Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ, ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ – ΥΜΝΟΙ, ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ - Αἴτια (Απόσπασμα 1)

Η ποιητική του Καλλιμάχου

Τα Αἴτια του Καλλιμάχου, του σημαντικότερου ποιητήτης ελληνιστικής εποχής, που καταγόταν από την Κυρήνη και έζησε στην Αλεξάνδρεια, είναι, όπως υποδηλώνει και ο τίτλος, αιτιολογικές εξηγήσεις για ποικίλες -ενίοτε περίεργες- συνήθειες και τελετουργίες. Το αποσπασματικά σωζόμενο έργο, που αποτελείται από πολλές αυτοτελείς αιτιολογικές διηγήσεις, ήταν γραμμένο σε ελεγειακό μέτρο, χωριζόταν σε τέσσερα βιβλία και υπολογίζεται ότι η έκτασή του ξεπερνούσε τους 4.000 στίχους.

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί τον Πρόλογο των Αἰτίων, τον οποίο ο ποιητής προέταξε ως γενική, τρόπον τινά, εισαγωγή στο έργο. Στον Πρόλογο, που συνιστά ένα είδος ποιητικού μανιφέστου, ο Καλλίμαχος, χρησιμοποιώντας ευανάγνωστα σύμβολα, απορρίπτει τις ποιητικές αρχές των "φθονερών" ομοτέχνων του, των Τελχίνων, όπως τους αποκαλεί, που επικρίνουν την ποίησή του, και διατυπώνει κατ᾽ αντιδιαστολήν την δική του ποιητική. Βασικές αρχές αυτής της ποιητικής είναι η προτίμηση σε μικρά θέματα, η ολιγοστιχία, η ηδύτητα, η πορεία από το στενό και απάτητο μονοπάτι και πάνω απ᾽ όλα η λεπτότης,που κατέχει κεντρική θέση. Το επίθετο λεπτός, που έγινε έμβλημα μιας ποιητικής παράδοσης αιώνων, μπορεί να αναφέρεται και στην ολιγοστιχία, κυρίως όμως έχει να κάνει με την ποιότητα του επεξεργασμένου ποιητικού αποτελέσματος, που προϋποθέτει βασανιστικό μόχθο, κυριολεκτικώς λεπτουργία.

Αἴτια (Απόσπασμα 1)

……]ι μοι Τελχῖνες ἐπιτρύζουσιν ἀ[οιδῇ,
νήιδε]ς οἳ Μούσης οὐκ ἐγένοντο φίλοι,
εἵνεκε]ν οὐχ ἓν ἄεισμα διηνεκὲς ἢ βασιλ[η
……]ας ἐν πολλαῖς ἤνυσα χιλιάσιν
5 ἢ…...].ους ἥρωας, ἔπος δ᾽ ἐπὶ τυτθὸν ἑλ[ίσσω
παῖς ἅτ]ε, τῶν δ᾽ ἐτέων ἡ δεκὰ[ς] οὐκ ὀλίγη.
……]. [.]και Τε[λ]χῖσιν ἐγὼ τόδε· «φῦλον α[
……] τήκ[ειν] ἧπαρ ἐπιστάμενον,
……].. ρεην [ὀλ]ιγόστιχος· ἀλλὰ καθέλ[κει
10 ……πο]λὺ τὴν μακρὴν ὄμπνια Θεσμοφόρο[ς·
τοῖν δὲ] δ̣υ̣οῖν Μίμνερμος ὅτι γλυκύς, α[ἱ κατὰ λεπτόν
……] ἡ μεγάλη δ᾽ οὐκ ἐδίδαξε γυνή.
……]ο̣ν ἐπὶ Θρήϊκας ἀπ᾽ Αἰγύπτοιο [πέτοιτο
αἵματ]ι̣ Π̣υ̣γ̣μαίων ἡδο̣μ̣έ̣νη [γ]έρα[νος,
15 Μασσα]γ̣έ̣τ̣αι [κ]αὶ μακ[ρὸν ὀϊστεύ]οιεν ἐπ᾽ ἄνδρα
Μῆδον]· ἀ̣[ηδονίδες] δ᾽ ὧδε μελιχρ[ό]τεραι.
ἔλλετε Βασκανίη]ς ὀλοὸν γένο[ς]· αὖθι δὲ τέχνῃ
κρίνετε,] [μὴ σχοίν]ῳ Περσίδι τὴ[ν] σοφίην·
μηδ᾽ ἀπ᾽ ἐμεῦ διφᾶ]τε μέγα ψοφέουσαν ἀοιδήν
20 τίκτεσθαι· βροντᾶ]ν οὐκ ἐμόν, [ἀλλὰ] Διός».
καὶ γὰρ ὅτ]ε πρ[ώ]τιστον ἐμοῖς ἐπὶ δέλτον ἔθηκα
γούνασι]ν, Ἀ[πό]λλων εἶπεν ὅ μοι Λύκιος·
«……]…ἀοιδέ, τὸ μὲν θύος ὅττι πάχιστον
θρέψαι, τὴ]ν Μοῦσαν δ᾽ ὠγαθὲ λεπταλέην·
25 πρὸς δέ σε] καὶ τόδ᾽ ἄνωγα, τὰ μὴ πατέουσιν ἅμαξαι
τὰ στείβε]ιν, ἑτέρων ἴχνια μὴ καθ᾽ ὁμά
δίφρον ἐλ]ᾶ̣ν μηδ᾽ οἷμον ἀνὰ πλατύν, ἀλλὰ κελεύθους
ἀτρίπτο]υ̣ς, εἰ καὶ στε[ι]ν̣οτέρην ἐλάσεις».
τῷ πιθόμη]ν· ἐνὶ τοῖς γὰρ ἀείδομεν οἳ λιγὺν ἦχον
30 τέττιγος, θ]όρυβον δ᾽ οὐκ ἐφίλησαν ὄνων.
θηρὶ μὲν ο]ὐατόεντι πανείκελον ὀγκήσαιτο
ἄλλος, ἐγ]ὼ δ᾽ εἴην οὑλ̣[α]χύς, ὁ πτερόεις,
ἆ πάντ]ως, ἵνα γῆρας ἵνα δρόσον ἣν μὲν ἀείδω
πρώκιο]ν ἐκ δίης ἠέρος εἶδαρ ἔδων,
35 αὖθι τ]ὸ̣ δ᾽ [ἐκ]δύοιμ[ι], τό μοι βάρος ὅσσον ἔπεστι
τριγ]λ̣ώ̣[χι]ν̣ ὀλ[οῷ] νῆσος ἐπ᾽ Ἐγκελάδῳ.
……Μοῦσαι γ]ὰρ ὅσους ἴδον ὄθμα[τ]ι παῖδας
μὴ λοξῷ, πολιοὺς οὐκ ἀπέθεντο φίλους.

***
Οι Τελχίνες,¹ αυτοί οι αδαείς που δεν αξιώθηκαν τη φιλία της Μούσας
...μουρμουρίζουνγια την ποίησή μου. Μου καταμαρτυρούν
ότι δεν άπλωσα ποίημα ενιαίο και συνεχές
σε πολλές χιλιάδες στίχους περί βασιλέων και ... ηρώων,
αλλά κλώθω, λέει, του τραγουδιού το νήμα λιγοστό5
σαν το μικρό παιδί, ενώ μετράω δεκαετίες ουκ ολίγες.
Κι εγώ για τους Τελχίνες έχω την εξής απάντηση: «φύτρα ...
ειδικευμένη στον φθόνο που τρώει τα σωθικά σας
...υπήρξα ολιγόστιχος· αλλά η Δήμητρα² η Θρεπτική
είναι πολύ ανώτερη από τη μακριά...10
και τη γλυκιά χάρη του στίχου του Μίμνερμου
τη διδαχτήκαμε από τα «κατά λεπτόν», όχι από τη Μεγάλη Γυναίκα.³
«ο γερανός που αίματα Πυγμαίων⁴ τον ευφραίνουν
με τα φτερά του ας λάμνει από Αίγυπτο σε Θράκη»
και «οι Μασσαγέτες⁵ με μακριές σαϊτιές τους Μήδους ας στοχεύουν».15
Έστω· αλλά τ᾽ αηδόνια, τα μικρά ποιήματα, είναι πιο γλυκά.
Στον κόρακα από δω, φάρα κακιά και βάσκανη! Και στο εξής
κριτήριό σας να ᾽ναι η τέχνη κι όχι το περσικό χιλιόμετρο.⁶
Και μη ζητάτε από μένα βαρύγδουπη ωδή·
για τις βροντές στον Δία, όχι σ᾽ εμένα».20
Όταν πρωτοκάθισα να γράψω,
ο Λύκιος Απόλλωνας μου είπε:
«...ποιητή, για τη θυσία φρόντισε να ᾽χεις το πιο παχύ θρεφτάρι,
αλλά τη Μούσα σου, αγαπητέ μου, κράτα την λεπτή.
Σου παραγγέλνω ακόμη: πορεύου όπου δεν πατεί η άμαξα·25
να μην ακολουθείς τα χνάρια άλλων,
ούτε και την πλατιά λεωφόρο, αλλά δρόμους
ασύχναστους, κι ας είναι η πορεία σου στενή».
Εγώ υπάκουσα. Τώρα τραγουδώ για τους εραστές
της λιγυρής φωνής του τζίτζικα,⁷ για τους μισούντες θόρυβον όνου.30
Το γκάρισμα του θηρίου με τα μεγάλα αυτιά
ας το ζηλώσουν άλλοι· εγώ θέλω να είμαι ο ελάχιστος, ο φτερωτός-
πραγματικά! τρόφιμος της δροσιάς, του θείου αιθέρα μάννα,
για να μπορώ να τραγουδώ
και ν᾽ αποθέσω μονομιάς αυτά τα γηρατιά που με βαραίνουν35
όσο το τρίγωνο νησί⁸ τον ολετήρα Εγκέλαδο.
...αφού οι Μούσες όποιον τον παίρνουν με καλό μάτι από παιδί
δεν τον απαρνιούνται όταν ασπρίζει.
------------------

¹ Σύμφωνα με την παράδοση, οι πρώτοι κάτοικοι της Ρόδου, που διέθεταν μαγικές ικανότητες. Υπήρξαν οι ευρετές της μεταλλουργίας, αλλά κρατούσαν ζηλόφθονα την τέχνη για τον εαυτό τους. Περιγράφονται, μεταξύ άλλων, ως φθονεροί. Ο Καλλίμαχος χαρακτηρίζει Τελχίνες τους φθονερούς ομοτέχνους του. Ένα αρχαίο υπόμνημα τους ταυτίζει με τους επιγραμματοποιούς Ασκληπιάδη (ο οποίος όμως μάλλον δεν ήταν στη ζωή όταν γράφτηκε ο Πρόλογος) και Ποσείδιππο καθώς και με τον Πραξιφάνη από τη Μίλητο, εναντίον του οποίου ο Καλλίμαχος έγραψε ένα πεζό έργο.

² Ίσως αναφέρεται (επιδοκιμαστικά) στη Δήμητρα, τη χαμένη σήμερα, αλλά περίφημη στην αρχαιότητα ελεγεία του Φιλήτα από την Κω (β΄μισό 4ου /αρχές 3ου αι. π.Χ.).

³ Εικάζεται ότι με τη φράση «τα "κατά λεπτόν"» εννοούνται μικρά ποιήματα του ποιητή της αρχαϊκής εποχής Μίμνερμου, ενώ με τον όρο «Μεγάλη Γυναίκα» υποδηλώνεται η γνωστή πολύστιχη ερωτική ελεγεία του ίδιου ποιητή Ναννώ (από το όνομα της Λυδής αυλητρίδας, της αγαπημένης του ποιητή).

⁴ Μυθικοί νάνοι της περιοχής του Άνω Νείλου που πολέμησαν με γερανούς και εξοντώθηκαν απ᾽ αυτούς.

⁵ Σκυθικός λαός ανατολικά της Κασπίας θάλασσας. Οι Μασσαγέτες ήσαν φημισμένοι τοξότες.

⁶ Μέτρο μήκους χρησιμοποιούμενο στην Αίγυπτο (περ. 10-11 χιλιόμετρα).

⁷ Για τους αρχαίους η φωνή του τζίτζικα, του αγαπημένου των Μουσών, ήταν γλυκιά. Πίστευαν ότι ο τζίτζικας τρεφόταν με δροσιά ή αέρα και ότι, όπως τα φίδια, μαζί με το "πουκάμισό" του απέβαλλε και τα γεράματα.

⁸ Η τριγωνοειδής Σικελία, που ο Δίας την έριξε πάνω στον γίγαντα Εγκέλαδο.

Η παιδεία είναι θέμα ανατροφής

Σ᾽ αυτόν τον κόσμο οι άνθρωποι τείνουν να μπερδεύουν την εκπαίδευση με την παιδεία. Αν και τα δυο προέρχονται απ᾽ το ρήμα «παιδεύω», στην ουσία πρόκειται για δύο διαφορετικές έννοιες.

Η εκπαίδευση παρέχεται από τα σχολεία και πιστοποιείται με πτυχία, ενώ η παιδεία είναι αποτέλεσμα τόσο του περιβάλλοντος στο οποίο γαλουχήθηκες, όσο και προϊόν εσωτερικών ζυμώσεων του εκάστοτε ατόμου. Η παιδεία είναι αυτή που σου μαθαίνει να ξεχωρίζεις το καλό απ᾽ το κακό. Σε διδάσκει τι είναι δικαιοσύνη και τι σεβασμός.

Απ᾽ την άλλη, η εκπαίδευση επιτελεί το ρόλο του μορφωτικού αγαθού μέσω του οποίου αποκτάς γνώσεις, που με τη σειρά τους θ᾽ αποτελέσουν εφόδιο για ένα καλό βιοτικό επίπεδο.

Στις μέρες μας, εν αντιθέσει με τα παλαιότερα χρόνια, υπάρχει τέτοια πληθώρα εκπαιδευτικών μέσων και πτυχίων που φτάνουν να γεμίσεις έναν τοίχο. Στην ουσία, όμως, οι άνθρωποι είναι απαίδευτοι. Οι παλιότεροι μπορεί να μην είχαν τη δυνατότητα να μορφωθούν, όμως, είχαν ιδιαίτερα αυξημένη την αίσθηση δικαίου.

Τώρα γιατί εμείς χάσαμε την ουσία, είναι απορίας άξιο. Προσποιούμαστε πώς γνωρίζουμε τα πάντα κι εκφράζουμε τη γνώμη μας επί παντός επιστητού. Μπορεί να μάθαμε να μιλάμε πολλές και διαφορετικές γλώσσες αλλά δε μιλάμε την κυριότερη: αυτή της πεπαιδευμένης αντίληψης.

Παιδεία: ένας τόσο ηχητικά εύκολος, μα τόσο δυσπρόσιτος στην πράξη όρος. Κανένας απ' τους φιλοσόφους δεν όρισε τον όρο «εκπαίδευση» παρά μόνο τον όρο της παιδείας και ποτέ δεν έκανε το λάθος να τους ταυτίσει. Ίσως γιατί ήξεραν ποιο απ᾽ τα δυο είναι ο θεμέλιος λίθος μιας υγιούς προσωπικότητας και κοινωνίας. Εκπαίδευση χωρίς παιδεία μοιάζει με δέντρο χωρίς κορμό. Θα συναντήσεις πολλούς ανθρώπους με πτυχία, μα με παιδεία λίγους. Κι ας πιστεύουν λανθασμένα πως το ένα επιφέρει το άλλο.

