Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Προς τα νέα ελληνικά

Ας ξαναθυμηθούμε την κοινή

Στα προηγούμενα κεφάλαια παρακολουθήσαμε την ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας μέχρι τη δημιουργία της κοινής. Η κοινή ήταν, όπως δηλώνει και η ίδια η λέξη, το κοινό γλωσσικό εργαλείο που δημιουργείται ήδη από τον 4ο αιώνα π.Χ. με βάση τη διάλεκτο της ισχυρότερης πόλης-κράτους, της Αθήνας, και κυριαρχεί σε όλο τον ελληνικό κόσμο και στη συνέχεια, με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, σε όλο το τεράστιο γεωγραφικό εύρος της ελληνικής κυριαρχίας και επιρροής που άνοιξαν οι κατακτήσεις αυτές. Στην κοινή γράφτηκαν τα Ευαγγέλια, όπως τα ακούμε και σήμερα στην εκκλησία, και αυτή τη μορφή γλώσσας μίλησαν αλλόγλωσσοι που είτε έγιναν δίγλωσσοι είτε εγκατέλειψαν τη μητρική τους γλώσσα για να γίνουν ελληνόφωνοι. Η κυριαρχία της κοινής οδήγησε σιγά σιγά τις αρχαίες διαλέκτους σε εξαφάνιση με τον ίδιο τρόπο και για τους ίδιους, βασικά, λόγους που αργότερα, τον 19ο αιώνα, η δημιουργία μιας νέας κοινής, της κοινής νέας ελληνικής που μιλάμε σήμερα, θα αρχίσει να οδηγεί προς την εξαφάνισή τους τις νεότερες διαλέκτους που γεννήθηκαν από τη διάσπαση της παλιάς κοινής της ελληνιστικής εποχής.

Η  Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (βυζαντινή περίοδος)

Στην περίοδο που ακολουθεί οι τύχες της ελληνικής γλώσσας συνδέονται με τη δημιουργία της Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορίας. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζαντινή) γεννιέται με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (στη θέση μιας αρχαίας αποικίας των Μεγαρέων που ονομαζόταν Βυζάντιο) γύρω στα 330 μ.Χ. από τον Κωνσταντίνο, αυτοκράτορα του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Γι' αυτό και η Κωνσταντινούπολη παίρνει το όνομα «Νέα Ρώμη». Μέχρι σήμερα ολόκληρος ο τίτλος του Πατριάρχη που έχει την έδρα του στην Κωνσταντινούπολη είναι «Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και Οικουμενικός Πατριάρχης». Ο Κωνσταντίνος θα αναγνωρίσει τη χριστιανική θρησκεία, που έως τότε καταδιωκόταν, και γι' αυτό θα πάρει τον τίτλο του «Μεγάλου»: "Μέγας Κωνσταντίνος".

Παλιά και Νέα Ρώμη: ελληνική και λατινική

Η διάσπαση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε Ανατολική (με έδρα την Κωνσταντινούπολη, τη «νέα» Ρώμη) και σε Δυτική (με έδρα την «παλιά» Ρώμη) είχε σημαντικές συνέπειες τόσο για την αρχαία ελληνική γλώσσα όσο και για τη λατινική, τη γλώσσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Καθώς η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (αυτή που θα εξελιχθεί σε Βυζαντινή Αυτοκρατορία) απλώνεται σε μια γεωγραφική έκταση όπου κυριαρχεί η ελληνική γλώσσα, σύντομα θα εγκαταλείψει ως επίσημο εργαλείο της διοίκησης τη λατινική γλώσσα και θα χρησιμοποιήσει την ελληνική. Η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία θα παραμείνει λατινόφωνη, και λατινόφωνη θα είναι και η Δυτική (καθολική) Εκκλησία με αρχηγό της τον Πάπα, που εδρεύει στη Ρώμη. Αλλά η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, σε αντίθεση με την Ανατολική (τη Βυζαντινή), δεν θα «κρατήσει» πολύ. Τον 5ο αιώνα μ.Χ. επιδρομές από τον βορρά διαλύουν τη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σε αντίθεση με την Ανατολική Αυτοκρατορία, το Βυζάντιο, που θα επιζήσει μέχρι το 1453, χρονιά της κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους.

Γλώσσα και ιστορία: οι τύχες της ελληνικής και της λατινικής· γλώσσα και διάλεκτος

Ποιες ήταν οι γλωσσικές συνέπειες αυτών των διαφορετικών ιστορικών εξελίξεων;

Η διάλυση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν σε όλη τη δυτική Μεσόγειο αλλά και στην κεντρική και δυτική Ευρώπη, σημαίνει ότι η λατινική γλώσσα παύει πλέον να είναι το όργανο μιας κεντρικής αυτοκρατορικής διοίκησης. Θα εξακολουθήσει να είναι η εκκλησιαστική γλώσσα και για πολλούς αιώνες, όπως είδαμε, η γλώσσα της επιστήμης στη Δυτική Ευρώπη. Καθώς τη θέση της ενιαίας Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας παίρνουν πολλά μικρά και μεγάλα βασίλεια στη νότια, δυτική και κεντρική Ευρώπη, η λατινική γλώσσα, που δεν είναι πια η γλώσσα της κεντρικής αυτοκρατορικής εξουσίας, «αφήνεται στην τύχη της»: η «μείξη» της με γλώσσες των νέων αυτών κρατών, που παίρνουν τη θέση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, θα δημιουργήσει μια σειρά νέων γλωσσών που «κατάγονται» από τη λατινική: ιταλικά, ισπανικά, γαλλικά, πορτογαλικά, ρουμανικά. Αυτές οι γλώσσες λέγονται νεολατινικές ή λατινογενείς. Μια τέτοια λατινογενής γλώσσα είναι και τα βλάχικα, που μιλιούνται στην Ελλάδα.

Αλλά γιατί μιλάμε για γλώσσες (νεολατινικές/λατινογενείς) και όχι για διαλέκτους της λατινικής; Επειδή η δημιουργία νέων βασιλείων και κρατών στη θέση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δημιούργησε μια νέα γλωσσική συνείδηση: οι ομιλητές δεν θεωρούσαν ότι η λατινογενής γλώσσα που μιλούσαν ήταν η λατινική της αυτοκρατορίας ή, καλύτερα, μια διάλεκτος αυτής της λατινικής. Θεωρούσαν ότι ήταν η γλώσσα του βασιλείου τους: ιταλική, ισπανική, γαλλική, πορτογαλική.

Δυο σύγχρονα παραδείγματα: Νορβηγοί, Δανοί - Κύπριοι

Για να γίνει κατανοητό αυτό το ζήτημα, ας δούμε κάποια σύγχρονα παραδείγματα. Οι Νορβηγοί και οι Δανοί μπορούν να επικοινωνήσουν μεταξύ τους αλλά δεν αισθάνονται ότι μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσσας - αισθάνονται ότι μιλούν διαφορετικές γλώσσες. Γιατί συμβαίνει αυτό; Απλά γιατί η γλωσσική τους συνείδηση καθορίζεται από το γεγονός ότι «ανήκουν» σε διαφορετικά κράτη που το καθένα έχει ή, καλύτερα, πρέπει να έχει τη δική τους γλώσσα.

Το αντίθετο παράδειγμα είναι η περίπτωση της Κύπρου. Η Κύπρος είναι ένα ανεξάρτητο κράτος. Αλλά, σε αντίθεση με τους Νορβηγούς και τους Δανούς, οι Κύπριοι θεωρούν ότι μιλούν μια διάλεκτο της ελληνικής γλώσσας και όχι μια ξεχωριστή γλώσσα, την κυπριακή. Η γλωσσική συνείδηση των Κυπρίων δεν καθορίζεται, όπως στην περίπτωση των Νορβηγών και των Δανών, από την ξεχωριστή κρατική τους υπόσταση αλλά από την αίσθηση ότι αποτελούν μέρος του ελληνικού έθνους. Αυτή η αίσθηση, σε αντίθεση με τους Νορβηγούς και τους Δανούς, που δεν «αισθάνονται» να ανήκουν σε ένα σκανδιναβικό έθνος, είναι που κάνει τους Κυπρίους να θεωρούν τη γλωσσική μορφή που χρησιμοποιούν διάλεκτο της ελληνικής και όχι ελληνογενή (ελληνικής καταγωγής) γλώσσα. Και γι' αυτό χρησιμοποιούν στη διοίκηση και στην εκπαίδευση την κοινή νέα ελληνική και όχι την κυπριακή διάλεκτο.

Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι η διάκριση γλώσσας και διαλέκτου καθορίζεται από τις περιπέτειες της ιστορίας και από τα αισθήματα για τη γλώσσα που δημιουργούν αυτές οι περιπέτειες.

