ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἑκάβη (1023-1055)

ΧΟ. οὔπω δέδωκας ἀλλ᾽ ἴσως δώσεις δίκην·
1025 ἀλίμενόν τις ὡς ἐς ἄντλον πεσὼν
λέχριος ἐκπεσῇ φίλας καρδίας,
ἀμέρσας βίον. τὸ γὰρ ὑπέγγυον
δίκᾳ καὶ θεοῖσιν οὗ συμπίτνει,
1030 ὀλέθριον ὀλέθριον κακόν.
ψεύσει σ᾽ ὁδοῦ τῆσδ᾽ ἐλπὶς ἥ σ᾽ ἐπήγαγεν
θανάσιμον πρὸς Ἀίδαν, ὦ τάλας,
ἀπολέμωι δὲ χειρὶ λείψεις βίον.

ΠΟ. (ἔσωθεν)
1035 ὤμοι, τυφλοῦμαι φέγγος ὀμμάτων τάλας.
ΧΟ. ἠκούσατ᾽ ἀνδρὸς Θρῃκὸς οἰμωγήν, φίλαι;
ΠΟ. ὤμοι μάλ᾽ αὖθις, τέκνα, δυστήνου σφαγῆς.
ΧΟ. φίλαι, πέπρακται καίν᾽ ἔσω δόμων κακά.
ΠΟ. ἀλλ᾽ οὔτι μὴ φύγητε λαιψηρῷ ποδί·
1040 βάλλων γὰρ οἴκων τῶνδ᾽ ἀναρρήξω μυχούς.
ἰδού, βαρείας χειρὸς ὁρμᾶται βέλος.
ΧΟ. βούλεσθ᾽ ἐπεσπέσωμεν; ὡς ἀκμὴ καλεῖ
Ἑκάβῃ παρεῖναι Τρῳάσιν τε συμμάχους.
ΕΚ. ἄρασσε, φείδου μηδέν, ἐκβάλλων πύλας·
1045 οὐ γάρ ποτ᾽ ὄμμα λαμπρὸν ἐνθήσεις κόραις,
οὐ παῖδας ὄψῃ ζῶντας οὓς ἔκτειν᾽ ἐγώ.
ΧΟ. ἦ γὰρ καθεῖλες Θρῇκα καὶ κρατεῖς ξένον,
δέσποινα, καὶ δέδρακας οἷάπερ λέγεις;
ΕΚ. ὄψῃ νιν αὐτίκ᾽ ὄντα δωμάτων πάρος
1050 τυφλὸν τυφλῷ στείχοντα παραφόρῳ ποδί,
παίδων τε δισσῶν σώμαθ᾽, οὓς ἔκτειν᾽ ἐγὼ
σὺν ταῖσδ᾽ ἀρίσταις Τρῳάσιν· δίκην δέ μοι
δέδωκε. χωρεῖ δ᾽, ὡς ὁρᾷς, ὅδ᾽ ἐκ δόμων.
ἀλλ᾽ ἐκποδὼν ἄπειμι κἀποστήσομαι
1055 θυμῷ ῥέοντι Θρῃκὶ δυσμαχωτάτῳ.

***
ΧΟΡΟΣ
Δεν πλήρωσες ακόμα, θα πληρώσεις·
όπως αυτός που ρίχτηκε
σε πέλαγος βαθύ χωρίς λιμάνι,
έτσι και συ, αφού σκότωσες,
θα χάσεις τη ζωή σου.
Πάντα ο χαμός ακολουθά,
πάντα ο χαμός, αν πατηθεί
1030 το χρέος προς τους θεούς και μαζί
των θεών το σέβας. Αλί σου,
η ελπίδα που σε τράβηξε, δύστυχε,
σε τούτον τον δρόμο, σε γέλασε
και στον Άδη γοργά θα σε φέρει.
Άπραγο, απόλεμο χέρι
της ζωής σου θα κόψει το νήμα.

(Ακούγονται φωνές, ουρλιάσματα.)
ΠΟΛΥΜΗΣΤΩΡ
Αλίμονο, μου παίρνουν των ματιών μου το φως.
ΧΟΡΟΣ
Κοπέλες, ακούσατε το βογκητό του Θρακιώτη;
ΠΟΛΥΜΗΣΤΩΡ
Τρισαλίμονο, σφάζουν τα δύστυχα παιδιά μου.
ΧΟΡΟΣ
Καλές μου, κι άλλα φοβερά έχουν γίνει εκεί μέσα.
ΠΟΛΥΜΗΣΤΩΡ
Όχι, δεν θα το βάλετε στα πόδια.
1040 Όλα εδώ μέσα θα σας τα ρημάξω.
ΧΟΡΟΣ
Άκου πώς πέφτει το βαρύ του χέρι.
Τί λέτε, ορμάμε; Δύσκολη στιγμή. Η Εκάβη
κι οι Τρωαδίτισσες χρειάζονται βοήθεια.
ΕΚΑΒΗ (βγαίνοντας.)
Χτύπα όσο θέλεις κι ό,τι θέλεις· σπάε τις πόρτες·
το φως στα μάτια σου δεν θα ξαναγυρίσει·
κι ούτε τους γιους σου θα δεις ζωντανούς·
τους έχω σφάξει.
ΧΟΡΟΣ
Ώστε είν᾽ αλήθεια; Τον Θρακιώτη νίκησες,
κυρά μου, κι έχεις πράξει αυτά που λες;
ΕΚΑΒΗ
Τώρα θα τονε δεις κι αυτόν μπρος στη σκηνή
1050 να περπατά τυφλός με άστατο βήμα·
και τα κορμιά των παιδιών του, που τα σκότωσα
εγώ με τις Τρωαδίτισσες τις άξιες. Πήρα
το δίκιο μου. Τον βλέπεις; Βγαίνει απ᾽ τη σκηνή.
Καλύτερα να πάω παράμερα, μακριά
απ᾽ την οργή του μανιασμένου του Θρακιώτη.

Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Μύθοι πανελλαδικοί

Με τον όρο «πανελλαδικοί» εννοούμε μύθους στους οποίους εμπλέκονται οι Ολύμπιοι θεοί και ήρωες, των οποίων η καταγωγή είναι από διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου, η δράση τους όμως εκτείνεται και στην περιοχή της Μακεδονίας. Οι «πανελλαδικοί» και οι «τοπικοί» μύθοι συγκροτούν τη θεολογική και ηρωική μυθολογία του τόπου. Πληροφορίες αντλούμε από τις φιλολογικές πηγές και από τα έργα των τεχνών που φέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. 

Δύο από τα παλαιότερα επεισόδια της ελληνικής μυθολογίας στη διαδικασία παγίωσης της εξουσίας του ολυμπιακού πανθέου, και συγχρόνως μιας ιδεολογίας με συγκεκριμένες αρχές, διαδραματίζονται στον μακεδονικό χώρο: η Γιγαντομαχία και η Τιτανομαχία. Και οι δυο μάχες υπηρετούν την ιδέα της διαμόρφωσης του κόσμου μέσα από συγκρουόμενες φυσικές δυνάμεις, χωρίς όμως να αποκλείεται η ταυτόχρονη υποδήλωση της σύγκρουσης γηγενών κατοίκων με λαούς που μετακινούνται και διεκδικούν με τη βία την εγκατάσταση σε τόπους ήδη κατοικημένους. Εδώ εκτείνεται, επίσης, η δράση του Διόνυσου, του Ήφαιστου, του Ηρακλή, του Ορφέα, των Μουσών και άλλων θεών.

Όμως, στην τέχνη του μακεδονικού χώρου εμφανίζονται και άλλοι μύθοι ή μυθικά πρόσωπα από τον κύκλο που ονομάσαμε «πανελλαδικό». Κυρίως απεικονίζονται αρπαγές κοριτσιών, της Περσεφόνης από τον Άδη, της Ελένης από τον Θησέα, ενώ κάποιες φορές αυτές υπονοούνται, όπως στον αγώνα των Κενταύρων με τους Λαπίθες. Παρόντες είναι και οι πανάρχαιοι κριτές του Κάτω Κόσμου, Ραδάμανθυς, Αιακός, Μίνωας, με προέλευση τη Μινωική Κρήτη.

Οι μυθολογικές αυτές επιλογές θεωρούμε ότι σχετίζονται και με τον γενικότερο οργιαστικό χαρακτήρα της λατρείας στη Μακεδονία, όπου τελετουργικά μύησης (λ.χ. στη Σαμοθράκη) περιλάμβαναν την αναπαράσταση ενός ιερού γάμου και ενός ιερού θανάτου. Τα τελετουργικά αυτά, και οι αντίστοιχες εικαστικές αναπαραστάσεις, παραπέμπουν στην αναγέννηση της φύσης αλλά και στις προσδοκίες για μεταθανάτια ζωή.

Δεν είμαι ο εαυτός μου

Πολλές φορές νιώθεις την αίσθηση πως δεν είσαι ο εαυτός σου. Το συναίσθημά σου μπορεί να έχει διακυμάνσεις που δεν κατανοείς, οι σκέψεις σου ίσως είναι αυτόματες και νιώθεις πως δεν έχεις τον έλεγχό τους και η συμπεριφορά σου έχει αλλαγές που δεν αντιλαμβάνεσαι. Οι άλλοι γύρω σου φαίνεται να μην αναγνωρίζουν και να αποδέχονται τις ικανότητες και τα επιτεύγματά σου κάτι που σε κάνει να νιώθεις δυσάρεστα. Όλα μοιάζουν να είναι συγκεχυμένα μέσα σου, μοιάζεις μπερδεμένος και απογοητευμένος.

Είναι μια αίσθηση πως κάτι κάνεις λάθος, πως δρας συμπεριφέρεσαι και αντιδράς με έναν τρόπο που έρχεται σε σύγκρουση με το μέσα σου. Δυσκολεύεσαι πολύ να προσδιορίσεις τι ακριβώς σου συμβαίνει και ίσως χρειαστεί χρόνος για να εντοπίσεις τους λόγους που σε κάνουν να νιώθεις δυσάρεστα. Πολλές φορές αυτή η δυσάρεστη συνθήκη μπορεί να είναι ακόμα και αιτία για κάποιες ψυχολογικές πιέσεις που βγαίνουν με την μορφή της κατάθλιψης, του άγχους κ.α.

Πώς δημιουργείται η απόσταση από τον εαυτό;

Η προσέγγιση της ανθρωπιστικής Σχολής του Carl Rogers μας δίνει μια εξήγηση στο παραπάνω ερώτημα. Κάθε άνθρωπος έχει μια συγκεκριμένη εικόνα που διαμορφώνει για τον εαυτό του, την λεγόμενη αυτοεικόνα του. Την έννοια της αυτοεικόνας τη σχηματίζει σταδιακά μέσα από τα βιώματα και τις εμπειρίες καθώς και μέσα από τον ιδιαίτερο τρόπο που αλληλοεπιδρά και σχετίζεται με τους σημαντικούς άλλους. Κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη για αποδοχή.Η αποδοχή των σημαντικών άλλων είναι σημαντική για να χτίσει την αυτοαποδοχή μέσα του (Tudor,E.l., et al,2004, Rogers, 1951).

Τι γίνεται όμως όταν το άτομο δεν λάβει την αποδοχή που χρειάζεται από τους άλλους σε πρώιμα αναπτυξιακά στάδια και αργότερα στην μετέπειτα εξέλιξη του;

Τι συμβαίνει όταν οι εμπειρίες και τα βιώματα είναι μη συμβατά με την αυτοεικόνα του;

Τότε αντιλαμβάνεται τις εμπειρίες που δεν είναι συμβατές με την αυτοεικόνα του ως απειλητικές και δυσάρεστες και προσπαθεί να τις αποφύγει ή να τις απωθήσει στο ασυνείδητο με αποτέλεσμα να βιώνει ενδοψυχικές συγκρούσεις (Kitschenbaum et al 1990, Hjelle & Ziegler, 1981). Ως αποτέλεσμα όταν αυτή η συνθήκη συμβαίνει σε έντονο και διαρκή ρυθμό, είναι να νιώθει το άτομο πως χάνει την σχέση με τον εαυτό του.

Φαίνεται τότε σε αυτήν την περίπτωση πως προσπαθεί να κερδίσει την αποδοχή των άλλων με αποτέλεσμα να καθορίζει την αξία του μέσα από τους άλλους, αποκτώντας εξωτερικούς όρους αξίας. Ως αποτέλεσμα δρα, συμπεριφέρεται και αντιδρά με σκοπό να πάρει την θετική αναγνώριση από τους άλλους ακόμα και αν καταπιέζει τα βαθύτερα θέλω και τις ανάγκες του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να απομακρυνθεί απ’ το μέσα του και να δημιουργεί ψευδείς εαυτούς που προσαρμόζει στην γνώμη και την κριτική των άλλων. Η παραπάνω συνθήκη επιφέρει ψυχική σύγκρουση του εγώ και δίνει στο άτομο την αίσθηση χασίματος από τον ίδιο του τον εαυτό.