Αν υπήρχε ουσιαστική παιδεία θα υπήρχε σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή. Θα υπήρχε δικαιοσύνη. Ο κόσμος θα έβλεπε όμορφες και άσπρες μέρες. Οι μαύρες και κόκκινες μέρες που ζούμε είναι προϊόν της εκπαίδευσης που χρησιμοποιείται απ᾽ τους μεγάλους για να χειραγωγήσουν τους λαούς. Το χέρι του ανθρώπου που έχει γαλουχηθεί με τα ιδανικά της παιδείας δεν οπλίζεται ποτέ για να επιτεθεί. Ο άνθρωπος ο πεπαιδευμένος δίνει αξία στην ανθρώπινη ζωή, την τιμά, τη σέβεται και την υπερασπίζεται.

Σίγουρα η εκπαίδευση είναι ζωτικής σημασίας. Χωρίς αυτήν ο πολιτισμός μας δε θα είχε κάνει άλματα. Το πρόβλημα δεν είναι η εκπαίδευση ως μορφωτικό αγαθό, αλλά η έλλειψη της ουσιαστικής παιδείας ως βάση για να στηριχθεί και να ευοδώσει. Κανένα βιβλίο και δε θα στη διδάξει. Η οικογένεια σου κι η ίδια η ζωή θα στη μάθουν, αρκεί να έχεις τα μάτια και τα αυτιά ανοιχτά να αφουγκραστείς τα γεγονότα γύρω σου.

Δυστυχώς στους τέσσερις μουντούς τοίχους του σχολείου η κριτική σκέψη αντικαθίσταται απ᾽ την παπαγαλία. Τα παιδιά μαθαίνουν για τις ιδέες της παιδείας χωρίς να μπορούν να τις αντιληφθούν πρακτικά.

Μα πώς θα μάθουμε να φερόμαστε σαν κοινωνικά όντα όταν μεγαλώνουμε σ᾽ ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δε σέβεται τη διαφορετικότητα και προάγει ως την παπαγαλία αντί της κριτικής σκέψης; Δεν ξέρω για εσάς, πάντως οραματίζομαι μια κοινωνία ανθρώπων για ανθρώπους. Μια κοινωνία που χαμογελά συχνότερα, που είναι αισιόδοξη και που δε λειτουργεί τυχοδιωκτικά για άτυπα χαρτιά πιστοποίησης ικανοτήτων.

Οφείλουμε να πλάσουμε έναν κόσμο ανθρωποκεντρικής συνείδησης κι όχι τεχνογνωσίας. Μια πραγματικότητα που δε θα φοβίζει τις νέες γενιές που θα ακολουθήσουν. Που θα τους μάθει να συνυπάρχουν αρμονικά και με σεβασμό προς τον συνάνθρωπο.

Η ελπίδα είναι σαν τον αέρα: Μόλις βρει μια μικρή χαραματιά στην ψυχή μας, ορμάει μέσα γυρεύοντας να γεμίσει το κενό που συνάντησε. Αρκεί να το πιστέψουμε!

Τα υφαντήρια λιναριού και οι άλλες αρχαιότητες στην Λεωφόρο Βουλιαγμένης

Ύφαιναν λινάρι κάτω από τη Βουλιαγμένης.

Οι βιαστικοί επιβάτες του μετρό που έχουν προορισμό τον Aλιμο ίσως δεν γνωρίζουν τα μυστικά του σταθμού που χρησιμοποιούν για τις καθημερινές τους μετακινήσεις. Πολύ περισσότερο ότι εκεί υπήρχε ολόκληρη μυκηναϊκή εγκατάσταση επεξεργασίας λιναριού! Κατά τις εργασίες κατασκευής του σταθμού, αποκαλύφθηκαν σημαντικές αρχαιότητες, μέρος των οποίων αποσπάσθηκε από τον Δημήτρη Κορρέ και επανατοποθετήθηκε στην επιφάνεια. Εκεί, οι αρχαίοι εργάτες επεξεργάζονταν το λινάρι, υλικό πολύτιμο για τα πανιά των πλοίων που έστειλαν οι Αθηναίοι στην Τροία.

Δεν είναι μόνο τα κατάλοιπα εργαστηριακής εγκατάστασης της μυκηναϊκής εποχής που βρέθηκαν, αλλά και τμήμα από την απότομη κοίτη ενός χειμάρρου με παρόχθιες και εντός της κοίτες. Ενα ολόκληρο σύστημα διαχείρισης υδάτων από αγωγούς και ορύγματα που απλωνόταν σε 3.000 τ.μ. για το πρώτο στάδιο επεξεργασίας.

Το βιβλίο «Η αρχαία Αστική Οδός και το μετρό κάτω από τη λεωφόρο Βουλιαγμένης», που έγραψε η αρχαιολόγος Κωνσταντίνα Καζά-Παπαγεωργίου, αναφέρεται σε πολλά ακόμη μυστικά της πολυσύχναστης σήμερα λεωφόρου. Η μεγάλη έκταση και ο μεγάλος επίσης όγκος του κατεργαζόμενου προϊόντος οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η μυκηναϊκή εγκατάσταση βρισκόταν υπό τον έλεγχο του ηγεμόνα που κατοικούσε στην Ακρόπολη των Αθηνών.

Τι έκαναν ακριβώς οι εργάτες; Μέσα στους λαξευμένους χώρους μούσκευαν μικρά δεμάτια του λίνου, αφού τα σκέπαζαν για να τα προστατέψουν από τον ήλιο με πέτρες και χώμα. Μετά το μούσκεμα, καθάριζαν τα δεμάτια από τις ρίζες, τα άπλωναν για να στεγνώσουν και έπειτα σε άλλους χώρους τα χτυπούσαν με ξύλινα εργαλεία για να εξαχθούν οι ίνες του λιναριού.

Η κεντρική εξουσία που είχε την έδρα της στο ανάκτορο της Ακρόπολης φρόντιζε για τη διαχείριση του προϊόντος. Αλλωστε, το λινάρι ήταν χρήσιμο όχι μόνο για την ένδυση αλλά και για τη ναυπηγική, η οποία απορροφούσε μεγάλες ποσότητες για τα πανιά, τα σχοινιά και το καλαφάτισμα των πλοίων. «Ας μην ξεχνάμε ότι εκείνη την εποχή οι Αθηναίοι, σύμφωνα με τον κατάλογο των πλοίων που αναφέρεται στην “Ιλιάδα”, έλαβαν μέρος στον τρωικό πόλεμο με πενήντα πλοία υπό τον Μενεσθέα. Για τα πανιά των πλοίων και μόνο, χρειάζονταν πολλά μέτρα λινού υφάσματος», μας θυμίζει η συγγραφέας.

Η καλογραμμένη και κυρίως κατανοητή έκδοση έχει πολλές ιστορίες-αλήθειες για την πόλη, κάτω από τη στενάχωρη σήμερα λεωφόρο Βουλιαγμένης. Στη Δάφνη, για παράδειγμα, 1.200 μέτρα από τον σταθμό του μετρό, αποκαλύφθηκε τάφος με σκελετό, λευκές λήκυθοι (430-420 π.Χ.) ενώ ένας δεύτερος τάφος έκρυβε σπάνια μουσικά όργανα και αντικείμενα. Μια μορφή άρπας, λύρα από κέλυφος χελώνας, ξύλινος αυλός, χάλκινο μελανοδοχείο, γραφίδα, σπαράγματα από πάπυρο (το αρχαιότερο ελληνικό χειρόγραφο κατά τη συγγραφέα), τέσσερα πήλινα κερωμένα πινακίδια που ήταν δεμένα σε βιβλίο.

Μια μεγάλη διαδρομή σε μια έκδοση 192 σελίδων και 322 φωτογραφιών που, όπως γράφει στον πρόλογο ο ακαδημαϊκός Μιχάλης Τιβέριος, «με τη βοήθεια επιγραφικών ευρημάτων γνωρίζουμε σήμερα καλύτερα τα όρια ορισμένων αρχαίων δήμων, όπως του Ευωνύμου που φαίνεται ότι καταλάμβανε τμήματα της Ηλιούπολης, του Αλίμου, της Αργυρούπολης και του Ελληνικού». Εχει ενδιαφέρον ότι η συγγραφέας δεν στέκεται μόνο στα αρχαία που αποκαλύφθηκαν στις εργασίες του μετρό αλλά συμπεριέλαβε και αρχαιολογικά δεδομένα που ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια εκτέλεσης δημόσιων και ιδιωτικών έργων από τη δεκαετία του ’80, συμπληρώνοντας τις γνώσεις για την αρχαία και νεότερη τοπογραφία της περιοχής.

Μαθαίνουμε ότι «το αττικό τοπίο με το εύκρατο και υγιεινό κλίμα και η γειτνίαση της περιοχής με το άστυ και τη θάλασσα υπήρξαν οι κύριοι παράγοντες της συνεχούς κατοίκησης που παρατηρείται στη ζώνη ξηράς ανάμεσα στον Υμηττό και τον Σαρωνικό». Αλλά και ότι σύγχρονες κακές συνήθειες έχουν αρχαίες βάσεις. Από την 3η χιλιετία π.Χ. μπάζωναν ρέματα, όπως δείχνει η κατάχωση και παράλληλη εκτροπή τουλάχιστον δύο χειμάρρων στο Κοντοπήγαδο Αλίμου. Ευτυχώς το ρέμα της Πικροδάφνης των 5,5 χλμ. διατηρεί ακόμη την κοίτη και τις όχθες του στη φυσική τους μορφή.
Το αεροδρόμιο του Ελληνικού, όπως και ο δήμος, πήρε το όνομά του από μνημειώδη ταφικό περίβολο που ήταν ορατός ανά τους αιώνες στη ΝΑ πλευρά του. Το μεγαλύτερο ταφικό μνημείο σχήματος Π στην Αττική, που «δήλωνε ανά τους αιώνες την ελληνικότητά του».

Οι αρπαγές στην Αιξωνή
Η επιτύμβια στήλη της Αρχεστράτης, που σήμερα στολίζει το Αρχαιολογικό Μουσείο του Leiden στην Ολλανδία, αποδεικνύει πως το «άθλημα» της αρπαγής αρχαιοτήτων είναι πολύ παλιό. Τα ταφικά μνημεία της αστικής οδού και των εσωτερικών της Αιξωνής (η σημερινή Γλυφάδα) ήταν γεμάτα από στήλες, αγγεία, αγάλματα και κιονίσκους, τα οποία ανήκαν σε εύπορες και μη οικογένειες Αιξωνέων. Πολλά απ’ αυτά τα θαυμάζουμε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά, όμως άλλα φυγαδεύτηκαν παράνομα τον 19ο αιώνα και βρίσκονται σε μουσεία του εξωτερικού. Η συγκεκριμένη στήλη βρέθηκε τον 1819 σε ανασκαφή τάφων κοντά στο σημείο όπου βρισκόταν ο δήμος Αιξωνής, «σε απόσταση τριών λευγών ή εννέα μιλίων από την Αθήνα, πάνω στον αρχαίο δρόμο προς το Σούνιο», όπως έγραφε το 1821 ο περιηγητής Bernard Rottiers. Δεν του αρκούσε όσα έβρισκε, έγραφε και καταλόγους για την πώληση.

Άσε τα “θα” και τα “αν” και ζήσε το ΠΑΜΕ ΤΩΡΑ!

Δεν είναι κακό να ονειρεύεσαι, όμως συχνά η πραγματικότητα αν και ωμή πολλές φορές, είναι πολύ καλύτερη και σίγουρα ρεαλιστική!

Για όλα αυτά τα «Θα» που λες αλλά επίσης και τα «Αν», βάζε τελεία. Γιατί νομίζω πως ποτέ δεν τα θέλησες πραγματικά και δεν τα χρειάζεσαι απόλυτα στη ζωή σου. Ότι χρειάζεσαι, ότι σου λείπει, έρχεται και σε βρίσκει. Και εάν δεν έρθει από μόνο του, κάνεις εσύ πάντοτε τις σωστές κινήσεις παίρνοντας καθημερινά τις απαραίτητες αποφάσεις για να φτιάξεις τη ζωή σου στα μέτρα σου

Για αυτό επιμένω λίγο πως όσο και να νομίζεις ότι θες κάτι και «Θα» κάνεις τα πάντα για να το αποκτήσεις, δεν το θέλησες ποτέ αρκετά. Όταν το λες και το ξανά λες, είναι σαν να προσπαθείς να πείσεις τον ίδιο σου τον εαυτό για αυτό. Γιατί, ότι πραγματικά επιθυμείς, απλά δουλεύεις καθημερινά για να το αποκτήσεις.

Είτε πρόκειται για δουλειά, για κάποιο στόχο, αλλά και για την προσωπική σου ζωή.

Δεν αναφέρομαι σε συγκυρίες που πιθανόν να θέλουν δυο ανθρώπους χωριστά που και αυτό δεν ισχύει πάντα, αλλά σε πράγματα τα οποία χρειάζεσαι στη ζωή σου. Για να γίνεις καλύτερος άνθρωπος, γιατί σε γεμίζουν, γιατί τα θες απόλυτα δικά σου, γιατί δεν μπορείς να σε φανταστείς χωρίς αυτά.

Όταν θες κάτι, να είσαι σίγουρος πως θα υπάρχει στη ζωή σου. Επίσης, όταν αισθάνεσαι πως δεν σε γεμίζει πλέον κάτι άλλο, θα φροντίσεις με υπομονή, με τρόπο, να το βγάλεις από την καθημερινότητα σου, να απαλλαχτείς από αυτό.

Αγάπησε τον εαυτό σου, μάθε τι πραγματικά θες, τι σου αξίζει, τι χρειάζεσαι και τι απλά αισθάνεσαι ότι σου είναι απαραίτητο και δούλεψε για να το αποκτήσεις.

Αν πρόκειται για κάποιο άνθρωπο, δείξε πόσο τον αγαπάς, πόσο τον νοιάζεσαι και ακόμη και εάν πρόκειται για δύσκολη περίπτωση, κάνε ότι περνάει από το χέρι σου. Θα το αντιληφθεί ότι αυτό που δίνεις είναι ενδιαφέρον και αγάπη. Αλλά μην χάσεις τον εαυτό σου μέσα σε αυτή την προσπάθεια. Αλλιώς, άσε τον να φύγει αν δεις πως επιμένει σε κάτι διαφορετικό, εάν σε κάνει να αισθάνεσαι ότι δεν αξίζεις την αγάπη, εάν έρχεσαι δεύτερος στη ζωή της, γιατί δεν σου αξίζει σε καμία περίπτωση τέτοια συμπεριφορά.

Εάν πρόκειται για δουλειά ή κάποιο άλλο προσωπικό στόχο, δούλεψε σκληρά. Αγάπησε αυτό που κάνεις και πίστεψε ότι μπορείς να τα καταφέρεις.

Γιατί μπορείς. Για όσα “Θα” και “Αν” σου λένε μην πολυσκοτίζεσαι, γιατί υπάρχουν όλα τα υπόλοιπα που σε περιμένουν με ένα “φύγαμε τώρα”!

