μικρές πτώσεις (βυθίσεις) πριν και μετά από την κύρια απόκρυψη (βύθιση) πρόδωσαν την παρουσία του υλικού σε τροχιά γύρω από τον νάνο πλανήτη.

Ας έλθουμε τώρα στην ιδιαιτερότητα του δακτυλίου του Quaoar. Τι είναι αυτό που (τον κάνει να) προβληματίζει τους αστρονόμους; Τα σώματα με δακτύλιο γύρω τους είναι ιδιαίτερα συναρπαστικά ως θέαμα και ο Κρόνος κρατά τα σκήπτρα στον τομέα αυτό, με το σύνολο της σκόνης και των μικρών δορυφόρων να τον κυκλώνουν στο επίπεδο του ισημερινού του πλανήτη. Παρά του ότι είναι μια εντυπωσιακή εικόνα, η μάζα του συστήματος των δακτυλίων είναι αρκετά μικρή. Αν μετρηθεί θα μπορούσε να αποτελεί μεταξύ του ενός τρίτου και του μισού της μάζας του δορυφόρου του Κρόνου, του Μίμα, ή περίπου το μισό της μάζας του πάγου της Ανταρκτικής. Ο δακτύλιος του Quaoar είναι πολύ μικρότερος από αυτούς του Κρόνου αλλά όχι και λιγότερο προκλητικός. Δεν είναι το μόνο γνωστό σύστημα δακτυλίων που υπάρχει γύρω από έναν νάνο ή ελάσσονα πλανήτη: με τη βοήθεια των γήινων τηλεσκοπίων έχουν εντοπιστεί άλλοι δύο – γύρω από τους Chariklo and Haumea. Αυτό, όμως, που κάνει τον δακτύλιο του Quaoar μοναδικό είναι το πού βρίσκεται αυτός σε σχέση με τον ίδιο τον Quaoar.

Ας το δούμε αυτό λίγο πιο αναλυτικά. Ερώτημα: Τι είναι αυτό που καθιστά σημαντικό το πού βρίσκεται ένα σώμα σε σχέση με ένα κεντρικό σώμα, έναν πλανήτη για παράδειγμα; Κατά τη μελέτη της αλληλεπίδρασης δυο ουρανίων σωμάτων με αρκετά μεγάλη διαφορά μάζας και με τη συμβολή των νόμων Kepler και Newton, αλλά και των παλιρροϊκών δυνάμεων, μπορεί να υπολογιστεί το μέγεθος της απόστασης στην οποία μπορεί να πλησιάσει το σώμα με τη μικρότερη μάζα το οποίο διατηρείται ενιαίο, αποκλειστικά από τη δική του βαρύτητα, χωρίς η βαρύτητα του σώματος με μεγαλύτερη μάζα, να το διαλύσει. Αυτή την απόσταση, αυτό το όριο, το υπολόγισε πρώτος ο μαθηματικός και αστρονόμος Édouard Albert Roche και έτσι, σε αυτό, δόθηκε το όνομά του: όριο Roche (Ρος). Η υπέρβαση του ορίου Roche συνεπάγεται τη διάλυση του (μικρού) ενιαίου σώματος λόγω των παλιρροϊκών δυνάμεων που αναπτύσσονται πάνω του. Οι δακτύλιοι γύρω από κάποιους πλανήτες, όπως ο Κρόνος, κατά πάσα πιθανότητα οφείλονται σε σώματα που παρέμεναν ενιαία λόγω της δικής τους βαρύτητας, αλλά ξεπέρασαν το όριο Roche και διαλύθηκαν. Η μελέτη του Roche, που οδήγησε στη διατύπωση της θεωρίας του και στον υπολογισμό του ομώνυμου ορίου, ήταν πάνω στους δακτυλίους του Κρόνου, ωστόσο αναφέρεται και ένας άλλος λόγος της ύπαρξής τους: και αυτός θα μπορούσε να είναι και ότι η σκόνη που υπήρχε εκεί, από την περίοδο διαμόρφωσης του Ηλιακού Συστήματος, δεν έγινε δυνατό να συμπυκνωθεί λόγω ασθενικών δυνάμεων βαρύτητας.

Ας έλθουμε, τώρα, στον δακτύλιο που παρατηρήθηκε από τους αστρονόμους στον νάνο πλανήτη Quaoar: Αυτό που κεντρίζει το ενδιαφέρον είναι ότι ο δακτύλιος αυτός βρίσκεται πολύ πιο μακριά έξω από το όριο Roche, πράγμα που σημαίνει – σύμφωνα με την γνώση που υπάρχει – ότι θα έπρεπε να έχει καταρρεύσει βαρυτικά μέσα σε μόλις λίγες δεκαετίες και να υπάρχει ως ενιαίο μικρό σώμα-δορυφόρος του πλανήτη και όχι ως δακτύλιος. Τα πρώτα αποτελέσματα υποδηλώνουν πως οι πολύ χαμηλές θερμοκρασίες στον Quaoar (εντοπίστηκε κρυο-ηφαιστειακή δραστηριότητα) ίσως να παίζει ρόλο στο να εμποδίζουν τα μικρά παγωμένα σωματίδια του δακτυλίου από το να κολλήσουν μεταξύ τους και να δημιουργήσουν το ενιαίο (μικρό) σώμα, σίγουρα όμως απαιτούνται περισσότερες παρατηρήσεις για να υποστηριχθεί η όποια υπόθεση.

Ένα ακόμη πρόβλημα είναι έτοιμο να συνεισφέρει στην διεύρυνση της γνώσης της Ανθρωπότητας και σε αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο η αποστολή Cheops. Οι θεωρητικοί έχουν ριχθεί με πάθος στο έργο τους για να αιτιολογήσουν την επιβίωση του δακτυλίου του Quaoar, αλλά και στην μελέτη και άλλων υπερ-ποσειδώνιων αντικειμένων που αποκρύβουν το φως απόμακρων άστρων, όταν περνούν από μπροστά τους, για να εντοπίσουν τα χαρακτηριστικά τους και ίσως να ανακαλύψουν και άλλα σώματα με δακτυλίους ύλης γύρω τους. Και η αποστολή Cheops θα γυρίσει στην βασική του αποστολή που είναι η μελέτη των κοντινών εξωπλανητών.

H Αρχιτεκτονική του F. Hundertwasser

H Αντισυμβατική και Ανυπότακτη Αρχιτεκτονική του F. Hundertwasser

«Ένας άνθρωπος σε ένα νοικιασμένο διαμέρισμα πρέπει να μπορεί να σκύψει έξω από το μπαλκόνι του σε απόσταση όσο το χέρι του να γδάρει την λιθοδομή. Και πρέπει να του επιτραπεί να μπορεί να πάρει μία μακριά βούρτσα και να βάψει τον εξωτερικό τοίχο, όσο φτάνει το χέρι του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα είναι γνωστό σε όλους τους διαβάτες του δρόμου αυτού, αλλά και τους γείτονες του, πως σε αυτό το διαμέρισμα μένει κάποιος που είναι διαφορετικός από τους φυλακισμένους, σκλαβωμένους, συμβατικούς ανθρώπους της διπλανής πόρτας». Friedensreich Hundertwasser (1928 – 2000)

Ο αντισυμβατικός αρχιτέκτονας θεωρούσε ακόμη ότι πρέπει να γίνει υποχρεωτική η φύτευση δέντρων στα αστικά περιβάλλοντα:

«Αν κάποιος περπατάει μέσα στη φύση, τότε συνειδητοποιεί πως πρέπει να συμπεριφέρεται σαν καλεσμένος με καλούς τρόπους».

Το 1972, ο Friedensreich Hundertwasser εξέδωσε το μανιφέστο του με τίτλο «Your window right – your tree duty» (Το δικαίωμα του παραθύρου σου – Η υποχρέωση σου στο δέντρο)

Ο Friedensreich Hundertwasser, υπήρξε ένας αντισυμβατικός κι εμπνευσμένος, δημιουργικός, Αυστριακός ζωγράφος κι αρχιτέκτονας. Στο τέλος του 20ου αιώνα, ήταν ο πλέον περιζήτητος εν ζωή καλλιτέχνης, παρότι η δουλειά του ήταν πάντοτε αμφιλεγόμενη. Γεννήθηκε ως Friedrich Stowasser στην Βιέννη και το 1936 γράφτηκε σε Μοντεσσοριανό σχολείο. Παρακολούθησε για σύντομο διάστημα την Σχολή Καλών Τεχνών Βιέννης το 1948, ενώ κατά το τέλος της δεκαετίας του ’40, παρήγαγε τα πρώτα του έργα.

Η καλλιτεχνική άποψη του Χουντερτβάσερ σόκαρε τους θωρακισμένους και συναισθηματικά πανουκλιασμένους, όπως ήταν αναμενόμενο, για οτιδήποτε είναι πάντοτε πρωτότυπο και ανυπότακτο. Αυτές οι αρχές αντιπροσωπεύονταν πάντοτε στα ζωγραφικά του έργα, την αρχιτεκτονική του, το περιβάλλον του. Ακόμη και σε πιο «απλά» έργα (γραμματόσημα, σημαίες, σχεδιασμός ρούχων) μπορεί κανείς να δει καθαρά την άποψή του αυτή, της παραμυθένιας αρμονίας.

Κοινά στοιχεία σε όλα του τα έργα είναι η απόρριψη της ευθείας γραμμής, τα φωτεινά και έντονα χρώματα, οι οργανικές μορφές, η εναρμόνιση των ανθρώπων με την φύση και τέλος ένας έντονος ατομικισμός.