 

Χτίζοντας την έννοια της αυτοαποδοχής

Μπορεί να είναι ωφέλιμη η αίσθηση αποδοχής από τους άλλους προς εμένα και να δημιουργεί ένα αίσθημα ικανοποίησης μέσα μου αλλά όταν αυτό αποτελεί για μένα υψηλής σημαντικότητας παράγοντα για να καθορίσω την αξία μέσα μου τότε αυτό το σημείο γίνεται αρκετά δυσλειτουργικό για την ζωή μου και την σχέση με τον εαυτό μου. Συνεπώς δεν υπάρχει μεγαλύτερη ανακούφιση και ελευθερία από το να μπορεί κανείς να κατακτήσει την αυτοαποδοχή μέσα του.

Η αυτοαποδοχή αυτή βασίζεται στην βαθιά αγάπη, το σεβασμό, την εμπιστοσύνη για τον ίδιο τον εαυτό. Αυτό σημαίνει πως ακούω αλλά δεν περιμένω την γνώμη των άλλων για να καθορίσω την αξία μου διότι την αξία μου την αντλώ από δικές μου εσωτερικές πηγές και είναι ανεξάρτητη από την θετική ή την αρνητική κριτική που αντλώ από το εξωτερικό περιβάλλον. Έχω αποκτήσει με άλλα λόγια ένα εσωτερικό σύστημα αξιολόγησης που είναι πιο κοντά στην ουσία και την αυθεντικότητα του εαυτού μου. Με αυτόν τον τρόπο επίσης δεν είμαι τόσο ευάλωτος και εύθραυστος στην αρνητική κριτική των άλλων που είναι αναπόφευκτη κάποιες φορές με αποτέλεσμα να έχω καλύτερο έλεγχο και περιφρούρηση του Εγώ μου.

Το ερώτημα εδώ είναι πώς θα μπορούσα να προσεγγίσω τον ίδιο μου τον εαυτό και πώς θα μπορούσα να δημιουργήσω μια καλή σχέση με εμένα με όσο το δυνατόν λιγότερες εσωτερικές συγκρούσεις και μεγαλύτερη αυτοαποδοχή;

Γνωριμία με τον εαυτό μου

Για να αποδεχτώ τον εαυτό μου χρειάζεται να τον μάθω, να τον γνωρίσω και να καλλιεργήσω μια σχέση μαζί του. Γνωρίζω τον εαυτό μου μπορεί να σημαίνει πως γνωρίζω τις ανάγκες, τις αξίες και τις προσδοκίες μου. Σημαίνει να γνωρίζω τους στόχους και τα όρια μου. Είμαι όσο περισσότερο μπορώ σε επαφή με τα συναισθήματά μου, με τις σκέψεις και την συμπεριφορά μου και αναγνωρίζω όσο είναι εφικτό τις εσωτερικές διεργασίες που επισυμβαίνουν μέσα μου. Χρειάζεται δηλαδή να είμαι πιο συνειδητός σε σχέση με διάφορες διαστάσεις του εαυτού μου.

Δεν αρκεί όμως μόνο να τα γνωρίζω όλα αυτά αλλά χρειάζεται να μάθω να δρω, να εκφράζω και να επικοινωνώ όλες αυτές τις προεκτάσεις μου με τους άλλους με τρόπο που να αποκομίζω ικανοποίηση στις διάφορες διαστάσεις της ζωής μου. Είμαι σε αρμονία με εμένα σημαίνει να μπορώ να επικοινωνώ την εσωτερική μου αλήθεια με τους άλλους και να βιώνω αρμονικές και σταθερές σχέσεις με τους σημαντικούς άλλους της ζωής μου. Είμαι ο εαυτός μου σημαίνει να νιώθω την αίσθηση πως δρω, συμπεριφέρομαι και σκέφτομαι με τρόπο που είναι σε αρμονία με το μέσα μου, κάτι που σημαίνει πως βιώνω λιγότερες ενδοψυχικές συγκρούσεις και αντιθέσεις μέσα μου.

Είμαι σε αρμονία με εμένα σημαίνει να μπορώ να αντλώ ικανοποίηση στην ζωή μου και να είμαι ευχαριστημένος με την πραγματικότητα που βιώνω ακόμα και αν δεν είναι η ιδεατή.

Γνωρίζω και αποδέχομαι τον εαυτό μου σημαίνει να γνωρίζω τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά σημεία της προσωπικότητάς μου και να μπορώ να αγκαλιάζω τόσο τα δυνατά όσο και τα αδύνατα κομμάτια μου. Να αποδεχτώ τόσο τα επιτεύγματά μου όσο και τα λάθη και τις ανεπάρκειές μου. Με λίγα λόγια σχηματίζω μια ρεαλιστική εικόνα του εαυτού μου που δεν είναι ούτε εξιδανικευμένη αλλά ούτε και υποτιμημένη με αποτέλεσμα να μην περιφέρομαι στα άκρα. Νιώθω ο εαυτός μου μπορεί να σημαίνει η διαρκής και δυναμική διαδικασία εξέλιξης και βελτίωσης με στόχο την αυτοπραγμάτωσή μου.

Ο δρόμος της αυτοαποδοχής

Η γνωριμία με τον εαυτό μπορεί να σου δώσει την αίσθηση της ασφάλειας, της σιγουριάς και να τονώσει την αυτοπεποίθησή σου αλλά το σημαντικότερο να μειώσει τις ενδοψυχικές συγκρούσεις και αντιθέσεις μέσα σου. Το ζητούμενο είναι να μπορείς να δώσεις την ευκαιρία σε σένα να νιώσεις πως είσαι ο εαυτός σου στις διάφορες διαστάσεις την ζωής σου ως ενιαίος και ολόκληρος εαυτός και να βιώσεις μια πιο αρμονική, βαθιά και ουσιαστικότερη σχέση με αυτόν τον άγνωστο εαυτό σου.

Περί δυσφορίας

Η δυσφορία διαφέρει από την θλίψη της κατάθλιψης ή του άγχους των αγχωδών διαταραχών. Πρόκειται για ένα συν-αίσθημα που χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι το άτομο αισθάνεται παντού άβολα και έναν συνεχή εσωτερικό ερεθισμό που φέρει εκνευρισμό και βιώνεται δυσάρεστα. Είναι οι άνθρωποι που δεν χωρούν σε μία θέση, που τρώγονται με τα ρούχα τους ή τρώνε τις σάρκες τους. Που πάντα κάτι τους φταίει, αλλά δεν μπορούν να το προσδιορίσουν....

Οι δυσφορικοί είναι πολλοί ανάμεσά μας...

Τους καταλαβαίνουμε εύκολα γιατί είναι ή φαίνονται πάντα ενοχλημένοι ή σχεδόν πάντα, και συνήθως είναι δυσάρεστοι στην παρέα και στις σχέσεις τους.

Έρχονται μερικές φορές για θεραπεία γιατί πράγματι καταλαβαίνουν κάποια στιγμή ότι υποφέρουν...

Και δουλεύοντας μαζί τους παρατηρώ έναν κοινό παρονομαστή...

Οι άνθρωποι αυτοί έχουν μεγαλώσει σε περιβάλλοντα, σε οικογένειες που δεν τους έχουν πραγματικά αποδεχτεί. Άνθρωποι που δεν έχουν ουσιαστικά αγαπηθεί, χωρέσει, στην καρδιά των γονιών τους.

Συχνά ακούμε μία ευχή να δίνεται σε γονείς: "Να χαίρεσαι το παιδί σου, να το δεις όπως επιθυμείς"...

Τι γίνεται όμως αν το παιδί, ως αυτόνομος οργανισμός (γιατί είναι αυτόνομος οργανισμός από την στιγμή που κόβεται ο ομφάλιος λώρος και συνεχώς κερδίζει όλο και περισσότερη αυτονομία μεγαλώνοντας) δεν επιθυμεί αυτό που επιθυμεί ο γονιός; Πώς αυτός απαντά στην διαφορετικότητα του γόνου του; Την αποδέχεται;

Ο γονιός που αποδέχεται την διαφορετικότητα του παιδιού του έχει ο ίδιος ωριμάσει σαν προσωπικότητα και έχει έναν αρκετά καλά δομημένο εγώ, για να αντέχει την όποια ματαίωση...

Γιατί πράγματι κάθε γονιός έχει ένα όνειρο για το παιδί. Μάλιστα, αυτή η ονειροπόληση ξεκινά πριν την γέννησή του, ακόμη και πριν την σύλληψή του παιδιού....

Όμως αγάπη, όπως έχω ήδη ξαναγράψει στο ιστολόγιο αυτό, δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς αποδοχή της διαφορετικότητας του άλλου, και η ετερότητα προσδιορίζεται επίσης από την διαφορετικότητα στο επίπεδο της επιθυμίας...

Όταν λοιπόν δεν αποδέχεται ο γονιός το παιδί, κι αυτό εκφράζεται είτε άμεσα, με χαρακτηρισμούς, αρνητική κριτική, απαξίωση, είτε εκφράζεται έμμεσα, με την μη αποδοχή των επιλογών του παιδιού (ντύσιμο, φίλοι, ερωτικό ταίρι), δεν μπορεί παρά να προκαλείται μία εσωτερική ένταση στο παιδί, όποιας ηλικίας κι αν είναι. Μάλιστα, αυτή θα παραμείνει ακόμη κι αν ο γονιός πεθάνει... ακόμη κι αν το παιδί γίνει ενήλικας, ακόμη και υπερήλικας... κι όσο ακόμη δεν έχει λύσει και επεξεργαστεί την δυσφορία του.

Η εσωτερική ένταση που είναι το περιεχόμενο της δυσφορίας περιέχει πάντα ένα νευρωτικό χαρακτήρα, καθώς αναφέρεται σε εσωτερικές συγκρούσεις... Γιατί μπορεί αρχικά να εκφράζεται μία ανοιχτή σύγκρουση μεταξύ του παιδιού και των γονιών, αργότερα όμως, αυτή εσωτερικεύεται στον ψυχισμό του παιδιού, ακόμη κι αν ο γονιός έχει πεθάνει. Η σύγκρουση λοιπόν αφορά στην επιθυμία του παιδιού που συγκρούεται με την επιθυμία των γονιών αλλά και στην ενοχή που αυτή η σύγκρουση επιφέρει και ενίοτε και μία αμφιβολία, καθώς το παιδί μπορεί συχνά να ταλαιπωριέται από την ιδέα ότι οι γονείς μπορεί να έχουν και δίκιο. Κι αναπόφευκτα αυτή η σύγκρουση επενδύεται και από καταθλιπτικά χαρακτηριστικά.

Συνήθως η δυσφορία υπάρχει αποκομμένη από την συνειδητοποίηση των αιτιών της. Όσο πιο αποκομμένη είναι, όσο λιγότερο συνδεδεμένη με νόημα, τόσο περισσότερο συνδέεται με το σώμα και συμπεριφορές-εκδραματίσεις που στόχο έχουν την εκφόρτιση της έντασης αλλά προκαλούν προβλήματα στη ζωή του ανθρώπου. Όπου ο Λόγος απουσιάζει το σώμα μιλάει... Κι έτσι γεννιέται ένα ψυχοσωματικό σύμπτωμα ή μία ασθένεια στην χειρότερη περίπτωση.

Η συνειδητοποίηση της σύγκρουσης ήδη βοηθά άμεσα στην μείωση της εσωτερικής έντασης. Μετά βέβαια χρειάζεται αρκετή δουλειά για να αντιμετωπιστούν οι ενοχές, οι αμφιβολίες, η αμφιθυμία. Ωστόσο, το αποτέλεσμα αξίζει, γιατί η απελευθέρωση από τη δυσφορία συμβάλλει στην υγεία, την ποιότητα ζωής αλλά και σχέσεων του υποκειμένου.

Paul Éluard: Απ' το βάθος της αβύσσου

Δεν ήσαν τρελοί οι μελαγχολικοί
Ήσαν κατακτημένοι αφομοιωμένοι αποκλεισμένοι
Απ' τη μουντή μάζα
Των πρακτικών τεράτων

 

Είχαν τη δική τους ηλικία λογικής οι μελαγχολικοί
Την ηλικία της ζωής
Δεν ήταν εκεί στην απαρχή
Στη δημιουργία
Δεν πίστευαν σ' αυτή
Και δεν μπόρεσαν μεμιάς
Να συνδυάσουν τη ζωή και το χρόνο

Ο χρόνος τους έμοιαζε ατέλειωτος
Η ζωή τους έμοιαζε μικρή
Και χράμια λεκιασμένα απ' το χειμώνα
Πάνω σε καρδιές ασώματες πάνω σε καρδιές ανώνυμες
Σκάρωναν ένα χαλί παγωμένης απέχθειας
Ακόμα και μες στο κατακαλόκαιρο.

Paul Éluard, Απ' το βάθος της αβύσσου

Ζήσαμε τη ζωή κάποιου άλλου κι ύστερα πεθάναμε εμείς

Η ζωή είναι μία διαδικασία με διάφορες περιστάσεις, καταστάσεις, φάσεις, σταθμούς και κρίσιμες καμπές. Η ποιότητα και η πληρότητα της ζωής ενός ανθρώπου εξαρτάται από το πόσο καλά γνωρίζει όλα αυτά και πόσο εύστοχα τα αντιμετωπίζει. Επομένως είναι επιτακτική ανάγκη να έχει τη δυνατότητα με κάποιο τρόπο να τα μάθει.