Βυζάντιο: η συνέχεια με το παρελθόν

Μπορούμε να ξαναγυρίσουμε στο Βυζάντιο, την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η ελληνική γλώσσα, σε αντίθεση με τη λατινική, συνεχίζει την πορεία της ως γλωσσικό όργανο μιας μεγάλης ελληνόφωνης αυτοκρατορίας. Γι' αυτό δεν υπάρχουν οι ιστορικοί όροι της διάσπασης που χαρακτηρίζουν την ιστορία της λατινικής μετά την πρώιμη διάλυση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον, ο ρόλος της ελληνικής γλώσσας ως γλωσσικού οργάνου της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας υποστηρίχτηκε από ισχυρά αισθήματα συνέχειας με το παρελθόν. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, σε ολόκληρη την ιστορική της διαδρομή, θα ακολουθήσει στις επίσημες μορφές λόγου (διοίκηση, εκπαίδευση, γραμματεία - δηλαδή συγγράμματα φιλοσοφικά, ιστορικά, επιστημονικά αλλά και λογοτεχνία) την παράδοση του αττικισμού, για την οποία μιλήσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο. Θα χρησιμοποιήσει δηλαδή ένα είδος αρχαΐζουσας γλώσσας, που «κοιτά» πίσω στην ένδοξη αττική διάλεκτο του 5ου αιώνα π.Χ. Επειδή η ελληνόφωνη κεντρική εξουσία και η Εκκλησία υιοθέτησαν αυτή την αρχαΐζουσα ως επίσημο όργανο έκφρασης, δημιούργησαν μια «γλωσσική πολιτική» συνέχειας με το παρελθόν, την αίσθηση ότι η γλώσσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν μία και η ίδια με τη γλώσσα του παρελθόντος, δηλαδή δεν είχε αλλάξει. Η πολιτική αυτή δεν ευνόησε την ανάπτυξη αισθημάτων γλωσσικής διαφορετικότητας που θα οδηγούσαν, όπως έγινε στη Δύση με τη διάλυση και τον κατακερματισμό της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στη δημιουργία ελληνογενών (θυμηθείτε τις λατινογενείς) γλωσσών. Για τους ομιλητές οι μορφές γλώσσας που μιλούσαν (και αυτές δεν ήταν, βέβαια, η αρχαΐζουσα γραπτή γλώσσα των αρχόντων, της Εκκλησίας, των μορφωμένων) ήταν «ποικιλίες» (διάλεκτοι) της ελληνικής και όχι ξεχωριστές «ελληνογενείς» γλώσσες.

Αρχαΐζουσα και ομιλούμενη γλώσσα

Η σχεδόν απόλυτη κυριαρχία της αρχαΐζουσας γλώσσας στα γραπτά κείμενα που διαθέτουμε από τη χιλιόχρονη ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μάς δυσκολεύει να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της ομιλούμενης, καθημερινής γλώσσας και των ποικιλιών της. Θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι το 1100 περίπου για να συναντήσουμε κείμενα γραμμένα στην καθημερινή, ομιλούμενη γλώσσα. Τέτοια είναι τα ποιήματα του Θεόδωρου Προδρόμου και του Μιχαήλ Γλυκά. Από το 1300 περίπου χρονολογείται μια μεγάλη αφήγηση σε ποιητική μορφή, γνωστή με το όνομα Χρονικόν του Μορέως.

Γλωσσικές αλλαγές, νέες επαφές

Παρά τα μεγάλα κενά που υπάρχουν στις πληροφορίες που διαθέτουμε για τις ομιλούμενες μορφές γλώσσας μέχρι τον 12ο αιώνα, το πιθανότερο είναι ότι στην περίοδο αυτή διαμορφώνεται η νέα ελληνική γλώσσα. Στην περίοδο αυτή λ.χ. εμφανίζεται ο περιφραστικός μέλλοντας με βάση το ρήμα θέλω. Στην περίοδο αυτή επίσης «χάνονται» τα φωνήεντα πριν από την τονισμένη συλλαβή: το ημέρα γίνεται μέρα, το ωσάν σαν, το ερωτώ ρωτώ, το οσπίτιον σπίτι.

Στην περίοδο αυτή, αλλά και στην επόμενη (μέχρι το 1453), ιστορικά γεγονότα θα φέρουν την ελληνική γλώσσα σε επαφή με την αραβική (οι Άραβες ήδη τον 7ο αιώνα καταλαμβάνουν σημαντικά τμήματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας), τις σλαβικές γλώσσες, τις νεολατινικές γλώσσες (Γάλλοι, Ιταλοί, Ισπανοί καταλαμβάνουν σημαντικά τμήματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας· το 1204 καταλαμβάνεται η ίδια η Κωνσταντινούπολη για 60 χρόνια), την τουρκική (καθώς οι Τούρκοι απειλούν συνεχώς, ήδη από τον 11ο αιώνα μ.Χ., τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, για να την διαλύσουν το 1453 με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης) .

Η επαφή, βέβαια, με την τουρκική θα γίνει εντονότερη την εποχή της Τουρκοκρατίας (που λήγει με την κατάκτηση της ανεξαρτησίας το 1830). Πληθώρα λέξεων τουρκικής προέλευσης θα μπουν στην ελληνική γλώσσα: σεντούκι, γιακάς, πιλάφι, χαλβάς, μπόι, τουφέκι, γλέντι, μεράκι, κέφι κλπ.

Η ελληνική γλώσσα στην Τουρκοκρατία

Από την περίοδο της Τουρκοκρατίας διαθέτουμε σημαντικό αριθμό κειμένων στην ομιλούμενη γλώσσα και στις ποικιλίες της (τις διαλέκτους): από την Κύπρο, τα Δωδεκάνησα, την Κρήτη, τα Ιόνια νησιά. Ήδη από τον 16ο αιώνα εμφανίζονται οι πρώτες γραμματικές της ομιλούμενης γλώσσας: του Κερκυραίου Ν. Σοφιανού στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα, του G. Germano στα 1622, του S. Portius στα 1632. Στην Κρήτη, που θα παραμείνει κτήση των Βενετών μέχρι την κατάκτησή της από τους Τούρκους το 1669, θα ανθήσει μια λογοτεχνική παραγωγή που συνδέεται, κυρίως, με τα ονόματα του Γεώργιου Χορτάτση και του Βιτσέντζου Κορνάρου. Το πιο γνωστό έργο είναι το ρομαντικό ποίημα Ερωτόκριτος του Κορνάρου. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται στα έργα αυτά είναι ένα μείγμα της κοινής ομιλούμενης γλώσσας, όπως είχε διαμορφωθεί από παλιότερα στα μεγάλα κέντρα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της αρχαΐζουσας και στοιχείων της κρητικής διαλέκτου (π.χ. ίντα αντί για τί).

Η δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους

Η περίοδος της Τουρκοκρατίας θα κλείσει με την επανάσταση του 1821, που θα οδηγήσει, το 1830, στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Το όραμα για ένα ανεξάρτητο κράτος καλλιεργείται εντατικά από τον προηγούμενο αιώνα, τον 18ο, και συζητιέται με πάθος το ζήτημα της γλώσσας: ποια θα είναι η γλώσσα, η εθνική γλώσσα, σε μια ανεξάρτητη Ελλάδα; Οι λύσεις που προτείνονται είναι τρεις: η αρχαΐζουσα γλώσσα, που κυριαρχούσε εδώ και χίλια πεντακόσια χρόνια· η «διορθωμένη» ομιλούμενη γλώσσα· η ομιλούμενη γλώσσα, η δημοτική.

Παρένθεση: θα μπορούσε να «αναστηθεί» η αρχαία ελληνική γλώσσα, όπως «αναστήθηκε» η αρχαία εβραϊκή;

Οι Εβραίοι, όπως ξέρετε, εγκατέλειψαν ήδη από την αρχαιότητα την ιστορική τους κοιτίδα, τη γη του Ισραήλ, για να γλιτώσουν καταδιώξεις, και εγκαταστάθηκαν σε ολόκληρη την Ευρώπη. Αυτή είναι η λεγόμενη εβραϊκή Διασπορά. Πολύ σύντομα έχασαν τη μητρική τους γλώσσα και αφομοιώθηκαν γλωσσικά, υιοθέτησαν δηλαδή τη γλώσσα της χώρας όπου ζούσαν. Έτσι, πολλοί Εβραίοι υιοθέτησαν, ήδη από την αρχαιότητα, τα ελληνικά. Όσοι εγκαταστάθηκαν αργότερα στην Ισπανία υιοθέτησαν τα ισπανικά. Άλλοι, πάλι, έγιναν γερμανόφωνοι ή ρωσόφωνοι. Την παλιά τους γλώσσα την κράτησαν μόνο στη λειτουργία, όπως γίνεται σε μας με την εκκλησιαστική γλώσσα (όπως έχουμε ήδη πει, πρόκειται για την κοινή ελληνιστική). Και φυσικά αυτή τη γλώσσα την καταλάβαιναν μόνο οι ραβίνοι (οι ιερείς) και όχι ο πολύς κόσμος.