Μήπως η άποψή σου δεν είναι ολότελα δική σου;

Σήμερα θα ξεκινήσω με την εξής δήλωση: καμιά από τις απόψεις που εκφράζουμε όλοι κατά καιρούς δεν είναι απόλυτα δική μας. Αν θέλει κανείς να ψάξει την πηγή τους πρέπει να ανασκαλίσει το παρελθόν του και ποιες επιρροές έχει δεχθεί μέσα στα χρόνια της ύπαρξής του. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό, άλλωστε η μοναδικότητά μας ως ανθρώπινα όντα είναι αποτέλεσμα των εμπειριών μας και των βιωμάτων μας.

Η διαμόρφωσή μας ως άνθρωποι, βέβαια, ξεκινά από το σπίτι και συνεχίζει στο σχολείο. Εκεί είναι το σημείο μηδέν στο οποίο πρέπει να ανατρέξει κανείς. Γιατί ακριβώς εκεί πλάθεσαι ως άνθρωπος, μέσα στην παιδική και την εφηβική σου ηλικία. Όταν αρχίζεις να απορροφάς σα σφουγγάρι πληροφορίες και αρχίζεις να δημιουργείς τη δική σου προσωπική ταυτότητα. Αναρωτήθηκες, όμως, αν αυτό που είσαι σήμερα είναι αυτό που εσύ επιθυμείς, ή μήπως είσαι δημιούργημα κάποιων άλλων;

Προηγουμένως ανάφερα το σπίτι. Η οικογένεια σαφώς και παίζει σημαντικό ρόλο για το ποιος είσαι και τι απόψεις εκφράζεις. Χωρίς να το καταλάβεις, αρκετές φορές οι πεποιθήσεις σου, που μπορεί να νομίζεις πως είναι δικές σου, στην πραγματικότητα είναι αυτές των γονιών σου. Ίσως το πιο απλό παράδειγμα είναι η επιλογή της ποδοσφαιρικής ομάδας. Ο βασικότερος λόγος που υποστηρίζουμε οι περισσότεροι τις ομάδες που υποστηρίζουμε είναι, πολύ απλά, γιατί αυτή είναι η ομάδα του μπαμπά.Ούτε ιδεολογικοί, ούτε ταξικοί είναι λόγοι. Κανείς, άλλωστε, στην τρυφερή ηλικία των 6 ή των 7 χρόνων δε γνώριζε από αυτά. Αυτό μας έμαθαν να κάνουμε και αυτό κάνουμε. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο θα χειραγωγήσουμε και εμείς τα παιδιά μας, όταν θα έρθει η ώρα. Σιγά μην αφήσω το παιδί μου να γίνει άλλη ομάδα από τη δική μου.

Αυτή η χειραγώγηση, είτε ηθελημένη είτε ακούσια, επεκτείνεται και σε άλλα κομμάτια της ζωής μας. Το πιο κόμμα ψηφίζουμε, ποια είναι η πολιτική μας ιδεολογία, τα πιστεύω μας, οι θρησκευτικές μας επιλογές. Όλα αυτά δεν είναι καθαρά επιλογές δικές μας, αλλά επιλογές που έχουν κάνει άλλοι για εμάς. Ορισμένοι, βέβαια, κάποτε κάνουν την επανάστασή τους, αλλά αυτό ισχύει για τους λίγους και όχι για τους πολλούς.

Αν η οικογένεια φτιάχνει την ατομική ταυτότητα ενός ατόμου, το σχολείο είναι υπεύθυνο για τη δημιουργία της συλλογικής ταυτότητας. Εκεί είναι που κάνει την εμφάνιση της η έννοια της κοινής λογικής. Τι είναι η κοινή λογική; Είναι οι κοινές πεποιθήσεις που μοιράζεται μια ομάδα ανθρώπων. Με άλλα λόγια, τα πιστεύω μιας κοινωνίας, αυτά διδάσκονται στα σχολεία. Φυσικά, εννοείται πως το περιεχόμενο της διδασκαλίας διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία. Ο δάσκαλος αποκτά την ιδιότητα της αυθεντίας της έδρας και κανείς δεν τολμάει να τον αμφισβητήσει. Κατά κάποιο τρόπο μεταφέρει αυτά που κάποιοι άλλοι θέλουν προς τους μαθητές του. Σπάνιες είναι οι περιπτώσεις των εκπαιδευτικών που ξεφεύγουν από τα τετριμμένα και όμως είναι αυτοί που θυμόμαστε όλοι σαν τους πιο κουλ δασκάλους μας. Όσο αρεστοί είναι βέβαια στους μαθητές τους, άλλο τόσο αντιπαθητικοί είναι σε όσους προτιμούν τις λεγόμενες παραδοσιακές μεθόδους διδασκαλίας. Που δεν είναι λίγοι βέβαια, θύματα του ίδιου συστήματος που θέλει τους ανθρώπους να είναι περισσότερο πρόβατα παρά άνθρωποι.

Χρειάζονται τεράστια αποθέματα ψυχικής δύναμης για να ξεφύγεις από το μαντρί. Είναι πολλές φορές όμως που το αρνί μετατρέπεται σε λύκο. Είναι άλλο πράγμα να έχεις τις δικές σου απόψεις και είναι άλλο πράγμα να θες να τις επιβάλεις με το ζόρι σε κάποιον άλλο. Στην ουσία οι περισσότεροι από εμάς και εμού μη εξαιρουμένου, εάν συζητούμε με κάποιον με τον οποίο διαφωνούμε προσπαθούμε να τον κάνουμε να συμφωνήσει μαζί μας. Ενώ το πιο σωστό θα ήταν να αποδεχτούμε πως αυτός ο άλλος σκέφτεται διαφορετικά από εμάς.

Αν και θα δεις πολλές φορές γραμμένο το πιο γνωστό ρητό του Βολταίρου «δε συμφωνώ ούτε με μια λέξη από όσα λες, αλλά θα υπερασπίζω και με το τίμημα της ζωής μου ακόμη, το δικαίωμά σου ελεύθερα να λες όσα πρεσβεύει», ελάχιστοι το εφαρμόζουν και ακόμα πιο λίγοι το πιστεύουν πραγματικά.

Σύμπαν Vs Εσύ: Σημειώσατε 1

Κατά κύριο λόγο δεν έχει να κάνει με προλήψεις, κακό μάτι, γκαντέμηδες φίλους και δε συμμαζεύεται. Λίγο πολύ, σε όλους έχει τύχει. Κάτι σε φάση «όταν θέλεις κάτι πολύ, σίγουρα είναι στα άπλυτα». Υποψιάζομαι ότι σε αυτές τις περιπτώσεις εκτός από το κανονικό σύμπαν, γαμιέται και το παράλληλο!
Άλλωστε το έχουν πει πολλοί, αν κάτι μπορεί να πάει στραβά, θα πάει. Θα ‘ναι η μέρα σου, η εβδομάδα σου, ο μήνας σου, θα το καταλάβεις από το πρωί! Το ρητό «η καλή μέρα απ’ το πρωί φαίνεται» το έχεις ακουστά;
Τίποτα δεν πάει καλά, και η μέρα ξεκινάει παντελώς ανάποδα. Αργά ή γρήγορα, η χειρότερη δυνατή συγκυρία συνθηκών θα συντρέξει, να είσαι σίγουρος για αυτό.
Είναι μια μέρα σαν όλες τις άλλες, μόνο που ξυπνάς με ένταση και νεύρα χωρίς ιδιαίτερο λόγο. Έχεις 24 ώρες να την φτιάξεις, θα μου πεις. Όχι, αυτό δεν ισχύει, το ξέρω και εγώ, το ξέρεις και εσύ. Σε αυτή την περίπτωση το σύμπαν συνωμοτεί και όλα μοιάζουν να πάνε με λάθος πορεία, με αποτέλεσμα να τρακάρεις συνεχώς σε έναν αόρατο τοίχο και με πολλά χιλιόμετρα την ώρα.
Καταρχάς, με το που ανοίγεις τα μάτια σου και σηκώνεσαι από το κρεβάτι, όλα τα έπιπλα σε παίζουν σε σύστημα 4-4-2 χρησιμοποιώντας ό,τι γωνία υπάρχει για να ρίξουν τις άμυνες σου. Ναι, το μικρό σου δαχτυλάκι, τα πλευρά και ακόμα και το κεφάλι σου κινδυνεύουν.
Το κακό συναπάντημα θα συνεχιστεί. Θέλεις καφέ και έχει τελειώσει; Το κοντινότερο περίπτερο θα είναι κλειστό.
Δεν το ήξερες και βγήκες με πιτζάμες με αρκουδάκια; Τρεις πρώην με τις κοπέλες τους, δυο μοντέλα και ο Brad Pitt θα περάσουν από δίπλα σου.
Πρέπει να ετοιμαστείς γρήγορα και δεν έχεις τι να βάλεις; Το μόνο που σου φαίνεται σωστό το έχεις δανείσει σε φίλη που ορκιζόταν πως την επόμενη μέρα θα στο επιστρέψει.
Αν από διάφορα πράγματα, ένα έχει την πιθανότητα να πάει λάθος, θα είναι αυτό που θα δημιουργήσει τη μεγαλύτερη ζημιά.
Βιάζεσαι να πας κάπου; Το αυτοκίνητό σου δε θα παίρνει μπρος όσο και αν χτυπάς το τιμόνι.
Ηρέμησε, υπάρχουν και τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Δια μαγείας όμως και πάλι, χάνεις το αστικό/τρένο/μετρό το τελευταίο λεπτό. Για ένα μόνο λεπτό πρέπει να περιμένεις το επόμενο που μπορεί να σου πάρει από 20 μέχρι και 90 λεπτά. Γαμάτο ε;

Μπορεί να έχεις να πας σε συνέντευξη για δουλειά, ή να ήταν η πρώτη μέρα στο πανεπιστήμιο, ή ακόμα και να είχες ένα απλό ραντεβού στο κομμωτήριο. Άραξε στο παγκάκι, πιες ένα καφέ, κάνε και ένα τσιγάρο μιας και ό,τι και να κάνεις, αργοπορημένος θα φτάσεις. Δεν το ξέρεις αυτό που λένε; Όταν ανάβεις τσιγάρο στην στάση τότε έρχεται το λεωφορείο.
Όσο περιμένεις και εφόσον έχεις επίσημα τον τίτλο του γκαντέμη, ακόμα και τα περιστέρια θα σου δείξουν πόσο σκατά θα πάει η μέρα σου... κυριολεκτικά.
Θα έρθει το επόμενο μέσο σου και (όχι που θα πήγαινε καλά) θα πέσεις πάνω σε κίνηση. Θα μου πεις, είναι λογικό πως οι δρόμοι δεν θα είναι ποτέ άδειοι - άλλο τόσο λογικό είναι το να κλείσει ο συγκεκριμένος δρόμος γιατί ένα σμήνος από πάπιες πήρε λάθος στροφή στην εθνική. Δηλαδή ότι τι, περάσαν τον αυτοκινητόδρομο για λίμνη;
Εντάξει αδερφάκι μου, το μέτρο γκαντεμιάς σου χτυπάει καμπανάκι. Πάρε τηλέφωνο και ακύρωσε ό,τι και αν είχες κανονισμένο.
Για να ξεφύγουμε όμως από τις συνηθισμένες κακοτυχίες, το γυρνάμε σε προσωπική εμπειρία.
Νιώθεις λες και κάποια ανώτατη δύναμη κακογαμήθηκε ένα βράδυ και την επόμενη είπε να ξεσπάσει επάνω στα δικά σου σχέδια.
17 Μαρτίου έχεις άφιξη από 470χλμ μακριά, κάτι σε Κόρινθος-Κοζάνη και το πλάνο έχει ως εξής: 21 Μαρτίου περνάς τα γενέθλιά σου στην πόλη σου και στις 22 μπαίνετε σε ένα λεωφορείο με προορισμό την Κόρινθο για δυο εβδομάδες διακοπές .
Φτάνει λοιπόν η μέρα, πέφτει δουλειά στο κατάστημα και εσύ δεν μπορείς να φύγεις. Το ακυρώνεις και το μεταφέρεις για Παρασκευή. Τετάρτη χτυπάει το τηλέφωνο και σε ενημερώνουν πως την ερχόμενη Τρίτη πρέπει να είσαι στη δεύτερη δουλειά σου.
Σημειωτέον πως στη συγκεκριμένη πρέπει να πηγαίνεις δυο φορές τον μήνα, σε τυχαίες μέρες, όποτε σε ειδοποιήσουν αυτοί τέλος πάντων.
Ακύρωση και μεταφορά ξανά για Πέμπτη.

Αφού δε σε θέλει, τι το προσπαθείς;
Και για να μάθεις να μην τα βάζεις με τους απαράβατους νόμους του σύμπαντος, σου στέλνει μήνυμα του τύπου ειρωνικό γελάκι και «το ξέρω ότι θες πολύ να φύγεις, αλλά όχι καριολάκι, δε θα πας πουθενά».
Και ακριβώς επειδή η τύχη πολλές φορές παίζει μαζί μας, δεν είναι απίθανο ό,τι και αν συμβεί.
Την ημέρα της αποχώρησης, λοιπόν, ξυπνάς με πρησμένες αμυγδαλές, πυρετό και έχοντας βγάλει ό,τι έχεις φάει από εχθές. Χωρίς δυνατότητα να κουνηθείς από το κρεβάτι σου και ενώ το στομάχι σου συνεχίζει να χορεύει harlem shake όλη μέρα, το ρίχνεις στα αντιβιοτικά και προσεύχεσαι να είναι περαστικό.
Παίρνεις τηλέφωνο τη γιαγιά, της λες τα συμβάντα και της ζητάς να σε ξεματιάσει μπας και το μάτι υπάρχει στα αλήθεια. Η πιθανότητα του να γίνει κάτι είναι αντιστρόφως ανάλογη της επιθυμίας του να γίνει, σου λέει.
Κάτι ξέρει η γιαγιά, πάντα ξέρει, ακόμα και αν εσύ μέσα στη ζάλη σου δεν καταλαβαίνεις γρι από ό,τι λέει!
Είναι λες και σου έδωσε προσωπική ευχή ο Μητσοτάκης: «καλά να περάσεις». Επειδή όταν τα πράγματα δεν μπορούν να γίνουν χειρότερα, θα γίνουν. Ένας μετεωρίτης θα χτυπήσει τη γη και όλα τα τρένα/λεωφορεία/αεροπλάνα θα μολυνθούν με έναν ιό, θα μεταμορφωθούν σε transformers αποκτώντας δική τους βούληση και κάνοντας απεργία.
Τώρα θα έλεγα «τι χειρότερο μπορεί να συμβεί», αλλά φοβάμαι πως θα ακούσω το σύμπαν να λέει «challenge accepted». Ακόμα και να του προτείνεις να το κεράσεις ένα ποτό, να σου πει τέλος πάντων τι ζόρι τραβάει μαζί σου, η μόνη απάντηση που θα πάρεις είναι «το σύμπαν δεν είναι διαθέσιμο, η τύχη σας προωθείται».
Το «γαμώ την τύχη μου» με επιτυχία έλαβε χώρα στη ζωή σου. Έχεις ξεμείνει και, τέλος πάντων, διακοπές δεν πρόκειται να κάνεις.