 

Στην τρίτη ηλικία διεπίστωσα ότι αν και η ποιότητα και ο χαρακτήρας της ζωής ενός ανθρώπου στην τρίτη ηλικία καθορίζεται από όλα όσα συμβαίνουν από την αρχή αυτής της ζωής, από τις αξίες του και τις επιλογές του κυρίως, αλλά και από τις επιδράσεις του περιβάλλοντός του, η μέση ηλικία είναι μία ιδιαίτερα κρίσιμη καμπή από την διαχείριση της οποίας εξαρτάται κυρίως η ποιότητα και ο χαρακτήρας της τελευταίας φάσης της ζωής.

 

Μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της ζωής των ανθρώπων είναι το γεγονός ότι διάφορες συνθήκες, κοινωνικές, οικογενειακές και επαγγελματικές, τους αναγκάζουν να ζουν μια ζωή που δεν είναι δική τους, να αρνούνται τον πραγματικό εαυτό τους και να προσποιούνται ότι είναι κάτι που στην πραγματικότητα δεν είναι, έτσι που, αν είχαν την επίγνωση και το θάρρος, θα μπορούσαν επαναλαμβάνοντας τα λόγια του ποιητή, τελειώνοντας τη ζωή τους να πουν «Ζήσαμε τη ζωή κάποιου άλλου κι ύστερα πεθάναμε εμείς». Μεταξύ τόσων άλλων λόγων, η μέση ηλικία είναι μία εξαιρετικά κρίσιμη καμπή στη ζωή του ανθρώπου και γιατί είναι η τελευταία του εμπειρία να ζήσει επιτέλους τη δική του ζωή, δηλαδή να ζήσει πραγματικά.

 

Όπως μπορεί ο συναγωνισμός να είναι κάτι θετικό, το ίδιο ισχύει και για τα υλικά πράγματα και τις επιδόσεις.

 

Το πρόβλημα δεν είναι τα υλικά πράγματα και τα επιτεύγματα, αλλά η στάση μας σε σχέση μ’ αυτά. Είναι θέμα προτεραιοτήτων.

 

Όταν επιλέγουμε την επιτυχία αντί των ανθρωπίνων αξιών, δεν υπονομεύουμε μόνο τις οικογενειακές μας σχέσεις, αλλά και την προσωπική μας πλήρωση.

 

Υπάρχουν πολλοί «επιτυχημένοι» άνθρωποι που λιμοκτονούν συναισθηματικά και των οποίων οι οικογένειες υποσιτίζονται όσον αφορά την ανάγκη τους για τρυφερότητα και θαλπωρή.

 

Το κοσμικό σύστημα αξιών μας πιέζει να προσπαθήσουμε να αποδείξουμε την αξία μας με τα δικά του κριτήρια και αυτή η πίεση κορυφώνεται στη μέση ηλικία.

 

Σύμφωνα με τον Δυτικό πολιτισμό η προσωπική μας αξία πρέπει να αποδειχθεί. Δεν είναι δεδομένη. Είναι κάτι που πρέπει να κερδίσουμε.

 

Οι περισσότεροι από εμάς παίρνουμε πολύ λίγη διαβεβαίωση ότι τα καταφέρνουμε. Επομένως οι σκληρές μας προσπάθειες φανερώνουν μιαν αμφιβολία που ροκανίζει την αυτοεκτίμησή μας.

 

Στη μέση ηλικία μπορεί να βλέπουμε μία επιγραφή κολλημένη στον τοίχο που μας προειδοποιεί ότι κατά πάσα πιθανότητα δεν θα τα «καταφέρουμε».

 

Εφόσον δεν μπορούμε πια να βασιζόμεθα στο απεριόριστο μέλλον για να ελπίζουμε, αντ’ αυτού κοιτάμε το παρόν και η θέα μπορεί να μην είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντική.

 

Οι κρίσεις της μέσης ηλικίας βασικά είναι κρίσεις νοήματος.

 

Αυτά που έδιναν νόημα στη ζωή μας πριν, τώρα ταράζονται.

 

«Προς τι όλα αυτά;» λέμε όταν φθάνουμε στο ναδίρ μας. Ποιος είναι ο σκοπός όλων αυτών; Γιατί να κάνω οτιδήποτε; Αξίζει τον κόπο; Γιατί να συνεχίσω;

 

Σε κάθε ένα από αυτά τα ρητορικά ερωτήματα απελπισίας το θέμα είναι σαφές: Έχουμε χάσει, τουλάχιστον προσωρινά, το αίσθημα του προσανατολισμού.

 

Η κρίση που αυτό προκαλεί είναι οδυνηρή. Η εμπιστοσύνη μας χάνεται κάτω από το βάρος της απελπισίας και αναγνωρίζουμε μόνο τις ανεπάρκειές μας.

 

Αν ο άνθρωπος στη μέση ηλικία δεν εγκαταλείψει τις ναρκισσιστικές αξίες του πολιτισμού μας για επιτυχία, πλούτο, λάμψη και προβολή, με τις οποίες πορεύτηκε το πρώτο μισό της ζωής του, για να υιοθετήσει τις πνευματικότερες αξίες των σχέσεων, της κοινωνίας, της προσφοράς, της στροφής από το εγώ στο εμείς, που παρέβλεψε στο πρώτο μισό της ζωής του, το μέλλον του θα είναι θλιβερό.

«Συναισθηματικά μη διαθέσιμος»: Όταν αδυνατούμε να συνδεθούμε σε μια σχέση

Ακούμε τη φράση «συναισθηματικά μη διαθέσιμος» συχνά, αλλά τη χρησιμοποιούμε σωστά; Γνωρίζουμε τι σημαίνει; Ίσως κάποιος να σας το έχει πει κι εσάς και να προσπαθείτε να αποφύγετε τη γνωριμία και τις σχέσεις με τέτοια άτομα.

Τι σημαίνει «είμαι συναισθηματικά μη διαθέσιμος»;

Η φράση περιγράφει κάποιον που δεν είναι ανοιχτός στο να συζητήσει ή να μοιραστεί τα συναισθήματά του. Μπορεί να είναι επεμβατικός, αλλοπρόσαλλος και δύσκολος να προσεγγιστεί. Τέτοιοι άνθρωποι φοβούνται τη δέσμευση.

Η ψυχοθεραπεύτρια Pam Shaffer, μιλώντας στο mindbodygreen, προσθέτει ότι συχνά οι μη διαθέσιμοι άνθρωποι παρουσιάζουν έλλειψη συναισθηματικού βάθους. Ο όρος όμως «συναισθηματικά μη διαθέσιμος» έχει διαστρεβλωθεί από την ποπ κουλτούρα τις τελευταίες δεκαετίες και δεν υπάρχει στα διαγνωστικά εγχειρίδια ψυχολογίας.

Ποια είναι τα σημάδια ενός συναισθηματικά μη διαθέσιμου συντρόφου

– Δεν επικοινωνούν με συνέπεια: Αν σας αφήνει να μαντεύετε συνεχώς πότε και αν θα σας μιλήσει, είναι πολύ πιθανό να μην είναι διαθέσιμος συναισθηματικά να συνδεθεί μαζί σας.

– Αποφεύγουν βαθιές συζητήσεις: Αν μάλιστα αποφεύγει συζήτηση για τη σχέση σας συνεχώς και από την αρχή, δείχνει μια μη διαθεσιμότητα.

– Τρομοκρατούνται από την συναισθηματική οικειότητα: Συχνά χρησιμοποιούν τη μάσκα της ανεξαρτησίας και της αυτάρκειας. Πρόκειται βέβαια για μια ψευδαίσθηση που δηλώνει επιθυμία για συναισθηματικό έλεγχο.

– Φαίνεται να αναζητούν την τελειότητα: Πολλές φορές οι συνεχώς μη διαθέσιμοι άνθρωποι είναι σχεδόν αδύνατο να ικανοποιηθούν επειδή πάντα αναζητούν το αρνητικό.

– Εμφανίζουν αμφιθυμία: Σημαίνει ότι αλλάζουν συχνά συναισθήματα και συμπεριφορά και προκαλούν σύγχυση στο/στη σύντροφο.

– Δεν είναι σαφείς για το τι θέλουν: Όλοι στην αρχή μπορεί να είμαστε λίγο μπερδεμένοι, αλλά στην περίπτωση του συναισθηματικά μη διαθέσιμου, ο/η σύντροφος φαίνεται να μην μπορεί να προσδιορίσει τι θέλει και πώς το θέλει.

– Δεν συμβιβάζονται: Δεν έχουν πλήρη επίγνωση των συναισθημάτων των άλλων. Ως εκ τούτου ποτέ δεν κάνουν πίσω.

Στοιχεία που μαρτυρούν ότι εμείς είμαστε συναισθηματικά μη διαθέσιμοι

– Τείνουμε να θεωρούμε τις σχέσεις ως μια «αγγαρεία»: Όλες οι σχέσεις χρειάζονται εργασία, αλλά αν αρχίζετε να τις θεωρείτε εμπόδια, τότε μάλλον είστε μη διαθέσιμοι.

– Κρύβετε προσωπικά συναισθήματα και σκέψεις: Δεν το κάνετε με πρόθεση, αλλά αποφεύγετε να ασχοληθείτε με οτιδήποτε μπορεί να ανακινήσει συναισθήματα.

– Σας έλκουν άνθρωποι που είτε βρίσκονται μακριά ή είναι με κάθε τρόπο και αυτοί μη διαθέσιμοι. Γιατί βαθιά μέσα σας γνωρίζετε ότι δεν είστε διατεθειμένοι να δώσετε και να λάβετε.

– Μπερδεύετε το δράμα με την οικειότητα

Το να είναι κανείς συναισθηματικά μη διαθέσιμος δεν σημαίνει ότι είναι κακός άνθρωπος ή ανίκανος να αγαπήσει. Σημαίνει μόνο ότι χρειάζεται να μείνει με τον εαυτό του και να εξελιχθεί πρώτα σε προσωπικό επίπεδο πριν προχωρήσει σε κάποια σχέση. Όπως και με όλα σχεδόν τα πράγματα στη ζωή, αποτελεί κι αυτό μια εμπειρία μάθησης.

Διδάξτε στα παιδιά τις υψηλότερες αξίες της ζωής

Οι αξίες της ζωής μας προκύπτουν από την ανάγκη μας να συναναστρεφόμαστε με άλλα άτομα. Να συνυπάρχουμε αρμονικά, με σεβασμό ο ένας απέναντι στον άλλον, με υπομονή, υπευθυνότητα και αγάπη. Το να καταφέρουμε να εμφυσήσουμε στα παιδιά μας τις αξίες της ζωής είναι μάθημα ζωής που λαμβάνει χώρα κάθε στιγμή που βρισκόμαστε κοντά τους. Είναι, όμως, και το σπουδαιότερο δώρο που μπορούμε να τους χαρίσουμε, για να τους κάνουμε ανεξάρτητους, αυτάρκεις και ευτυχισμένους ανθρώπους.

Ποιες είναι οι αξίες της ζωής και γιατί τις χρειαζόμαστε

Ο κάθε άνθρωπος έχει μεγαλώσει και έχει ενστερνιστεί τις δικές του αξίες, οι οποίες μπορεί να διαφέρουν από αυτές ενός άλλου ανθρώπου. Ακριβώς για τον λόγο αυτόν θα μπορούσαμε να απαριθμήσουν εκατοντάδες «αξίες ζωής» που για τον κάθε έναν παίζουν μεγαλύτερο ή μικρότερο ρόλο στη ζωή. Σημασία, λοιπόν, έχει να καταλάβουν τα παιδιά γιατί χρειάζεται να έχουν αξίες και πώς ακριβώς βοηθούνται από αυτές.

Οι αξίες, ακόμα κι αν δεν το συνειδητοποιούμε πάντα, είναι αυτές που καθοδηγούν σε μεγάλο βαθμό τις αποφάσεις της ζωής μας. Όταν, λοιπόν, τις γνωρίζουμε καλά μπορούμε να αποφασίσουμε πώς θα ζήσουμε –και κυρίως πώς θα ζήσουμε καλύτερα. Βέβαια, οι αξίες μας μπορεί να αλλάξουν στην πορεία της ζωής μας, καθώς θα αλλάζουν και οι επιθυμίες μας ή ο τρόπος που ορίζουμε την ευτυχία, ενώ μπορεί να αλλάξει και η προτεραιότητα που τους δίνουμε. Για παράδειγμα, κάποιος που στα 30 του είχε ως ύψιστη αξία την εργασία, μπορεί στα 40 να δίνει προτεραιότητα στην οικογένεια ή στα χρήματα.

Για ένα παιδί, όμως, οι έννοιες αυτές είναι δυσνόητες και, έτσι κι αλλιώς, θα παρουσιαστούν αρκετά αργότερα στην πορεία της ζωής του. Είναι πολύ πιο απλές και θεμελιώδεις οι αξίες με τις οποίες οφείλουμε να το γαλουχήσουμε, μέχρι τουλάχιστον τη στιγμή που θα αποφασίζει μόνο του, για τις προσωπικές του αξίες. Και από τις εκατοντάδες που θα μπορούσαμε να μετρήσουμε, προτεραιότητα για τα παιδιά έχουν οι εξής:

Ενσυναίσθηση
Ενθαρρύνετε τα παιδιά να παίξουν με άλλα, λιγότερο κοινωνικά παιδιά, της τάξης τους. Δείξτε τους ένα αδέσποτο σκυλάκι και εξηγήστε τους πόσο μπορεί να πεινάει, πηγαίνοντάς του φαγητό σε ένα κεσεδάκι. Μάθετε στα παιδιά ότι οι καλές πράξεις κάνουν τη ζωή πιο όμορφη!