Όταν, μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, δημιουργήθηκε το 1948 το κράτος του Ισραήλ και πάρα πολλοί Εβραίοι άρχισαν να επιστρέφουν για να ζήσουν εκεί, τέθηκε το ζήτημα της εθνικής γλώσσας του νέου κράτους, της γλώσσας που θα μιλούσαν όλοι οι πολίτες. Αποφασίστηκε να είναι η παλιά εβραϊκή (η βιβλική εβραϊκή, όπως ονομάζεται), που είχε επιζήσει, όπως είπαμε, ως γλώσσα της λειτουργίας και μόνο. Αυτή η παλιά εβραϊκή εμπλουτίστηκε με νέες λέξεις που ήταν απαραίτητες για τις ανάγκες της σύγχρονης ζωής και έγινε η γλώσσα του νέου κράτους, της διοίκησης, της εκπαίδευσης, της καθημερινής ζωής.

Η σχετική ευκολία με την οποία έγινε η «ανάσταση» των αρχαίων εβραϊκών στο νέο κράτος του Ισραήλ οφείλεται στο γεγονός ότι δεν υπήρχαν «νέα εβραϊκά». Οι Εβραίοι της Διασποράς μιλούσαν πολλές και διαφορετικές γλώσσες και όχι μία, «απόγονο»της εβραϊκής. Και εδώ φαίνεται καθαρά η διαφορά με τη δική μας περίπτωση. Η αρχαΐζουσα γλώσσα, που κυριάρχησε στις επίσημες, γραπτές κυρίως, μορφές λόγου ήδη από τα τέλη της αρχαιότητας με το κίνημα του αττικισμού, δεν μπορούσε να γίνει το κοινό γλωσσικό εργαλείο όλων των Ελλήνων, γιατί υπήρχε ένας σοβαρός ανταγωνιστής: τα νέα ελληνικά. Ένας τέτοιος ανταγωνιστής δεν υπήρχε στην περίπτωση της εβραϊκής. Δεν υπήρχαν νέα εβραϊκά!

Γιατί αυτή η επιμονή στην αρχαΐζουσα γλώσσα;

Το ερώτημα αυτό το απαντήσαμε σε ένα προηγούμενο κεφάλαιο, όπου συζητήσαμε τη γέννηση του κινήματος του αττικισμού. Η υπερτίμηση της γλώσσας της ένδοξης κλασικής εποχής (της αττικής διαλέκτου και της ένδοξης Αθήνας) και η υποτίμηση της ομιλούμενης γλώσσας (της κοινής) γεννήθηκε από τις ιστορικές περιπέτειες της εποχής: τη ρωμαϊκή κατάκτηση του ελληνικού κόσμου, την εξάπλωση της ελληνικής, με τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, σε ένα τεράστιο γεωγραφικό εύρος, τις επαφές της με άλλες γλώσσες, την υιοθέτησή της από αλλόγλωσσους που θεωρούνταν συχνά «βάρβαροι», και τις μεγάλες αλλαγές που αυτό το καινούργιο ιστορικό σκηνικό έφερε στη γλώσσα. Έτσι γεννήθηκε η νοσταλγία για έναν χαμένο γλωσσικό, και όχι μόνο, «παράδεισο». Και αυτή τη γλωσσική νοσταλγία τη συνέχισε, όπως είδαμε, η ελληνόφωνη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Η κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και η κατάκτησή της από τους Οθωμανούς Τούρκους ενίσχυσε αυτή τη γλωσσική νοσταλγία, που ξεκίνησε με τον αττικισμό, αλλά με ένα νέο περιεχόμενο που οφειλόταν στις νέες ιστορικές συνθήκες. Τα τουρκικά δάνεια της ελληνικής (αλλά και δάνεια από άλλες γλώσσες - σλαβικές, ιταλική κ.ά.), γλωσσικά αποτυπώματα του κατακτητή, θεωρήθηκαν από πολλούς μορφωμένους της εποχής, Έλληνες αλλά και ξένους, ότι «χάλασαν» την ομιλούμενη γλώσσα - την έκαναν «γραικοβάρβαρη» όπως έλεγαν Επομένως, η μόνη μορφή γλώσσας που «άξιζε» το όνομα της ελληνικής γλώσσας ήταν η αρχαΐζουσα γλώσσα, που «κρατούσε» τη συνέχεια με την ένδοξη αρχαιότητα.

Για τους μορφωμένους Έλληνες, που ζούσαν τώρα ως υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η αρχαΐζουσα γλώσσα ήταν ένα σημαντικό επιχείρημα στον διάλογο τους με τους ισχυρούς Ευρωπαίους, από τους οποίους περίμεναν πολλά για να πραγματοποιηθεί το όραμα μιας ανεξάρτητης Ελλάδας. Στους ισχυρούς λοιπόν Ευρωπαίους, θαυμαστές της ένδοξης ελληνικής αρχαιότητας και του πολιτισμού της, πρότειναν, σαν λάβαρο, την αρχαΐζουσα γλώσσα ως απόδειξη ότι οι ταπεινοί υπόδουλοι ελληνόφωνοι «ραγιάδες» διέθεταν, πέρα από τη «χαλασμένη» γλώσσα που μιλούσαν, μια άλλη γλώσσα, που τόσο τιμούσαν οι Ευρωπαίοι. Άξιζαν, λοιπόν, την προσοχή των Ευρωπαίων, γιατί ήταν και οι ίδιοι Ευρωπαίοι, και μάλιστα οι πρώτοι Ευρωπαίοι, καθώς η αρχαΐζουσα γλώσσα τους συνέχιζε την αρχαία ελληνική γλώσσα, στην οποία γράφτηκαν τα μεγάλα έργα, φιλοσοφικά, ιστορικά, λογοτεχνικά, στα οποία βασίστηκε ολόκληρος ο νεότερος ευρωπαϊκός πολιτισμός.

Άλλη μια παρένθεση: οι γλώσσες αλλάζουν, δεν χαλάνε

Ήδη στην αρχή του βιβλίου αυτού είπαμε ότι οι γλώσσες αλλάζουν, δεν χαλάνε. Ο δανεισμός ούτε «χαλάει» ούτε «βρωμίζει» τις γλώσσες. Όλες οι γλώσσες δανείζονται η μία από την άλλη (γιατί το χρειάζονται για να μιλήσουν για νέα πράγματα) και είναι όλες, σε σημαντικό ποσοστό, γεννήματα των επαφών με άλλες γλώσσες και άλλους πολιτισμούς. Η ίδια η αρχαία ελληνική γλώσσα, που τόσο τη θαύμαζε το κίνημα της γλωσσικής νοσταλγίας που συζητάμε, δανείστηκε δραστικά, όπως είδαμε, από άλλες γλώσσες. Το 40% περίπου του λεξιλογίου της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι προϊόν δανεισμού. «Καθαρές» γλώσσες δεν υπάρχουν, γιατί οι λαοί και οι πολιτισμοί δεν ζουν, όπως λέγαμε, σε γυάλες αλλά σε συνεχή επαφή, εχθρική ή φιλική, μεταξύ τους. Επομένως, οι απόψεις που συζητάμε δεν έχουν επιστημονικό αντίκρισμα. Βασίζονται δηλαδή στην άγνοια των μηχανισμών που ορίζουν τη φύση της γλώσσας. Εκφράζουν, ωστόσο, στάσεις απέναντι στη γλώσσα και αυτές οι στάσεις, που συνδέονται με τα «γυρίσματα» της ιστορικής μοίρας των λαών, μπορούν, όπως θα δούμε αμέσως, να επηρεάσουν την ιστορική πορεία των γλωσσών.

Η «διόρθωση» της ομιλούμενης γλώσσας και η καθαρεύουσα

Ας δούμε τώρα τη δεύτερη λύση, τη λύση της «διορθωμένης» ομιλούμενης γλώσσας. Η λύση αυτή, που συνδέεται με το όνομα του Αδαμάντιου Κοραή (1743-1833), δεν «ξεγράφει» την ομιλούμενη γλώσσα, όπως έκαναν οι οπαδοί της αρχαΐζουσας, αλλά προτείνει τη «διόρθωση» της: τον «καθαρισμό» της (καθαρεύουσα) από τα τουρκικά, κυρίως, δάνεια, που θυμίζουν τη μακρόχρονη οθωμανική κυριαρχία, και την επανεισαγωγή εν μέρει της αρχαίας γραμματικής και εν μέρει του αρχαίου λεξιλογίου. Έτσι το χτυπώ πρέπει να γίνει κτυπώ, ο φτωχός πτωχός, το στον εις τον, το -όμαστε -όμεθα, ο μεγάλος μέγας, ο ζεστός θερμός, το μυρίζομαι οσφραίνομαι, το λουλούδι (αλβανικής προέλευσης δάνειο) άνθος, το σπρώχνω ωθώ, το μάτι οφθαλμός, το γιατί διότι.