Η απώλεια της ιδιότητας του πολίτη

Το πόσο η δημοκρατία πάσχει εδώ και καιρό είναι γνωστό και αισθητό - αν και όχι στον ίδιο βαθμό από όλους - αλλά όλοι εξακολουθούν να αισθάνονται ότι είναι πολίτες που εκδηλώνουν τη βούλησή τους συμμετέχοντας στις εκλογές, στην κριτική της εξουσίας αλλά και στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Όμως το ερώτημα είναι αν έχουν απομείνει δικαιώματα που να μπορεί κανείς να διεκδικήσει, πλην εκείνων που ρυθμίζονται από το ιδιωτικό δίκαιο και αφορούν τις καθημερινές σχέσεις ιδιωτών και αυτό μόνον σε ορισμένο βαθμό, γιατί του νόμου πάντοτε διέφευγαν όσοι ιδιώτες διέθεταν μεγάλη ισχύ.

Το ερώτημα αυτό δεν συναρτάται μόνον με τη φύση του κράτους, η οποία διαμορφώνεται πλέον εκτός των γνωστών πλαισίων, όπως π.χ. εκτός του συστήματος κοινωνικής πρόνοιας που πλέον καταρρέει και αλλάζει ολότελα τη φύση του κράτους και το καθιστά περισσότερο εξουσία παρά έκφραση της συλλογικότητας.

 

Το ερώτημα σχετίζεται κυρίως - και ίσως μοναδικά - με το είδος του πολίτη  όπως εξελίχθηκε και όπως το «οραματίσθηκαν» οι άνθρωποι. Το είδος αυτό του πολίτη βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τους σκοπούς που ώθησαν και ωθούν σε κίνηση την ατομική και συλλογική ζωή της πλειονότητας. Αν αυτό φαίνεται στους πολλούς θεωρητικό και αόριστο, τότε γίνεται προφανές ότι ο άνθρωπος αυτοβούλως επέλεξε να μην κατανοεί, γιατί μόνον αόριστο δεν είναι και η εντύπωση αοριστίας οφείλεται αποκλειστικά στο ότι κανείς δεν θέλει να αναλάβει τις ευθύνες του.

Ποιες ήταν όμως η βασικότερες μέριμνες των ανθρώπων;

1) Η επιβίωση, πράγμα απόλυτα λογικό και αναγκαίο. Το τι αποτελεί όμως επιβίωση είναι ένα ζήτημα που απαιτεί βαθιά σκέψη, γιατί θα ήταν απάνθρωπο να είναι μόνον η σωματική επιβίωση μέσα σε αθλιότητα και εξάρτηση από τυχαίες φιλανθρωπίες ή, αντιθέτως, η ικανοποίηση φανταστικών αναγκών για πολυτέλεια και άλλες περιττότητες που και αυτές προσβάλλουν εξίσου την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Το μέτρο της επιβίωσης πρέπει να τίθεται από την εποχή και την βαθύτερη ανάγκη της ανθρώπινης συνείδησης. Σε κάθε περίπτωση η επιβίωση πρέπει να αφορά και το ανθρώπινο πνεύμα.

2) Η υλική και ψυχολογική άνεση, που έπονται της επιβίωσης, χωρίς να είναι απορριπτέες, ωστόσο αποτελούν το σημείο όπου αρχίζουν τα προβλήματα του ποια είναι τα όριά τους και τα κίνητρα, η ποιότητα και ο βαθμός έντασής τους.

3) Αν στο δεύτερο σημείο συμβεί στρέβλωση, τότε ακολουθεί ως αναγκαία συνέπεια αυτής της στρέβλωσης η επιδίωξη της «ελευθερίας» ως ανευθυνότητας, ως έλλειψης περιορισμού των επιθυμιών. Αυτό αποτελεί μία βασική στρέβλωση του πολιτισμού που μάλιστα δεν είναι πρόσφατη.

4) Αυτή η δήθεν ελευθερία καταλήγει – ανάλογα με την περίπτωση – είτε σε εφησυχασμό και αδράνεια ολότελα αδιάφορη για το κοινωνικό γίγνεσθαι είτε σε ευθεία εξουσιαστικότητα. Η εξουσιαστικότητα αποτελεί τον συμπληρωματικό πόλο της αδράνειας παρ’ όλο που και είναι και αυτή μία θεμελιώδης αδράνεια, αλλά μόνον της συνείδησης, που όμως ωθεί σε πυρετική δράση και μπορεί να πάρει πολλές μορφές από τις πιο αθώες φαινομενικά μέχρι τις καθαρά αντικοινωνικές.

 

Αυτά τα κίνητρα είναι θεμελιώδη κίνητρα που διαμόρφωσαν την καθημερινότητα, τις ανάγκες, τη διασκέδαση, τις σχέσεις και τον λεγόμενο «πολίτη».  Αλλά σαν κίνητρα είναι πολύ φτωχά και σε κάθε περίπτωση δυναμιτίζουν τη συλλογικότητα, γιατί δείχνουν ότι αυτή διαμορφώθηκε ως μια τυχαιότητα βασισμένη σε αλληλοσυγκρουόμενες επιθυμίες και ιδιοτέλειες και, επομένως, υποσκάπτουν και την εύρυθμη πολιτεία που όλοι ψευδώς ισχυρίζονται ότι επιθυμούν.

 

Στην πραγματικότητα οι κεντρικοί πόλοι της ανθρώπινης ζωής και συνείδησης είναι: η ασφάλεια, η συλλογικότητα και η ελευθερία. Η μεν ασφάλεια (ζωική, ψυχολογική και πνευματική) όπως γίνεται ακόμη αντιληπτή εμπεριέχει μία παθητικότητα και στατικότητα που αρνείται το νέο, ενώ πασχίζει να αποκτήσει και να διατηρήσει αλώβητα τα σύνορα του εαυτού, η δε ελευθερία όντας περισσότερο ενεργητική εκφράζει αναπόφευκτα τη θέληση ή ένα κακέκτυπό της και γι’ αυτό είναι για μας η πλέον πολύπλοκη και δυσεξιχνίαστη έννοια. Στην ουσία η ελευθερία εκπληρώνει και την ασφάλεια, αλλά οι άνθρωποι λόγω φόβου προτιμούν να αποκόψουν την ασφάλεια από την ελευθερία και λόγω αλαζονείας να αποκόψουν την ελευθερία από την ευθύνη, η οποία ευθύνη είναι συνάρτηση του γεγονότος της συλλογικότητας. Όμως ο πολίτης είναι το άτομο στη σχέση του με τη συλλογικότητα και, επομένως, χωρίς αντίληψη ευθύνης ο πολίτης είναι μόνον άτομο και η συλλογικότητα εξαφανίζεται συμπαρασύροντας και το κράτος και κάθε κοινωνική οργάνωση.

 

Είναι φανερό ότι αυτές οι ανάγκες και προοπτικές έχουν διαστρεβλωθεί τόσο πολύ που δεν μπορεί να λειτουργήσει η ιδιότητα του πολίτη. Η θεμελιώδης προϋπόθεση της δημοκρατίας είναι η ύπαρξη πολίτη ως υποκειμενικού θεμελίου της και, συνεπώς, χωρίς την ύπαρξή του ούτε η δημοκρατία έχει κανένα λόγο ύπαρξης. 

Ουτοπία: μία βολική δικαιολογία

Αν η κατάσταση του κόσμου δεν ήταν σήμερα τόσο οριακή, όχι μόνον για τον πολιτισμό αλλά και για τη φυσική επιβίωση του ανθρώπου και του πλανήτη ολόκληρου, το ζήτημα της ουτοπίας και ο τρόπος που τη χρησιμοποιεί η ανθρωπότητα θα έπρεπε να προκαλεί θυμηδία με την ανοησία και τις παιδαριώδεις υπεκφυγές μπροστά στο αληθινό νόημά της. Ακόμη και ο τελευταίος άνθρωπος θεωρεί οποιαδήποτε προσπάθεια για αλλαγή της νοσηρής κατάστασης της κοινωνίας ουτοπική.

 

Αυτό όμως είναι μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία που πρέπει να πάρει τη θέση που της αρμόζει (το τίποτα, δηλαδή!), αντί να προσδίδει σε όποιον την αναφέρει την αίγλη ενός ανύπαρκτου μελαγχολικού στωικισμού και μιας δήθεν βαθυστόχαστης ανάλυσης.

 

Ας δούμε όμως τα πράγματα αναλυτικότερα, ώστε να ξεδιαλύνουμε το κουβάρι των εννοιών που τόσο εύκολα χρησιμοποιούνται ως αυτονόητες, με συνέπεια να μπερδεύουν ακόμη περισσότερο την κατανόησή μας:

Τι εννοούμε λέγοντας “ουτοπία” πέρα από μια λεκτική ανάλυση φιλολογικού χαρακτήρα; Συνήθως, εννοούμε κάτι το οποίο δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί άμεσα ή σε σύντομο χρόνο, επειδή δεν υπάρχουν οι δυνατότητες για κάτι τέτοιο. Άραγε, η κοινωνική αλλαγή προς το καλύτερο είναι όντως αδύνατη και ποια είναι τα εμπόδιά της; Τα λογικά εμπόδια θα ήταν τα εξής:

1. Ανικανότητα να κατανοήσει κανείς ότι η σημερινή κατάσταση είναι λανθασμένη και ποιο είναι σε αδρές γραμμές το ορθό. Δεν φαίνεται να υπάρχει τέτοια ανικανότητα στον μέσο άνθρωπο της δύσης. Ο καθένας μπορεί να κατανοήσει ότι η διαφθορά, η φτώχεια, η ανεργία, η έλλειψη παιδείας και περίθαλψης δεν είναι κοινωνικά ορθά και ότι το αντίθετο θα ήταν επιθυμητό. Είναι αρκετοί αιώνες τώρα που αυτά τα αιτήματα έχουν περιοδικά διατυπωθεί και τελικά εφαρμοστεί, ώστε να μη θεωρούνται ως κάτι ολότελα νέο και ανεπιθύμητο από τη μάζα των ανθρώπων.
2. Ανικανότητα να επιλέξει κανείς την ορθή κατεύθυνση. Για αρκετούς ανθρώπους αυτό αληθεύει, αλλά, και πάλι, για τον μέσο άνθρωπο είναι δυνατή η εξέταση των διαθέσιμων πληροφοριών για τις εναλλακτικές λύσεις και η επιλογή των κατάλληλων ανθρώπων, επειδή υπάρχουν τα τεχνικά μέσα για την κυκλοφορία της πληροφορίας και την επικοινωνία. Αλλά, για να γίνει αυτό, θα πρέπει να διαθέσει χρόνο και κόπο για την κατανόηση των συμβαινόντων και να παραμερίσει τα ιδιοτελή συμφέροντά του, για να στηρίξει τους κατάλληλους εκπροσώπους του. Με τέτοια όμως αδράνεια και αδιαφορία δεν είναι να απορεί κανείς που υπάρχει τόση κραυγαλέα έλλειψη αληθινών εκπροσώπων της λαϊκής βούλησης – γιατί δεν υπάρχει καν λαϊκή βούληση, παρά μια επιθυμία καλοπέρασης.
3. Ανικανότητα να διακρίνει τη σωστή από τη λανθασμένη πληροφορία. Αυτό δεν ισχύει για τον μέσο άνθρωπο, τουλάχιστον της δύσης, απλώς δεν θέλει να διαθέσει τον χρόνο του και να διαταράξει τον εφησυχασμό του με τέτοιες μέριμνες, οι οποίες κανονικά αρμόζουν στον αληθινά ενεργό πολίτη. Εκτός και αν σοβαρά θεωρεί κανείς ενεργό τον πολίτη που κάθε τέσσερα χρόνια ψηφίζει, εναποθέτοντας τυφλά στα χέρια αμφίβολων πολιτικών την ατομική και εθνική τύχη. Βέβαια, το σωστό από το λάθος μπορούν να ξεχωρίσουν μόνον εάν κανείς είναι διατεθειμένος να παραμερίσει τις προκαταλήψεις, τα συμφέροντα που εμποδίζουν την κατανόηση και την έλλειψη οράματος που φυλακίζει τον άνθρωπο στον στενό ιδιοτελή του κύκλο.  

Σπανίως η ανικανότητα είναι η αληθινή αιτία της κοινωνικής σήψης. Το σύνηθες αίτιο είναι η έλλειψη βούλησης ή η αντίθετη βούληση, που μπορεί να εκφράζεται ως ηθελημένη άγνοια και αδυναμία. Αυτό όμως δεν καθιστά ουτοπία τη λύση, αλλά αποτελεί ευθέως μία επιλογή για την οποία ο άνθρωπος είναι απόλυτα υπεύθυνος. Και, επειδή όλοι έχουν την ίδια τάση ιδιοτελούς αδράνειας, μπορεί εύκολα να δείξει κανείς ένα αληθινά μεγάλο πλήθος ανθρώπων που δεν κάνουν καμία προσπάθεια για βελτίωση και να το θεωρήσει ανυπέρβλητο εμπόδιο για την ατομική του προσπάθεια. Αλλά η ατομική προσπάθεια κατανόησης του κόσμου και βελτίωσης του εαυτού δεν μπορεί να εμποδίζεται από τη γενική αδράνεια. Το πλήθος ατομικών προσπαθειών  θα διευκόλυνε ξαφνικά και την κοινωνική βελτίωση, γιατί η πληθικότητα έχει μεγάλη δύναμη. Όμως μέσα σε μια μαζική άγνοια, ηθελημένη κυρίως, τίποτε δεν πρόκειται να ξεκαθαρίσει προς το καλύτερο.

 

Η κοινωνική βελτίωση, λοιπόν, δεν είναι ουτοπία, αλλά η άρνηση της ευθύνης για τη βελτίωση αυτή είναι σαφέστατα ηθελημένη επιλογή τρόπου ζωής. Δεν είναι ότι δεν μπορεί αλλά ότι δεν θέλει να κάνει την προσπάθεια, αν και δεν το ομολογεί, γιατί προτιμάει τον εφησυχασμό αντί της λειτουργίας της συνείδησης. Θα επιθυμούσε να ήταν καλύτερα τα πράγματα, αλλά όχι και να πληρώσει τέτοιο τίμημα!

 

Γι αυτό είναι ανεπίτρεπτο να αποκαλούμε “ουτοπία” οποιαδήποτε προσπάθεια για σκέψη και επιλογή έξω από τα συνηθισμένα. Θα ήταν ακριβέστερο αν χρησιμοποιούσε κανείς τη λέξη “επιλεγμένος θάνατος” για μια τέτοια ζωή εφησυχασμού, αντί να αποκαλεί “ουτοπία” οτιδήποτε είναι απλά φυσιολογικό και αρμόζον στον μέσο άνθρωπο.

 

Φυσικά, υπάρχει και μια άλλη λειτουργία της ουτοπίας. Είναι η χρήση που της κάνουν ορισμένοι λεγόμενοι “ιδεαλιστές”, που συλλαμβάνουν ένα όραμα του μέλλοντος μακρινό και προσπαθούν να το περιγράψουν με λεπτομέρειες στο παρόν (ενώ οι συνθήκες δεν είναι κατάλληλες για τέτοια σύλληψη λεπτομερειών) και να το εφαρμόσουν σε έναν κόσμο ολότελα ακατάλληλο. Τέτοιο παράδειγμα θα μπορούσε να είναι το όραμα μιας αδελφωμένης ανθρωπότητας. Αυτό είναι ουτοπικό για το παρόν. Μερικές φορές εκφράζει ένα είδος εγωισμού, γιατί υπάρχει μία βιασύνη να αρπάξει κανείς μία ιδέα ως δικό του δημιούργημα και να δει τα αποτελέσματα της δράσης του. Άλλοτε αποτελεί την κορύφωση των καλύτερων οραμάτων της ζωής στην οποία προσκολλάται κανείς συναισθηματικά. Συνήθως, τέτοια οράματα πρέπει να παραμείνουν ως οδοδείκτες για το μέλλον που πρέπει να υπαγορεύουν σταδιακά βήματα προς συνεργασία και υπευθυνότητα. Αλλά οι ίδιοι οι ιδεαλιστές φοβούνται συχνά μια τέτοια αναμονή, γιατί τη θεωρούν υπαναχώρηση από την καθαρότητα της ιδέας, πράγμα που αποτελεί επίσης μία πνευματική φιλοδοξία, γιατί τόσο η καθαρότητα όσο και η εφαρμογή είναι προς το παρόν ανέφικτες.