Ειλικρίνεια
Διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι ακόμα κι αν έχουν κάνει κάποιο λάθος, εσείς θα είστε εκεί για να τα ακούσετε και να τα συμβουλεύσετε, ώστε να μη φοβούνται να είναι ειλικρινείς μαζί σας.

Σεβασμός
Απέναντι στους άλλους, απέναντι στο περιβάλλον αλλά και προς τον ίδιο τους τον εαυτό. Τα παιδιά θα πάρουν παράδειγμα από εσάς αναφορικά με τον σεβασμό και έτσι θα καταλάβουν ότι για να τους σέβονται πρέπει και εκείνα να σέβονται τους άλλους.

Ευγνωμοσύνη
Μάθετε στα παιδιά να νιώθουν ευγνωμοσύνη για την κάθε τους ημέρα, ακόμα και για τα πιο μικρά πράγματα που συμβαίνουν γύρω τους, από μια ηλιόλουστη ημέρα, μέχρι ένα χαμόγελο από κάποιον άγνωστο.

Θετική σκέψη
Μάθετε στο παιδί να παρατηρεί όλα τα όμορφα που συμβαίνουν γύρω του. Δείξτε του πώς να βλέπει τη θετική πλευρά σε πράγματα που πιθανώς το στεναχωρούν ή το φοβίζουν. Έτσι θα μεγαλώσετε έναν αισιόδοξο άνθρωπο που θα μπορεί να αντιμετωπίζει αποτελεσματικότερα τις δύσκολες καταστάσεις.

Επιμονή
Εξηγήστε στο παιδί ότι κανείς δεν είναι τέλειος και ότι όλοι κάνουμε λάθη. Μέσα από αυτά, όμως, μαθαίνουμε και όσο μαθαίνουμε γινόμαστε όλο και καλύτεροι. Σημασία, λοιπόν, έχει να μην εγκαταλείπουν τις προσπάθειές τους!

Συγχώρεση
Αν δεν μάθετε στο παιδί σας να συγχωρεί θα μεγαλώσει με μνησικακία και δεν θα καταφέρει ποτέ να είναι πραγματικά ευτυχισμένο. Κάποια στιγμή το παιδί θα πληγωθεί από κάποιον. Μάθετέ του να εκδηλώνει με θετικούς τρόπους τον πόνο του και να δίνει συγχώρεση για να μπορεί να προχωρά μπροστά στη ζωή του.

Γενναιοδωρία
Το «εγώ» και το «θέλω» κυριαρχούν στη ζωή των σημερινών παιδιών –και όχι αδικαιολόγητα αφού και εμείς, οι γονείς, με ένα «θέλω» μεγαλώσαμε. Η γενναιοδωρία είναι μία αξία που διδάσκεται πρώτα από τους γονείς και ακολουθεί τα παιδιά στο σχολείο και στην ενήλικη ζωή τους. Τώρα που πλησιάζουν Χριστούγεννα είναι ιδανική ευκαιρία να μάθουμε στα παιδιά να προσφέρουν και στους λιγότερο τυχερούς ανθρώπους που ζουν γύρω μας.

Αυτοσυγκράτηση
Όταν έχει έρθει η ώρα να φύγετε από την παιδική χαρά, πρέπει να φύγετε από την παιδική χαρά. Και όταν έρχεται η ώρα του φαγητού το παιδί πρέπει να περιμένει για να σερβιριστεί. Η υπομονή και η αυτοσυγκράτηση βοηθούν το παιδί να συμβιώνει ομαλά με το κοινωνικό σύνολο και να μην κάνει σπασμωδικές κινήσεις.

Μοναδικότητα
Παρά τις κοινές αξίες, όμως, που όλοι παραδεχόμαστε ότι συμβάλουν στην ομαλή μας συμβίωση, τα παιδιά πρέπει να μάθουν ότι ο κάθε άνθρωπος, όπως άλλωστε και τα ίδια, είναι μοναδικός. Μπορεί να έχει διαφορετικό χρώμα, διαφορετικό τρόπο ομιλίας, διαφορετικές απόψεις, και αυτή η διαφορετικότητα είναι που κάνει όλους τους ανθρώπους εξίσου ενδιαφέροντες, ξεχωριστούς και αξιαγάπητους.

Ο Λαβύρινθος και η στροφή εντός

Οι Λαβύρινθοι χρησιμοποιούνται πάνω από 4.000 χρόνια και εμφανίζονται σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς. Πρόκειται για ένα πολύ ιδιαίτερο πνευματικό σύμβολο που με την συνειδητή χρήση του μπορεί να βοηθήσει τον αναζητητή να βαθύνει την συνείδηση του και να επιτύχει τη εξέλιξή του.

Χρησιμοποιούνταν ως χώροι μύησης που οι νεόφυτοι καλούνταν να αντιμετωπίσουν τον ασυνείδητο εσωτερικό τους κόσμο σε όλο του το μεγαλείο. Μια διαδρομή προσωπική, μοναχική που για να φτάσει στο τέλος της πρέπει να αντιμετωπίσει όλες τις δυσκολίες που παρουσιάζει ο δρόμος.

Αυτό το αρχέτυπο καλεί τον αναζητητή να στραφεί εντός. Όταν θα ξεκινήσει η διαδρομή ξεκινάει τον ιερό πνευματικό του δρόμο. Βρίσκεται αντιμέτωπος με τα χαμηλά του ένστικτα, με τις αγωνίες του και τα πάθη του.

Για να βγει από τον λαβύρινθο πρέπει να περάσει από το κέντρο του. Το κέντρο της ύπαρξής του. Εργαλεία γίνονται η διαίσθηση, η λογική, και η παράδοση. Ο λαβύρινθος δεν έχει παγίδες, ούτε προσπαθεί να ξεγελάσει. Πρέπει απλώς να παραδοθείς και να βαδίσεις τον δρόμο. Δεν υπάρχει σωστός η λάθος δρόμος. Ο δρόμος είναι ένας. Όταν αφουγκραστεί το κέντρο του, συντονιστεί με τον δρόμο και την αναζήτηση ξεκινάει τον δρόμο της επιστροφής. Έχει αδειάσει από τα πάντα και έχει μείνει με την ουσία του. Επιστρέφει σπίτι, από όπου ήρθε. Δεν υπάρχουν κανόνες. Μόνο συγκέντρωση και παρατήρηση.

Ο διαλογισμός αυτός του σώματος είναι μορφή προσευχής. Η ζωή μας είναι ένας ιερός περίπατος. Έχει να κάνει με αλλαγή, εξέλιξη, ανακάλυψη. Και το άγχος, η δυσφορία, η απόγνωση είναι μέσα στο παιχνίδι. Βήμα- βήμα τη φορά ας βιώσουμε όλοι τον εσωτερικό μας λαβύρινθο και ας ανακαλύψουμε την σοφία η οποία βρίσκεται μέσα μας. Βήμα-βήμα..

Τα γνωρίσματα που έχει το “πνεύμα του πολεμιστή”

Το μονοπάτι είναι κοπιαστικό και επώδυνο και μπορεί να σε φέρει αντιμέτωπο με δυσκολίες και φόβους.

Χρειάζεσαι κάτι παραπάνω από καλή θέληση για να προχωρήσεις. Είναι απαραίτητο να έχεις το πνεύμα του μαχητή και να είσαι διατεθειμένος να αφήσεις τα πάντα πίσω σου εάν επιθυμείς να κερδίσεις γνώση και σοφία.

Για να έχεις το πνεύμα ενός πολεμιστή είναι απαραίτητο να αναπτύξεις τις ακόλουθες αρετές.

1.Υπομονή
Αναγνώρισε πως το κάθε τι έχει τον χρόνο του. Να είσαι έτοιμος να αλλάζεις ανάλογα με τις καταστάσεις και μην τις εξαναγκάζεις. Μπορείς να αναπτύξεις την υπομονή σου όταν έχεις επίγνωση ότι τίποτα δεν είναι απόλυτα αναγκαίο. Εάν τα πράγματα δεν μπορούν να γίνουν με έναν τρόπο, μπορούν σίγουρα να γίνουν με κάποιον άλλον. Αυτή η στάση επιτρέπει στον πολεμιστή να εκπληρώσει αυτό που επιθυμεί, με τον τρόπο που θέλει, αναπτύσσοντας κάθε φορά την απαραίτητη στρατηγική για να φέρει εις πέρας τον σκοπό του.

2. Πίστη
Η πίστη μας επιτρέπει να παραδοθούμε απόλυτα σε αυτό που κάνουμε, με τη διαβεβαίωση ότι οι προσπάθειές μας θα αποφέρουν καρπούς μέσα στο χρόνο. Είναι μία κατάσταση νηφαλιότητας, κατά την οποία δεν σπεύδουμε τυφλά προς την γνώση, αλλά προχωράμε βήμα βήμα στο δικό μας ρυθμό, ικανοί να χαρούμε κάθε στάδιο για να το αφήσουμε στη συνέχεια πίσω.

3. Δέσμευση / Αφοσίωση
Ένας πολεμιστής δεν επιτρέπει στον εαυτό του να αφήνει μισοτελειωμένες υποθέσεις, επειδή γνωρίζει ότι ίσως να μην ζει την επόμενη στιγμή. Εάν είμαστε διχασμένοι μέσα μας είναι αδύνατον να αφοσιωθούμε απόλυτα στη ζωή και να ανακαλύψουμε όλα της τα μυστήρια. Η ολοκλήρωση μας είναι ο πιο ισχυρός τρόπος για να πετύχουμε μια άνευ όρων δέσμευση και είναι αυτή που μας επιτρέπει να έχουμε τον έλεγχο του εαυτού μας. Μόνο ένα συγκροτημένο άτομο μπορεί να πορευτεί προς το άγνωστο με την πίστη όιτ θα βρει αυτό που αναζητάει και το οποίο σίγουρα θα επιτύχει. Όταν αφιερώνουμε πλήρως τον εαυτό μας σε αυτό που κάνουμε, μπορούμε να αποχαιρετάμε ανθρωπους, πράγματα ή καταστάσεις, μια και τίποτα δεν μένει σε εκκρεμότητα.

4. Γενναιότητα
Ο φόβος είναι πάντοτε παρών στο μονοπάτι, αλλά παύει να εξασκεί τη δύναμή του πάνω μας τη στιγμή που θα σταματήσουμε να τον πολεμάμε και θα τον αποδεχτούμε ως μέρος του εαυτού μας και σύντροφο στη διαδρομή μας.
Ο γενναίος πολεμιστής, προχωράει παρέα με το φόβο. Τον αισθάνεται, τον βιώνει, τον αποδέχεται και τελικά τον χρησιμοποιεί για το δικό του σκοπό.
Τον μετατρέπει έτσι σε έναν παλιό γνώριμο και τον αγαπάει όπως και κάθε άλλο συναίσθημα, όπως την ευτυχία, την τρυφερότητα, το θαυμασμό και άλλα.

5. Ευαισθησία στην επαφή
Μέσω της οξυδέρκειάς του ο πολεμιστής αντιλαμβάνεται πως κάθε πρόσωπο, κατάσταση ή πράγμα έχει το δικό του ρυθμό προσέγγισης ή αποχώρησης. Αυτό σημαίνει πως υπάρχουν στιγμές που είναι κατάλληλες για να το πλησιάσει και να έρθει σε επαφή μαζί του κι άλλες που απαιτούν απομάκρυνση και αποφυγή της επαφής. Τα καυσόξυλα καίγονται πολύ γρήγορα ή πολύ αργά. Εάν καούν πολύ γρήγορα δε θα κρατήσουν όλη τη νύχτα και εάν καούν πολύ αργά δε θα παρέχουν αρκετή ζεστασιά. Το ίδιο ισχύει σε κάθε κατάσταση και σχέση. Για να μπορέσεις να αναπτυχθείς και να διατηρήσεις τη ροή και τη χαρά στη ζωή σου χρειάζεται να είσαι προσιτός για κάποιους ανθρώπους και απροσπέλαστος για άλλους.

6. Σύνεση
Ο πολεμιστής υπολογίζει τις συνέπειες, ενεργεί επιδέξια και αποφεύγει οτιδήποτε στέκεται εμπόδιο στην εξέλιξή του. Είναι αρκετά σοφός ώστε να μη παγιδευτεί στον εγωισμό του, στην αλαζονεία ή στην τεμπελιά.