Ακόμη σκέψου. Γιατί Άραγε, κάθε τι με στρογγυλές άκρες, κάθε τι κυκλικό είναι πολύ πιο ακριβό σε σχέση με το αντίστοιχο γωνιακό. Τα γωνιώδη σχήματα – κουτιά που μέσα τους ζούμε, υπάγονται στο ‘γωνιώδες βλάσφημο χάος’ κατά Lovecraft… αξίζει να το ψάξεις. Αν είσαι αναγνώστης μας, είσαι ήδη υποψιασμένος, άρα καταλαβαίνεις το παιχνίδι! Φυσικά Πάντα εις βάρος μας!

Δες τις όμορφες μη ευθείες γραμμές ενός άλλου καλλιτέχνη του Luigi Colani και την άποψη του σχετικά με τα σπίτια-κουτιά που ζούμε. Εχει σχεδιάσει από ένα ποτήρι μέχρι ένα διαστημόπλοιο. (αναζήτησε το άρθρο: Ο Βιοσχεδιασμός του Luigi Colani)

Πάντοτε παρέμενε sui generis, παρόλο που η αρχιτεκτονική του δουλειά είναι συγκρίσιμη με αυτή του Αντόνι Γκαουντί, εξ” αιτίας των βιομορφικών μορφών και της χρήσης πλακιδίων. Από τα πρώτα βήματά του στην τέχνη, ο Χουντερτβάσερ εμπνεύστηκε ιδιαίτερα από το έργο του Egon Schiele, και το στυλ του συγκρινόταν με αυτό του Γκούσταφ Κλιμτ. Τον ενδιέφερε το ελικοειδές σχήμα, ενώ αποκαλούσε τις ευθείες γραμμές «εργαλεία του διαβόλου».

Αποκαλούσε την θεωρία της τέχνης του τρανς-αυτοματισμού [transautomatism] που βασιζόταν στον σουρεαλιστικό αυτοματισμό, που όμως εστιαζόταν στην εμπειρία του θεατή κι όχι του καλλιτέχνη.

Άλλαξε το επίθετό του από Stowasser, σε Hundertwasser, αλλάζοντας το «Sto» που στα Τσέχικα σημαίνει «εκατό», στο Γερμανικό «Hundert», που έχει την ίδια έννοια. Το όνομά του, «Friedensreich», στα Γερμανικά έχει την διττή σημασία «Ειρηνική γη» και «Ειρηνικός» (κατά λέξη «πλούσιος σε ειρήνη»). Είχε διαλέξει για τον εαυτό του τα «Regentag» και «Dunkelbunt» που σημαίνουν «Βροχερή Ημέρα» και «Πολύχρωμο Σκοτεινό».

Έτσι, «Friedensreich Hundertwasser» σημαίνει «Το Ειρηνικό Βασίλειο των Εκατό Νερών».

Η αρχιτεκτονική του: Αν και ο Χουντερτβάσερ κέρδισε αρχικά την αναγνώριση του διαμέσου των ζωγραφικών έργων του, τιμάται σήμερα για την αρχιτεκτονική κληρονομιά του. Τα κτήρια που σχεδίασε, χαρακτηρίζονται από επαναστατικό, παραμυθένιο σχεδιασμό, που συμπεριλαμβάνουν φυσικά στοιχεία του περιβάλλοντος, αλλά και από την χρήση ακανόνιστων μορφών.

Το Hundertwasserhaus, («Σπίτι του Χουντερτβάσερ») είναι ένα συγκρότημα διαμερισμάτων για χαμηλόμισθους στην Βιέννη, προσφέρει πατώματα κυματιστής επιφανείας «ένα ασυνεχές πάτωμα είναι μελωδία για τα πόδια», η ταράτσα είναι καλυμμένη με χώμα και γρασίδι, δέντρα που φύονται στο εσωτερικό των δωματίων, όπου τα κλαδιά τους βγαίνουν από τα παράθυρα. Αρνήθηκε επίμονα να πληρωθεί για το Hundertwasserhaus, δηλώνοντας πως άξιζε τον κόπο, ώστε «να αποφευχθεί να χτιστεί κάτι άσχημο εδώ πέρα».

Το Σπίτι του Hundertwasser στο Darmstadt (εικ. επάνω) πρέσβευε ότι η συμβατική αρχιτεκτονική δεν μπορεί να αποκαλείται τέχνη, και δήλωνε πως η σχεδίαση κάθε κτηρίου πρέπει να επηρεάζεται από την αισθητική του κάθε ενοίκου. Ο Hundertwasser ήταν γνωστός και για τις θεατρικές παραστάσεις του, όπου μπορούσε π.χ. να εμφανιστεί γυμνός για λίγο μπροστά στους θεατές, ώστε να προωθήσει μία οικολογική τουαλέτα χωρίς καζανάκι.

Τα έργα του Χουντερτβάσερ: Η δουλειά του έχει χρησιμοποιηθεί για σχεδιασμό σημαιών, γραμματοσήμων, νομισμάτων, αφισών, σχολείων, εκκλησιών, στο καθιστικό ενός σπιτιού αφιερωμένου σ” αυτόν στη Νέα Ζηλανδία και σε διαμερίσματα πολυκατοικιών. Η πιο γνωστή σημαία του, είναι η Koru Flag. Έχει σχεδιάσει τα γραμματόσημα για το Πράσινο Ακρωτήρι, την Κούβα, την Αυστρία, την Σενεγάλη, το Λουξεμβούργο και τα επετειακά γραμματόσημα της Ταχυδρομικής Διεύθυνσης του ΟΗΕ στην Γενεύη, για την 35η επέτειο της Παγκόσμιας Διακήρυξης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Ο Χουντερτβάσερ πάντοτε θεωρούσε την Νέα Ζηλανδία ως το επίσημο του σπίτι, και όπου και αν πήγαινε στον κόσμο, το ρολόι του ήταν σε ώρα Νέας Ζηλανδίας. Μετά τον θάνατό του το 2000 στην θάλασσα, ενταφιάστηκε στην Νέα Ζηλανδία.

Το 1999 ξεκίνησε το τελευταίο του έργο με τίτλο Die Grüne Zitadelle von Magdeburg (Το πράσινο φρούριο του Μαγδεμβούργου). Αν και το κύκνειο άσμα του παρέμεινε ατελείωτο εξαιτίας του θανάτου του, το κτήριο εγκαταστάθηκε λίγα χρόνια μετά στο Μαγδεμβούργο, μία πόλη στην κεντρική Γερμανία, και άνοιξε τις πύλες του για το κοινό στις 3 Οκτωβρίου του 2005.

Αρχιτεκτονικά Αριστουργήματα του Friedensreich HundertwasserΜονάδα κεντρικής θέρμανσης Spittelau, Βιέννη
Το σπίτι του Χουντερτβάσερ, Βιέννη
Hundertwasserhaus Waldspirale Ντάρμστατ
Νηπιαγωγείο Heddernheim, Φρανκφούρτη
Εστιατόριο στον αυτοκινητόδρομο, Bad Fischau, Αυστρία
Το χωριό Hot Springs, Blumau, Steyr
Hundertwasserkirche («Η εκκλησία του Hundertwasser»), Baernbach, Steyr
Quixote Winery (Το οινοποιείο του Κιχώτη), Napa Valley, (ΗΠΑ), 1992-1999 (το μοναδικό κτήριο του στις ΗΠΑ)
Maishima Incineration Plant, Οσάκα, (Ιαπωνία), 1997-2000
Public toilet, Kawakawa Νέα Ζηλανδία, 1999
Hundertwasser «περιβαλλοντικός σιδηροδρομικός σταθμός», Uelzen, 1999-2001
«Die Grüne Zitadelle von Magdeburg», Μαγδεμβούργο, Γερμανία, 2003-2005

Υπάρχουν άνθρωποι καλλιτέχνες στην ψυχή, που γεμίζουν με την τέχνη τους ομορφιά τον πλανήτη μας και υπάρχουν κι αυτοί που τον γεμίζουν με την νοσηρότητα που υπάρχει μέσα τους.

Η αγάπη πρέπει να έχει την ιδιότητα να προσφέρει ελευθερία, όχι νέες αλυσίδες

Υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι που δεν έχουν κοιτάξει ποτέ προς τα πάνω τα μάτια τους είναι κολλημένα στη γη σαν να φοβούνται μήπως πέσει πάνω τους κάποιο αστέρι. Υπάρχουν πολύ λίγοι άνθρωποι που θα ήθελαν να κοιμηθούν κάτω από τον έναστρο ουρανό φόβος της απεραντοσύνης, της μοναχικότητας, του σκότους.

Και εκατομμύρια άνθρωποι συνεχίζουν να πορεύονται, νιώθοντας βαθιά μέσα τους ότι αν είχαν μείνει μόνοι, αν δεν είχαν ασχοληθεί ποτέ με την αγάπη και τον γάμο… αλλά τώρα τίποτα δεν μπορεί να γίνει. Δεν μπορείς να επιστρέψεις δεν μπορείς να είσαι ξανά εργένης. Στην πραγματικότητα, μπορεί να έχεις συνηθίσει τόσο πολύ τη φυλακή που δεν μπορείς να φύγεις από τη φυλακή. Είναι ένα είδος ασφάλειας έχει θαλπωρή αλλά και δυστυχία. Η κουβέρτα είναι σάπια, αλλά το κρεβάτι διπλό, τουλάχιστον δεν είσαι μόνος στη δυστυχία σου, με κάποιον τη μοιράζεσαι. Γεγονός είναι ότι κάποιος τη δημιουργεί τη δυστυχία για σένα κι εσύ τη δημιουργείς για τον άλλον.

Η αγάπη πρέπει να έχει την ιδιότητα να προσφέρει ελευθερία, όχι νέες αλυσίδες για σένα μια αγάπη που σου δίνει φτερά και σε στηρίζει για να πετάξεις όσο πιο ψηλά γίνεται.