 

Έτσι, βλέπουμε αντίθετες λειτουργίες της έννοιας της ουτοπίας: Στη μία χρησιμοποιείται ως δικαιολογία, για να  αποφύγει κανείς να πράξει το εφικτό για λόγους ιδιοτέλειας, και στην άλλη, για να δώσει την ψευδαίσθηση του εφικτού στο ανέφικτο για λόγους φιλοδοξίας.

 

Η ουτοπία υπό την παραπάνω έννοια της υπόμνησης μιας μακρινής δυνατότητας προς την οποία πρέπει να τείνουμε σταδιακά είναι αναγκαία και χρήσιμη, γιατί εξοικειώνει τους ανθρώπους με νεότερες ιδέες και αναδυόμενες ανάγκες και τους προετοιμάζει με τον πρέποντα τρόπο. Αρκεί να μην περιπέσει κανείς στο ατόπημα να θεωρεί μακρινό το ήδη εφικτό προκαλώντας έτσι οπισθοχώρηση στο παρελθόν ή, αντιθέτως, εφικτό το ανέφικτο προκαλώντας έτσι καταστροφή, χάος και απαξίωση των μεγάλων ιδεών λόγω της πρόωρης και ανώριμης εφαρμογής τους. Σε έναν κόσμο όπου η σκέψη αναπτύσσεται με τέτοια ταχύτητα η ανάγκη για λεπτότερες διακρίσεις των εννοιών προβάλλει πιο αναγκαία από ποτέ και αποτελεί ευθύνη για όλους. 

Ο φόβος απέναντι στο χρόνο ή ο φόβος μπροστά στην εξέλιξη

Ο φόβος για το μέλλον είναι κοινός σε όλους μας. Η καθημερινή και κοινωνική ζωή καθορίζεται από τη στάση μας απέναντι στον φόβο μπροστά στο χρόνο.

Οι θετικοί και αρνητικοί ιστορικοί χαρακτήρες και τα ρεύματα σκέψης διαμορφώνονται από τον τρόπο με τον οποίο απαντούν σε αυτόν. Για αυτόν που έχει παραδοθεί στον φόβο, όλα τα πνευματικά, διανοητικά και βιολογικά «παιδιά» της εξέλιξης αποτελούν απειλή. Η παράδοση στην πίεση του φόβου μπροστά στο χρόνο γεννά αυτό που ο συγγραφέας αποκαλεί «Σύνδρομο του Ηρώδη». Αυτή τη στάση απέναντι στον φόβο μπροστά στο χρόνο βρίσκεται πίσω από κάθε κλειστή κοινωνία. Για άλλη μια φορά, φαίνεται πως βαδίζουμε προς μια έκρηξη βαρβαρότητας. Το μέγεθος αυτής της καταστροφικής έκρηξης θα είναι ανάλογο της έντασης με την οποία πυροδοτούμε το πρότυπο του ανταγωνισμού. Η καθήλωσή μας σε αυτό το αρχαϊκό φοβικό πρότυπο απειλεί την βιωσιμότητα του πολιτισμού και το νόημά του. Αρχετυπικό σύμβολο αυτής της καθήλωσης είναι ο Οιδίποδας και ο Καίσαρας.

Ο Φρόυντ επιβεβαίωσε με την ψυχανάλυση αυτό που η εμπειρία των πολέμων, των θρησκευτικών και πολιτικών διώξεων και λοιπών αγριοτήτων φανέρωναν: ο άνθρωπος ρέπει στην επιθετικότητα και χαρακτηρίζεται από την τάση για κυριαρχία. Ο Φρόυντ ανέλυσε αποκλειστικά την κατώτερη όψη του ανθρώπου και διακήρυξε πως η πολιτισμένη συμπεριφορά δεν είναι παρά ένα προσωπείο που προσαρμόζεται σε κοινωνικούς και νομικούς κανόνες. Σε περιόδους κρίσης, μετά την κατάλυση των μηχανισμών επιβολής του νόμου, το πολιτισμένο άτομο συνήθως γίνεται «άλλος άνθρωπος». Τα τρία βασικά ένστικτα που τον παρακινούν έρχονται στην επιφάνεια με ωμότητα: το ένστικτο της αγέλης, της αναπαραγωγής και της αυτοσυντήρησης.

Ποιο ανθρωπολογικό πρότυπο απελευθερώνει τη συνείδηση από αυτόν τον φαύλο κύκλο; Ποιο πρότυπο αποκαθιστά την υγεία στις ανθρώπινες σχέσεις που έχουν υπονομευτεί από τον ψυχισμό που εκφράζει ο Οιδίποδας; Ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι υπάρχει ένας οδικός χάρτης εξόδου από τον φαύλο κύκλο αυτού που αποκαλεί «ενοχλημένη ταυτότητα» προς την μεταμόρφωσή της σε «ανιδιοτελή ταυτότητα». Αυτός ο οδικός χάρτης καταγράφηκε, πολλές φορές, σε συμβολική μορφή. Σύμφωνα με τον ψυχολόγο Καρλ Γιουνγκ, ο συμβολισμός αποτελεί τη διεθνή γλώσσα του ασυνείδητου και οι εικόνες του αποτελούν την κλίση για ολοκλήρωση των χασμάτων της ανθρώπινης ψυχής. Από αυτή τη σκοπιά, η εξέταση της ζωής του Χριστού, του Ορφέα και άλλων προσώπων της παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς έχει μεγάλο ενδιαφέρον.

Η απελευθέρωση από τον φόβο ελευθερώνει τη νοημοσύνη μας σε νέους ορίζοντες. Αποκαλύπτει μια νέα ιεράρχηση της ζωής. Η κλίμακά της δεν ορίζεται πλέον από τη γοητεία και τη δύναμη, αλλά από την ικανότητα σύνθεσης και απελευθέρωσης από τα δεσμά της επιθυμίας και του φόβου και από το πνεύμα της ανιδιοτελούς υπηρεσίας.

Η ζωή μας δεν είναι καταδικασμένη στην υποτέλεια της βαρβαρότητας. Η απελευθέρωση από αυτήν τόσο σε ψυχολογικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο είναι δυνατή. Η διάνυση του δρόμου απελευθέρωσης από τον αρχαϊκό προς τον συμβιωτικό και ομαδικό ψυχισμό είναι περισσότερο αναγκαία από οποτεδήποτε στο παρελθόν. Σε αντίθεση με ό,τι πράττουν οι οπαδοί του δόγματος του ανταγωνισμού, η φύση του καλού είναι ο πιο ισχυρός συντελεστής της βιωσιμότητας.

Ποιοι είναι οι βαθύτεροι ανθρώπινοι φόβοι τελικά;

Εχθρός της ψυχικής αρμονίας και της ευτυχίας μας: ο φόβος, κρύβεται πίσω από καταστάσεις και πρόσωπα, πού είτε το θέλουμε είτε όχι, θα έρθουμε αντιμέτωποι. Τι είναι όμως αυτά που φοβόμαστε στην πραγματικότητα;

Ίσως ένα από τα ουσιαστικότερα προβλήματα της ανθρωπότητας είναι να απαλλαγεί από το φόβο. Είναι όμως κάτι τέτοιο εφικτό; Σαν αισιόδοξο άτομο, θα απαντήσω θετικά, σε ένα βαθμό τουλάχιστον. Όμως επειδή «παίζουμε» με το υποσυνείδητο-στο οποίο κρύβεται ο φόβος- και μάλιστα σε έναν δύσκολο «αγώνα», θα αρκεστώ στην καταγραφή μερικών καταστάσεων που τρομάζουν την πλειοψηφία των ανθρώπων, προσπαθώντας ταυτόχρονα να δω και τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να βγούμε δυνατοί μέσα από κάτι τέτοιο.

Το άγνωστο

Όταν το μυαλό μάς δίνει εντολές να προχωρήσουμε σε κάτι, θέλουμε αυτομάτως να γνωρίζουμε «τι μας περιμένει εκεί». Με αυτόν τον τρόπο ασυναίσθητα νιώθουμε μια σιγουριά, ότι «το ελέγχουμε». Όταν όμως μπροστά μας βρίσκεται το άγνωστο, νιώθουμε μετέωροι και φοβισμένοι, σα να πατάμε στο κενό, σα να βαδίζουμε σε έναν δρόμο χωρίς να βλέπουμε που συνεχίζει και πού τελειώνει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το σκοτάδι, που πολλοί από μας φοβόμασταν μικροί (ή και μεγαλύτεροι)! Ο φόβος για το άγνωστο συνήθως συνδυάζεται με το ερωτηματικό για το μέλλον, μιας και κανείς δε μπορεί να το προβλέψει.

Με αυτό θα συμβολίζω την άλλη όψη του φόβου, κάτι δηλαδή που μας κάνει να τον δούμε διαφορετικά…

Μέσα από το αχανές αυτό συναίσθημα του αγνώστου, ο άνθρωπος εξελίχθηκε από τα βάθη των αιώνων, ακριβώς επειδή ένιωθε πώς έπρεπε να ανακαλύψει νέα πράγματα, που θα τον βοηθούσαν να πάει ένα βήμα παραπέρα, να έρθει πιο κοντά στη γνώση. Εξάλλου, πριν κάποιος τολμήσει, όλα τα ανθρώπινα επιτεύγματα ήταν άγνωστα.

Ο πόνος

Είτε μια δυσάρεστη αίσθηση στο ανθρώπινο σώμα, είτε ένα «βάρος» στην καρδιά, ο πόνος αποτελεί ένα καθαρά υποκειμενικό συναίσθημα που (συνήθως και οι περισσότεροι) προσπαθούμε να μείνουμε μακρυά, στο βαθμό που κάτι τέτοιο είναι εφικτό. Φοβόμαστε τον πόνο γιατί τον έχουμε συνδέσει με αρνητικές εικόνες: νοσοκομεία, ακινησία, θλίψη, αδράνεια, (ειδικά στα άτομα που υποφέρουν από χρόνιο πόνο) ακόμη και θάνατο. Το να μένουμε μακριά από πράγματα που μας πονάνε, αποτελεί ένα από τα βασικότερα ανθρώπινα ένστικτα.

Όταν δε μιλάμε για... ψυχικό πόνο, αλλά για σωματικό, τα φάρμακα κάνουν συνήθως πολύ καλά τη δουλειά τους. Α και μην ξεχνάμε πώς ο πόνος είναι καλός μαρτυριάρης. Μας δείχνει, με το «αζημίωτο» φυσικά, τι δε πάει καλά στον οργανισμό μας, ώστε να προστατευτούμε.

Η μοναξιά

Πόσα τραγούδια έχουν γραφτεί για τη μοναξιά; Άλλα την εξυμνούν, άλλα εκφράζουν το φόβο και την αδυναμία του ανθρώπου απέναντι στην ισχυρή παρουσία της. Τι παράδοξο! Η μόνη παρουσία που ισοδυναμεί με απουσία όλων των άλλων. Ο φόβος της μοναξιάς πηγάζει από την ανυπέρβλητη ανάγκη του ανθρώπου να βρίσκεται με άλλα όντα. Γι’ ακόμη μια φορά, εξάλλου, η προσπάθεια να μην είμαστε μόνοι μας, αποτελεί ένα ένστικτο επιβίωσης. Επιπλέον, απορρίπτουμε τη μοναξιά γιατί φοβόμαστε πώς οι πράξεις μας δε θα έχουν κανένα νόημα αν κάποιος δεν τις παρατηρήσει. Όπως λέει και ένα ρητό «Αν ένα δέντρο πέσει στο δάσος και κανείς δεν είναι εκεί γύρω για να το ακούσει, κάνει τελικά κάποιον ήχο;»

Κάποιοι στη λέξη μοναξιά «διαβάζουν» τη μόν-η αξία της ζωής, θεωρώντας πώς, αποκλειστικά μέσα από αυτήν, μπορεί ο άνθρωπος να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, αλλά και να πάρει σπουδαίες αποφάσεις για τη ζωή του…

Απώλεια της ελευθερίας

Το να χάσει κανείς την ελευθερία του αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους, τρομακτικούς θα έλεγα, φόβους. Ένα μοναδικό αγαθό που ταυτόχρονα αποτελεί δικαίωμα όλων, η ελευθερία ανέκαθεν ήταν αντικείμενο διεκδίκησης από τον άνθρωπο, σε όλες τις μορφές της. Όταν όμως νιώθουμε ότι καταπατάται, πνίγεται ή περιορίζεται, τότε γεννιέται ο φόβος. Όλοι μας έχουμε σκεφτεί τι θα συνέβαινε αν χάναμε τη δύναμη να ελέγχουμε εμείς οι ίδιοι τη ζωή μας. Και κάθε φορά που περνάει από το μυαλό μας, μας κατακλύζουν και αρνητικά συναισθήματα, πνιγόμαστε και σκεφτόμαστε αμέσως κάτι άλλο.

Σε κάποιες περιπτώσεις η ακριβής έννοια της ελευθερίας αναπροσαρμόζεται. Π.χ. «Ελεύθεροι» δεν είμαστε μέσα σε ένα γάμο, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό μιας και αποτελεί επιλογή μας. Σε πιο σοβαρές περιπτώσεις στέρησης της ελευθερίας, το μόνο "αντίδοτο" που θα μπορούσα να σκεφτώ είναι η βαθιά υπομονή, ή και η προσπάθεια για ανατροπή της κατάστασης, με όποιο κόστος.

Ο θάνατος

Από πού ερχόμαστε και πού πηγαίνουμε; Είναι ένα θέμα που απασχολεί την ανθρωπότητα και δε νομίζω να βρεθεί ποτέ απάντηση. Το μόνο σίγουρο είναι ότι κάποια στιγμή θα φύγουμε από τη ζωή και αυτό μας τρομάζει. Όχι μόνο γιατί δε γνωρίζουμε αν και τι υπάρχει μεταθάνατον, -παρόλο που πολλές θρησκείες δηλώνουν σίγουρες πως κάτι υπάρχει- ,αλλά και γιατί φοβόμαστε τον τρόπο που θα φύγουμε από τον κόσμο. Ο θάνατος σε βρίσκει μόνο, συνήθως με πόνο αλλά και αναπάντεχα… Συνδυάζει δηλαδή πολλούς από τους παραπάνω ανθρώπινους φόβους, καθιστώντας τον έτσι έναν από τους ισχυρότερους που βιώνει η ανθρώπινη φύση.