Ήδη θα έχετε παρατηρήσει ότι πολλές από αυτές τις προτάσεις «διόρθωσης» είναι μέρος της καθημερινής μας γλώσσας (π.χ. θερμός, οσφραίνομαι, ωθώ, διότι, άνθος), χωρίς πια να αισθανόμαστε ότι είναι αποτέλεσμα «διόρθωσης». Εδώ φαίνεται καθαρά αυτό που λέγαμε νωρίτερα: ότι οι στάσεις απέναντι στη γλώσσα (και η «διόρθωση», όπως την προτείνει ο Κοραής, είναι μια τέτοια στάση) μπορούν να αλλάξουν τη γλώσσα.

Από την πρόταση του Κοραή θα γεννηθεί η καθαρεύουσα, που θα κυριαρχήσει ως επίσημη μορφή γλώσσας μέχρι το 1976, οπότε αναγνωρίζεται η δημοτική ως η γλώσσα του κράτους. Η καθαρεύουσα θα συμπεριλάβει, όπως είδαμε σε προηγούμενα κεφάλαια, πλήθος δανείων από άλλες γλώσσες, κυρίως τα γαλλικά, για να εκφράσει έννοιες της σύγχρονης εποχής (θυμηθείτε τη λέξη διαμέρισμα που είναι μετάφραση από τα γαλλικά). Θα χρησιμοποιηθούν επίσης λέξεις αρχαιοελληνικής προέλευσης για τον ίδιο λόγο (π.χ. η λέξη εξουσία στη θέση της τουρκικής λέξης ντοβλέτι ή της ιταλικής προέλευσης λέξης γκουβέρνο).

Η δημοτική

Η τρίτη λύση που υποστηρίχτηκε αρκετά πριν τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους ήταν η υιοθέτηση της ομιλούμενης γλώσσας, αυτής που θα ονομαστεί δημοτική, ως κοινού γλωσσικού οργάνου. Λόγιοι όπως ο Ιώσηπος Μοισιόδακας (1730-1800), ο ΔημήτριοςΚαταρτζής (1720-1807), ο Ιωάννης Βηλαράς (1721-1823) υποστήριξαν με πάθος αυτή τη λύση. Θεωρούσαν ότι μόνο η υιοθέτηση της ομιλούμενης γλώσσας ως εθνικής γλώσσας, όπως έγινε στα άλλα ευρωπαϊκά κράτη της εποχής, θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα επιτυχημένο εκπαιδευτικό σύστημα. Η ομιλούμενη γλώσσα δεν ήταν για τους λόγιους αυτούς ένα «χαλασμένο» γλωσσικό εργαλείο αλλά, αντίθετα, το μόνο ζωντανό όργανο που θα μπορούσε να υπηρετήσει τις ανάγκες του κράτους που θα γεννιόταν.

Στο νεοελληνικό κράτος, που γεννήθηκε από την επανάσταση του 1821, επικράτησε η καθαρεύουσα ως επίσημη εθνική γλώσσα. Μέχρι το 1917 η καθαρεύουσα χρησιμοποιούνταν ακόμη και στο δημοτικό. Θα χρειαστούν οι μακρόχρονοι αγώνες του δημοτικιστικού κινήματος για να κερδίσει έδαφος η δημοτική, πρώτα στη λογοτεχνία, και να αναγνωριστεί επίσημα μόνο το 1976. Η μεγάλη μορφή του δημοτικιστικού κινήματος στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν ο γλωσσολόγος Γιάννης Ψυχάρης (1854-1929), ο οποίος αγωνίστηκε για την επικράτηση της δημοτικής. Αναγνώριζε ότι η δημοτική χρειαζόταν, για να εκφράσει τις σύγχρονες ανάγκες, εμπλουτισμό με νέους όρους, πολλοί από τους οποίους θα προέρχονταν από την αρχαιότερη γλώσσα. Αλλά πίστευε ότι αυτοί οι νέοι όροι θα πρέπει να «διορθώνονται» με βάση τη γραμματική της δημοτικής. Αντέτεινε, δηλαδή, στη «διόρθωση» προς την κατεύθυνση της αρχαίας (θυμηθείτε τον Κοραή) τη «διόρθωση» προς την κατεύθυνση της δημοτικής. Έτσι, η αρχαία λέξη περικεφαλαία έπρεπε να μπει στη δημοτική ως περκεφαλιά, να πάρει δηλαδή τη μορφή που ταιριάζει στη δημοτική. Η λύση αυτή ονομάστηκε, από τους αντιπάλους της, «μαλλιαρή» δημοτική. Και τελικά δεν επικράτησε.

Στις αρχές του 20ού αιώνα θα κινηθεί δραστήρια για την επικράτηση της δημοτικής το κίνημα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού (Δημήτρης Γληνός, Αλέξανδρος Δελμούζος, Μανόλης Τριανταφυλλίδης) Έργο του Τριανταφυλλίδη είναι η Νεοελληνική γραμματική (της δημοτικής) του 1941, που είναι και σήμερα ένα βασικό εργαλείο.

Η κατάληξη της μακρόχρονης αυτής γλωσσικής περιπέτειας που άρχισε πριν από 2.000 χρόνια και συνδέθηκε με σημαντικά ιστορικά γεγονότα ήταν η σημερινή κοινή νέα ελληνική. Για έναν ομιλητή του 18ου αλλά και του πρώτου μισού του 19ου αιώνα αυτή η μορφή γλώσσας θα ακουγόταν παράξενα και σε πολλές περιπτώσεις θα του ήταν ακατανόητη. Εκεί που αυτός ήξερε τη λέξη λαβωματιά, θα άκουγε τη λέξη τραύμα, μια λέξη που «μπήκε» στην ομιλούμενη γλώσσα από τα αρχαιότερα ελληνικά. Εκεί που αυτός ήξερε μόνο τη λέξη στοιχειό, θα άκουγε τη λέξη στοιχείο, και αυτή από τα αρχαιότερα ελληνικά, με διαφορετική σημασία από τη λέξη στοιχειό. Εκεί που αυτός ήξερε μόνο τη λέξη δουλειά, θα άκουγε και τη λέξη δουλεία, πάλι από τα αρχαιότερα ελληνικά, που έχει και αυτή διαφορετικό νόημα από τη λέξη δουλειά. Στη θέση πολλών τουρκικών λέξεων που του ήταν γνωστές και αναγκαίες, π.χ. ντοβλέτι, φιρμάνι, ασκέρι, θα άκουγε καινούργιες λέξεις όπως κράτος, νόμος, στρατός.

Οι περισσότερες από αυτές τις νέες λέξεις, οι οποίες «έδιωξαν» τις τουρκικές λέξεις που θύμιζαν την Τουρκοκρατία, μπήκαν στην ομιλούμενη γλώσσα μέσω της καθαρεύουσας. Τί έμεινε από την καθαρεύουσα στην ομιλούμενη, κοινή νέα ελληνική; Ορισμένες «παγωμένες» εκφράσεις όπως π.χ. εν τω μεταξύ, εν πάση περιπτώσει, δούναι και λαβείν. Στις εκφράσεις αυτές, και μόνο σε αυτές, εμφανίζονται (χωρίς να το συνειδητοποιεί συχνά ο μη μορφωμένος ομιλητής) η προ πολλού χαμένη δοτική και το προ πολλού χαμένο απαρέμφατο. Αλλά εμφανίζονται ως «απολιθώματα» και όχι ως ζωντανές γλωσσικές λειτουργίες. Το όνειρο της καθαρεύουσας να «ντύσει» την ομιλούμενη γλώσσα με αρχαιότροπη ενδυμασία δεν άντεξε στον χρόνο και, για όσο χρόνο άντεξε, δεν έγινε ποτέ το ζωντανό γλωσσικό εργαλείο της καθημερινής ζωής. Επικράτησε τελικά η δημοτική.

Και επικράτησε η δημοτική, γιατί μια μορφή γλώσσας που δεν είναι ζωντανή και δεν μιλιέται (όπως η καθαρεύουσα και οι πρόγονοί της ως τα χρόνια του αττικισμού), γίνεται κάποια ιστορική στιγμή εμπόδιο στην κοινωνία και στις ανάγκες της. Και η ιστορική αυτή στιγμή ήρθε με τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους το οποίο, ως σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος, είχε ανάγκη από μια αποτελεσματική εκπαίδευση - για όλους, και όχι μόνο για τους λίγους. Και η ανάγκη αυτή δεν μπορούσε να ικανοποιηθεί με ένα γλωσσικό εργαλείο που δεν ήταν η μητρική γλώσσα ούτε των μαθητών ούτε των δασκάλων. Θα ερχόταν κάποτε η ώρα (όπως και ήρθε, έστω και με καθυστέρηση) που η καθαρεύουσα θα έδινε τη θέση της στη δημοτική.