Ο άνδρας κι η γυναίκα που γίνονται ένα από την αγάπη, αδιαχώριστοι, πανομοιότυποι, δικαιούνται στ’ αλήθεια το βραβείο.

Αυτό το βιβλίο του Μιρδάδ είναι ένα από εκείνα τα βιβλία που θα ζήσουν αιώνια, μέχρι να μην υπάρχει έστω και ένας άντ θρωπος πάνω στη γη. Ο άνθρωπος που έγραψε το βιβλίο, όμως, έχει ξεχαστεί τελείως. Ο Μιρδάδ είναι μυθοπλασία, Μιρδάδ είναι το όνομα του ήρωα. Ο άνθρωπος που έγραψε το βιβλίο… το όνομά του ήταν Μιχαήλ Νάιμι αλλά το όνομά του δεν έχει σημασία. Το βιβλίο του είναι τόσο σπουδαίο, σπουδαιότερο από εκείνον. Ο ίδιος προσπάθησε όλη του τη ζωή να δημιουργήσει ξανά κάτι παρόμοιο, αλλά απέτυχε. Έχει γράψει πολλά άλλα βιβλία, αλλά το βιβλίο του Μιρδάδ είναι το προσωπικό του Έβερεστ. Τα υπόλοιπα είναι μικροί λόφοι, λίγη σημασία έχουν.

Εάν η αγάπη νοείται ως η συνάντηση δύο ψυχών -όχι μόνο μια σεξουαλική, βιολογική συνάντηση ανδρικών και γυναικείων ορμονών τότε η αγάπη μπορεί να σου δώσει υπέροχα φτερά, μπορεί να σου δώσει μεγάλη ενόραση για τη ζωή. Κι οι εραστές μπορούν να γίνουν για πρώτη φορά φίλοι. Διαφορετικά, ήταν πάντα εχθροί μεταμφιεσμένοι.

Οι θρησκείες κι οι αποκαλούμενοι άγιοι που διέφυγαν από τον κόσμο, δειλοί που δεν μπορούν να δουν κατά πρόσωπο και να αντιμετωπίσουν τη ζωή, έχουν δηλητηριάσει όλη την ιδέα της αγάπης ως τη μοναδική πνευματικότητα. Έχουν καταδικάσει το σεξ και, καταδικάζοντας το σεξ, έχουν επίσης καταδικάσει την αγάπη, επειδή οι άνθρωποι πιστεύουν ότι το σεξ κι η αγάπη είναι συνώνυμα. Δεν είναι. Το σεξ αντιπροσωπεύει ένα πολύ μικρό μέρος της βιολογικής σου ενέργειας. Η αγάπη είναι όλο σου το είναι, η αγάπη είναι η ψυχή σου. Πρέπει να μάθεις ότι το σεξ είναι απλώς μια ανάγκη της κοινωνίας, της φυλής, με στόχο της διαιώνισή της μπορείς να συμμετέχεις αν θέλεις. Αλλά δεν μπορείς να αποφύγεις την αγάπη. Τη στιγμή που αποφεύγεις την αγάπη όλη η δημιουργικότητά σου πεθαίνει και όλες οι αισθήσεις σου αναισθητοποιούνται πολλή σκόνη μαζεύεται γύρω σου. Γίνεσαι ζωντανός νεκρός.

Ναι, αναπνέεις και τρως και μιλάς και πηγαίνεις στο γραφείο κάθε μέρα, μέχρι να έρθει ο θάνατος και να σε απελευθερώσει από την πλήξη που κουβαλούσες όλη σου τη ζωή.

Αν το σεξ είναι το μόνο που έχεις, τότε δεν έχεις τίποτα· τότε είσαι απλώς ένα όργανο της βιολογίας, του σύμπαντος, για αναπαραγωγή. απλώς μια μηχανή, ένα εργοστάσιο. Αλλά αν μπορείς να αντιληφθείς την αγάπη ως την πραγματική σου ύπαρξη και την αγάπη για κάποιον άλλον ως μια βαθιά φιλία, ως έναν χορό δύο καρδιών τόσο συγχρονισμένων που σχεδόν γίνονται μία, δεν χρειάζεσαι άλλη πνευματικότητα. Την έχεις βρει.

Η αγάπη οδηγεί στην απόλυτη εμπειρία πες τη Θεό, πες την απόλυτο, πες την αλήθεια. Αυτά δεν είναι παρά μόνο ονομασίες. Στην πραγματικότητα το απόλυτο δεν έχει όνομα είναι ανώνυμο, αλλά η αγάπη οδηγεί προς αυτό.

Εάν σκέφτεσαι μόνο το σεξ και δεν αποκτήσεις ποτέ επίγνωση της αγάπης, τότε θα πας χαμένος. Ναι, θα γεννήσεις παιδιά και θα ζεις μες στη δυστυχία και θα παίζεις χαρτιά και θα πηγαίνεις να βλέπεις ταινίες και θα παρακολουθείς ποδοσφαιρικούς αγώνες και θα έχεις σπουδαίες εμπειρίες απόλυτης ματαιότητας, πλήξης, πολέμου και ένα σταθερό υπόγειο ρεύμα ανησυχίας που ονομάζεται από τους υπαρξιστές, «άγχος». Αλλά ποτέ δεν θα μάθεις την πραγματική ομορφιά της ύπαρξης, την πραγματική σιωπή και τη γαλήνη του κόσμου.

Με την αγάπη αυτό είναι εφικτό.

Η μουσική του Πυθαγόρα και η σημασία της

Όλα ξεκινάνε τη στιγμή που ο Πυθαγόρας κατασκευάζει το περίφημο μονόχορδο, πακτώνοντας μία χορδή επάνω σ’ ένα κομμάτι ξύλο. Αυτό το πρώιμο μουσικό όργανο, για τον Πυθαγόρα ήταν κι ένα πρώιμο αστεροσκοπείο, καθώς άρχισε να μελετά τους παραγόμενους ήχους οι οποίοι προκύπταν από το αντίστοιχο διάστημα. Το μουσικό διάστημα και το συμπαντικό…

Όταν διαίρεσε τη χορδή σε τμήματα, μετακινώντας πέρα δώθε έναν καβαλάρη (γεφυράκι – bridge καλείται διεθνώς) διαπίστωσε ότι άλλαζαν και τα παραγόμενα τονικά ύψη του ήχου. Αυτό είχε μεγάλη σημασία γιατί μέσω αυτής της διαδικασίας δημιουργήθηκαν εργαστηριακά οι αριθμοί, αφού η μία χορδή χωριζόταν σε δύο, τρία ή τέσσερα τμήματα κ.ο.κ. Ακόμα σημαντικότερο ήταν το γεγονός ότι γεννιόντουσαν και οι μαθηματικές πράξεις: της πρόσθεσης και της αφαίρεσης, αφού η χορδή μπορούσε να λειτουργήσει ως άβακας, όπου προσθέτοντας τα δύο τμήματα πρόκυπτε το ολόκληρο, αλλά και οι πράξεις του πολλαπλασιασμού και της διαίρεσης, αφού προκύπταν οι λόγοι των χορδών 1/2, 1/3, 1/4 και ο διπλασιασμός, τριπλασιασμός, τετραπλασιασμός του τονικού ύψους του παραγόμενου ήχου, κάθε φορά που υποδιαιρούσαμε τη χορδή στον αντίστοιχο λόγο.

Το σημαντικότερο όμως που έκανε ο Πυθαγόρας μέσω αυτής της διαδικασίας ήταν που αντιστοίχισε τους παραγόμενους ήχους στα ουράνια σώματα. Έτσι το μουσικό του όργανο ήταν συγχρόνως κι ένα τηλεσκόπιο ή ένας αρχέγονος μηχανισμός των Αντικυθήρων. Ήταν ένα όργανο που μελετούσε τα μουσικά διαστήματα αλλά και το διάστημα με τους πλανήτες και τα άστρα. Αυτή η σύνδεση του μουσικού οργάνου με το τηλεσκόπιο ισχύει με την έννοια ότι, η περιοδική περιστροφική κίνηση που κάνει ένα ουράνιο σώμα εξομοιώνεται πλήρως με τις ιδιότητες μιας παλλόμενης χορδής. Και πράγματι, το γεγονός ότι μια χορδή όταν διαιρεθεί στα δύο παράγει ήχο διπλάσιας συχνότητας είναι ευθύς ανάλογο με το γεγονός που ισχύει στη φύση της κίνησης των ουρανίων σωμάτων. Αν για παράδειγμα, η Σελήνη που βρίσκεται σε συγκεκριμένη απόσταση από τη Γη και έχει συγκεκριμένη συχνότητα περιστροφής γύρω από αυτήν (μία πλήρη περιστροφή κάθε είκοσι οκτώ ημέρες περίπου – σεληνιακός μήνας), για κάποιο λόγο μπορούσε να έρθει στη μισή απόσταση, η συχνότητα θα διπλασιαζόταν. Θα έκανε δηλαδή δύο πλήρεις περιστροφές σε είκοσι οκτώ ημέρες. Άρα ο σεληνιακός «μήνας» θα ήταν δεκατέσσερις ημέρες (περίοδος περιστροφής).

Την ίδια περίπου εμπειρία με τον Πυθαγόρα, της μελέτης των άστρων μέσω της μουσικής, είχε ένας άλλος μεγάλος επιστήμονας ο Γαλιλαίος, ο οποίος μυήθηκε στην πειραματική διαδικασία με τις χορδές από τα λαούτα του πατέρα του Βιντσέντζο Γκαλιλέι. Πράγματι, ο μικρός Γαλιλαίος μπαίνοντας στο υπόγειο του σπιτιού τους στην Πίζα, αντίκρυζε διάφορα βαρίδια να κρέμονται από το ταβάνι, αναρτημένα από χορδές διαφόρων μηκών και παχών. Ο Βιντσέντζο Γκαλιλέι πειραματιζόταν με τρόπο αντίστοιχο με τη μέθοδο του Πυθαγόρα, μελετώντας τις τάσεις των διαφόρων χορδών και των παραγόμενων τονικών υψών. Ο μικρός Γαλιλαίος, (εν αγνοία του;), ζούσε σε ένα μικρό αστεροσκοπείο, διέθετε ένα εκπληκτικό τηλεσκόπιο του σύμπαντος, πολύ πριν πιάσει στα χέρια του το κανονικό τηλεσκόπιο και κάνει τη διαπίστωση: «κι όμως γυρίζει».