Επειδή κανείς από μας δεν τον έχει γνωρίσει, δε μπορεί, ή μάλλον δε πρέπει να τον φοβάται, αλλά να τον αντιμετωπίζει σαν φυσική «κατάληξή» του. Το κατάληξη το βάζω σε εισαγωγικά ακριβώς γιατί δεν μπορούμε να ξέρουμε τι υπάρχει μετά από αυτόν. Ίσως ο θάνατος μπορεί να λειτουργήσει σαν κάτι που μας ωθεί να γίνουμε καλύτερα όντα όσο ζούμε, να δημιουργήσουμε μια ζωή γεμάτη νόημα, εκεί που ο θάνατος είναι το μόνο βέβαιο.

Δεν αμφιβάλλω ότι ο καθένας από μας είναι διαφορετικός και μπορεί να προσθέσει πολλούς ακόμη φόβους στη… δική του λίστα. Φόβος της αποτυχίας, της κοροϊδίας, της απόρριψης, των γηρατειών. Ένας προσωπικός μου φόβος είναι ο φόβος της απώλειας της αγάπης αλλά και των αγαπημένων μου προσώπων. Αυτό που όμως μπορώ να πω σχεδόν με σιγουριά, λόγω του καιρού- και θα μιλήσω τουλάχιστον για τα νέα παιδιά μιας και είμαι ένα από αυτά- είναι ότι ίσως ο μεγαλύτερος φόβος που έχουμε σήμερα είναι το «αύριο». Κάτι που παλαιότερα μας γέμιζε χαρά, ανυπομονησία και ελπίδα, τώρα μας τρομάζει, βάζοντάς φραγμό στα άλλοτε όνειρά μας.

Όπως όμως όλοι οι φόβοι έχουν και την άλλη οπτική τους, μιας και μέσα από αυτούς μπορούμε να βγούμε δυνατότεροι , έτσι ισχύει και για αυτόν. Γιατί τουλάχιστον, το αύριο, είναι στο χέρι μας, ακόμα και αν πολλοί φοβόμαστε να συνειδητοποιήσουμε μέχρι και αυτό.

Φόβος ή φοβία; Ο διαχωρισμός των δύο

Οι περισσότεροι φόβοι μας προέρχονται συνήθως από κάποια αρνητική εμπειρία - Στην περίπτωση όμως που κάποιος πάσχει από κάποια φοβία, οι αντιδράσεις του είναι περισσότερο ακραίες.

Ο φόβος είναι ένα φυσιολογικό και υγιές συναίσθημα. Παρότι πολλοί υποτιμούν τη χρησιμότητά του, ο φόβος στην πραγματικότητα αποτελεί «ασπίδα προστασίας» εμποδίζοντάς μας να εμπλακούμε σε ενδεχόμενα επικίνδυνες καταστάσεις όταν αυτό δεν είναι απαραίτητο. Ο φόβος, μας ωθεί σε δεύτερες σκέψεις και μας βοηθάει να αποφασίσουμε με βάση τη λογική και όχι τον (συχνά επικίνδυνο) παρορμητισμό μας. Κάτω από φυσιολογικές συνθήκες, είμαστε σε θέση να διαχειριστούμε τους φόβους μας χρησιμοποιώντας τη σκέψη και τη λογική, δεν επιτρέπουμε στους φόβους να κατακλύσουν τη ζωή μας, ούτε γινόμαστε παράλογοι. Οι φοβίες, από την άλλη, μεταμορφώνουν το συναίσθημα του φόβου σε κάτι που μας είναι ιδιαίτερα δύσκολο έως αδύνατο να διαχειριστούμε.

Φυσιολογικός φόβος

Οι περισσότεροι φόβοι μας προέρχονται συνήθως από κάποια αρνητική εμπειρία. Για παράδειγμα, μπορεί εύκολα να αρχίσουμε να φοβόμαστε περισσότερο από το μέσο όρο τους σκύλους αν στο παρελθόν μας έχουν επιτεθεί σκυλιά ή να φοβόμαστε τους κλέφτες αν το σπίτι μας έχει στο παρελθόν παραβιαστεί. Οι φόβοι επίσης μαθαίνονται. Ένα παιδί μπορεί να μάθει να φοβάται τις αράχνες παρακολουθώντας τις αντιδράσεις της μητέρας του. Μια γενικευμένα «φοβισμένη» συμπεριφορά μπορεί επίσης να είναι αποτέλεσμα μιας υπερπροστατευτικής ανατροφής. Ένας γονιός που υπερπροστατεύει το παιδί του, του περνά ασυνείδητα το μήνυμα ότι κινδυνεύει.

Παρόλα αυτά, και ανεξάρτητα από το τι φοβάται ο καθένας, όταν ο φόβος κυμαίνεται στα πλαίσια του φυσιολογικού, μπορεί να μας κάνει να νιώθουμε άβολα αλλά δεν είναι σε θέση να μας καταβάλλει. Για παράδειγμα, πολλοί ανάμεσά μας μπορεί να φοβούνται τα αεροπλάνα αλλά είναι σε θέση να ταξιδέψουν όταν και εφόσον χρειαστεί. Μπορεί πριν την πτήση να κάνουν διαλογισμό, να πιούν ένα ποτό ή ακόμα και να πάρουν ένα ελαφρύ αγχολυτικό αλλά είναι σε θέση να διαχειριστούν τα συμπτώματα και να συνεχίσουν τη ζωή τους. Μπορεί να προτιμούν να ταξιδέψουν με αυτοκίνητο ή τραίνο όταν αυτό είναι εφικτό αλλά θα μπουν στο αεροπλάνο όταν αυτό είναι απαραίτητο ή σαφώς πιο πρακτικό.

Φοβίες

Στην περίπτωση όμως που κάποιος πάσχει από κάποια φοβία, οι αντιδράσεις του είναι περισσότερο ακραίες. Χρησιμοποιώντας σαν παράδειγμα το φόβο για τα αεροπλάνα, κάποιος που πάσχει από φοβία θα υποφέρει σε τέτοιο βαθμό κατά τη διάρκεια της πτήσης που θα εμφανίσει όχι μόνο συμπτώματα πανικού αλλά και σωματικά συμπτώματα (εφίδρωση, τρέμουλο, κλάμα). Στις περιπτώσεις μάλιστα που η φοβία είναι ακόμα πιο σοβαρή το άτομο δεν καταφέρνει ποτέ να ταξιδέψει με αεροπλάνο με αποτέλεσμα, αν δεν υπάρχει εναλλακτικός τρόπος μετακίνησης να ακυρώνει διακοπές και δουλειές και γενικά να επηρεάζεται η ποιότητα της ζωής του.

Πέρα πάντως από τη σοβαρότητα του φόβου, θα πρέπει κάποιος να λάβει υπόψη και την πηγή του. Επίσης, αν πρόκειται για έναν απλό φόβο, τότε το άτομο δεν πρόκειται να ξοδεύει πολύ χρόνο σκεπτόμενο τη φοβία του και ο φόβος θα το καταβάλλει μόνο όταν έρχεται αντιμέτωπο με το αντικείμενο που τον φοβίζει. Όταν όμως κάποιος πάσχει από φοβία, είναι πολύ πιθανό να αναπτύξει και ένα φόβο όσον αφορά τον ενδεχόμενο φόβο που μπορεί να βιώσει. Μπορεί να αρχίσει να ανησυχεί ότι κάτι θα γίνει που θα του πυροδοτήσει το φόβο και μπορεί ως αποτέλεσμα αυτού να αρχίσει να αλλάζει τις καθημερινές του συνήθειες σε μια προσπάθεια να αποφύγει μια τέτοια κατάσταση. Επίσης αν γνωρίζει ότι σύντομα θα πρέπει να αντιμετωπίσει αυτό το οποίο φοβάται μπορεί να αρχίσει να το σκέφτεται εμμονικά και να έχει πρόβλημα στο να συγκεντρωθεί σε άλλα σημαντικά για αυτό ζητήματα ή ακόμα και να κοιμηθεί, ιδιαίτερα όσο πλησιάζει η ώρα της «αναμέτρησης» με το αντικείμενο που τον φοβίζει.

Αναζητώντας βοήθεια

Οι φοβίες είναι εξαιρετικά εξατομικευμένες τόσο βάσει συμπτωμάτων όσο και βαθμού και σε γενικές γραμμές καλό είναι να αποφεύγεται η αυτό-διάγνωση. Τα παραπάνω αποτελούν έναν πολύ γενικό οδηγό σχετικά με το αν χρειάζεται ή όχι κάποιος να αναζητήσει βοήθεια, έχοντας όμως υπόψη ότι τα συμπτώματα σε κάθε περίπτωση μπορεί να ποικίλουν και σε ορισμένες περιπτώσεις να είναι πολύ διαφορετικά από αυτά που περιγράφονται στο παρόν άρθρο.

Γιατί οι γυναίκες προσποιούνται οργασμό

Μπορεί να έχουμε καταφέρει να αναλύσουμε σε βιοσωματικό επίπεδο πλήρως τα επιμέρους στοιχεία, αλλά δεν έχουμε καταφέρει ακόμα να αποκαλύψουμε τις λεπτομέρειες. Εκείνες που κάνουν μια γυναίκα να φτάνει σε οργασμό κάθε φορά που θα έχει σεξουαλική επαφή.

 

Απ' ότι φαίνεται, μάλιστα, ούτε οι ίδιες οι γυναίκες έχουν καταφέρει να αποκρυπτογραφήσουν τον οργανισμό τους σε αυτό το θέμα. Απόδειξη είναι το γεγονός ότι επιλέγουν πολύ συχνά να προσποιηθούν ότι έφτασαν σε οργασμό, παρά να βρουν με τον σύντροφό τους μία από κοινού λύση σε αυτό το πολύ βασικό πρόβλημα στο σεξ.

 

Πρόσφατη αμερικάνικη μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Journal of Sexual Medicine τεκμηρίωσε ότι μόνο το 28% των γυναικών παραδέχεται ότι μπορεί να φτάσει σε οργασμό απλά μέσω του σεξ.

 

Το υπόλοιπο ποσοστό  παραδέχεται ότι για να συμβεί κάτι τέτοιο χρειάζεται... βοήθεια είτε από τον ίδιο το σύντροφο του είτε (συνηθέστερα) από κάποιο σεξουαλικό βοήθημα.

 

Όμως γιατί οι γυναίκες προσποιούνται οργασμό;

 

Δείτε τι προέκυψε από τις απαντήσεις των γυναικών που συμμετείχαν σε μεγάλη έρευνα, όσον αφορά τους λόγους που το κάνουν αυτό...

1. Δεν θέλουν να πληγώσουν τον εγωισμό του συντρόφου τους.
2. Για να μη δείξουν ότι είναι ανοργασμικές.
3. Θέλουν διακαώς να ανταποκριθούν στις προσδοκίες του συντρόφου τους.
4. Για να ενισχύσουν περαιτέρω τον ενθουσιασμό που νιώθει εκείνος για τις ίδιες.
5. Για να σταματήσουν, ή να αποφύγουν, έναν "καβγά", που -ενδεχομένως- να προκαλούσε η άρνησή τους να κάνουν σεξ.
6. Η πλειοψηφία των γυναικών πιστεύει ότι ο οργασμός ενισχύει το «δέσιμο» ανάμεσα στο ζευγάρι.
7. Για να μην τις απατήσει ο ερωτικός τους σύντροφος.

Μαθήματα από εξειδικευμένο Σεξοθεραπευτή (sex coach) είναι το πρώτο βήμα για την τέλεια απόλαυση!

Γυναίκα και Θρησκεία απο Αρχαιότητα ως σήμερα

« Η γυναίκα θα πρέπει να δουλεύει περισσότερο από το γαϊδούρι,
γιατί το γαϊδούρι τρώει τ´ άχυρα και η γυναίκα το στάρι»
"Βυζαντινή" παροιμία (όταν οι "άγιοι πατέρες" μπαλλώνανε αν οι γυναίκες έχουν ψυχή!)  

«Στην Καμπούλ (Αφγανιστάν) η γυναίκα θεωρείται κάτι λιγότερο και από ζώο. Απαγορεύεται να φαίνεται μέρος του σώματός της, κυκλοφορεί τελείως καλυμμένη με την αμπάγια να καλύπτει τελείως το πρόσωπο»
(ΤΙΜΕ)

«Στο Ιράν υπάρχει θρησκευτική αστυνομία που περιπολεί και αλίμονο στις γυναίκες που θα τολμήσουν να κυκλοφορήσουν στο δρόμο χωρίς το τσαντόρ τους, ή
θα επιβαίνουν στο λεωφορείο με άλλους άντρες»
( La Repubblica)

Έξαρση και ξαφνική «ευαισθησία» παρατηρείται στον τύπο σχετικά με τη θέση της γυναίκας στον Ισλαμικό κόσμο. Μάλιστα αναδεικνύεται το ερώτημα πως ο ισλαμισμός μπορεί να φτάνει σε τέτοια σημεία εξευτελισμού τη γυναικεία υπόσταση. Αριστοτεχνικά υφαίνεται το νήμα εξύψωσης του Χριστιανισμού και μιας εύστοχης επισήμανσης της ανωτερότητάς του, αφού ο Χριστιανισμός «μιλάει για ισότητα και το δείχνει και στην πράξη».

Χριστιανισμός - Μουσουλμανισμός και Γυναίκα

Ας δούμε, όμως, ποια είναι στάση των θρησκειών και ιδιαίτερα της Μουσουλμανικής θρησκείας και του Χριστιανισμού απέναντι στο γυναικείο φύλο. «Θέλω δε να εξεύρητε, ότι η κεφαλή παντός ανδρός είναι ο Χριστός. κεφαλή δε της γυναικός, ο ανήρ. κεφαλή δε του Χριστού ο Θεός. Πάσα δε γυνή προσευχομένη ή προφητεύουσα με την κεφαλήν ασκεπή, καταισχύνει την κεφαλήν εαυτής.. Διότι ο μεν ανήρ δεν χρεωστεί να καλύπτη την κεφαλήν αυτού, επειδή είναι εικών και δόξα του Θεού. η γυνή είναι δόξα του ανδρός. Διότι ο ανήρ δεν είναι εκ της γυναικός αλλά η γυνή εκ τους ανδρός. επειδή δεν εκτίσθη ο ανήρ δια την γυναίκα, αλλ´ η γυνή δια τον άντρα» (Α´ Κορινθίους ια´ 3-15).

Εδώ και αιώνες, και στην αρχή της εμφάνισης του χριστιανισμού υπήρχε η συνήθεια οι γυναίκες να φορούν κάλυμμα κατά τις δημόσιες εμφανίσεις τους. Μόνο οι υπόπτου ηθικής γυναίκες δεν κάλυπταν το κεφάλι τους. Μερικές δε χριστιανές που νόμισαν ότι ανήκαν σε μια θρησκεία που κήρυσσε την ισότητα των ανθρώπων αποτόλμησαν να βγάλουν την ώρα των συναθροίσεων της Εκκλησίας το κάλυμμα από το κεφάλι τους, γεγονός που τρόμαξε τους περισσότερο προσηλωμένους στη σεμνοτυφία χριστιανούς. Τότε ο Παύλος φρόντισε με το παραπάνω απόσπασμα να επαναφέρει στην τάξη τις γυναίκες που τόλμησαν να βγάλουν το μαντήλι, τους έδειξε ποια είναι η θέση τους. Και αυτό δεν είναι το μόνο απόσπασμα του Παύλου που δείχνει πως ήθελε ο χριστιανισμός τη γυναίκα. Στην ίδια επιστολή λέει «Αι γυναίκες σας ας σιωπώσιν εν ταις εκκλησίαις. διότι δεν είναι συγκεχωρημένον εις αυτάς να λαλώσιν, αλλά να υποτάσσωνται, καθώς και ο νόμος λέγει. (Α´ Κορινθίους ιδ´ 34-35).