7. Χιούμορ
Η αίσθηση του χιούμορ είναι ο καλύτερος σύντροφος στο μονοπάτι. Δίχως εύθυμη διάθεση μπορούμε εύκολα να βυθιστούμε στις τύψεις, την αγωνία, την έπαρση και την αυτοκατανάλωση. Συμβαίνει συχνά, στη διαδρομή μας, αυτά που θεωρούμε σημαντικά να καταρρέουν, πλήττοντας το εγώ μας τόσο σκληρά που μόνο η αίσθηση του αστείου μπορεί να μας αποτρέψει από το να παραιτηθούμε από το δρόμο μας ή ακόμη κι από τη ζωή. Η ανάπτυξη της αίσθησης του χιούμορ είναι ένδειξη ότι καταλαβαίνουμε καλύτερα το θεϊκό παιχνίδι. Και επιπλέον, δείχνει πως αποκτάμε την συνειδητότητα του παίκτη. Παύουμε να είμαστε πιόνια και αρχίζουμε να κατανοούμε την έννοια της υπέρβασης.

Εάν βρεις έναν καλό δάσκαλο που κοροϊδεύει εσένα ή τις πράξεις σου, μάθε να γελάς μαζί του και θα προχωρήσεις ταχύτερα στη διαδρομή σου.

Κάρλος Ντε Λεόν Ντε Βιτ, Τόλμησε να είσαι Ελεύθερος

Ένα πράγμα είναι να φέρεις την ψυχή να δεχθεί τέτοιες ιδέες· άλλο πράγμα είναι να συνδυάσεις θεωρία και πράξη

Περί της αρετής

Μας συμβαίνει – και σε μας ακόμα – που δεν είμαστε παρά εξαμβλώματα ανθρώπων, να εξυψώσουμε καμιά φορά την ψυχή μας πέρα από τη συνήθη κατάστασή της, όταν οι λέξεις ή τα παραδείγματα άλλων ανθρώπων την αφυπνίσουν. Αυτό όμως είναι ένα είδος πάθους που την παρακινεί, την αναστατώνει και την συναρπάζει κάπως έξω από τον εαυτό της. Γιατί μόλις περάσει αυτός ο ανεμοστρόβιλος, βλέπουμε πως η ψυχή χαλαρώνει και ηρεμεί αυθορμήτως, αν όχι ως το τελευταίο σκαλοπάτι, τουλάχιστον σε χαμηλότερο σκαλοπάτι από εκείνο που βρισκόταν πριν, έτσι που μπορεί να εξωθήσουμε τον εαυτό μας στην οργή, λίγο πολύ όπως κάθε κοινός άνθρωπος, για την απώλεια ενός γερακιού ή επειδή ένα ποτήρι έσπασε.

Εκτός από μια τεταγμένη συμπεριφορά, εκτός από τη μετριοπάθεια και τη σταθερότητα, θεωρώ πως όλα μπορούν να γίνουν, ακόμα και από έναν άνθρωπο που γενικώς είναι ατελής και ελλειπής. Γι’ αυτόν το λόγο, λένε οι σοφοί, προκειμένου να κρίνεις όπως πράγματι αρμόζει έναν άνθρωπο, πρέπει να ελέγξεις τις πεζές πράξεις του και να τον συλλάβεις εξαπίνης στην καθημερινή του αμφίεση.

Ο Πύρρων, εκείνος που αναγόρευσε την άγνοια σε μια τόσο ευχάριστη επιστήμη, προσπάθησε, όπως όλοι οι άλλοι αληθινοί φιλόσοφοι, να συμμορφώσει τη ζωή του με τις ιδέες που είχε αναπτύξει. Και επειδή επέμενε πως η αδυναμία της ανθρώπινης κρίσης είναι τόσο ακραία, ώστε δεν είναι σε θέση να συνταχθεί ή να κλίνει προς κάποιο μέρος και ήθελε να την έχει αέναα να κρέμεται ισοζυγισμένη, θεωρώντας και αποδεχόμενη όλα τα πράγματα ως “αδιάφορα”, διηγούνται πως διατηρούσε πάντα την ίδια όψη και έκφραση.

Αν είχε αρχίσει μια κουβέντα, δεν παρέλειπε να την αποτελειώσει, ακόμα και αν εκείνος στον οποίο μιλούσε, είχε αποχωρήσει· αν πήγαινε κάπου, δεν άλλαζε το δρόμο του, όποιο εμπόδιο και αν παρουσιαζόταν, γλιτώνοντας από γκρεμούς, από χτυπήματα αμαξιών και άλλα ατυχήματα χάρη στους φίλους του. Γιατί ο φόβος ή η αποφυγή κάποιου πράγματος θα σήμαιναν πως ερχόταν σε σύγκρουση με τις προτάσεις του, οι οποίες αφαιρούσαν, ακόμα και από τις αισθήσεις, κάθε επιλογή και βεβαιότητα. Κάποια φορά άντεξε με τέτοια σταθερότητα να του κάνουν τομή και να τον καυτηριάσουν, ώστε δεν είδαν ούτε καν να τρεμοπαίζουν τα μάτια του.

Ένα πράγμα είναι να φέρεις την ψυχή να δεχθεί τέτοιες ιδέες· άλλο πράγμα είναι να συνδυάσεις θεωρία και πράξη. Πάντως, αυτό δεν είναι αδύνατο. Εκείνο όμως που είναι σχεδόν απίστευτο να καταφέρεις είναι να συνδυάσεις θεωρία και πράξη με τέτοια επιμονή και σταθερότητα, ώστε από αυτόν το συνδυασμό να καθορίσεις την καθημερινή πορεία της ζωής σου με ενέργειες τόσο απομακρυσμένες από την κοινή πρακτική.

Να γιατί ο Πύρρων, όταν τον βρήκαν κάποτε στο σπίτι του να μαλώνει έντονα με την αδερφή του και τον μέμφθηκαν πως είχε ξεχάσει όλα τα σχετικά με τη θεωρία του της “αδιαφορίας”, είπε: “Τι; Πρέπει λοιπόν ακόμα και ετούτο το γύναιο να χρησιμεύει ώστε να αποδεικνύονται οι κανόνες μου;” Μιαν άλλη φορά που τον είδαν να υπερασπίζεται τον εαυτό του από ένα σκυλί, είπε: “Είναι πολύ δύσκολο να παραμερίσεις τελείως τον άνθρωπο· και πρέπει να ορίσουμε πως χρέος μας είναι να προσπαθήσουμε να καταπολεμήσουμε τα πράγματα, πρώτα με τις πράξεις, αλλά, αν το πράγμα φτάσει στο χειρότερο, με λογική και επιχειρήματα”.

[Ἀκόλουθος δ’ ἦν καί τῶ βίω, μηδέν ἐκτρεπόμενος μηδέ φυλαττόμενος, ἄπαντα ὑφιστάμενος, ἁμάξας, εἰ τύχοι, καί κρημνούς καί κύνας καί ὅλως μηδέν ταῖς αἰσθήσεσιν ἐπιτρέπων. Σώζεσθαι μέντοι… ὑπό τῶν γνωρίμων παρακολουθούντων. Καί χολήσας τι περί τῆς ἀδερφῆς… πρός τόν ἐπιλαμβανόμενον εἰπεῖν ὡς οὐκ ἐν γυναίῳ ἡ ἐπίδειξις τῆς ἀδιαφορίας. Καί κυνός ποτ’ ἐπενεχθέντος διασοβηθέντα εἰπεῖν πρός τόν αἰτιασάμενον, ὡς χαλεπόν εἴη ἐκδῦναι τόν ἄνθρωπον· διαγωνίζεσθαι δ’ ὡς οἷόν τε πρῶτον μέν τοῖς ἔργοις πρός τά πράγματα, εἰ δέ μή, τῶ γε λόγω. Φασί δέ σηπτικῶν φαρμάκων καί τομῶν καί καύσεων ἐπί τινος ἔλκους αὐτῶ προσενεχθέντων, ἀλλά μηδέ τά ὀφρῦς συναγαγεῖν.] (ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ, Πύρρων, Θ’, 62,66,67)

Γιατί είναι τόσο δύσκολο να αντιληφθούμε τι είναι καλό για μας;

Η τηλεόραση και η διαφήμιση εκμεταλλεύονται ένα βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης: τη νοσηρή ανάγκη να συγκρινόμαστε με τους άλλους. Μπορεί κανείς να κλαίει ειλικρινά μπροστά στη δυστυχία του άλλου, και ταυτόχρονα να ζηλεύει κάποιον που τα καταφέρνει καλύτερα από τον ίδιο. Σε ένα εργαστηριακό πείραμα όπου ρωτήθηκαν για τις προτιμήσεις τους, οι φοιτητές ενός αμερικανικού πανεπιστημίου απάντησαν ότι θα προτιμούσαν να κερδίσουν 50.000 δολάρια, αν οι συνάδελφοί τους κέρδιζαν 25.000 δολάρια, από το να κερδίσουν 100.000 δολάρια αν οι άλλοι κέρδιζαν 200.000. Τα αποτελέσματα αυτού του πειράματος παρατηρούνται και στην πραγματική ζωή. Η ευτυχία εξαρτάται από τις συγκρίσεις που κάνει καθένας μας με μια ομάδα αναφοράς, φίλους ή συναδέλφους. Στις αμερικανικές οικογένειες έγινε μια εκπληκτική διαπίστωση: μια γυναίκα έχει περισσότερες πιθανότητες να εργαστεί αν ο σύζυγος της αδελφής της κερδίζει περισσότερα από τον δικό της σύζυγο. Έχει ανάγκη να αντισταθμίσει την υστέρηση που αισθάνεται απέναντι στην ίδια της την αδελφή…

Το ευτύχημα είναι ότι ο ανθρώπινος ανταγωνισμός δεν εκδηλώνεται σε όλα τα επίπεδα. Εξαφανίζεται, για παράδειγμα, στο ζήτημα του ελεύθερου χρόνου. Στους ίδιους αμερικανούς φοιτητές τέθηκαν δύο επιλογές: 1) έχετε δύο εβδομάδες διακοπών, και οι συνάδελφοί σας μόνο μία, ή 2) έχετε τέσσερις εβδομάδες διακοπών, και οι συνάδελφοί σας οκτώ. Όλοι επέλεξαν το δεύτερο, τις τέσσερις εβδομάδες. Δεν παρατηρείται εδώ μιμητική συμπεριφορά. Ο ανταγωνισμός αφορά μόνο τις ορατές πλευρές της κοινωνικής επιτυχίας. Δεν τροφοδοτείται από τη σιωπηρή ευτυχία των άλλων, όπως το να έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο.

Ο οικονομολόγος Bruno Frey έχει προτείνει μια πολύ χρήσιμη διαφοροποίηση για την κατανόηση των μηχανισμών που λειτουργούν όταν συγκρινόμαστε με τους άλλους. Υπάρχουν τα «εξωγενή αγαθά» και τα «εγγενή αγαθά». Τα πρώτα περιλαμβάνουν το κύρος, τον πλούτο: είναι τα εξωτερικά γνωρίσματα της κοινωνικής επιτυχίας, η κοινωνική κληρονομιά που συσσωρεύει κανείς σε όλη τη διάρκεια της ζωής του και η οποία σηματοδοτεί τη θέση του στην κοινωνία. Τα εγγενή αγαθά παραπέμπουν στη σχέση με τους άλλους (relatedness), την αγάπη, το αίσθημα ότι έχει κανείς έναν σκοπό στη ζωή… Πρόκειται για τις «ρευστές» εμπειρίες, που γλιστρούν μαζί με τον χρόνο που περνά. Τα εξωγενή αγαθά οξύνουν τον κοινωνικό ανταγωνισμό, ενώ τα εγγενή αγαθά αυξάνουν, σιωπηρά, την ευημερία.

Αν δεν είναι κανείς άγιος ή μέλος της υψηλής κοινωνίας, χρειάζεται σίγουρα και τα δύο για να είναι ευτυχισμένος… (Ο Σοπενάουερ έλεγε: αν δεν είναι κανείς «στωικός ή μακιαβελικός»…).

Το πρόβλημα είναι ότι δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε τα ίδια μας τα συναισθήματα, υποτιμώντας συστηματικά τα πλεονεκτήματα των εγγενών αγαθών. Πολλοί είναι εκείνοι που ονειρεύονται ένα όμορφο σπίτι και επιλέγουν να απομακρυνθούν από το κέντρο της πόλης για να βρουν μια καλύτερη σχέση ποιότητας-τιμής. Αγνοούν όμως το ψυχολογικό κόστος της καθημερινής μετακίνησης, καταλήγοντας συχνά, χωρίς να θέλουν να το παραδεχτούν, να μετανιώσουν για την επιλογή τους.