Αυτήν την αντιστοίχιση της μουσικής με τα ουράνια σώματα την αντιλαμβάνονται και οι μεγάλοι συνθέτες, έστω και εμμέσως και είναι αυτός ο λόγος που συναντούμε έργα όπως η συμφωνία του Διός του Μότσαρτ (Jupiter), η σονάτα του Σεληνόφωτος του Μπετόβεν, το έργο Πλανήτες (The Planets) του Gustav Holst (1874-1934) και το έργο Μακρόκοσμος (Makrokosmos) του George Crumb (1929-2022). Αξίζει να αναφέρουμε και τον Βαγγέλη Παπαθανασίου (Vangelis), ο οποίος έχει γράψει κατά παραγγελία μουσική για τη NASA.

Αντίστοιχα οι μεγάλοι σκηνοθέτες του κινηματογράφου έχουν χρησιμοποιήσει αρκετές φορές έργα της κλασικής μουσικής για να επενδύσουν ταινίες επιστημονικής φαντασίας όπως ο Κιούμπρικ, ο οποίος στην Οδύσσεια του Διαστήματος χρησιμοποιεί τη μουσική του Ρίχαρντ Στράους για τον Ζαρατούστρα καθώς και τον Γαλάζιο Δούναβη του Γιόχαν Στράους ώστε να ντύσει αντίστοιχα μουσικά το ξημέρωμα και τον χορό των πλανητών, αντιλαμβανόμενος το συμπαντικό περιεχόμενο της μουσικής.

Η μουσική, με τον τρόπο που τη χρησιμοποιούν οι μεγάλοι συνθέτες, εκτός από την μαθηματική και αστρονομική πληροφορία που περιέχει, αποτελεί και μία γλώσσα. Όχι μία απλή γλώσσα της καθημερινότητας για να επικοινωνήσει κανείς τα τετριμμένα. Αλλά μία γλώσσα οικουμενική και ικανή να εκφράσει τα ανώτερα πανανθρώπινα ιδεώδη και ιδανικά. Ιδανικά όπως η Ελευθερία, η Δικαιοσύνη, η Γενναιότητα, η Φιλία, το Καλό και το Κακό, ο Θεός και ο Δαίμονας, η Αγάπη, ο Έρωτας και ο Θάνατος. Έτσι απαντούμε έργα που τους έχουν αποδοθεί προσωνύμια, είτε από τους ίδιους τους συνθέτες, είτε αργότερα από τους μελετητές όπως για παράδειγμα Τα Πάθη κατά Ματθαίον, Ηρωική συμφωνία, Ποιμενική συμφωνία, η τρίλια του Διαβόλου κ.λ.π. Μάλιστα, η μουσική ως μία γλώσσα που προϋπάρχει στο Σύμπαν, μέσω των αριθμών και των λόγων τους, ίσως να είναι και μία γλώσσα που μπορεί να εκφράσει όλα αυτά τα ιδεώδη με τρόπο ανώτερο και ακριβέστερο από ότι η ίδια η καθομιλουμένη γλώσσα. Και αυτό διότι η ομιλούμενη γλώσσα είναι τεχνητή και κατασκευασμένη εξυπηρετώντας τις ίδιες τις ανάγκες του ανθρώπου για επικοινωνία, ενώ η μουσική ως γλώσσα δεν είναι επινόηση του ανθρώπου άλλα του ίδιου του Δημιουργού του Κόσμου.

Όταν ο νεαρός Διονύσιος Σολωμός ως σπουδαστής του γυμνασίου της Κρεμόνας αντίκρυσε τα βιολιά στις βιτρίνες των περίφημων οργανοποιείων της ιταλικής κωμόπολης, γύρισε σπίτι και έγραψε το παρακάτω ποίημα:

ΣΟΝΕΤΟ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗ ΟΡΓΑΝΩΝ

Εἴδε, προτοῦ τό ἔργο ἀρχίσεις, ἡ Οὐρανία
κατ’ αὐτὴν νἄχῃς τὴν ἀγκάλη σου ἁπλωμένη,
κι ἀπὸ τ’ ἄπειρο φῶς, ὅπου θρονεύ’ἡ θεία
περνῶντας τὸν καθάριο οὐράνιο θόλο βγαίνει.
Συνερίσαν σὲ λαμψη τ’ ἄστρα κι ἁρμονία,
τὴ γνώριμη θεὰ θωρῶντας νὰ προβαίνῃ,
τὴ θειότερη Αὐτὴ γροικῶντας συμφωνία
στ’ἁπαλὰ στήθη τὴ δεχότουν τυπωμένη.
Καὶ πρὸς ἐσένα κατεβαίνοντας, γενναῖα
στὴν ψυχὴ σου μ’ ἀμβρόσιο φίλημα ἐντυπώνει
τῶν ἄστρων τὴν αἰώνια ἀρχέτυπην ἰδέα˙
Κάνεις τ’ ὄργανο σὺ, καὶ τέτοιαν ἡ φωνὴ του
θεϊκὴν ἁρμονία ὑψώνει,
ποῦ κὰθ’ ἄστρο γροικᾷ καὶ παύει τὴ δικὴ του.

Το ποίημα αυτό εκτός από το απάνθισμα της Πυθαγόρειας φιλοσοφίας για τη μουσική, αναδεικνύει και τη σημασία του μουσικού οργάνου για το σκοπό παραγωγής της μουσικής. Η εκμάθηση ενός μουσικού οργάνου απαιτεί πολλά χρόνια ενασχόλησης και εξάσκησης. Πολλές φορές η εκμάθηση ενός οργάνου παρομοιάζεται με την εντατική εξάσκηση του αθλητή προκειμένου να επιτύχει κάποια ανώτερη επίδοση. Επιπλέον η εκμάθηση ενός μουσικού οργάνου εκτός από την άσκηση του σώματος, των δακτύλων, της αναπνοής, της χρήσης της εσωτερικής ενέργειας, επιφέρει και την εξάσκηση του μυαλού και του πνεύματος καθώς και της καρδιάς και του συναισθήματος.

Αθροίζοντας όλα τα προηγούμενα μπορούμε να πούμε ότι, ενώ στην αρχαία Ελλάδα η Μουσική ήταν ένα από τα τέσσερα βασικά μαθήματα που διδάσκονταν οι νέοι μαζί με τη Ρητορική-Φιλοσοφία, Μαθηματικά-Αστρονομία και τη Γυμναστική, στις μέρες μας η μουσική αποτελεί ένα δευτερεύον μάθημα, που η αξία του συνεχώς υποβαθμίζεται. Με όλα τα παραπάνω καταδεικνύεται η αξία της μουσικής ως ένα μάθημα όχι δευτερεύον όπως στις μέρες μας, ούτε καν πρωτεύον όπως στην αρχαία Ελλάδα. Αλλά ένα μάθημα που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο περιλαμβάνει και συμπερικλείει μέσα του όλα τα βασικά μαθήματα όπως τη Γλώσσα, τα Μαθηματικά, τη Φυσική και τη Γυμναστική, αλλά και την Ιστορία και φυσικά το ανώτερο όλων: το συναίσθημα.

Άρα ο ρόλος της Μουσικής στη σημερινή δημόσια εκπαίδευση θα πρέπει να αναβαθμισθεί και οι γονείς να παροτρύνουν τα παιδιά τους να μάθουν ένα μουσικό όργανο στα πλαίσια της ευρύτερης παιδείας του. Θα αποκομίσουν πράγματα και θα διευρύνουν τους ορίζοντές τους σε τέτοιο βαθμό, που ακόμα και επαγγελματίες μουσικοί να μην γίνουν, με κάποιο τρόπο έστω και ασυνείδητα ή υποσυνείδητα, στη μελλοντική τους πορεία θα έχουν ευεργετηθεί και γιατί όχι, ίσως να ευεργετήσουν με τη σειρά τους την ανθρωπότητα.

Δημάρατος ο Λακεδαιμόνιος: O εξόριστος Βασιλιάς της Σπάρτης

Ο Δημάρατος ήταν ο 15ος βασιλιάς της αρχαίας Σπάρτης από τη γενιά των Ευρυποντιδών, που κυβέρνησε προσεγγιστικά από το 510 μέχρι το 491 π.Χ. Πατέρας και προκάτοχός του στο θρόνο υπήρξε ο βασιλιάς Αρίστων.

Το όνομά του σημαίνει τον προερχόμενο από ευχές του δήμου, επειδή ο Αρίστων ήταν άτεκνος παρά τους τρεις γάμους του και ο λαός φέρεται να παρακαλούσε τους θεούς να γεννηθεί διάδοχος.

Ο περιηγητής Παυσανίας αναφέρει ότι μοιράστηκε με τον Κλεομένη Α΄ την τιμή να διώξει τον τύραννο των Αθηνών Ιππία. Από την πλευρά του ο Πλούταρχος συνδέει τα ονόματά τους στον πόλεμο κατά του Άργους.

Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως ο Δημάρατος είχε διακριθεί σε διάφορες περιστάσεις για τις πράξεις του και μάλιστα αποτέλεσε το μοναδικό βασιλιά της χώρας του που στέφθηκε νικητής στους Ολυμπιακούς Αγώνες, στην αρματοδρομία με τέσσερα άλογα. Εντούτοις, κατέληξε σύμβουλος στην αυλή των Περσών.