Οι γλώσσες είναι φτιαγμένες για να υπηρετούν τις κοινωνίες. Μπορεί κάποτε, και για ιστορικούς λόγους (όπως έγινε με την αρχαΐζουσα γλώσσα στην ελληνική ιστορία), η κοινωνία, ή ένα ισχυρό κομμάτι της, να φτάσει να υπηρετεί τη γλώσσα, ή κάποια μορφή γλώσσας. Αλλά αυτό δεν μπορεί παρά να δημιουργήσει κάποτε σοβαρά προβλήματα. Εδώ ίσως βοηθήσει ένα παράδειγμα. Όπως ξέρετε, μέχρι το 1922 στη Μικρά Ασία ζούσαν πολλοί Έλληνες. Η Μικρασιατική καταστροφή τούς ανάγκασε να γίνουν πρόσφυγες και να έρθουν στην Ελλάδα. Κάποιοι από αυτούς μιλούσαν μόνο τουρκικά - είχαν χάσει τη μητρική τους γλώσσα. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα έγιναν προσπάθειες να ξαναγίνουν ελληνόφωνοι. Γι' αυτό πήγαν στα χωριά τους δάσκαλοι, για να διδάξουν στα παιδιά τους ελληνικά. Αλλά οι εντολές που είχαν ήταν να τους διδάξουν την καθαρεύουσα. Η προσπάθεια απέτυχε, γιατί η καθαρεύουσα δεν ήταν η μητρική γλώσσα των δασκάλων, και έτσι δεν μπόρεσαν να πετύχουν στο διδακτικό τους έργο.

Οι διάλεκτοι της νέας ελληνικής

Μιλήσαμε αρκετές φορές στα προηγούμενα κεφάλαια για τις διαλέκτους της νέας ελληνικής. Λέγαμε λοιπόν ότι η δημιουργία της κοινής θα οδηγήσει τις αρχαίες διαλέκτους στην εξαφάνιση. Αλλά και η ίδια η κοινή θα αρχίσει σιγά σιγά να διασπάται σε ξεχωριστές διαλέκτους. Οι διάλεκτοι της νέας ελληνικής γεννήθηκαν λοιπόν από τη διάσπαση της κοινής. Ένας βασικός διαχωρισμός των νεοελληνικών διαλέκτων είναι σε βόρειες και νότιες. Στις βόρειες διαλέκτους τα [ί] και τα [u] που δεν τονίζονται, χάνονται:

μύτη μυτ
πουλί πλι

Τα [e] και [ο] που δεν τονίζονται, γίνονται [ί] και [u]:

άνθρωπος άνθρουπους
παιδί πιδί

Από τις άλλες διαλέκτους αξίζει να σημειωθούν τα ποντιακά, που μιλιούνταν στη βορειανατολική Μικρά Ασία μέχρι το 1922 και μιλιούνται ακόμη στην Ελλάδα, τα κυπριακά, τα κρητικά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τσακωνική   διάλεκτος, που μιλιέται ακόμη στα ορεινά της ανατολικής ακτής της Πελοποννήσου. Η τσακωνική φαίνεται να συνεχίζει κάποια εκδοχή της αρχαίας δωρικής διαλέκτου της Λακωνίας: ταν αμέρα (με α, όπως στις δωρικές διαλέκτους της αρχαιότητας, αντί για η), α μάτη (= η μήτηρ). Φαίνεται επίσης να διατηρεί το δίγαμμα Ƒ (θυμηθείτε τί λέγαμε γι' αυτό τον φθόγγο) και την αρχαία προφορά [u] του υ: γουναίκα (= γυναίκα), κούνε (= κύων 'σκυλί').

Στην Κάτω Ιταλία μιλιούνταν (και μιλιούνται ακόμη) ελληνικές διάλεκτοι. Πρόσφατα χάθηκαν και οι τελευταίοι ελληνόφωνοι ομιλητές στην Κορσική. Σε περιοχές της Συρίας μιλιέται η κρητική διάλεκτος από ελληνόφωνους Τούρκους που εγκατέλειψαν την Κρήτη μετά την αυτονόμησή της και την ένωση της με την Ελλάδα.

Οι διάλεκτοι της νέας ελληνικής είναι σε πορεία εξαφάνισης. Πολλές έχουν ήδη χαθεί. Ο λόγος, όπως έχουμε ήδη επισημάνει, είναι η επιρροή της κοινής νέας ελληνικής. Καθώς είναι η ισχυρή, κοινωνικά, μορφή γλώσσας, οδηγεί (ή, καλύτερα, οδήγησε) τους ομιλητές των διαλέκτων στην εγκατάλειψη των γλωσσικών αυτών μορφών υπέρ της κοινής νέας ελληνικής.

Για να συγκεφαλαιώσουμε

Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Βυζάντιο, σύντομα υιοθετεί την ελληνική γλώσσα ως γλώσσα διοίκησης. Και υιοθετεί την αρχαΐζουσα μορφή γλώσσας, που κυριαρχεί ήδη τρεις αιώνες με το κίνημα του αττικισμού.

Η λατινόφωνη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διαλύεται τον 5ο αιώνα μ.Χ. από επιδρομές γερμανικών φύλων από τα βόρεια. Αποτέλεσμα της διάλυσης της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν η δημιουργία ξεχωριστών λατινογενών γλωσσών. Η συνοχή της ελληνικής γλώσσας διατηρήθηκε από την επιβίωση της ελληνόφωνης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας για χίλια χρόνια και από τα ισχυρά αισθήματα συνοχής και συνέχειας που συντηρούσε η κυριαρχία της αρχαΐζουσας γλώσσας. Έτσι, οι ομιλητές αισθάνονταν ότι οι ποικιλίες της ελληνικής που μιλούσαν ήταν διάλεκτοί της και όχι ξεχωριστές γλώσσες. Η διάκριση διάλεκτος - γλώσσα είναι γέννημα της ιστορίας και των στάσεων και αισθημάτων που γεννά απέναντι στις γλωσσικές μορφές.

Η κυριαρχία της αρχαΐζουσας γλώσσας στα γραπτά κείμενα που έχουμε από το Βυζάντιο δεν επιτρέπει να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της ομιλούμενης γλώσσας. Μόνο γύρω στα 1100 μ.Χ. θα αρχίσουμε να έχουμε κείμενα στην ομιλούμενη γλώσσα. Το πιθανότερο είναι, ωστόσο, ότι η νέα ελληνική έχει διαμορφωθεί γύρω στο 1000 μ.Χ.

Από την περίοδο της Τουρκοκρατίας διαθέτουμε πλέον πολλά κείμενα στην ομιλούμενη γλώσσα και στις ποικιλίες της. Ξεχωρίζει η περίπτωση της Κρήτης (που βρίσκεται στην κατοχή της Βενετίας μέχρι το 1669) με σημαντική λογοτεχνική παραγωγή στην ομιλούμενη γλώσσα.

Από τον 18ο αιώνα και μέχρι τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους το 1830 κυριαρχούν οι συζητήσεις για τη δημιουργία εθνικής γλώσσας. Από τις τρεις μορφές γλώσσας που συζητιούνται (αρχαΐζουσα, «διορθωμένη» ομιλούμενη, ομιλούμενη [δημοτική]) θα κυριαρχήσει η δεύτερη, η καθαρεύουσα, ως επίσημη μορφή γλώσσας μέχρι το 1976. Ήδη όμως από τον 19ο αιώνα το κίνημα του δημοτικισμού θα οδηγήσει στην αυξανόμενη κυριαρχία της δημοτικής στη λογοτεχνία αλλά και σε άλλες μορφές λόγου. Το 1976 η δημοτική αναγνωρίζεται ως γλωσσικό εργαλείο του κράτους.

Η παρηγοριά της τέχνης

Όταν δεν είσαι καλά, τι κάνεις;

Ακούω μουσική, τρέχω σε συναυλίες και σε μουσικές σκηνές, διαβάζω λογοτεχνία (πεζά, ποιήματα, φιλοσοφία), χειροτεχνώ φτιάχνοντας ευχετήριες κάρτες, πηγαίνω σε εκθέσεις φωτογραφίας και ζωγραφικής, βλέπω παραστάσεις θεατρικές και ταινίες στο σπίτι ή στο σινεμά.

Εν ολίγοις, βρίσκω καταφύγιο και παρηγοριά στην Τέχνη. Είναι αυτή που μαλακώνει τη μελαγχολική και αυτοκαταστροφική πλευρά του εαυτού μου, δικαιολογεί την ανημποριά μου και με βοηθάει ν' αδειάσω από μέσα μου το αρνητικό συναίσθημα της θλίψης, της πίκρας, της απογοήτευσης, της ξινισμένης διάθεσης, της κακοκεφιάς και πάει λέγοντας.