Γιατί είναι τόσο δύσκολο να αντιληφθούμε τι είναι καλό για μας; Με το ζήτημα έχει ασχοληθεί ο Daniel Kahneman, που έχει σπουδάσει ψυχολογία και έχει βραβευθεί με το Νόμπελ Οικονομίας. Αποδεικνύει, λοιπόν, ότι τείνουμε να συγκρατούμε μόνο δύο στιγμές: την πιο έντονη και την τελευταία. Από τις διακοπές , συγκρατούμε μόνο τον αποχαιρετισμό στην αποβάθρα και την πιο συναρπαστική ημέρα. Όλα τα άλλα εξατμίζονται μέσα στην άλω της ζωής που περνά. Αυτό το μοντέλο peak-end («αποκορύφωμα-τέλος») καταδικάζει στη λήθη τις ενδιάμεσες στιγμές. Με αυτό τον τρόπο, προβάλλοντας τον εαυτό μας στο μέλλον, τείνουμε επίσης να αγνοούμε τη «διάρκεια» της ζωής. Προβάλλουμε τον εαυτό μας στις εμπειρίες με «ισχυρή κορύφωση», υποβαθμίζοντας τις άλλες, τις εμπειρίες με «ισχυρή ροή». Η μνήμη δυσκολεύεται να συγκρατήσει τις σιωπηρές συγκινήσεις της καθημερινότητας. Η ιδιοφυΐα του Προυστ στο έργο του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο έγκειται στο ότι δείχνει τη μάχη που πρέπει να δίνει κανείς με τον εαυτό του για να ξεπερνά τη φυσική προδιάθεση να συγκρατεί μόνο τις σημαντικές στιγμές… Ο «χαμένος χρόνος» έχει τη διπλή έννοια του χρόνου που έχει περάσει και νομίζουμε ότι τον έχουμε ξεχάσει, και του χρόνου που νομίζουμε ότι τον έχουμε χάσει με ασήμαντα πράγματα, τα οποία εντούτοις αποτελούν την ουσία…

Απαιτεί πολύ χρόνο η ανάπτυξη

«ΑN ΒΛΕΠΟΥΜΕ ΤΗ ΔΥΣΤΥΧΙΑ ΣΑΝ ΚΑΤΙ ΑΦΥΣΙΚΟ, κάτι που δεν θα έπρεπε να μας συμβαίνει, τότε δεν είναι καθόλου παράξενο να ψάχνουμε να βρούμε κάποιον ο οποίος ευθύνεται για τη δυστυχία μας. Ο θύτης μπορεί να είναι το κράτος, το εκπαιδευτικό σύστημα, οι καταπιεστικοί γονείς, μια δυσλειτουργική οικογένεια, το άλλο φύλο ή ο άστοργος σύντροφός μας. Ο κίνδυνος όμως που προκύπτει από τη συνεχιζόμενη απόδοση της ευθύνης και τη διατήρηση της θέσης του θύματος είναι η διαιώνιση της δυστυχίας μας -μέσα από τα επίμονα συναισθήματα θυμού, απογοήτευσης και αποστροφής».

«ΠΟΛΥ ΣΥΧΝΑ ΓΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΠΡΟΚΑΛΟΥΜΕ οι ίδιοι τη δυστυχία μας, με το να αρνούμεθα να εγκαταλείψουμε το παρελθόν. Αν προσδιορίσουμε την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας με τα δεδομένα που είχε το παρουσιαστικό μας παλιότερα ή με τα δεδομένα αυτών που μπορούσαμε παλιά να κάνουμε και που δεν μπορούμε πια να κάνουμε τώρα, μπορούμε να στοιχηματίσουμε με βεβαιότητα ότι με αυτές τις αντιλήψεις δεν πρόκειται να γινόμαστε πιο ευτυχισμένοι καθώς θα μεγαλώνουμε».

«Η ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΝΑ ΑΛΛΑΖΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ μπορεί να γίνει από τα πιο ισχυρά και αποτελεσματικά όπλα που έχουμε για να μας βοηθήσουν να ανταποκριθούμε στα προβλήματα της καθημερινής ζωής. Πρέπει να συνειδητοποιήσει κανείς ότι κάθε φαινόμενο, κάθε συμβάν, έχει διαφορετικές όψεις. Συμβαίνει συχνά όταν ανακύπτουν προβλήματα να περιορίζεται σημαντικά η θέασή μας. Όλη μας η προσοχή επικεντρώνεται στη στενοχώρια μας για το πρόβλημα και ίσως έχουμε την αίσθηση ότι είμαστε οι μόνοι που αντιμετωπίζουμε τέτοιες δυσκολίες. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ένα είδος αυτοαπορρόφησης, που κάνει το πρόβλημα να φαίνεται πολύ μεγάλο».

«ΑΝ ΜΠΟΡΕΙΣ ΝΑ ΜΑΘΕΙΣ ΝΑ ΑΝΑΠΤΥΣΣΕΙΣ ΥΠΟΜΟΝΗ και ανεκτικότητα απέναντι στους εχθρούς σου, τότε όλα τα άλλα έρχονται πολύ πιο εύκολα -η συμπόνια σου απέναντι σε όλους τους άλλους αρχίζει να ρέει με φυσικότητα. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ενδυνάμωση από εκείνη της υπομονής, ακριβώς όπως δεν υπάρχει χειρότερο βάσανο από το μίσος. Γι’ αυτό τον λόγο θα πρέπει να εντείνει κανείς τις προσπάθειές του όσο μπορεί, ώστε να μην τρέφει μίσος απέναντι στον εχθρό του, αλλά μάλλον να χρησιμοποιήσει την κάθε δυσκολία ως μια ευκαιρία για να αναπτύξει την άσκησή του στην υπομονή και την ανεκτικότητα. Στην πραγματικότητα, ο εχθρός είναι μια αναγκαία προϋπόθεση για την άσκηση της υπομονής».

«ΣΕ ΚΑΙΡΟΥΣ ΑΝΑΚΟΥΦΙΣΗΣ, ΣΕ ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ ΠΡΙΝ ή μετά από άσχημες εμπειρίες δυστυχίας, μπορούμε να στοχαζόμαστε πάνω στη δυστυχία, προσπαθώντας να κατανοήσουμε το νόημά της. Και ο χρόνος και η προσπάθεια που καταβάλλουμε αναζητώντας το νόημα της δυστυχίας θα μας ανταμείψουν πλουσιοπάροχα όταν αρχίσει να μας χτυπάει το κακό».

«ΜΕΤΑΤΡΕΠΟΥΜΕ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΣΕ ΔΥΣΤΥΧΙΑ ακριβώς μέσα στο πνεύμα μας. Για να περιορίσουμε τη δυστυχία του πόνου, χρειάζεται να κάνουμε μια κρίσιμη διάκριση ανάμεσα στον πόνο του πόνου και στον πόνο που δημιουργούμε με τις σκέψεις μας γύρω από τον πόνο. Φόβος, θυμός, ενοχή, μοναξιά και η αίσθηση ότι είμαστε αβοήθητοι, όλα αυτά είναι νοητικές και συγκινησιακές αντιδράσεις που μπορούν να εντατικοποιήσουν τον πόνο».

«ΑΠΑΙΤΕΙ ΠΟΛΥ ΧΡΟΝΟ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ της κατάλληλης συμπεριφοράς και των συνηθειών εκείνων του νου που συμβάλλουν στην επίλυση των προβλημάτων μας. Απαιτεί επίσης πολύ χρόνο για να εγκαθιδρυθούν οι νέες εκείνες συνήθειες που θα προσφέρουν την ευτυχία. Δεν υπάρχει τρόπος να παραγνωρίσουμε αυτά τα απαραίτητα συστατικά, όπως η αποφασιστικότητα, η προσπάθεια και ο χρόνος. Αυτά είναι τα πραγματικά μυστικά για την κατάκτηση της ευτυχίας».

Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν ότι έχουν δίκιο – ακόμη και όταν έχουν άδικο

Tο να έχεις καλή κρίση, να κάνεις καλές προβλέψεις, να παίρνεις καλές αποφάσεις, έχει να κάνει περισσότερο με τη νοοτροπία που έχεις. αυτό είναι που οι επιστήμονες ονομάζουν «προϋπάρχουσες πεποιθήσεις». Είναι το φαινόμενο εκείνο κατά το οποίο τα υποσυνείδητα κίνητρα μας, οι επιθυμίες και οι φόβοι μας, καθορίζουν τον τρόπο που επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες.

Τα υποσυνείδητα κίνητρά μας, οι επιθυμίες, οι φόβοι μας, χρωματίζουν κάθε πληροφορία που λαμβάνουμε, διαμορφώνουν το πώς θα ερμηνεύσουμε οτιδήποτε φτάνει στ΄ αυτιά μας. Έτσι, υπάρχουν ιδέες, ειδήσεις, πληροφορίες που τις αισθανόμαστε «συμμάχους μας». Θέλουμε να τις υπερασπιστούμε και θέλουμε να επικρατήσουν. Και άλλες, που τις αντιλαμβανόμαστε ως τον εχθρό και θέλουμε να τις κατατροπώσουμε. Είναι αυτό που οι επιστήμονες αποκαλούν κινητροποιημένη λογική, λογική δηλαδή που υπαγορεύεται από την βαθύτερη προδιάθεσή μας, από την ήδη διαμορφωμένη αντίληψη που έχουμε.

Το πιο σημαντικό είναι, ότι όλο αυτό δεν το καταλαβαίνουμε, το βιώνουμε υποσυνείδητα. Νομίζουμε ότι είμαστε αντικειμενικοί και δίκαιοι και μπορεί να είμαστε τελείως υποκειμενικοί και άδικοι.

Υπάρχουν βέβαια και άνθρωποι που καταφέρνουν, τουλάχιστον κάποιες φορές, να παραμερίσουν τις προκαταλήψεις, τις ριζωμένες πεποιθήσεις και φόβους, τα βαθύτερα κίνητρα και να προσπαθήσουν να δουν τα δεδομένα, τα γεγονότα, τα στοιχεία όσο πιο αντικειμενικά μπορούν. Είναι αυτοί που παρακινούνται όχι από την ανάγκη να νικήσει η μια άποψη και να χάσει η άλλη, αλλά να μάθουν την αλήθεια, να αντιληφθούν την πραγματικότητα όσο καλύτερα γίνεται, ακόμη κι αν δεν είναι ευχάριστη, ακόμη κι αν τους ξεβολεύει ή τους κάνει να νοιώθουν άσχημα.

Η διαφορά τους με τους προηγούμενους, είναι ότι σε αυτούς υπερισχύει το συναίσθημα της περιέργειας, της πρόκλησης, της αγάπης για το καινούργιο, της ανακάλυψης της αλήθειας. Δεν θεωρούν την αλλαγή απόψεων αδυναμία, αλλά προτέρημα. Είναι ένα διαφορερικό σύστημα αξιών. Δεν αισθάνονται ανασφάλεια όταν κλονίζονται οι πεποιθήσεις τους αλλά ακόμη μεγαλύτερη όρεξη να μάθουν το γιατί. Γιατί η αυτοεκτίμησή τους δεν βασίζεται στο πόσο σωστή ή λάθος είναι η αποψή τους για ένα ζήτημα. Δεν αισθάνονται ότι είναι χαζοί άνθρωποι ή ανίκανοι άνθρωποι αν καταλάβουν ότι έκαναν λάθος.

Αυτές οι αρετές είναι που φτιάχνουν την καλή κριτική ικανότητα. Η καλή κρίση δεν εξαρτάται ούτε από το IQ ούτε από το πόσα ξέρει κανείς. Εξαρτάται από το πώς νοιώθει.

Ο Γάλλος συγγραφέας Saint Exupery, που έγραψε ένα από τα πιο πολυαγαπημένα βιβλία παγκοσμίως με τίτλο «Ο μικρός πρίγκηπας», είχε πει: «Αν θες να χτίσεις ένα πλοίο, μην φωνάζεις διαταγές στους ανθρώπους σου να πάνε να μαζέψουν ξύλα και πώς να τα συναρμολογήσουν. Μάθε τους να λαχταράνε την απέραντη και ατελείωτη θάλασσα.»

Με άλλα λόγια, αν στα αλήθεια θέλουμε να βελτιώσουμε την κρίση μας ως άτομα και ως κοινωνίες, αυτό που χρειαζόμαστε περισσότερο από όλα, δεν είναι περισσότερη λογική, η περισσότερη ρητορική ικανότητα, ή περισσότερη επιστήμη και δεδομένα, παρότι όλα αυτά είναι χρήσιμα. Αυτό που χρειαζόμαστε για να χρησιμοποιήσουμε σωστά όλα αυτά τα εργαλεία, είναι η νοοτροπία του ιχνηλάτη και όχι του πιστού στρατιώτη. Πρέπει να αλλάξουμε το πώς νοιώθουμε απέναντι στην προοπτική να έχουμε καταλάβει κάτι λάθος, ή να υποστηρίζουμε τη λάθος άποψη. Να αισθανόμαστε περηφάνια και όχι ντροπή για τον εαυτό μας όταν παραδέχεται το λάθος του, περιέργεια και όχι άμυνα όταν συναντάμε κάτι που πηγαίνει κόντρα σε αυτό που πιστεύαμε μια ζωή!