Η θητεία του Δημάρατου σημαδεύτηκε από τις έντονες διαφωνίες του με τον συμβασιλέα του Κλεομένη, ο οποίος ήταν ιδιόρρυθμη προσωπικότητα, αλλά δεν είναι γνωστό αν αυτό ήταν και το καθοριστικό στοιχείο στην μεταξύ τους αντιπαράθεση.

Πιθανολογείται ότι η αντιπαράθεση οφειλόταν είτε σε φθόνο και προσωπικά κίνητρα του Δημάρατου ο οποίος θεωρούσε ότι έπρεπε να έχει τον πρώτο λόγο, είτε σε απόλυτα διαφορετική πολιτική προσέγγιση των ζητημάτων της εποχής τους -σε ζητήματα εξουσίας των Εφόρων, στο θέμα της επέμβασης στην Αθήνα και στην Αίγινα ή στο μεγάλο ζήτημα της στάσης της Σπάρτης έναντι των Περσών.

Η θητεία του πάντως έλαβε πρώιμο τέλος όταν η ρήξη αυτή έγινε οριακή με αφορμή δύο σοβαρά περιστατικά κατά τα οποία ο Δημάρατος εξέθεσε πολύ τον Κλεομένη. Αυτά αφορούσαν στην Αθήνα και την Αίγινα.

Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια εκστρατείας εναντίον των Αθηνών με την οποία ο Κλεομένης επιθυμούσε να επαναφέρει τον Ισαγόρα στην Αθήνα ως τύραννο ή ήθελε και να πετύχει προσωπική εκδίκηση, οι Κορίνθιοι αλλά και ο Δημάρατος δήλωσαν ξαφνικά, όταν πλέον ο συμμαχικός στρατός της Πελοποννήσου είχε φτάσει στην Ελευσίνα, ότι δεν θα συνέχιζαν.

Είπαν ότι δεν γνώριζαν μέχρι τότε τους πραγματικούς σκοπούς του Κλεομένη και ότι τώρα που τους είχαν μάθει, δεν είχαν σκοπό να συμμετάσχουν. Ο Δημάρατος αρνήθηκε να συνεχίσει παρακάτω ακολουθώντας το παράδειγμα των Κορινθίων. Ένας ένας οι σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων άρχισαν να υποχωρούν, με αποτέλεσμα ο Κλεομένης να αναγκαστεί να ακυρώσει την εκστρατεία των ανδρών του. Μετά από το φιάσκο αυτό η Σπάρτη αποφάσισε να μην στείλει ποτέ ξανά σε εκστρατεία ταυτόχρονα και τους δύο βασιλείς της.

Το 501 π.Χ., η Αίγινα ήταν ένα από τα κράτη που δήλωσαν την υποταγή τους στους Πέρσες παραδίδοντας γη και ύδωρ. Η Αθήνα στράφηκε στη Σπάρτη και της ζήτησε να συνετίσει την Αίγινα, μια που αυτό το νησί ανήκε τύποις τουλάχιστον στην Πελοποννησιακή Συμμαχία.

Οι Αθηναίοι τόνισαν τότε προς τη Σπάρτη ότι η στρατηγική θέση της Αίγινας μπορεί να σήμαινε ακόμα και ήττα όλων των Ελλήνων σε περίπτωση σύγκρουσης με την Περσία. Συνεπώς, ο Κλεομένης μετέβη αμέσως στο νησί ώστε να συλλάβει τους υπευθύνους. Η προσπάθειά του απέτυχε εξαιτίας της παρασκηνιακής ανάμειξης του Δημάρατου, ο οποίος παράλληλα προσπαθούσε να δυσφημίσει τον Κλεομένη πίσω στην πατρίδα τους.

Ο Δημάρατος είχε στείλει συγκεκριμένα στους μηδίζοντες Κορινθίους αριστοκρατικούς επιστολή στην οποία τους συνιστούσε να μην παραδώσουν τους συμπολίτες τους και να χρησιμοποιήσουν το πρόσχημα ότι ήταν παρών μόνον ο ένας βασιλιάς της Σπάρτης. Οι Κορίνθιοι όντως είπαν στον Κλεομένη ότι θα συμμορφώνονταν μόνον αν πήγαιναν στην Αίγινα και οι δύο βασιλιάδες της Σπάρτης.

Επιστρέφοντας, ο Κλεομένης στη Σπάρτη αφιέρωσε όλη του την ενέργεια στην προσπάθεια να ξεφορτωθεί τον πολιτικό του αντίπαλο, παίρνοντας με το μέρος του και τον Λεωτυχίδα, τον επόμενο στη διαδοχή του θρόνου των Ευρυποντιδών, ο οποίος επίσης είχε έρθει σε ρήξη με τον Δημάρατο, γιατί του είχε αποσπάσει την κοπέλα που επιθυμούσε για σύζυγο.

Οι δύο άνδρες, Κλεομένης και Λεωτυχιδας, προκειμένου να κατακρημνίσουν τον Δημάρατο από την εξουσία, προσέβαλαν τα δικαιώματά του στο θρόνο, φέρνοντας στο φως την παρακάτω ιστορία αναφορικά με τη γέννηση του Δημάρατου: ο βασιλιάς Αρίστων είχε νυμφευτεί δύο φορές, χωρίς να αποκτήσει διάδοχο.

Έτσι, παρόλο που η δεύτερη σύζυγός του ήταν εν ζωή, είτε από το άγχος αυτό, είτε από καθαρό πάθος, έλαβε για τρίτη σύζυγο τη γυναίκα του φίλου του Αγήτη, μια κοπέλα εξαιρετικής ομορφιάς. Παγίδευσε τον άνδρα αυτό με την εξής συμφωνία: ο καθένας θα πραγματοποιούσε στον άλλο τη χάρη που επιθυμούσε. Έτσι όταν ικανοποίησε την επιθυμία του Αγήτη, σε αντάλλαγμα ζήτησε το χέρι της συζύγου του.

Λίγο αργότερα ήρθε στον κόσμο ένα αρσενικό παιδί. Όταν τα νέα έφτασαν στον βασιλιά, εκείνος καθόταν με τους εφόρους. Μετρώντας μπροστά τους τους μήνες με τα δάχτυλά του αναφώνησε «ουκ αν εμός είη» (δε μου φαίνεται πως είναι δικός μου). Ωστόσο οι έφοροι παραδόξως δεν φέρονται να έδωσαν σημασία σε ένα τόσο σημαντικό ζήτημα διαδοχής και το θέμα ξεχάστηκε.

Το παιδί ονομάστηκε Δημάρατος, που αποδίδει τη γέννηση σε λαϊκές ικεσίες και σε θεϊκή πρόνοια, και με το θάνατο του βασιλιά, τον διαδέχτηκε.

Την ιστορία αυτή επικαλέστηκε ο Λεωτυχίδας, ο οποίος υποστήριξε ότι ο Δημάρατος κακώς ανήλθε στο θρόνο αφού η πατρότητά του αμφισβητείτο. Παρουσίασε δε στη δίκη τους παλαιούς εφόρους που βρίσκονταν τότε μαζί με τον πατέρα του Δημάρατου για να παρέξουν αποδείξεις.

Η υπόθεση μεταφέρθηκε στο μαντείο των Δελφών, το οποίο πιθανώς με δωροδοκία του Κλεομένη, επικύρωσε την καταδικαστική απόφαση, δίδοντας το θρόνο των Ευρυποντιδών στον Λεωτυχίδα το 491 π.Χ. Μια δεύτερη εκστρατεία κατά της Αίγινας οδήγησε στην κατάληψη του νησιού και στην αποστολή δέκα επιφανών πολιτών στην πόλη των Αθηνών με την ιδιότητα του ομήρου.

Λίγο καιρό αργότερα, κι ενώ είχε αναλάβει κάποιο αξίωμα επίβλεψης των γυμνοπαιδιών, ο Δημάρατος δέχτηκε την επίσκεψη ενός ακολούθου του Λεωτυχίδα ο οποίος των περιέπαιξε ρωτώντας τον πώς αισθάνεται ως απλός αξιωματούχος, ενώ στο παρελθόν είχε υπάρξει βασιλιάς. Πικραμένος ο Δημάρατος απάντησε με απειλές και κατόπιν αποχώρησε με καλυμμένο το πρόσωπο.

Πίσω στο σπίτι, αφού θυσίασε στους θεούς, εξόρκισε τη μητέρα του να του πει όλη την αλήθεια ενώπιον των θεών. Εκείνη ευχήθηκε όσοι και όσες τον κατηγορούν να κάνουν παιδιά με μουλαράδες (ονοφορβάδες) και του έδωσε τη δική της κάπω μεταφυσική εκδοχή, αφού κατέληξε πως ήταν γιος είτε του βασιλιά Αρίστονα είτε του μυθικού ήρωα Αστάβακου, πάντως όχι του Αγήτη, του πρώτου της συζύγου.

Ο Δημάρατος πάντως συμπέρανε πως έτσι κι αλλιώς ανήκε σε «ευγενική γενιά» οπότε αποφάσισε να πάρει πίσω ό,τι θεωρούσε πως του ανήκε. Μετέβη στην Ηλεία με πρόσχημα ένα ταξίδι προσκυνήματος κι εκεί άρχισε να στρατολογεί συμμάχους. Ωστόσο η δράση του έγινε αντιληπτή και η Σπάρτη έστειλε απεσταλμένους να τον φέρουν πίσω. Αφού διέφυγε για λίγο στη Ζάκυνθο, ο Δημάρατος κατόπιν ταξίδεψε στην Ασία, στην αυλή του Βασιλιά Δαρείου Α’.