Η Τέχνη, να 'ναι καλά, μ' ελαφρώνει και μ' αγκαλιάζει δυνατά. Μου δίνει κουράγιο. Με σκουντάει να τα βρω με τον εαυτό μου και έτσι λιγάκι να τον καλοπιάσω. Με συγκρατεί να μην ξεστομίσω για την ζωή ότι είναι μια απίστευτη σαχλαμάρα. Με βοηθάει να σκεφτώ το, μάλλον, αυτονόητο: πως η ζωή είναι μία, είναι ωραία, και αν την ζήσεις όσο πιο καλά μπορείς, μια ζωή είναι, μάλλον, αρκετή.

Αυτό ακριβώς μου κάνει η Τέχνη: μου υπενθυμίζει ν' αλλάξω στάση ζωής και στάση γενικώς και προσέγγιση με ό,τι δεν μπορώ ν' αλλάξω.

"First I dream my painting, then I paint my dream." Vincent Van Gogh

"Τέχνη δεν είναι να βάζει κανείς ωραίες λέξεις τη μία δίπλα στην άλλη. Πως να συγκινήσει η Τέχνη τους ανθρώπους, όταν δεν συγκινείται η ίδια από την μοίρα τους. Αν εγώ σκληρύνω απέναντι στα βάσανά τους, τότε πως θα ξελαφρώσω τις καρδιές τους με το γράψιμο; Και όταν δεν προσπαθώ να βρω μια διέξοδο για τα βάσανά τους, τότε πως θα μπορέσουν να βρουν τον δρόμο για τα γραπτά μου;"Μπέρτολτ Μπρεχτ

"Έχουμε την Τέχνη για να μην μας σκοτώσει η αλήθεια." Φρίντριχ Νίτσε
"Ο ρόλος της Τέχνης είναι να φτιάξει ένα κόσμο που είναι υποφερτός." William Saroyan

"Οι καλλιτέχνες είναι μαγικοί θεραπευτές. Χρησιμοποιώντας σύμβολα και θέματα που μας συνδέουν με τον βαθύτερο εαυτό μας, μπορούν να μας βοηθήσουν στο ηρωικό ταξίδι της ζωής μας." Joseph Campell

"Νομίζω πως όλοι οι άνθρωποι είναι από την φύση τους εν δυνάμει σχιζοφρενείς. Έχουμε μέσα μας και την τρέλα. Η Τέχνη έχει να κάνει με τον έλεγχο και τη συμφιλίωση σου με την τρέλα σου. Κανένας δεν θεραπεύεται με την Τέχνη. Κάποιοι την ελέγχουν έτσι. Κάποιοι δεν την ελέγχουν και πάνε στα τρελάδικα."Γιάννης Αγγελάκας

Αυτοί που Παίρνουν

Επειδή η αγάπη είναι οικουμενικά αναγκαία, υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που προσπαθούν να την εξασφαλίσουν. Την απαιτούν από τους άλλους, χωρίς να την προσφέρουν οι ίδιοι σε αντάλλαγμα.

Είμαστε σίγουροι ότι καταλαβαίνουμε για τι είδους ανθρώπους μιλάμε. Αυτούς που συνήθως μας λένε: «Περίμενα τηλεφώνημά σου. Γιατί δεν με πήρες;» Οι άνθρωποι αυτοί αποζητούν το τρυφερό συναίσθημα που προκύπτει από τη γνώση ότι ένας άλλος άνθρωπος θέλει/αισθάνεται την ανάγκη να τους μιλήσει.

Είμαστε επίσης σίγουροι ότι έχουμε συναντήσει το είδος του ανθρώπου που καταστρέφει μια συζήτηση. Σε μια συζήτηση κοινού ενδιαφέροντος, ο καθένας ακούει και λέει τη γνώμη του εναλλάξ. Σταδιακά όμως, αυτό το άτομο αρχίζει να κυριαρχεί στην κουβέντα αραδιάζοντας κατεβατά από ιστορίες για το πόσο υπέροχη είναι η δουλειά του, πόσο υπέροχα είναι τα παιδιά της και πόσο εκπληκτικό είναι το καινούριο, πανάκριβο αυτοκίνητό του. Πολύ σύντομα εμείς οι υπόλοιποι βγαίνουμε νοκ άουτ καθώς το άτομο αυτό, κυριολεκτικά μεθυσμένο από τον εαυτό του, συνεχίζει το μονότονο μονόλογό του ρίχνοντάς μας απλώς μια ματιά πού και πού, σαν για να βεβαιωθεί ότι έχουμε θαμπωθεί από το μεγαλείο του.

Αυτοί οι δυστυχισμένοι άνθρωποι έχουν τόσο χαμηλή αυτοεκτίμηση, που αναγκάζονται να μας επιβάλουν να τους θαυμάζουμε. Και όσο περισσότερο μας απομακρύνει η συμπεριφορά τους, τόσο περισσότερο επιμένουν. Τελικά, γίνονται τόσο ανυπόφοροι που κανένας δεν τους αντέχει πια.

Η έλλειψη της αγάπης, σε οποιονδήποτε βαθμό, προκαλεί πόνο. Η νευρωτική συμπεριφορά, ακόμη και οι πνευματικές διαταραχές, συχνά οφείλονται σε έλλειψη αγάπης. Μελέτες έχουν δείξει ότι σωματικές ασθένειες, σε ποσοστό μέχρι και 87%, μπορούν να προκληθούν από το γεγονός ότι ο ασθενής δεν έχει πάρει ή δεν έχει γνωρίσει στη ζωή του αρκετή αγάπη.

Όταν δεν έχουμε αγάπη, κλονίζεται η κρίση μας. Γινόμαστε ανεπαρκείς και ανίκανοι. Στρεφόμαστε προς τον εαυτό μας και όσο η αυτοεκτίμηση και η αυτοπεποίθησή μας συρρικνώνονται, τόσο θεριεύουν οι φόβοι μας. Στην έσχατη περίπτωση, η έλλειψη αγάπης μπορεί να οδηγήσει το άτομο μέχρι και σε κατατονία.

Το μοναδικό γιατρικό είναι περισσότερη αγάπη. Για να μπορέσουμε να δεχόμαστε περισσότερη αγάπη, πρέπει να διευκολύνουμε τη διαδικασία εκπέμποντας ο καθένας μας περισσότερη αγάπη.

Ο μορφωμένος άνθρωπος

Έχετε συναντήσει ποτέ κάποιον άνθρωπο, που, ενώ είναι κορυφή στο επάγγελμά του, σε μία συνηθισμένη συζήτηση ξεστομίζει ανοησίες; Που δεν μπορεί να κατανοήσει απλά, καθημερινά ζητήματα και η προσωπική του ζωή είναι ακατάστατη και θλιβερή; Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί ένας μορφωμένος άνθρωπος με υψηλή νοημοσύνη, που διαπρέπει σε δύσκολα επιστημονικά πεδία, στα μικρά, καθημερινά τα κάνει μαντάρα;


Αυτά τα ερωτήματα δεν είναι καινούργια. Ήδη από την αρχαιότητα οι φιλόσοφοι προσπάθησαν να εξηγήσουν αυτό το παράδοξο και μία πολύ ικανοποιητική εξήγηση έδωσε ο Ισοκράτης, ο σπουδαίος δάσκαλος του 4ου αι. π.κ.χ. Μία εξήγηση τόσο απλή, που αναρωτιέται κανείς γιατί δεν της δώσαμε τη σημασία που της αξίζει.

Ο Παναθηναϊκός λόγος
Τον λόγο αυτό τον έγραψε ο Ισοκράτης σε ηλικία 94 ετών, με στόχο να κάνει έναν απολογισμό του έργου του και να απαντήσει στους επικριτές του, που τον κατηγορούσαν για δογματισμό και αδιαλλαξία, καθώς ο Ισοκράτης ήταν απόλυτος στις απόψεις του. Στον πρόλογο αυτού του έργου, παρουσιάζει την άποψή του για τον πραγματικά μορφωμένο άνθρωπο, μία άποψη που, ούτε τότε ούτε σήμερα μπορεί κανείς εύκολα να δεχτεί εύκολα.

Η σκέψη πάνω στην οποία βασίζει τα συμπεράσματά του ο Ισοκράτης είναι η εξής: πολλοί άνθρωποι που έχουν φτάσει σε ώριμη ηλικία και έχουν τελειοποιηθεί στη Γεωμετρία ή κάποια άλλη επιστήμη, ή κάποιο άλλο εξειδικευμένο πεδίο και μάλιστα διδάσκουν και άλλους, στα καθημερινά ζητήματα της ζωής αποδεικνύονται πιο ανόητοι από τους μαθητές τους. Για να μπορούν, λοιπόν, να θεωρηθούν στ’ αλήθεια μορφωμένοι θα πρέπει πια σε αυτή την ηλικία:
να έχουν την οξυδέρκεια να ερμηνεύουν σωστά τις περιστάσεις και να επωφελούνται από αυτές.
να είναι αξιοπρεπείς, δίκαιοι και ανεκτικοί με τους ενοχλητικούς ανθρώπους. Να φέρονται με καλοσύνη και πραότητα στους φίλους τους.
να συγκρατούν τις παρορμήσεις τους και να διαχειρίζονται γενναία τις συμφορές.
να μην αφήνουν τις ευτυχείς συγκυρίες να τους διαφθείρουν. Να μην χαίρονται περισσότερο με όσα κέρδισαν κατά τύχη απ’ όσο χαίρονται με όσα κέρδισαν με τον κόπο και την ορθή τους σκέψη.