Γιατί στην τελική, τι θέλουμε περισσότερο; Να περάσουμε τη ζωή μας υπερασπιζόμενοι τα πιστεύω μας, ή βλέποντας τον κόσμο όσο πιο ξεκάθαρα γίνεται;

Ο Hegel και η φιλοσοφία της δουλείας

Αρχαίες και σύγχρονες μορφές δουλείας

§1

     Η δουλεία στην αρχαία ελληνική πόλη-πολιτεία ανήκει σε εκείνα τα πολιτικά και κοινωνικά φαινόμενα μιας πρωτοφανέρωτης ιστορικά ελεύθερης κοινότητας των ανθρώπων, που η βαθύτερη κατανόησή τους είναι άμεσα συνυφασμένη με τη συνειδητή πρόσληψη του ελευθεριακού χαρακτήρα της εν λόγω ανθρώπινης κοινότητας. Η αρχαία ελληνική πόλις, και μάλιστα εκείνη των κλασικών χρόνων, είναι η διαχρονικά κατ’ εξοχήν κοινότητα πολιτών, με μια σχεδόν απόλυτη αυτονομία. Αυτή-εδώ είναι τόσο απόλυτη, ώστε η υπεράσπισή της να αποτελεί τον καθοριστικό κανόνα της κοινοτικής ζωής, του λογισμού της, της διαδρομής της, της δράσης της. Η υπεράσπιση εν τέλει της κοινοτικής αυτονομίας αποδεικνυόταν εν τοις πράγμασι ριζοσπαστική, στο μέτρο που εκτυλισσόταν επίσης ως ανα-τρεπτική κριτική και των δικών της νοημάτων, ιδεών και πρακτικών κυριαρχίας. Μόνο δυνάμει αυτής της προς τα έξω και προς τα μέσα θεωρητικο-πρακτικής κριτικής της κυριαρχίας μπορούσε η αρχαιοελληνική κοινότητα των πολιτών να διατηρεί τον χαρακτήρα της πόλεως, δηλ. της πολιτείας ‒και όχι του κράτους, όπως λαθεμένα αποδίδεται‒ ως πολιτικής συνεννόησης των ανθρώπων μεταξύ τους, χωρίς οι τελευταίοι να εξαρτώνται από κανέναν πολιτικό δεσμό υποταγής: με σημερινούς όρους, χωρίς να καταφεύγουν στους ποικιλώνυμους κρατικούς, παρα-κρατικούς, κομματικούς, πολιτικούς, ιδεολογικούς, συνδικαλιστικούς, επικοινωνιακούς κ.α. μηχανισμούς αναπαραγωγής της κυριαρχίας.

§2

     Στις εποχές μας, οι συγκεκριμένοι μηχανισμοί δεν εμφανίζονται ως τέτοιοι που είναι: ως απάνθρωποι και άκρως ανελεύθεροι, αντι-δημιουργικοί, εξουσιαστικοί μηχανισμοί με νωθρούς και ανίκανους αχυρανθρώπους, παρά εγκαθιδρύονται στο κέντρο της κοινωνικο-πολιτικής ζωής με το προσωπείο «δημοκρατικών» συλλογικοτήτων, «αυτόνομων» ή μη-κυβερνητικών κινήσεων πολιτών ή «κοινοτήτων», όχι λιγότερο δε και με τη μορφή θεσμικών συμβολισμών. Τέτοιου είδους μετα-νεωτερικά «κοινοτικά» μορφώματα δεν έχουν καμιά σχέση με τις αυθεντικά κοινοτικές μορφές ζωής της αρχαίας Ελλάδας. Παρά το γεγονός ότι νυχθημερόν μιλούν για ελευθερία, το λεξιλόγιό τους είναι το πιο οικείο στη/με τη λογική μιας άνομης κυριαρχίας και πάντοτε σύμφωνο με την αναπαραγωγή δουλικών συνειδήσεων ή δουλικών μορφών ζωής μεταμοντέρνας εκδοχής. Απεναντίας, οι αρχαιοελληνικές κοινοτικές θεσμίσεις εμπεριέχουν τον δούλο όχι ως αποτέλεσμα, ως κατηγορική προσταγή της δομικής-οντο-λογικής τους ύπαρξης, παρά ως μια μη ανεκτή συνθήκη –μη-ανεκτή για την κριτική κοινοτική σκέψη (όπως μαρτυρούν ο Ξενοφών, ο Πλάτων κ.λπ.)– αλλά (κατ)-αναγκαστική για τη θεσμική κατοχύρωση του κοινοτισμού της αυτοσυνείδησης, πολιτικής [=των πολιτών] και πολιτειακής [=της πόλεως-πολιτείας]. Με άλλα λόγια: η παρ-ουσία του δούλου στην κοινότητα των αρχαίων Ελλήνων –υπό διάφορες μορφές: του οικιακού βοηθού, του τεχνίτη, του αγροτο-εργάτη, του παιδαγωγού κ.α., συνοπτικά: του εργαζόμενου– έχει, λιγότερο ή περισσότερο, τον χαρακτήρα εκείνης της ουσίας, απέναντι στην οποία πραγματώνεται η ουσία του άλλου, δηλαδή του ελεύθερου πολίτη· και μάλιστα του τελευταίου ως αυτοσυνείδησης, η οποία ακριβώς μέσα στην παρ-ουσία του δούλου αναγνωρίζει τη δική της ελευθερία, αυτονομία, κυριαρχία και εν τέλει εξάρτηση από τη συγκεκριμένη δουλική παρ-ουσία.

§3

     Στην πράξη έχουμε να κάνουμε με την εγελιανή διαλεκτική κυρίου και δούλου, όπως παρουσιάζεται στη Φαινομενολογία του πνεύματος (βλ, § 178-196), αλλά σε μια αρχαιογνωστική πριν απ’ όλα μορφή, που βρίσκει την ολοκλήρωσή της ως μετα-μεσαιωνική τοιαύτη. Η φιλοσοφική βάση της αυθεντικής σύλληψης της έννοιας του δούλου, σύμφωνα με τον Χέγκελ, αναζητείται στην εσωτερική-διαλεκτική σχέση της ελευθερίας του κυρίου και της δουλείας του δούλου: ο ελεύθερος χρόνος των ελεύθερων πολιτών, η σχόλη τους, ας πούμε, εξαρτιόταν από την παρ-ουσία του δούλου. Χάρη στη σχόλη αυτή μπορούσαν οι πολίτες, όπως αναφέρει ο Περικλής στον Επιτάφιο, να φροντίζουν τόσο τις ιδιωτικές τους υποθέσεις όσο και τις δημόσιες: να ασχολούνται με την πολιτική όχι ως επαγγελματίες πολιτικοί που κατασπαράζουν τον δημόσιο πλούτο και προκαλούν σχίσμα ανάμεσα στο ιδιωτικό και δημόσιο συμφέρον, αλλά ως αυτοσυνείδητοι πολίτες, που με κοινοτική συνείδηση αναπτύσσουν εκείνη την κοινωνικο-πολιτική δραστηριότητα, που τους επιτρέπει να κάνουν ένα πράγμα σήμερα και άλλο αύριο με γνώση βιωμένη και όχι απλώς τυπική: να κυνηγούν το πρωί, να ψαρεύουν το απόγευμα, να φροντίζουν τα ζώα το βράδυ, να κάνουν κριτική μετά το δείπνο, χωρίς να είναι διόλου επαγγελματίες –ή να θέλουν και ακόμη να πρέπει να είναι– κυνηγοί, ψαράδες, κριτικοί, θεωροί κ.λπ. Η πιο πάνω δηλαδή σχόλη τους καθιστά καθολικούς και όχι μονοδιάστατους ανθρώπους. Στο πλαίσιο λοιπόν της προαναφερθείσας εξάρτησης από τον δούλο και της καθολικής τους αυτοσυνειδησίας αναγνωρίζουν τον δούλο ως το οικείο πρόσωπο και τον εγκαθιστούν στον οίκο τους: του παρέχουν ορισμένως τη δυνατότητα να κινείται ως δική τους εγνωσμένη ουσία: ως τέτοια που να συνοδεύει τα παιδιά στο γυμναστήριο, να φέρει την ευθύνη για την αγωγή τους κ.λπ.

§4

     Σε αντίθεση με την αρχαία εποχή, ο σύγχρονος δούλος είναι η πιο απάνθρωπη συνθήκη της ανθρώπινης κατάστασης. Εάν ο αρχαίος δούλος ανήκε στον οίκο [=στο νοικοκυριό] και λογιζόταν οικιακό άτομο δίπλα στον άντρα, στα παιδιά, στη γυναίκα του οίκου· εάν κατά κανόνα συνέλεγε εμπειρίες ανθρώπινης συμπεριφοράς, στις σύγχρονες μορφές ζωής το ανθρώπινο άτομο δεν απολαμβάνει καμιά φροντίδα, ουδεμία ανθρωπινότητα. Γιατί; Διότι, πάνω απ’ όλα, είναι σκλάβος της μισθωτής εργασίας και της πολιτικής ιδιοτέλειας: ένας ιδιότυπος σκλάβος. Από τη μια εξαρτά απ’ αυτή την απρόσωπη εργασιακή του σχέση και την υποβάθμισή του σε ιδιώτη, σε αστό και όχι πολίτη το πιο προσωπικό του Dasein και γι’ αυτό δίνει τα πάντα για να ενταχθεί σε μια τέτοια σχέση. Από την άλλη, στο πλαίσιο του καταμερισμού της εργασίας, κατακερματίζει ολοσχερώς την ουσία του και χάνει την προσωπικότητά του. Παράλληλα, ο σύγχρονος άνθρωπος είναι σκλάβος μέσα στο σκλαβοπάζαρο των ιδεολογικών ή φαντασιακών οντογενέσεων. Συμβαίνει τότε να γίνεται διπλά δούλος: αφενός, του ιδεολογικο-πολιτικού φορτίου, που άλλοι καθορίζουν προς ίδιον όφελος και αυτός πρόθυμα αναλαμβάνει, ως ψευδής συνείδηση πλέον, να πραγματώσει στην πράξη, θεωρώντας το ως το ύψιστο «ιδανικό» της ζωής του· αφετέρου, του τυχαίου [σκοπού, καθήκοντος, εξωτερικής αναγκαιότητας κ.λπ.], έξωθεν καθοριζόμενου ή επιβαλλόμενου, το οποίο δεν μπορεί να ελέγξει, να προσδιορίσει ο ίδιος, παρά μόνο να το υπηρετήσει με τη σάρκα του από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής του. Πέραν των μνημονευθέντων μορφών ή εκδηλώσεων σύγχρονης δουλείας υπάρχουν ακόμη άπειρες μορφές. Όλες ή σχεδόν όλες –εκδηλωμένες ή ανεκδήλωτες, ορατές ή αδιόρατες, απατηλές ή «ορθολογικές»– θα μπορούσε κανείς να τις εντάξει στη μεγάλη κατηγορία της ανεστιότητας: ανέστιος, ανάλογα και με το βαθμό συνειδητοποίησης της δικής του οντο-λογικής συμπεριφοράς: ως αφέντη και δούλου, είναι και ο ξεριζωμένος από την πατρίδα του άπατρις, όπως επίσης και ο εγχώριος άπατρις, με την κυριολεκτική αλλά και τη μεταφορική έννοια της ερήμωσης της ύπαρξής του.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1397b-1398b)

Ἄλλος ἐκ τοῦ τὸν χρόνον σκοπεῖν, οἷον ὡς Ἰφικράτης ἐν τῇ πρὸς Ἁρμόδιον, ὅτι «εἰ πρὶν ποιῆσαι ἠξίουν τῆς εἰκόνος τυχεῖν ἐὰν ποιήσω, ἔδοτε ἄν· ποιήσαντι δ᾽ ἆρ᾽ οὐ δώσετε; μὴ τοίνυν μέλλοντες μὲν ὑπισχνεῖσθε, παθόντες δ᾽ ἀφαιρεῖσθε». καὶ πάλιν πρὸς τὸ Θηβαίους διιέναι Φίλιππον εἰς

[1398a] τὴν Ἀττικήν, ὅτι εἰ πρὶν βοηθῆσαι εἰς Φωκεῖς ἠξίου, ὑπέσχοντο ἄν· ἄτοπον οὖν εἰ διότι προεῖτο καὶ ἐπίστευσεν μὴ διήσουσιν.

Ἄλλος ἐκ τῶν εἰρημένων καθ᾽ αὑτοῦ πρὸς τὸν εἰπόντα, οἷον ἐν τῷ Τεύκρῳ. διαφέρει δὲ ὁ τρόπος ᾧ ἐχρήσατο Ἰφικράτης πρὸς Ἀριστοφῶντα, ἐπερόμενος εἰ προδοίη ἂν τὰς ναῦς ἐπὶ χρήμασιν· οὐ φάσκοντος δέ, εἶτα εἶπεν «σὺ μὲν ὢν Ἀριστοφῶν οὐκ ἂν προδοίης, ἐγὼ δ᾽ ὢν Ἰφικράτης;» δεῖ δὲ ὑπάρχειν μᾶλλον ἂν δοκοῦντα ἀδικῆσαι ἐκεῖνον· εἰ δὲ μή, γελοῖον ἂν φανείη, εἰ πρὸς Ἀριστείδην κατηγοροῦντα τοῦτό τις [ἂν] εἴπειεν ἄλλος πρὸς ἀπιστίαν τοῦ κατηγόρου· ὅλως γὰρ βούλεται ὁ κατηγορῶν βελτίων εἶναι τοῦ φεύγοντος· τοῦτ᾽ οὖν ἐξελέγχειν δεῖ. καθόλου δὲ ἄτοπός ἐστιν, ὅταν τις ἐπιτιμᾷ ἄλλοις ἃ αὐτὸς ποιεῖ ἢ ποιήσειεν ἂν, ἢ προτρέπῃ ποιεῖν ἃ αὐτὸς μὴ ποιεῖ μηδὲ ποιήσειεν ἄν.