Μερικοί αιώνες χωρίζουν αυτά τα γεγονότα, αλήθεια ποιο είναι το νήμα που τα συνδέει; Ο Χριστιανισμός σήμερα εμφανίζεται διαφορετικός. Τι είναι αυτό που κάνει μια θρησκεία να «ανοίγει» και να «κλείνει» την ηθική της «υπόσταση» για τα δύο φύλα; Η θρησκευτική αντίληψη για την κατωτερότητα της γυναίκας και η μείωση της αξιοπρέπειάς της αναδύεται και από τα κείμενα για την προέλευσή της, όπως η διήγηση που αναφέρει ότι η πρώτη γυναίκα η Εύα δημιουργήθηκε από το Θεό για να μην είναι ο άντρας μόνος και στεναχωριέται, για να έχει να ασχολείται ο Αδάμ. Τον ίδιο μύθο για τη δημιουργία της γυναίκας αναφέρει και το Κοράνι των μουσουλμάνων και το ιουδαϊκό Θωρ και τα άλλα ιερά βιβλία των διαφόρων θρησκειών και υποστηρίζουν ότι η γυναίκα απ´ την καταγωγή της είναι κατώτερη ύπαρξη, που δημιουργήθηκε ύστερα από τον άντρα και υποτάσσεται σ´ αυτόν. «εις γυναίκα όμως δεν συγχωρώ να διδάσκη μηδέ να αυθεντεύη επί του ανδρός, αλλά να ησυχάζει. Διότι ο Αδάμ πρώτος επλάσθη, έπειτα η Εύα, και ο Αδάμ δεν ηπατήθη. αλλ´ η γυνή απατηθείσα έγινε παραβάτις.». (Α´ Τιμόθεον β´ 9-5) Οι γυναίκες μετά το Θεό πρέπει να φοβούνται τον άντρα! Αυτό είναι το κλισέ και του Χριστιανισμού και του Ισλαμισμού. «Αι γυναίκες, υποτάσσεσθε εις τους άνδρας σας ως εις τον Κύριον. διότι ο ανήρ είναι κεφαλή της γυναικός καθώς και ο Χριστός κεφαλή της Εκκλησίας, και αυτός είναι σωτήρ του σώματος. Αλλά καθώς η εκκλησία υποτάσσεται εις τον Χριστόν, ούτω και αι γυναίκες ας υποτάσσονται εις τους άνδρας αυτών κατά πάντα» (Προς Εφεσίους ε´ 22-24) Στο Μαρόκο για μια γυναίκα που δεν είναι καλυμμένη χρησιμοποιείται η έκφραση «αριάνα», δηλαδή γυμνή. Στην Αλγερία πριν λίγα χρόνια αρκετοί βουλευτές βρέθηκαν να αντιδικούν για το μήκος της βέργας με την οποία πρέπει να δέρνει ο άνδρας τη γυναίκα του.

Οι θεολόγοι του χριστιανικού μεσαίωνα

Ένα βήμα πιο πέρα από τον Παύλο κάνουν οι θεολόγοι του Μεσαίωνα, οι οποίοι έθεσαν το ερώτημα αν η γυναίκα έχει ψυχή, αφού δεν πλάσθηκε κατ´ ευθείαν από το Θεό αλλά από το πλευρό του Αδάμ. Το Μεσαίωνα και σε διάστημα περίπου 3 αιώνων υπολογίζεται ότι χιλιάδες γυναίκες (μερικοί φτάνουν το νούμερο σε 1 εκατομμύριο γυναίκες, J. Rattner, Άντλερ) κάηκαν ως μάγισσες με μεγαλύτερη έξαρση το 1630 και με κύριο επιχείρημα ότι έκαναν σεξουαλικά όργια με το Διάβολο και έπρεπε με βασανιστήρια να μαρτυρήσουν τις κακές πράξεις που είχαν κάνει κάτω από την επίδραση του διαβόλου. Αυτή η υποτίμηση προς τις γυναίκες καλλιέργησε την παράδοση για τις στρίγκλες, που δήθεν είχαν την ικανότητα να πετούν πάνω σε σκουπόξυλα, να μετατρέπονται σε ζώα και σε άψυχα αντικείμενα χάρη στη σχέση τους με το διάβολο.
Στο μεσαίωνα η γυναίκα θεωρούνταν ιδιοκτησία του άντρα και ο ιππότης είχε το δικαίωμα να κακοποιεί τη σύζυγό του, να την ξυλοκοπάει, να την τιμωρεί, να τη δωρίζει, να την κληροδοτεί δια διαθήκης, να την αποπέμπει, ως το 13ο αιώνα και να την πουλάει. Στα όνειρα ή στα οράματα των ασκητών του χριστιανισμού ο δαίμονας μεταμορφωνόταν σε μια προκλητική γυναίκα.

ΔΕΣ και:
1) Ευτελισμός της Γυναίκας στον Χριστιανισμό,

2) ΠΩΣ ΑΠΑΞΙΩΣΕ Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΗΝ ΓΥΝΑΙΚΑ ,

3) Η γυναίκα στον Χριστιανισμό και στην Ορθοδοξία ,

4) Μόλις το 1545 μ.Χ., στη Σύνοδο του Τρέντο η Καθολική Εκκλησία αποδέχτηκε ότι οι γυναίκες έχουν ψυχή…!!! ,

5) Η γυναίκα στην Αγία Γραφή

Η γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα

Η θέση της γυναίκας δεν χειροτέρεψε ξαφνικά με την εμφάνιση του χριστιανισμού ή του Ισλαμισμού. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν τη μεταχειρίζονταν καλύτερα. Θα δυσκολευτεί αρκετά όποιος αναζητήσει στα κείμενα των Ελλήνων φιλοσόφων έστω και μια απλή διαμαρτυρία για τη θέση της γυναίκας. Ο Πλάτωνας γράφει ότι «οι άντρες είναι προφανώς ανώτεροι από τις γυναίκες και τα παιδιά...» (Νόμοι 917), ο δε Αριστοτέλης υποστηρίζει «...ο άντρας έχει τη θέση του αφέντη και η γυναίκα τη θέση του εξαρτημένου...» (Πολιτικά Α 13, 1260). Ο Πυθαγόρας μίλαγε για τις δυο αρχές που δημιούργησαν τον κόσμο, η πρώτη το αγαθό στοιχείο από το οποίο προήλθε η τάξη, το φως και ο άντρας και το κακό στοιχείο το οποίο γέννησε το χάος, το σκότος και τη γυναίκα.

Θρησκεία, κοινωνία και οικονομία

Κατ´ αρχήν είναι γνωστό ότι οι θρησκείες έχουν την ικανότητα της «πλαστικότητας» ανάλογα με το οικονομικό μοντέλο της εποχής. Διαφορετικός ήταν ο χριστιανισμός στους πρώτους αιώνες και στο Μεσαίωνα και διαφορετικός σήμερα στην Ευρώπη του σύγχρονου καπιταλισμού. Οι ανάγκες της οικονομίας, η ανάπτυξη της βιομηχανίας και η έλλειψη εργατικών χεριών έβγαλαν τη γυναίκα στην παραγωγή, έτσι ώστε αναγκαστικά άλλαξε η αντιμετώπισή της στην κοινωνία. Στους κόλπους του φεουδαρχικού συστήματος διαμορφώνεται ο νέος καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής. Η αστική τάξη, η τάξη που είναι φορέας του νέου τρόπου παραγωγής, έχει ανάγκη από «ελεύθερη» αγορά εργασίας και αγωνίζεται να αποκτήσει τη δυνατότητα να κατευθύνει ελεύθερα όλους τους τομείς της ζωής της κοινωνίας. Το οικονομικό σύστημα αποτελεί τη βάση, το θεμέλιο που πάνω σ´ αυτό γεννιούνται οι πολύμορφες κοινωνικές σχέσεις, οι ιδέες και οι θεσμοί. Οι κοινωνικές ιδέες, όπως οι θρησκευτικές, οι θεσμοί και οι οργανώσεις, όπως η εκκλησία, που δημιουργούνται πάνω στη δοσμένη βάση, αποτελούν το εποικοδόμημα της κοινωνίας. Κάθε αλλαγή της βάσης -των παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων- προκαλεί και αλλαγή του εποικοδομήματος, δηλαδή ριζικές αλλαγές στον τομέα του κράτους, του δικαίου, της θρησκείας, της ηθικής, της ιδεολογίας. Το εποικοδόμημα με τη σειρά του επιδρά στις παραγωγικές σχέσεις και μπορεί να καθυστερήσει ή να επιταχύνει την αλλαγή τους. Οι θρησκείες προσαρμόζονται αργά ή γρήγορα, εύκολα ή δύσκολα στις αλλαγές της οικονομίας. Στις μέρες μας αυτό συμβαίνει στη γειτονική Τουρκία όπου από τη μεριά της αστικής τάξης γίνεται προσπάθεια να αποκοπεί ο ομφάλιος λώρος με τη φεουδαρχία. Η κατάργηση των «Ιμάμ Χατίπ» είναι ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση αφού σ´ αυτά τα ιεροδιδασκαλεία γίνεται ανάλυση και διδασκαλία του Κορανίου ως νόμου όχι μόνο θρησκευτικού αλλά και πολιτικού. Η απεριόριστη εξουσία του κληρονομικού μονάρχη παραχωρεί τη θέση της στην κοινοβουλευτική δημοκρατία, εισάγεται το εκλογικό δικαίωμα, διακηρύσσονται οι πολιτικές ελευθερίες των πολιτών και η ισότητά τους απέναντι στο νόμο. Το καθεστώς αυτό ανταποκρίνεται περισσότερο στις αρχές του ελεύθερου ανταγωνισμού, στο ελεύθερο παιχνίδι των οικονομικών δυνάμεων, που πάνω σ´ αυτές στηρίζονταν για μεγάλο χρονικό διάστημα ο καπιταλισμός. Πάνω σ´ αυτές τις αρχές δεν θα μπορούσε να μην προσαρμοστεί και η θρησκεία η οποία αποτελεί και έναν από τους θεσμούς του σύγχρονου κράτους. Σε γενικές γραμμές οι θρησκείες επικυρώνουν την υποδούλωση της γυναίκας σε όλες τις μορφές των κοινωνικών συστημάτων - δουλοκτητική, φεουδαρχική, καπιταλιστική. Η υποδούλωση και η καταπίεση υφίσταται και από την οικογένεια και από την κοινωνία. Η ανισότητα των δύο φύλων κυριαρχεί στον οικονομικό τομέα, στον πολιτικό, στον κοινωνικό, στον πολιτισμό, στη γλώσσα. Το γυναικείο πρόβλημα όμως δεν πρέπει να το τοποθετούμε έξω από το σύνολο των κοινωνικών προβλημάτων. Η γυναίκα στον καπιταλισμό θα εξακολουθεί να είναι πρόσφορο θύμα, είτε βρίσκεται στην Καμπούλ είτε στην Ευρώπη. Η αρχαία θρησκεία στο δουλοκτητικό σύστημα, όπως και ο χριστιανισμός και ο ισλαμισμός στη φεουδαρχία και στον καπιταλισμό, λειτουργούν ως ιδεολογική νομιμοποίηση του υπάρχοντος συστήματος. Σήμερα ο χριστιανισμός αν φαίνεται πιο ανεκτικός στην αντίληψη για τη θέση της γυναίκας και δέχεται αυτό που επιβάλει η μόδα στη γυναίκα είναι γιατί προσαρμόστηκε στις επιταγές της οικονομίας, έβαλε δηλαδή «νερό» στην ιδεολογία του. Η αντιδραστική και οπισθοδρομική αντίληψη για το γυναικείο φύλο υπάρχει στις αποσκευές του και αποτελεί «εφεδρεία» σε περιπτώσεις οπισθοδρόμησης του ανθρωπίνου πνεύματος.

Είναι το Σύμπαν αιτιοκρατικό; Όπως και αν το δει κανείς η απάντηση παραμένει «ίσως»

Όταν ήμουν παιδί, μου άρεσε να σκέφτομαι μεγάλα ερωτήματα προτού με πάρει ο ύπνος. Ένα από τα αγαπημένα μου ήταν το «έχουμε ελεύθερη βούληση;». Το να πηγαίνω το μυαλό μου μπρος-πίσω ανάμεσα στις πιθανότητες μου έκανε καλό – ήταν μια καλή τεχνική για να με πάρει ο ύπνος. Τώρα είμαι ενήλικος και αρκετά τυχερός ώστε να έχω μια δουλειά που με κάνει να σκέφτομαι ερωτήματα όπως αυτό. Τι έχει λοιπόν να πει ένας επιστήμονας για την ελεύθερη βούληση;

Οι περισσότεροι στη Δύση είμαστε βέβαιοι ότι έχουμε ελεύθερη βούληση, παρ’ ότι το πώς φθάνουμε σε αυτό το συμπέρασμα και τι ακριβώς εννοούμε με αυτό είναι κάθε άλλο παρά σαφές. Αν ορίσουμε την ελεύθερη βούληση με καθημερινούς όρους – ως την ικανότητα η οποία μας επιτρέπει να ελέγχουμε τις πράξεις μας – η απάντηση θα μπορούσε να περιοριστεί σε μία ή δύο πιθανότητες: «Ναι, έχουμε ελεύθερη βούληση» ή «όχι, δεν έχουμε». Και οι δύο ωστόσο μας οδηγούν γρήγορα σε αντιφάσεις.

Ας υποθέσουμε ότι απαντάμε «Ναι, έχουμε ελεύθερη βούληση». Πώς αποδεικνύουμε την αλήθεια αυτής της δήλωσης; Θα πρέπει κανείς να συμπεριφερθεί με έναν τρόπο ο οποίος δεν θα είναι προκαθορισμένος από τίποτε. Πώς όμως μπορεί αυτό να γίνει όταν ό,τι κάνουμε μπορεί να αναχθεί σε κάποιο αίτιο;

Ας πούμε ότι αποφασίζει κάποιος να αποδείξει την ελεύθερη βούλησή του ενεργώντας με τρόπο ξένο προς τον χαρακτήρα του. Αν ας πούμε έχει μια εσωστρεφή προσωπικότητα, αποφασίζει, για παράδειγμα, να πιάσει κουβέντα με έναν παντελώς άγνωστο στον δρόμο. Το ίδιο το γεγονός ότι έχει αποφασίσει να ενεργήσει αντίθετα με τη συνηθισμένη προδιάθεσή του φαίνεται από μόνο του να είναι απόλυτα προκαθορισμένο από το γεγονός ότι ήθελε να ενεργήσει με τρόπο ξένο προς τον χαρακτήρα του για να αποδείξει την ελεύθερη βούλησή του. Η ίδια η πράξη της απόδειξης της ελεύθερης βούλησης αποτελεί μία από τις αποδείξεις για το αντίθετο.