Στην Περσία ο Δημάρατος έλαβε φιλόξενη υποδοχή και αναφέρεται από τον Ηρόδοτο ότι βοήθησε τον Ξέρξη Α’ να διαδεχτεί τον πατέρα του ενάντια στα υπόλοιπα αδέρφια του. Ωστόσο, όταν ελήφθη η απόφαση να καταληφθεί η Ελλάδα, φέρεται ότι έστειλε κρυφά ένα μήνυμα στην πατρίδα του τη Σπάρτη, γνωστοποιώντας τις προθέσεις των Περσών.

Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Ξέρξη εναντίον των Ελλήνων, ο Δημάρατος τον ακολούθησε με την ιδιότητα του συμβούλου για λόγους που δεν μπορούν να ερμηνευθούν απόλυτα -πιθανώς να ήλπιζε στην εκδίκηση ή στην επαναφορά του στο θρόνο της Σπάρτης.

Ο Αριστοτέλης και η αναζήτηση της αρετής στην ψυχή του ανθρώπου

Εμβαθύνοντας ακόμη περισσότερο στο ζήτημα της αρετής ο Αριστοτέλης αποσαφηνίζει ότι η έρευνα πρέπει να περάσει στη μελέτη της ανθρώπινης ψυχής: «Τώρα πρέπει να μελετήσουμε το θέμα της ψυχής. Η αρετή, λοιπόν, είναι αρετή της ψυχής στην ουσία της, και όχι απλά ένα οποιοδήποτε τυχαίο συμβάν μέσα στην ψυχή» (1219b 32-33).

Για να συμπληρώσει αμέσως: «Με δεδομένο, πλέον, ότι αναζητούμε την αρετή την ανθρώπινη, ας δεχτούμε ότι δύο είναι τα μέρη της ψυχής που συνδέονται με το λογικό, με διαφορετικό βέβαια τρόπο το καθένα: το ένα επιτάσσει, και το άλλο πειθαρχεί και υπακούει, όπως το επιβάλλει η φύση του καθενός. Όσο για το αν υπάρχει και ένα άλλο μέρος της ψυχής, άλογο εκείνο, ας το αφήσουμε τώρα» (1219b 33-38).

Αναγκαστικά το ζήτημα καταλήγει στη διαίρεση της ψυχής και τις λειτουργίες που επιτελεί κάθε επιμέρους τμήμα της. «Στην ψυχή διακρίνονται από τον Αριστοτέλη καταρχάς δύο μέρη: το άλογον και το λόγον έχον (ονομάζεται επίσης λογιστικόν ή νοητικόν). Το άλογον μέρος διακρίνεται στο φυτικόν και στο επιθυμητικόν. Είναι προφανές ότι το επιθυμητικόν μετέχει και του αλόγου και του λόγου έχοντος».

Το άλογον μέρος της ψυχής παραλείπεται, καθώς δεν αφορά τη συγκεκριμένη διερεύνηση της αρετής που αποδίδεται με ηθικό περιεχόμενο. Το δεδομένο ότι η ηθική αρετή σχετίζεται αναντίρρητα με τη λογική αναγκάζει τον Αριστοτέλη να το προσπεράσει («ας το αφήσουμε τώρα») εξηγώντας ότι το καθαρά άλογον μέρος της ψυχής (φυτικόν) δεν αφορά μόνο τους ανθρώπους αλλά και τα ζώα, σε αντίθεση με την ηθική αρετή που είναι αποκλειστικά ανθρώπινη υπόθεση (όπως και η λογική).

Από τη στιγμή που η αναζήτηση της ηθικής αρετής έχει να κάνει με τους ανθρώπους η διερεύνηση οφείλει να προσαρμοστεί στα στοιχεία που αφορούν μονάχα αυτούς ξεχωρίζοντάς τους από τα ζώα: «Προσπερνούμε, τώρα, οποιοδήποτε άλλο μέρος της ψυχής, π.χ. το φυτικό. Διότι αυτό, όπως και τα άλλα μέρη της ψυχής που προαναφέραμε, δεν ανήκουν ειδικά στην ανθρώπινη ψυχή· κατά προέκταση, και οι αρετές του θρεπτικού και του αυξητικού δεν είναι ειδικά ανθρώπινες αρετές. Οπωσδήποτε, εφόσον αναφερόμαστε αποκλειστικά στον άνθρωπο, πρέπει να υπάρχει και αυτεξούσια λογική και πράξη» (1219b 45-49).

Για τον Αριστοτέλη η διερεύνηση της ψυχής και των ψυχικών χαρισμάτων (ή αδυναμιών) δεν μπορεί παρά να τεθεί σε αναλογία με το σώμα: «όπως η ευεξία του σώματος συγκροτείται από τις αρετές των διαφόρων μερών του, έτσι και η αρετή της ψυχής συγκροτείται από τις αρετές των διαφόρων μερών της, αποτελώντας τον τελικό σκοπό τους» (1220a 2-5).

Από κει και πέρα ο διαχωρισμός των αρετών θα αποσαφηνίσει σε ποιο μέρος της ψυχής απευθύνεται κάθε είδος της: «Δύο είδη αρετής υπάρχουν: η ηθική και η διανοητική. Διότι δεν επαινούμε μόνο τους δίκαιους, αλλά και τους συνετούς και τους σοφούς· γιατί έχουμε πάρει ως δεδομένο ότι επαινείται η αρετή ή το έργο της, και μπορεί μεν η σύνεση και η σοφία να μην ενεργούν, υπάρχουν όμως ενέργειες που προέρχονται από τη σύνεση και τη σοφία» (1220a 6-10).

Η παραδοχή ότι για άλλους λόγους επαινείται ο σοφός και για άλλους ο δίκαιος καταδεικνύει ότι οι ηθικές αρετές που εκπροσωπεί ο δίκαιος δεν εντάσσονται απόλυτα στις διανοητικές αρετές όπως η σοφία και η σύνεση. Η κατάδειξη όμως ότι η δίκαιη συμπεριφορά, αν και δεν ανήκει στις καθαυτό διανοητικές αρετές, προϋποθέτει τη σοφία και τη σύνεση καθιστά σαφές ότι για την πραγμάτωση της ηθικής αρετής (δικαιοσύνη) πρέπει να συνδράμει και η διανοητική αρετή (σοφία-σύνεση).

Επομένως, οι ηθικές αρετές πρέπει να ανήκουν σε εκείνο το μέρος της ψυχής που είναι, βέβαια, άλογον, αλλά υπακούει στο λόγον έχον (κι αυτό το ψυχικό τμήμα ο Αριστοτέλης έχει ονομάσει επιθυμητικόν): «Επειδή οι διανοητικές αρετές συνδέονται με το λόγο, είναι αρετές του λογικού μέρους της ψυχής, το οποίο έχει την εξουσία στην ψυχή ακριβώς επειδή έχει το λόγο. Από την άλλη, οι ηθικές είναι αρετές του αλόγου μέρους, το οποίο όμως υπακούει στο λογικό, όπως το επιβάλλει η φύση· γιατί στο ήθος ενός ανθρώπου αποδίδουμε ορισμένη ποιότητα λέγοντας όχι ότι είναι σοφός ή ικανός, αλλά ότι είναι πράος ή θρασύς» (1220a 10-15).

«Ο Αριστοτέλης διακρίνει τις αρετές σε διανοητικές και ηθικές, δηλαδή σε αρετές της διανοίας και αρετές του ήθους. Οι πρώτες αντιστοιχούν στο λογικό μέρος της ψυχής, οι δεύτερες στο επιθυμητικό (= στο άλογο μέρος της ψυχής που όμως μετέχει και στο λόγο, στο βαθμό που υπακούει στις επιταγές του).

Αυτό εννοεί ο Αριστοτέλης με τη φράση: «δύο είναι τα μέρη της ψυχής που συνδέονται με το λογικό, με διαφορετικό βέβαια τρόπο το καθένα: το ένα επιτάσσει, και το άλλο πειθαρχεί και υπακούει, όπως το επιβάλλει η φύση του καθενός» (1219b 34-37), καθιστώντας σαφές ότι το καθαρά λόγον έχον μέρος είναι αυτό που επιτάσσει και το επιθυμητικόν αυτό που πειθαρχεί. Το επιθυμητικόν, ως λόγον-άλογον μέρος της ψυχής είναι το σημείο που εδράζονται οι ψυχικές αρετές, που, για να πραγματοποιηθούν, πρέπει οι άλογες ψυχικές παρορμήσεις (εκδίκηση, φθόνος, μίσος κλπ) να υπακούσουν στη λογική διερχόμενες από το κόσκινο της σύνεσης και της σοφίας.

Ο άνθρωπος που δεν κατάφερε να τιθασεύσει το επιθυμητικόν μέρος της ψυχής του δίνοντας το προβάδισμα στο λόγον έχον, δεν μπορεί παρά να είναι δέσμιος των παθών του. Υπό αυτή τη συνθήκη, ο δρόμος της μεσότητας είναι αδύνατο να χαρτογραφηθεί, αφού η άγνοια είναι σε θέση να διαστρεβλώσει όλες τις έννοιες: «… είναι φανερό ότι είτε υπάρχει αρετή του αλόγου μέρους της ψυχής είτε όχι, εάν το λογικό κυριαρχείται από την άγνοια, όλες οι άλλες αρετές διαστρέφονται» (1246b 20-21).

Για να συμπληρωθεί αμέσως: «Η δικαιοσύνη θα συνίσταται τόσο στη δίκαιη χρήση της όσο και στην άδικη, αλλά και η φρόνηση θα μπορεί να λειτουργεί μ αφροσύνη. Και κάθε μια αρετή θα μπορεί να πράττει το αντίθετό της» (1246b 22-23).