Αυτόν που συνδυάζει όλα τα παραπάνω θεωρεί ο Ισοκράτης μορφωμένο άνθρωπο. Τον άνθρωπο που σκέφτεται συνετά και μετρημένα, ώστε να αναγνωρίζει το συμφέρον του και το επιδιώκει, χωρίς να περιφρονεί τους άλλους γύρω του.

Πώς γίνεται
Για να αποκτήσουμε την πρακτική σοφία που περιγράφει ο Ισοκράτης, ο μόνος τρόπος είναι η διδασκαλία της ρητορικής. Η ρητορική τέχνη διδάσκει πώς να χρησιμοποιούμε τον λόγο με τέτοιον τρόπο, ώστε να κάνουμε τις θέσεις μας κατανοητές και να πείθουμε τους ακροατές μας για την ορθότητά τους. Ο Ισοκράτης ισχυρίζεται πως, όποιος κατακτήσει αυτό το ταλέντο, αποκτά εκείνες τις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τον μορφωμένο άνθρωπο, εκείνον που μπορεί να επιτύχει στη ζωή του περισσότερα από κάθε άλλον.

Ο έρωτας θέλει αγκαλιές, όχι πληκτρολόγια…

Στην εποχή της ταχύτητας της επικοινωνίας και της έλλειψης χρόνου για πραγματική επαφή μπορεί και εσύ μια φορά να ερωτεύτηκες μέσω ενός social media .
Αλλά τι είναι αυτό που μπορεί να σε έκανε να ποθήσεις κάποιον από μια εικόνα;
Το facebook έχει αντικαταστήσει και σχεδόν εξαφανίσει το φλερτ όπως το ξέραμε μέχρι τις αρχές του 21αιώνα. Κάποτε οι αντροπαρέες σεργιάνιζαν τα καφέ και τις πλατείες για να αντικρύσουν την κοπέλα που θα τους έκλεβε το μυαλό.
Από την άλλη πλευρά οι γυναίκες ακόμα και όταν δεν ήθελαν να ερωτευτούν καλλωπίζονταν για να εισπράξουν τα αντρικά βλέμματα και να νιώσουν ποθητές.
Τώρα αρκεί μια ρετουσαρισμένη φωτογραφία στο προφίλ, με εκατοντάδες like για να της καλύψουν αυτήν την ανασφάλεια.
Άγνωστος ήταν ο άντρας που σου μιλούσε κάποτε στο bar, άγνωστος και εκείνος που σου έκανε αίτημα φιλίας.
Αυτό που αλλάζει ουσιαστικά την παράμετρο γνωριμία είναι ότι τον ένα πρέπει να τον αντιμετωπίσεις κατάματα και να αποφασίσεις σχεδόν στιγμιαία αν θα του δώσεις χώρο να προχωρήσει, ενώ τον άλλον μπορείς να τον ψάξεις, να τον δεχτείς ή να τον απορρίψεις από την ασφάλεια του χρόνου και του χώρου σου.
Μπορεί να υπάρξει πραγματικός έρωτας μέσω facebook. Είναι το ίδιο δύσκολο όμως με το να υπάρξει και ο ίδιος έρωτας από δυο ανθρώπους που γνωρίστηκαν τυχαία σε μια γιορτή. Ή μάλλον οφείλει να είναι…
Δεν ορίζει το μέσο γνωριμίας το τι εστί καρμικό ή πραγματικό.
Πριν όμως ερωτευτείς μια εικόνα, φρόντισε να μάθεις ποσό σε αγγίζει το βλέμμα, ποσό σε μαγεύει η μυρωδιά.
Πριν αφεθείς στο κορμί, ψάξε την ψυχή του.
Η αφετηρία μιας παθιασμένης σχέσης ζωής μπορεί να είναι από οπουδήποτε. Η συνέχεια, όμως, πρέπει να είναι ζωντανή, ουσιαστική, χωρίς πληκτρολόγια.
Μόνο με πράξεις και λόγια που ανταλλάσσονται σε απόσταση αναπνοής.
Αν είναι να αγαπήσεις και να αγαπηθείς μη μείνεις στο like.
Προχώρα και φτάσε στην αγκαλιά , στο βλέμμα, στο είναι.
Αλλιώς θα έχεις κάνει ένα ακόμα block στον ίδιο τον έρωτα.

Η αρχέγονη πηγή της αθανασίας

Από τα προϊστορικά χρόνια ο άνθρωπος προσπαθεί να απεγκλωβιστεί από τη θνητότητά του. Έτσι, άρχισε να αναζητά τον μυστικό της αθανασίας των θεών.

Όταν μιλάμε σήμερα για αθανασία, αυτόματα σκεφτόμαστε την αθανασία της ψυχής, δοξασία γνωστή ήδη στον προϊστορικό άνθρωπο. Ο θάνατος ήταν και είναι ο εχθρός που προσπαθούμε να ξεγελάσουμε, και αν το υλικό σώμα πεθαίνει οπωσδήποτε, αναζητούμε την αθανασία στον κόσμο του πνεύματος.

Πριν όμως οι αρχαίοι Έλληνες διατυπώσουν μία θεωρία για τον διαχωρισμό του υλικού σώματος από την άυλη ψυχή, (link Ορφεύς2)πίστευαν απλώς πως κάποια όντα γεννιούνται θνητά και κάποια αθάνατα. Θνητοί ήταν οι άνθρωποι και τα υπόλοιπα όντα του ζωικού βασιλείου. Αθάνατοι ήταν μόνο οι θεοί.

Η πηγή της αθανασίας
Τι ήταν όμως αυτό που έκανε τους θεούς αθάνατους; Σύμφωνα με μία από τις αρχαιότερες αντιλήψεις, την αθανασία την αποκτούσαν τρώγοντας κάποια συγκεκριμένη τροφή, όπως αποκαλύπτουν πανάρχαιοι μύθοι. Στους μύθους αυτούς, η τροφή της αθανασίας σχετίζεται με όμορφους κήπους, δέντρα που φυλάσσονται από ερπετοειδή τέρατα και παράγουν πανέμορφους καρπούς ή κάποια ειδική τροφή που είναι απρόσιτη στους ανθρώπους.

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία οι θεοί έτρωγαν αμβροσία και έπιναν νέκταρ. Και οι δύο λέξεις σημαίνουν το ίδιο πράγμα: «αθανασία»

Η αμβροσία ήταν μία ρευστή τροφή σαν λάδι ή πηχτή σούπα. Εκτός από τροφή, οι θεοί τη χρησιμοποιούσαν και ως μέσο καθαρισμού του σώματος ή ως επάλειψη στο νεκρό σώμα κάποιου σπουδαίου θνητού. Αμβροσία ονόμαζαν και τον κυκεώνα (μίγμα) από νερό, λάδι και διάφορους καρπούς, τον οποίο πρόσφεραν στους θεούς.

Το νέκταρ ήταν ποτό και ο Όμηρος το παρομοιάζει με κόκκινο κρασί. Στην Ιλιάδα, η θεά Θέτις και μητέρα του Αχιλλέα, ρίχνει νέκταρ στα ρουθούνια του νεκρού Πάτροκλου ως μέρος της νεκρικής τελετής.

Ο αρχαιότερος αναζητητής της αθανασίας που γνωρίζουμε είναι ο Γκιλγκαμές (περ. 2.200 π.κ.χ). Ο Βαβυλώνιος ήρωας αναζητά το βότανο της αθανασίας, αλλά ένα φίδι τον εξαπατά και δεν καταφέρνει να βρει τον δρόμο. Στον ινδουισμό η τροφή αυτή λέγεται «αμρίτα» και μόνο ένα ιερό φίδι μπορεί να την εντοπίσει και να την προσφέρει στους θεούς. Σε κείμενα των αρχαίων Αιγυπτίων αναφέρονται οι «σταγόνες των θεών» και για τους Ζωροάστρες της Περσίας η τροφή της αθανασίας λέγεται Σαόμα. Στην αρχαία παράδοση της Κίνας, οι θεοί τρέφονται με τα «ροδάκινα της αθανασίας», ονομασία που μας θυμίζει, τόσο τα «χρυσά μήλα» της σκανδιναβικής μυθολογίας που χαρίζουν αιώνια νεότητα όσο και τα «χρυσά μήλα των εσπερίδων» της ελληνικής μυθολογίας.