Φαίνεται ότι από τη στιγμή που δεν μπορούμε ποτέ να αποδείξουμε την ελεύθερη βούληση είμαστε αναγκασμένοι να συμπεράνουμε ότι δεν τη διαθέτουμε. Ούτε αυτό όμως έπεται κατ’ ανάγκην – και μοιάζει εντελώς αντίθετο στην ανθρώπινη ψυχολογία. Ανταμείβουμε τους ανθρώπους επειδή κάνουν καλές πράξεις και τους τιμωρούμε για τις κακές. Ο κόσμος στον οποίο ζούμε φαίνεται να είναι απόλυτα λανθασμένος αν τελικά οι άνθρωποι δεν έχουν ελεύθερη βούληση. Πώς μπορούμε να τιμωρούμε κάποιον επειδή κάνει κάτι όταν δεν είναι ελεύθερος να κάνει αλλιώς; Είναι ολόκληρο το ηθικό και νομικό μας σύστημα βασισμένο σε μια αυταπάτη;

Αυτό δεν μπορεί να συμβαίνει – ή τουλάχιστον μας είναι αδύνατον να ζήσουμε με αυτή την ιδέα. Δεν μπορεί τίποτε καλό από όσα κάνω να αποδοθεί σε μένα; Είναι όλα προκαθορισμένα από τα γονίδιά μου ή από την ιστορία μου ή από τους γονείς μου ή από την κοινωνική τάξη πραγμάτων ή από το υπόλοιπο Σύμπαν; Φαίνεται ότι δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να πιστέψουμε στην ελεύθερη βούληση.

Έχουμε φθάσει λοιπόν ξανά στο σημείο από το οποίο ξεκινήσαμε, από την ελεύθερη βούληση στη μη ελεύθερη βούληση και ξανά στην ελεύθερη βούληση. Οι διάφορες θρησκείες, οι οποίες επίσης έχουν υποστηρίξει το «ναι» ή το «όχι», δεν μας βοηθούν ιδιαίτερα. Οι ανατολικές θρησκείες έχουν επινοήσει την έννοια του κάρμα, σύμφωνα με το οποίο όλες οι πράξεις οδηγούν σε συνέπειες στο διασυνδεδεμένο σύμπαν. Αυτό έχει μια ντετερμινιστική χροιά, σύμφωνα όμως με πολλές ανατολικές θρησκείες μπορούμε να αλλάξουμε το κάρμα μας αν ενεργήσουμε με διαφορετικό τρόπο. Από εμάς λοιπόν εξαρτάται το να αλλάξουμε τα πράγματα και έχουμε την ελεύθερη βούληση να το κάνουμε. Στη Δύση, στην καθολική εκδοχή του χριστιανισμού, η ύπαρξη όλων είναι εξίσου προκαθορισμένη από το προπατορικό αμάρτημα, μπορούν όμως επίσης να χρησιμοποιήσουν την ελεύθερη βούλησή τους για να κάνουν καλές πράξεις και να καταλήξουν στον Παράδεισο· γεννιούνται χαμένοι αλλά μπορούν να κερδίσουν με τον τρόπο ζωής τους. Οι περισσότερες θρησκείες βασίζονται στην ηθική και φαίνεται ότι το να πιστεύουν οι άνθρωποι ότι έχουν ελεύθερη βούληση παίζει ουσιαστικό ρόλο για αυτές.

Η επιστήμη, από την άλλη πλευρά, φαίνεται να έχει τις αρχές της γερά ριζωμένες στις ντετερμινιστικές παραδόσεις. Το κύριο ερώτημα για τον φυσικό είναι: Αν κάνω αυτό και αυτό, σε ένα τέτοιο και τέτοιο σύστημα, πώς θα συμπεριφερθεί αυτό ως αποτέλεσμα των ενεργειών μου; Η φυσική ασχολείται με τη μελέτη των αιτίων και των αποτελεσμάτων, επομένως η ντετερμινιστική σχέση μεταξύ αιτίου και αποτελέσματος φαίνεται να έχει τεράστια σημασία. Εχει όμως;

Η φυσική μελετάει τις ιδιότητες και τους νόμους των αντιδράσεων της ύλης και της ενέργειας. Οι αρχαίοι Ελληνες, ιδιαίτερα οι φιλόσοφοι όπως ο Δημόκριτος και ο Λεύκιππος είχαν διατυπώσει τη θεωρία ότι όλα στον κόσμο μπορούν να ερμηνευθούν ως συγκρούσεις των αόρατων συστατικών της ύλης τα οποία ονόμασαν άτομα. Η θεωρία αυτή είναι ταυτόσημη – στο πνεύμα αν όχι στον τύπο – με την κλασική νευτωνική φυσική και φαίνεται να μην αφήνει χώρο για την ελεύθερη βούληση.

Ο Νεύτωνας φανταζόταν το σύμπαν σαν μια γιγαντιαία ωρολογιακή μηχανή η οποία λειτουργούσε σύμφωνα με τους αμετακίνητους νόμους του για την κίνηση. Στο σύμπαν του Νεύτωνα όχι μόνο δεν υπάρχει θέση για την ελεύθερη βούληση αλλά ακόμη και ο Θεός παίζει ένα παθητικό και περιθωριακό ρόλο. Είναι υπεύθυνος μόνο για το ότι έθεσε τις αρχικές συνθήκες. Από εκεί και πέρα το σύμπαν εξελίσσεται ντετερμινιστικά χωρίς την παρέμβασή του. Ακόμη και όταν η νευτωνική βαρύτητα απέτυχε και ο Αϊνστάιν την αντικατέστησε με τη γενική σχετικότητα, τίποτε δεν άλλαξε όσον αφορά τον ντετερμινισμό.

Σύμφωνα με τον Αϊνστάιν το σύμπαν ουσιαστικά υπάρχει όλο μονομιάς και όλα όσα έχουν συμβεί και πρόκειται να συμβούν βρίσκονται ήδη εκεί, στο λεγόμενο τετραδιάστατο σύμπαν. Όλες οι μελλοντικές στιγμές του χρόνου έχουν ήδη τοποθετηθεί σε μια σειρά, σε μια τετραδιάστατη πραγματικότητα, τουλάχιστον κατά την άποψη της γενικής σχετικότητας. Λέγεται ότι ο Αϊνστάιν είχε πει την περίφημη φράση ότι οποιαδήποτε αλλαγή με το πέρασμα του χρόνου είναι απλώς «μια ψευδαίσθηση, παρ’ ότι επίμονη». Πρόκειται για τον απόλυτο ντετερμινισμό στην καλύτερη μορφή του.

Η κβαντική φυσική ωστόσο άλλαξε αυτή την εικόνα με τον πιο δραματικό τρόπο. Στην κβαντική φυσική η έννοια της τύχης εισάγεται σε ένα θεμελιώδες επίπεδο. Όταν ένα κβαντικό σωματίδιο, όπως ένα φωτόνιο, συναντάει ένα κομμάτι γυαλιού, όπως το τζάμι στο παράθυρό μας, φαίνεται να συμπεριφέρεται με τυχαίο τρόπο. Υπάρχει μία πιθανότητα να το διαπεράσει, υπάρχει όμως και μία πιθανότητα να ανακλαστεί. Εξ όσων μπορούμε να γνωρίζουμε, δεν υπάρχει τίποτε στο σύμπαν που να καθορίζει ποια εναλλακτική θα συμβεί σε κάθε δεδομένη στιγμή. Το αν ένα φωτόνιο θα μεταδοθεί ή θα ανακλαστεί είναι, σύμφωνα με την καλύτερη κατανόηση που έχουμε για τους νόμους της φυσικής, ένα καθαρά τυχαίο γεγονός. Η όλη φιλοσοφία ενός από τους πατέρες της κβαντικής θεωρίας, του Νιλς Μπορ, θεμελιώθηκε στο συμπέρασμα ότι το στοιχείο της τύχης είναι καθοριστικής σημασίας για τη φύση της πραγματικότητας.

Ο Αϊνστάιν ήταν κάθετα αντίθετος σε αυτό. Η αναγνώριση του τυχαίου στην κβαντομηχανική, ενώ υπάρχει ο ντετερμινισμός στη σχετικότητα, θα σήμαινε ότι αυτοί οι δύο πυλώνες της φυσικής δεν μπορούν ποτέ να ενωθούν για να περιγράψουν την ίδια πραγματικότητα. Ωστόσο η ιστορία δεν τελειώνει εδώ. Υπάρχει μια ερμηνεία της κβαντομηχανικής βάσει της οποίας ο ντετερμινισμός και το τυχαίο μπορούν να συνυπάρχουν στον κβαντικό κόσμο. Σύμφωνα με την ερμηνεία των «πολλών κόσμων» της κβαντομηχανικής όλες οι εκδοχές, όπως το αν το φωτόνιο θα μεταδοθεί ή θα ανακλαστεί, υπάρχουν ταυτοχρόνως στο ίδιο σύμπαν – αλλά σε διαφορετικούς κόσμους. Έτσι, στον ένα κόσμο το φωτόνιο περνάει από το τζάμι μας ενώ σε έναν άλλον, «παράλληλο» κόσμο, ανακλάται.

Σε αυτή την απεικόνιση θεωρούμε ότι οι δύο κόσμοι είναι «μπλεγμένοι» σε μια ταυτόχρονη ύπαρξη μέσα σε ένα υπερκείμενο σύμπαν. Και εμείς, οι παρατηρητές του φωτονίου, είμαστε επίσης μπλεγμένοι μέσα σε αυτούς τους κόσμους: Υπάρχει στον έναν κόσμο ένα αντίγραφό μας που παρατηρεί το φωτόνιο να περνάει μέσα από το τζάμι και σε έναν άλλο κόσμο ένα άλλο αντίγραφό μας που παρατηρεί την ανάκλαση του φωτονίου στην επιφάνεια του τζαμιού. Και οι δύο εκδοχές του εαυτού μας, σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, υπάρχουν ταυτοχρόνως στο ίδιο σύμπαν.

Αυτό, φυσικά, είναι απόλυτα ντετερμινιστικό: Καθετί που μπορεί να συμβεί, πραγματικά συμβαίνει. Αυτό ωστόσο το οποίο δεν μπορούμε να αποφασίσουμε – και εδώ το στοιχείο της τύχης είναι θεμελιώδες – είναι το σε ποιον ακριβώς κόσμο βρισκόμαστε, ποιο «εμείς» είναι εμείς και ποιο «εμείς» είναι αντίγραφο. Αυτή η λογική οδήγησε ορισμένους στο συμπέρασμα ότι η συνείδηση μπορεί να είναι θεμελιώδης στην κβαντομηχανική, αν και αυτό δεν είναι ένα συμπέρασμα με το οποίο συμφωνώ.

Τελικά ωστόσο είναι εμφανές ότι ούτε ο ντετερμινισμός ούτε το τυχαίο ωφελούν την ελεύθερη βούληση. Αν η φύση είναι θεμελιωδώς τυχαία, τότε τα αποτελέσματα των πράξεών μας είναι απόλυτα έξω από τον έλεγχό μας: Το τυχαίο είναι εξίσου κακό με τον ντετερμινισμό.

Για να έχουμε το είδος της ελεύθερης βούλησης που θα θέλαμε θα πρέπει να κινούμαστε σε μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στον ντετερμινισμό και το τυχαίο. Πρέπει να μπορούμε να ενεργούμε ελεύθερα στις πράξεις μας, αυτές όμως θα πρέπει να οδηγούν σε ντετερμινιστικά (δηλαδή όχι τυχαία) αποτελέσματα. Για παράδειγμα, μπορεί να θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι να στείλουμε τα παιδιά μας στο σχολείο της επιλογής μας. Θέλουμε όμως επίσης να πιστεύουμε ότι οι νόμοι της φυσικής (και της βιολογίας, της κοινωνιολογίας και ούτω καθ’ εξής) θα εξασφαλίσουν πως το ότι πηγαίνουν σε ένα καλό σχολείο είναι εξαιρετικά πιθανό να τα οδηγήσει σε μια καλύτερη ζωή. Το να έχει κανείς ελεύθερη βούληση δεν έχει νόημα χωρίς έναν βαθμό ντετερμινισμού. Το ίδιο μπορεί να πει κανείς και για τη μελέτη της φυσικής.

«Ποια είναι η απόδειξη ότι τα κτήνη δεν είναι παρά μια ανώτερη φυλή ανδρεικέλων» είχε ρωτήσει ο βιολόγος Τόμας Χένρι Χάξλεϊ πριν από περισσότερο από έναν αιώνα «που τρώνε χωρίς ευχαρίστηση, που φωνάζουν χωρίς πόνο, που δεν επιθυμούν τίποτε, δεν γνωρίζουν τίποτε και μόνο προσποιούνται κάποια νοημοσύνη;». Δεν υπάρχει απόδειξη όσον αφορά τη φυσική. Η φυσική είναι απλώς ανίκανη να λύσει το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης παρ’ ότι, αν μη τι άλλο, μάλλον κλίνει προς τον ντετερμινισμό.

Η πιο έντιμη θέση για έναν επιστήμονα στο ζήτημα της ελεύθερης βούλησης είναι σίγουρα αγνωστικιστική: Απλώς δεν ξέρω. Αυτό το οποίο ξέρω είναι ότι όταν μου ζήτησαν να γράψω για την ελεύθερη βούληση, ως φυσικός βρήκα την ιδέα τόσο συναρπαστική ώστε δεν είχα άλλη επιλογή παρά να δεχθώ.

Κυκλικά επιχειρήματα

Θέλω να πιστεύω ότι η επιλογή σχετικά με το ποια πλευρά της φύσης θέλω να μελετήσω – αν θέλω να μετρήσω τη θέση ή την ταχύτητα ενός σωματιδίου, για παράδειγμα – είναι δική μου. Θέλω όμως επίσης και έναν βαθμό ντετερμινιστικής συμπεριφοράς στη φύση ο οποίος θα μου επιτρέψει να συνάγω νόμους φυσικής από κάθε μέτρηση που θα κάνω. Στην ουσία, τα μόνα μέσα που διαθέτουμε για να εξάγουμε τις βασικές εξισώσεις της κβαντομηχανικής σημαίνουν ότι αυτές είναι απόλυτα ντετερμινιστικές, όπως εκείνες της νευτωνικής μηχανικής.

Δεν υπάρχει τίποτε μυστηριώδες ή αμφιλεγόμενο σε αυτό, δείτε όμως τι συμβαίνει όταν το εφαρμόζουμε στον εαυτό μας. Αν αποτελούμαστε όλοι από άτομα και αν τα άτομα συμπεριφέρονται ντετερμινιστικά, τότε και εμείς θα πρέπει να είμαστε απόλυτα προκαθορισμένοι. Πρέπει δηλαδή να έχουμε το ίδιο πεπρωμένο με το υπόλοιπο σύμπαν. Όταν κοιτάζουμε μέσα στον εγκέφαλό μας το μόνο που βλέπουμε είναι διασυνδεδεμένοι νευρώνες των οποίων η συμπεριφορά ρυθμίζεται από την υποκείμενη μοριακή δομή, η οποία με τη σειρά της ρυθμίζεται απόλυτα από τους αυστηρούς νόμους της κβαντομηχανικής. Αν προχωρήσουμε το επιχείρημα ως τα άκρα, οι νόμοι της κβαντομηχανικής τελικά καθορίζουν το πώς εξάγω τους νόμους της κβαντομηχανικής, κάτι το οποίο φαίνεται να αποτελεί ένα απόλυτα κυκλικό επιχείρημα και επομένως λογικά δύσκολο να υποστηριχθεί.