Επί της ουσίας, η αναζήτηση της αρετής δεν είναι τίποτε άλλο από την αναζήτηση της μεσότητας που θα οδηγήσει στις άριστες επιλογές με βάση τη λογική. Μόνο έτσι θα μπορέσει ο άνθρωπος να φτάσει στην άριστη κατάστασή του διεκδικώντας την ευτυχία: «Ας δεχτούμε καταρχήν ότι η άριστη κατάσταση προκαλείται από τα άριστα, και ότι σε κάθε τομέα οι άριστες πράξεις έχουν για αιτία τους την αρετή αυτού ακριβώς του τομέα, όπως η άριστη άσκηση και διατροφή προκαλούν την ευεξία του σώματος, και με τη σειρά της η ευεξία γίνεται η αιτία για άριστη σωματική άσκηση. Εξάλλου, κάθε κατάσταση δημιουργείται ή καταστρέφεται από τα ίδια ακριβώς, ανάλογα με το πώς αυτά χρησιμοποιούνται, όπως ακριβώς η υγεία εξαρτάται θετικά ή αρνητικά από τη διατροφή και την άσκηση και την καταλληλότητα της εποχής» (1220a 27-35).

Έχοντας αυτά ως δεδομένα γίνεται αντιληπτό ότι η άριστη κατάσταση της ψυχής προέρχεται αντιστοίχως από τις άριστες ψυχικές επιλογές («κινήσεις»), που θα επιφέρουν και τις άριστες πράξεις: «Άρα και η αρετή είναι μια συγκεκριμένη κατάσταση της ψυχής, η οποία προκαλείται από τις άριστες ψυχικές κινήσεις και αποτελεί με τη σειρά της αιτία για να πράττονται τα άριστα ψυχικά έργα και πάθη» (1220a 36-38).

Κι όχι μόνο αυτό: «Επίσης, από τα ίδια ακριβώς είτε δημιουργείται είτε καταστρέφεται, ανάλογα με τον τρόπο, ενώ η εφαρμογή της, που οδηγεί στις άριστες πράξεις, γίνεται αιτία γι’ αυτά από τα οποία προκαλείται και είτε επαυξάνεται είτε μειώνεται. Το δείχνει το γεγονός ότι τόσο η αρετή όσο και η κακία έχουν να κάνουν με όσα προκαλούν ηδονή ή λύπη» (1220a 39-43).

Με άλλα λόγια, οι «άριστες ψυχικές κινήσεις» που θα επιφέρουν τα «άριστα ψυχικά έργα» έχουν να κάνουν πρωτίστως με τον τρόπο που κάθε άνθρωπος εισπράττει ευχαρίστηση («ηδονή») ή δυσαρέσκεια («λύπη»). Το αδύνατο να πράττει κάποιος διαρκώς αυτό που τον δυσαρεστεί καθιστά σαφές ότι η ευχαρίστηση είναι το κυριότερο κριτήριο συμπεριφοράς. Η δυσαρέσκεια μπορεί να γίνει ανεκτή μόνο για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και για την επίτευξη ενός σημαντικού σκοπού. (Ακόμη και στην περίπτωση που ζει κανείς σε καθεστώς φόβου, κατά κανόνα όσο επιμηκύνεται χρονικά η καταπίεση τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να επαναστατήσει).

Το δεδομένο ότι εν τέλει ο άνθρωπος θα κάνει αυτό που τον ευχαριστεί καταδεικνύει την τεράστια σημασία που έχει το να χαίρεται κανείς με ποιοτικές πράξεις. Σε τελική ανάλυση, κάθε άνθρωπος χαρακτηρίζεται από τις πράξεις του. Οι ευτελείς πράξεις συνιστούν τον ευτελή άνθρωπο και οι ενάρετες τον ενάρετο.

Αποδεχόμενοι αυτό κατανοούμε ότι η ποιότητα της ψυχής είναι αλληλένδετη με την ποιότητα των ηδονών που την τρέφει. Κι αυτό είναι θέμα παιδείας, δηλαδή εθισμού, αφού αυτά που συνηθίζει κανείς να πράττει αυτά διαμορφώνουν το χαρακτήρα του σαν δεύτερη φύση.

Ο Αριστοτέλης ξεκαθαρίζει: «Δεν υπάρχει, λοιπόν, καμιά αμφιβολία ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με όσα μάς προκαλούν ηδονή ή λύπη. Και το ήθος –αυτό ακριβώς δηλώνει και το όνομα του, αφού αναπτύσσεται μέσω του έθους–, και ο εθισμός προκύπτει για κάτι που δεν έχει μια αντίστοιχη φυσική τάση, αλλά επαναλαμβάνει μια συγκεκριμένη κίνηση πολλές φορές – λειτουργεί ήδη ως αιτία ενεργειών (αιτία ενεργειών που δεν συναντώνται στα άψυχα, γιατί και μυριάδες φορές να ρίξεις μια πέτρα προς τα πάνω, ποτέ δεν πρόκειται αυτή να επαναλάβει από μόνη της τη συγκεκριμένη κίνηση)» (1220a 46-47 και 1220b 1-6).

Η γλωσσολογική προσέγγιση του ήθους με του έθους («αυτό ακριβώς δηλώνει και το όνομα του») καταδεικνύει και τη νοηματική τους συγγένεια, αφού ο εθισμός, δηλαδή οι πράξεις που συνηθίζει να κάνει κανείς αντλώντας ευχαρίστηση, θα καταδείξουν και το ήθος του. Αν κάποιος συνηθίζει να οργίζεται θα γίνει οργίλος, ενώ, αν μάθει να χαλιναγωγεί το θυμό του, θα γίνει πράος. Το ίδιο ισχύει και με το θάρρος και τη δειλία, την εγκράτεια και την ακράτεια, τη μικροψυχία και τη μεγαλοψυχία κλπ.

Οι ηθικές αρετές δεν αποδίδονται στη φύση, αφού οτιδήποτε αφορά τη φύση δεν μπορεί να εθιστεί σε κάτι διαφορετικό (η πέτρα είναι αδύνατο να συνηθίσει να πηγαίνει προς τα πάνω) σε αντίθεση με τον άνθρωπο που είναι προϊόν του εθισμού του. Κανείς δε γεννιέται ούτε δειλός ούτε ανδρείος από τη φύση του. Όλες αυτές οι ιδιότητες είναι επίκτητες, καθώς σχετίζονται με τον τρόπο που έχει μάθει κανείς να συμπεριφέρεται σε ανάλογες περιστάσεις: «Για όλα αυτά, λοιπόν, ας δεχτούμε ότι το ήθος είναι μορφή ποιότητας της ψυχής (κάτω από τις διαταγές του λογικού) του αλόγου ασφαλώς μέρους της, ικανού όμως να υπακούει στο λόγο» (1220b 6-8).

Κι εδώ βέβαια, δεν πρέπει κανείς να παρασυρθεί ταυτίζοντας την εκδήλωση των παθών με την ευτυχία. Η σκέψη ότι αυτός που εισπράττει χαρά είναι ευτυχής δεν οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο οργίλος, ο ακρατής ή ο δειλός είναι ευτυχισμένοι με το δικό τους τρόπο. Οι εκρήξεις του οργίλου έχουν να κάνουν μονάχα με μια στιγμιαία εκτόνωση που είναι αδύνατο να εκληφθεί ως ευτυχία. Κατά κανόνα ο οργίλος περισσότερο δυσκολεύει τη ζωή του επιβαρύνοντας τις σχέσεις με τους γύρω του. Η ευτυχία, ως άριστη κατάσταση της ψυχής έχει να κάνει με την ισορροπία που θα επιφέρει τις καλύτερες αποφάσεις. Η ασυγκράτητη οργή κάθε άλλο παρά συμβάλλει προς αυτή την κατεύθυνση.

Όσο για το δειλό ή τον ακρατή περισσότερο ντρέπονται για τον εαυτό τους παρά αισθάνονται περήφανοι. Κατά κανόνα προσπαθούν να κρύψουν την αδυναμία τους είτε διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητα, ώστε να φανεί ότι δεν είναι τέτοιοι, είτε υποκρινόμενοι ότι το μειονέκτημά τους είναι αρετή. Ο δύσκολος δρόμος της αποδοχής ενός μειονεκτήματος και της προσπάθειας βελτίωσης του εαυτού (που θα επέλθει με έναν καινούριο ποιοτικότερο εθισμό) αφορά μάλλον τους λιγότερους. Η ευτυχία είναι ενέργεια της ψυχής. Και η ψυχή χρειάζεται δύναμη για να ενεργήσει.

Ο εθισμός παρουσιάζεται ως ύψιστος παράγοντας διαμόρφωσης της ανθρώπινης προσωπικότητας που έχει τη δύναμη να τη στρέψει είτε προς την αρετή είτε προς τα αντίθετά της, αφού και ο ενάρετος και ο ευτελής με εθισμό γίνονται. Το ζήτημα είναι η ποιότητα των πράξεων στις οποίες εθίζεται κανείς. Γι’ αυτό πρέπει να εθιστεί στις πράξεις της αρετής ωθούμενος να τις επαναλαμβάνει ξανά και ξανά από την παιδική του ηλικία.

Από κει και πέρα, το κριτήριο της ολοκλήρωσης του εθισμού είναι το συναίσθημα της ευχαρίστησης που συνοδεύει τις πράξεις. Από αυτή την άποψη, δε φτάνει να ασκεί κανείς την αρετή, αλλά πρέπει να νιώθει και χαρά με αυτό. Αν η πραγμάτωση της αρετής δε συνοδεύεται από ευχαρίστηση αλλά από δυσφορία, ο εθισμός δεν έχει ολοκληρωθεί, ακόμη κι αν κάποιος επαναλαμβάνει τις ενάρετες πράξεις δίνοντας την αντίθετη εντύπωση. Η έλλειψη χαράς θα τον οδηγήσει σε πράξεις ασύμβατες με την αρετή, όταν αισθανθεί ότι δε θα γίνει αντιληπτός.