Ἄλλος ἐξ ὁρισμοῦ, οἷον τί τὸ δαιμόνιόν ἐστιν· «ἆρα θεὸς ἢ θεοῦ ἔργον; καίτοι ὅστις οἴεται θεοῦ ἔργον εἶναι, τοῦτον ἀνάγκη οἴεσθαι καὶ θεοὺς εἶναι.» καὶ ὡς Ἰφικράτης, ὅτι γενναιότατος ὁ βέλτιστος· καὶ γὰρ Ἁρμοδίῳ καὶ Ἀριστογείτονι οὐδὲν πρότερον ὑπῆρχεν γενναῖον πρὶν γενναῖόν τι πρᾶξαι. καὶ ὅτι συγγενέστερος αὐτός· «τὰ γοῦν ἔργα συγγενέστερά ἐστι τὰ ἐμὰ τοῖς Ἁρμοδίου καὶ Ἀριστογείτονος ἢ τὰ σά». καὶ ὡς ἐν τῷ Ἀλεξάνδρῳ ὅτι πάντες ἂν ὁμολογήσειαν τοὺς μὴ κοσμίους οὐχ ἑνὸς σώματος ἀγαπᾶν ἀπόλαυσιν. καὶ δι᾽ ὃ Σωκράτης οὐκ ἔφη βαδίζειν ὡς Ἀρχέλαον· ὕβριν γὰρ ἔφη εἶναι τὸ μὴ δύνασθαι ἀμύνασθαι ὁμοίως καὶ εὖ παθόντας ὥσπερ καὶ κακῶς. πάντες γὰρ οὗτοι ὁρισάμενοι καὶ λαβόντες τὸ τί ἐστι συλλογίζονται περὶ ὧν λέγουσιν.

Ἄλλος ἐκ τοῦ ποσαχῶς, οἷον ἐν τοῖς Τοπικοῖς περὶ τοῦ ὀξέος.

Ἄλλος ἐκ διαιρέσεως, οἷον εἰ πάντες τριῶν ἕνεκεν ἀδικοῦσιν (ἢ τοῦδε γὰρ ἕνεκα ἢ τοῦδε ἢ τοῦδε), καὶ διὰ μὲν τὰ δύο ἀδύνατον, διὰ δὲ τὸ τρίτον οὐδ᾽ αὐτοί φασιν.

Ἄλλος ἐξ ἐπαγωγῆς, οἷον ἐκ τῆς Πεπαρηθίας, ὅτι περὶ

[1398b] τῶν τέκνων αἱ γυναῖκες πανταχοῦ διορίζουσι τἀληθές· τοῦτο μὲν γὰρ Ἀθήνησι Μαντίᾳ τῷ ῥήτορι ἀμφισβητοῦντι πρὸς τὸν υἱὸν ἀπέφηνεν ἡ μήτηρ, τοῦτο δὲ Θήβησιν Ἰσμηνίου καὶ Στίλβωνος ἀμφισβητούντων ἡ Δωδωνὶς ἀπέδειξεν Ἰσμηνίου τὸν υἱόν, καὶ διὰ τοῦτο Θετταλίσκον Ἰσμηνίου ἐνόμιζον. καὶ πάλιν ἐκ τοῦ Νόμου τοῦ Θεοδέκτου, «εἰ τοῖς κακῶς ἐπιμεληθεῖσι τῶν ἀλλοτρίων ἵππων οὐ παραδιδόασι τοὺς οἰκείους, οὐδὲ τοῖς ἀνατρέψασι τὰς ἀλλοτρίας ναῦς ‹τὰς οἰκείας›, οὐκοῦν εἰ ὁμοίως ἐφ᾽ ἁπάντων, καὶ τοῖς κακῶς φυλάξασι τὴν ἀλλοτρίαν οὐ χρηστέον ἐστὶν εἰς τὴν οἰκείαν σωτηρίαν». καὶ ὡς Ἀλκιδάμας, ὅτι πάντες τοὺς σοφοὺς τιμῶσιν· «Πάριοι γοῦν Ἀρχίλοχον καίπερ βλάσφημον ὄντα τετιμήκασι, καὶ Χῖοι Ὅμηρον οὐκ ὄντα πολίτην, καὶ Μυτιληναῖοι Σαπφῶ καίπερ γυναῖκα οὖσαν, καὶ Λακεδαιμόνιοι Χίλωνα καὶ τῶν γερόντων ἐποίησαν ἥκιστα φιλόλογοι ὄντες, καὶ Ἰταλιῶται Πυθαγόραν, καὶ Λαμψακηνοὶ Ἀναξαγόραν ξένον ὄντα ἔθαψαν καὶ τιμῶσι ἔτι καὶ νῦν, καὶ Ἀθηναῖοι τοῖς Σόλωνος νόμοις χρησάμενοι εὐδαιμόνησαν καὶ Λακεδαιμόνιοι τοῖς Λυκούργου, καὶ Θήβησιν ἅμα οἱ προστάται φιλόσοφοι ἐγένοντο καὶ εὐδαιμόνησεν ἡ πόλις».

***
Ένας άλλος τόπος προκύπτει από τη θεώρηση του χρόνου. Παράδειγμα αυτά που είπε ο Ιφικράτης στον λόγο του εναντίον του Αρμόδιου: «Αν πριν ακόμη κάνω ό,τι έκανα σας ζητούσα να μου στήσετε ανδριάντα στην περίπτωση που θα το έκανα, δεν θα μου το αρνιόσασταν· αλήθεια, θα μου το αρνηθείτε τώρα που το έκανα; Μη δίνετε λοιπόν υποσχέσεις ενόψει αυτών που περιμένετε στο μέλλον, που να τις παίρνετε πίσω όταν σας συμβεί αυτό που περιμένατε». Άλλο παράδειγμα: Για να επιτρέψουν οι Θηβαίοι να περάσει ο Φίλιππος μέσα από τη χώρα τους στην πορεία του [1398a] προς την Αττική: «Αν ο Φίλιππος τους είχε ζητήσει αυτό το πράγμα προτού τους βοηθήσει εναντίον των Φωκέων, θα του το είχαν υποσχεθεί· θα ήταν λοιπόν παράλογο να μη του το επιτρέψουν τώρα, επειδή το παρέλειψε τότε και τους εμπιστεύθηκε.»

Ένας άλλος τόπος είναι το να στρέφει κανείς αυτά που λέχθηκαν γι᾽ αυτόν εναντίον εκείνου που τα είπε. Υπάρχει, βέβαια, διαφορά στον τρόπο αντιστροφής, ανάμεσα π.χ. σ᾽ αυτόν που χρησιμοποιήθηκε στον Τεύκρο και σ᾽ αυτόν που χρησιμοποίησε ο Ιφικράτης εναντίον του Αριστοφώντα, όταν τον ρώτησε αν θα πρόδιδε τον στόλο του για χρήματα, και όταν εκείνος απάντησε «όχι», ο Ιφικράτης του είπε: «Λοιπόν, εσύ ένας Αριστοφώντας δεν θα τα πρόδιδες, και θα τα πρόδιδα εγώ ένας Ιφικράτης;» Φυσικά, είναι απαραίτητο ο άλλος να είναι άτομο που θα μπορούσε να θεωρηθεί με περισσότερες πιθανότητες ικανός για το αδίκημα· αλλιώς θα φαινόταν γελοίο, αν κάποιος, για να απαντήσει σε κατηγορία του Αριστείδη, θα έλεγε κάτι τέτοιο προκειμένου να εμφανίσει ως αναξιόπιστο τον κατήγορο· γιατί γενικά ο κατήγορος θέλει να εμφανίζεται ως άτομο καλύτερος από τον κατηγορούμενο· πρέπει λοιπόν και αυτός σ᾽ αυτό το σημείο να τον αντικρούσει. Γενικά είναι γελοίος όποιος κατηγορεί άλλους για πράγματα που κάνει ή θα μπορούσε να κάνει ο ίδιος, ή όποιος προτρέπει άλλους να κάνουν πράγματα που ο ίδιος δεν κάνει ούτε θα έκανε.

Ένας άλλος είναι ο τόπος από τον ορισμό. Παράδειγμα: Τι είναι το δαιμόνιον; Δεν είναι ή θεός ή έργο θεού; Όποιος, πάντως, πιστεύει πως είναι έργο θεού, δεν μπορεί παρά να πιστεύει και στην ύπαρξη των θεών. Επίσης, όπως επιχειρηματολόγησε ο Ιφικράτης, όταν ήθελε να αποδείξει ότι η κατεξοχήν ευγένεια καταγωγής είναι αυτή που υπάρχει στον πολύ υψηλού ηθικού επιπέδου άνθρωπο: αλήθεια, ποιά ευγένεια καταγωγής είχαν να επιδείξουν ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων ώς τη στιγμή που έκαναν την ευγενή εκείνη πράξη τους; Και για το ότι ο ίδιος ήταν ο πιο κοντινός τους συγγενής: «Οι δικές μου, πάντως, πράξεις συγγενεύουν με τις πράξεις του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα περισσότερο από ό,τι οι δικές σου». Και όπως στον Αλέξανδρο, ότι όλοι θα συμφωνούσαν πως οι μη σώφρονες άνθρωποι δεν ικανοποιούνται με την απόλαυση ενός μόνο γυναικείου σώματος. Επίσης ο λόγος για τον οποίο ο Σωκράτης αρνήθηκε να επισκεφθεί τον Αρχέλαο: ο Σωκράτης έλεγε ότι είναι ντροπή να μη μπορεί κανείς να ανταποδώσει και τα καλά που δέχτηκε και τα κακά που υπέστη. Όλοι, πράγματι, αυτοί που αναφέραμε, αφού δώσουν ορισμούς και συλλάβουν την αληθινή ουσία ενός πράγματος, βγάζουν τα συμπεράσματά τους για τα θέματα που πραγματεύονται.

Ένας άλλος είναι ο τόπος από τη διερεύνηση των ποικίλων σημασιών μιας λέξης, όπως είναι π.χ. στα Τοπικά ο λόγος για τις σημασίες της έννοιας οξύς.

Ένας άλλος είναι ο τόπος από τη διαίρεση. Παράδειγμα: Αν όλοι οι άνθρωποι διαπράττουν αδικήματα για τρεις λόγους (ή γι᾽ αυτόν ή γι᾽ αυτόν ή γι᾽ αυτόν), για δύο από τους λόγους αυτούς το αδίκημα ήταν αδύνατο να διαπραχθεί· όσο για τον τρίτο λόγο, αυτόν δεν τον προβάλλουν ούτε οι ίδιοι οι κατήγοροι.

Ένας άλλος είναι ο τόπος από την επαγωγή. Ένα παράδειγμα είναι από την περίπτωση της γυναίκας από την Πεπάρηθο, όπου λέχθηκε

[1398b] ότι την αλήθεια για το ποιός είναι ο πατέρας των παιδιών την ξεδιαλύνουν παντού οι γυναίκες· έτσι και στην Αθήνα: όταν ο ρήτορας Μαντίας αμφισβητούσε την πατρότητα του γιου του, την αλήθεια την αποκάλυψε η μητέρα· και πάλι στη Θήβα: όταν αντιδικούσαν μεταξύ τους ο Ισμηνίας και ο Στίλβων, η γυναίκα από τη Δωδώνη αποκάλυψε ότι το παιδί ήταν γιος του Ισμηνία, και από τότε όλοι πια θεωρούσαν τον Θεσσαλίσκο γιο του Ισμηνία. Ανάλογη περίπτωση και από τον Νόμο του Θεοδέκτη: Αν οι άνθρωποι δεν εμπιστεύονται τα άλογά τους σ᾽ αυτούς που δεν φρόντισαν σωστά τα άλογα των άλλων, ούτε τα καράβια τους σ᾽ αυτούς που βούλιαξαν τα καράβια των άλλων, τότε —αν αυτό ισχύει σε όλες τις περιπτώσεις— δεν πρέπει επίσης να αναθέτουν τη σωτηρία τους σ᾽ αυτούς που δεν κατάφεραν να διασφαλίσουν τη σωτηρία άλλων. Επίσης, όπως το είπε ο Αλκιδάμας, ότι όλοι τιμούν τους σοφούς: Οι Πάριοι, επί παραδείγματι, τίμησαν τον Αρχίλοχο παρ᾽ όλη την κακογλωσσιά του· οι Χίοι τον Όμηρο κι ας μην ήταν συμπολίτης τους· οι Μυτιληναίοι τη Σαπφώ κι ας ήταν γυναίκα, οι Λακεδαιμόνιοι τον Χίλωνα (τον έκαναν και μέλος της γερουσίας) κι ας μην ήταν φίλοι των γραμμάτων, οι Ιταλιώτες τον Πυθαγόρα· οι Λαμψακηνοί τον Αναξαγόρα, κι ας ήταν ξένος, τον έθαψαν και τον τιμούν ακόμη· οι Αθηναίοι με την εφαρμογή των νόμων του Σόλωνα ευδαιμόνησαν, το ίδιο και οι Λακεδαιμόνιοι με την εφαρμογή των νόμων του Λυκούργου· αλλά και στη Θήβα, μόλις οι ηγέτες έγιναν φιλόσοφοι, η πόλη ευδαιμόνησε.