Για τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος που, ενώ συμπεριφερόταν ενάρετα, εν τέλει αποδεικνύεται άδικος ή ανήθικος, δεν ήταν ποτέ κάτοχος της ηθικής αρετής. Ο εθισμός του ήταν ατελής. Η κατοχή της αρετής δεν είναι κάτι που έρχεται και παρέρχεται, αλλά μια μόνιμη κατάσταση της ψυχής που έχει μάθει να ευχαριστιέται με αυτό τον τρόπο. Όταν κάποιος συμπεριφέρεται αντίθετα με τους κανόνες της αρετής, ποτέ δε την κατείχε πραγματικά, δηλαδή ποτέ δεν έμαθε να εισπράττει ευχαρίστηση με την πραγμάτωσή της.

Αυτό που μένει είναι ο τελικός ορισμός των εννοιών που θα ξεκαθαρίσει πλήρως το περιεχόμενό τους: «Ονομάζω πάθη τα ακόλουθα και τα παρόμοιά τους: το θυμό, το φόβο, την αιδώ, την επιθυμία, και γενικώς όλα όσα συνοδεύονται, τις περισσότερες τουλάχιστον φορές, από ένα βίωμα ηδονής ή λύπης το οποίο προκαλείται άμεσα από αυτά. Και βέβαια, στα πάθη δεν αντιστοιχεί κάποια ηθική ποιότητα, απλώς τα βιώνουμε» (1220b 15-19).

Κι αμέσως ακολουθούν οι έξεις: «… έξεις είναι οι αιτίες του να γεννιούνται τα πάθη είτε με τον τρόπο που επιτάσσει η λογική είτε αντίθετα, για παράδειγμα η ανδρεία, η σωφροσύνη, η δειλία, η ακολασία» (1220b 23-25).

Κι όλα αυτά, βέβαια, καθορίζονται από τις ανθρώπινες δυνατότητες: «Στις δυνατότητες που έχουμε, όμως, να εκδηλώσουμε τα πάθη, αντιστοιχούν ποιότητες. Κι όταν λέω δυνατότητες εννοώ αυτές που δίνουν επίθετα στους ανθρώπους που ενεργούν, επίθετα αντίστοιχα προς τα πάθη: οργίλος, ανάλγητος, ερωτικός, ντροπαλός, αναίσχυντος» (1220b 20-23).

Αριστοτέλης, Ηθικά Ευδήμια

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΛΥΣΙΑΣ, ΚΑΤΑ ΝΙΚΟΜΑΧΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΕΩΣ ΕΥΘΥΝΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ

ΛΥΣ 30.31–35

Επίθεση στους υπερασπιστές του κατηγορουμένου

Ο Νικόμαχος, ένας από τους ἀναγραφεῖς νόμων στις δημόσιες στήλες, κατηγορείται ότι κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του αλλοίωνε σκόπιμα το περιεχόμενο των νόμων. Ο Κατά Νικομάχου αποτελεί τη δευτερολογία (ή τριτολογία) και ολοκληρώνεται με το απόσπασμα που ακολουθεί.

[31] Καὶ περὶ μὲν τούτων ἱκανά μοι τὰ εἰρημένα· περὶ δὲ
τῶν ἐξαιτησομένων βραχέα πρὸς ὑμᾶς εἰπεῖν βούλομαι.
παρεσκευασμένοι <γάρ> τινές εἰσι καὶ τῶν φίλων καὶ τῶν
τὰ τῆς πόλεως πραττόντων δεῖσθαι ὑπὲρ αὐτοῦ· ὧν ἐγὼ
ἡγοῦμαι ἐνίοις προσήκειν ὑπὲρ τῶν ἑαυτοῖς πεπραγμένων
ἀπολογεῖσθαι πολὺ μᾶλλον ἢ τοὺς ἀδικοῦντας σῴζειν
προαιρεῖσθαι. [32] δεινὸν δέ μοι δοκεῖ εἶναι, ὦ ἄνδρες δικασταί,
εἰ τούτου μὲν ἑνὸς ὄντος καὶ οὐδὲν ὑπὸ τῆς πόλεως ἠδικη-
μένου οὐκ ἐπεχείρησαν δεῖσθαι [ὡς χρὴ] παύσασθαι εἰς
ὑμᾶς ἐξαμαρτάνοντα, ὑμᾶς δὲ τοσούτους ὄντας καὶ ἠδικημέ-
νους ὑπὸ τούτου <πείθειν> ζητήσουσιν ὡς οὐ χρὴ δίκην
παρ’ αὐτοῦ λαμβάνειν. [33] χρὴ τοίνυν, ὥσπερ δὴ τούτους ὁρᾶτε
προθύμως σῴζοντας τοὺς φίλους, οὕτως καὶ ὑμᾶς τοὺς
ἐχθροὺς τιμωρεῖσθαι, εὖ εἰδότας ὅτι τούτοις πρώτοις ἄν-
δρες ἀμείνους δόξετε εἶναι, ἐὰν παρὰ τῶν ἀδικούντων δί-
κην λαμβάνητε. ἐνθυμεῖσθε δὲ ὅτι [οὔτε Νικόμαχος] οὐδὲ
τῶν αἰτησομένων οὐδεὶς τοσαῦτα ἀγαθὰ πεποίηκε τὴν πό-
λιν, ὅσα οὗτος ἠδίκηκεν, ὥστε πολὺ μᾶλλον ὑμῖν προσήκει
τιμωρεῖσθαι ἢ τούτοις βοηθεῖν. [34] εὖ δ’ εἰδέναι χρὴ τοὺς
αὐτοὺς τούτους, ὅτι πολλὰ δεηθέντες τῶν κατηγόρων ἡμᾶς
μὲν οὐδαμῶς ἔπεισαν, τὴν δὲ ὑμετέραν ψῆφον καταπειρά-
σοντες εἰσεληλύθασιν εἰς τὸ δικαστήριον, καὶ ἐλπίζουσιν
ὑμᾶς ἐξαπατήσαντες ἄδειαν εἰς τὸν λοιπὸν χρόνον λήψεσθαι
τοῦ ποιεῖν ὅ τι ἂν βούλωνται. [35] ἡμεῖς μὲν τοίνυν οὐκ ἠθε-
λήσαμεν ὑπὸ τούτων αἰτούμενοι πεισθῆναι, τὸ δὲ αὐτὸ
τοῦτο παρακαλοῦμεν <ὑμᾶς> μὴ πρὸ τῆς κρίσεως μισοπο-
νηρεῖν, ἀλλ’ ἐν τῇ κρίσει τιμωρεῖσθαι τοὺς τὴν ὑμετέραν
νομοθεσίαν ἀφανίζοντας· οὕτως γὰρ ἐννόμως διοικηθήσεται
τὰ κατὰ τὴν πολιτείαν πάντα.

***
Και περί μεν του Νικομάχου και των συνεταίρων αυτού είναι αρκετά όσα έχουν λεχθή· περί εκείνων δε που θα σας παρακαλέσουν δι' αυτόν, επιθυμώ να είπω ολίγα προς υμάς· είναι προετοιμασμένοι μερικοί και από τους φίλους του και από τους πολιτευομένους να σας παρακαλέσουν υπέρ αυτού· εγώ νομίζω ότι μερικοί εκ τούτων πρέπει να απολογούνται μάλλον διά τας πράξεις των παρά να επιδιώκουν να σώζουν τους αδικούντας. Μου φαίνεται δε ότι είναι άτοπον, κύριοι δικασταί, το ότι δεν επεχείρησαν μεν να παρακαλέσουν τούτον, που ήτο ένας και ουδόλως υπό της πόλεως είχεν αδικηθή, ότι πρέπει να παύση να σας βλάπτη, θα ζητήσουν δε από σας να μη τον τιμωρήσετε, που είσθε τόσοι πολλοί, και έχετε αδικηθή υπ' αυτού. Πρέπει λοιπόν, καθώς και τούτους βλέπετε προθύμως να προσπαθούν να σώζουν τους φίλους των, τοιουτοτρόπως και σεις να τιμωρήτε τους εχθρούς σας, έχοντες υπ' όψιν σας ότι εις τούτους πρώτους θα φανήτε ότι είσθε χρηστοί άνδρες, εάν τιμωρήτε τους αδικούντας. Να έχετε δε υπ' όψιν σας ότι ούτε ο Νικόμαχος ούτε ουδείς από εκείνους που θα σας παρακαλέσουν, παρέσχε τόσας ωφελείας εις την πόλιν όσας βλάβας ούτος επροξένησεν εις αυτήν, ώστε πολύ περισσότερον αρμόζει σεις να τιμωρήτε τούτον, παρά ούτοι να τον βοηθούν. Πρέπει δε καλώς να γνωρίζετε ότι οι ίδιοι ούτοι πολύ παρακαλέσαντες τους κατηγόρους, ημάς μεν ουδόλως έπεισαν, έχουν δε έλθει εις το δικαστήριον διά να δοκιμάσουν τας ψήφους σας (προσπαθούντες να σας εξαπατήσουν) και ελπίζουν εξαπατήσαντες υμάς ότι θα λάβουν άδειαν να πράττουν εις το εξής ό,τι θέλουν. Ημείς μεν λοιπόν δεν ηθελήσαμεν να πεισθώμεν υπό τούτων, παρακαλούμεν δε και σας να μη πεισθήτε, και να μη μισήτε τους φαύλους μόνον προ της δίκης, αλλά και εν τη δίκη να τιμωρήτε τους καταστρέφοντας την νομοθεσίαν· διότι τοιουτοτρόπως θα διοικούνται πάντα τα αφορώντα το κράτος σύμφωνα με τους νόμους.