Ο κήπος των Εσπερίδων και τα «χρυσά μήλα»
Στην ελληνική μυθολογία οι Εσπερίδες (=δυτικές) είναι νύμφες, τρεις, τέσσερις ή επτά, ανάλογα με τον μύθο. Πατέρας τους ήταν ο Έσπερος, προσωποποίηση του αποσπερίτη, δηλαδή του πλανήτη Αφροδίτη. Το ίδιο άστρο κατά την πρωινή του εμφάνιση ονομαζόταν Εωσφόρος (αυτός που φέρνει το φως). Πατέρας του ήταν ο Κέφαλος, ο οποίος, σύμφωνα με μία παράδοση ήταν γιος του Ερμή, ο οποίος ήταν μεταξύ άλλων ο θεός που οδηγούσε τους νεκρούς στον Κάτω Κόσμο.

Η πρώτη χρυσή μηλιά, ήταν το γαμήλιο δώρο της Γαίας στην Ήρα, όταν αυτή παντρεύτηκε τον βασιλιά των θεών, τον Δία. Η Ήρα τη φύτεψε στον ιερό της κήπο στο όρος Άτλας. Τον κήπο αυτό φρόντιζαν οι νύμφες Εσπερίδες, αλλά επειδή άρπαζαν πότε – πότε κανένα χρυσό μήλο για τον εαυτό τους, η Ήρα έβαλε τον άγρυπνο δράκο Λάδωνα να τυλιχτεί γύρω από τον κορμό του δέντρου, ώστε να μην το πλησιάζει κανείς.

Αν αυτό που ονόμαζαν οι Έλληνες «χρυσό μήλο» ήταν ο ίδιος καρπός με τα ροδάκινα της αθανασίας των Κινέζων, τότε είναι πολύ ενδιαφέρον που μία ποικιλία ροδάκινων ονομάζονται «νεκταρίνια», λέξη που προέρχεται από το «νέκταρ»! Χρυσόμηλα ονομάζουν οι Κύπριοι τα βερίκοκκα, ενώ ως χρυσομηλιά αναφέρεται σε διάφορες πηγές η πορτοκαλιά. Αν και δεν ήταν γνωστά στην Ευρώπη πριν τον μεσαίωνα, μία παράδοση υποστηρίζει πως τα «χρυσά μήλα» ήταν πορτοκάλια. Η φήμη αυτή ήταν τόσο ισχυρή, που μέχρι σήμερα στην ελληνική γλώσσα τα είδη της οικογένειας citrus ονομάζονται εσπεριδοειδή (από την Εσπερία και τις Εσπερίδες), ενώ το «πορτοκάλι» πήρε το όνομά του από την Πορτογαλία, όπου, κατά μία εκδοχή βρισκόταν ο αρχαίος κήπος της Ήρας.
Κάποιοι πίστευαν πως προϊόν των χρυσών δέντρων του κήπου των Εσπερίδων ήταν η αμβροσία. Ένας πανέμορφος αετός συνοδευόμενος από λευκά περιστέρια τα μετέφερε στον Όλυμπο για να τραφούν οι θεοί.

Ο κήπος της ανατολής
Ακόμα και ο Χριστιανισμός, που δεν συμπαθεί τον παγανισμό των αρχαίων, υιοθέτησε έναν αρχαίο εβραϊκό μύθο που εκτυλίσσεται σε έναν παραδεισένιο κήπο, στις εκβολές των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, στη Μεσοποταμία. Εκεί, το πρωτόπλαστο ζεύγος ζούσε μία ατάραχη ζωή, που θα κρατούσε για πάντα. Όλοι γνωρίζουμε πως έχασαν αυτό το προνόμιο όταν έφαγαν από τον καρπό που ο Θεός τους είχε απαγορεύσει. Αυτός ήταν ο καρπός της γνώσης του καλού και του κακού.
Εκείνο όμως που οι περισσότεροι δεν προσέχουν, είναι πως ο μύθος αναφέρει κι ένα άλλο δέντρο: το δέντρο της ζωής. Ο Θεός έβαλε αγγέλους να φρουρούν την είσοδο του κήπου, μήπως επιστρέψουν οι άνθρωποι και φάνε από το δέντρο της ζωής και έτσι ζήσουν για πάντα. Όπως το ερπετό-δράκος φρουρούσε το δέντρο στον κήπο των Εσπερίδων!

Το ερπετό παραπέμπει όμως και στο φίδι που ξεγέλασε την Εύα και καταδίκασε το ανθρώπινο γένος σε θάνατο. Το φίδι αυτό στη Βίβλο ταυτίζεται με τον Εωσφόρο, έναν άλλοτε σπουδαίο άγγελο που δεν ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις του Θεού και καθαιρέθηκε. Εωσφόρος, αν θυμάστε, λεγόταν κατά την πρωινή του εμφάνιση ο πλανήτης Αφροδίτη, δηλαδή ο Έσπερος!

Ο δρόμος προς την αθανασία
Ο μύθος της Γένεσης υπονοεί πως ο άνθρωπος πλάστηκε αθάνατος, αλλά έχασε αυτό το προνόμιο όταν παράκουσε τον δημιουργό του. Για να αλλάξει αυτή τη μοίρα, οφείλει να υπακούει τυφλά στις εντολές του θεού μέχρι να έρθει η ημέρα της Κρίσης.

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία όμως, αθάνατοι είναι μόνο οι θεοί, εκτός αν παραβούν κάποιον όρκο. Τότε, χάνουν την πρόσβαση στην ιερή τροφή και είναι αναγκασμένοι να υπάρχουν σε μία μόνιμη κατάσταση απόλυτης παραλυσίας, όπως λέει ο Ησίοδος στη «Θεογονία».

Ο άνθρωπος όμως πλάστηκε θνητός, και όπως είπε και ο φιλόσοφος Μητρόδωρος «Για όλα τ’ άλλα μπορούμε να αποκτήσουμε ασφάλεια, ως προς τον θάνατο όμως όλοι κατοικούμε σε πόλη χωρίς τείχη».

Η καλύτερη κατάσταση την οποία βίωσε ποτέ το ανθρώπινο γένος, ήταν μία πρώιμη «χρυσή εποχή», κατά την οποία οι άνθρωποι ζούσαν πολλά χρόνια και πέθαιναν ειρηνικά στον ύπνο τους. Ακόμα κι όταν ο Ηρακλής θανάτωσε τον δράκοντα που φρουρούσε τον κήπο των Εσπερίδων, οι άνθρωποι δεν απέκτησαν την αμβροσία.

Αν και οι αρχαίοι Έλληνες ήταν εντυπωσιακά εξοικειωμένοι με την ιδέα του θανάτου και οι θεοί που λάτρευαν ούτε απαιτούσαν υπακοή ούτε υπόσχονταν αθανασία, από τον 6ο αιώνα και μετά, μαζί με την ανάπτυξη της ορθολογικής σκέψης, ενισχύεται και η ανάγκη για μεταφυσική αναζήτηση. Οι ιδέες του Ορφέα περί μετεμψύχωσης, τα μυστήρια της Ελευσίνας και, αργότερα, η περί ψυχής φιλοσοφία του Πλάτωνα θα χαράξουν νέο δρόμο σε αυτή την αναζήτηση. Έναν δρόμο στον οποίο το πνεύμα του ανθρώπου μπορεί να ξεφύγει από τη μοίρα του θανάτου, αρκεί να απαλλαγεί από το βάρος της ύλης.

Αν το κατορθώσει αυτό, λέει ο Πλάτων, τότε η ψυχή θα κατακτήσει την Αρετή και θα τραφεί με νέκταρ και αμβροσία.

Η Αληθινή Όραση, πέρα από την σκέψη

Πραγματικότητα (αν μπορεί να συλληφθεί και να περιγραφεί κατά προσέγγιση) είναι Άμεση Αντίληψη αυτού που είναι, αυτού που συμβαίνει, χωρίς παραμορφώσεις. Με αυτό το Νόημα η Πραγματικότητα Ταυτίζεται με το Αληθινό, με την Αλήθεια. Αν λοιπόν Πραγματικότητα είναι η Άμεση Ανόθευτη Επαφή με το «πραγματικό» κι αυτό είναι κάτι που ζούμε, που βιώνουμε, η Πραγματικότητα (με αυτό το Νόημα) είναι η Ίδια η Ζωή, Αυτό που Ζούμε, Εδώ, Τώρα. Το «Βάθος της Πραγματικότητας» Αποκαλύπτεται σταδιακά σε κάποιον που βιώνει την πραγματικότητα.

Όλα τα όντα λοιπόν που είναι εν ζωή βιώνουν την Πραγματικότητα, μια Άμεση Επαφή με το πραγματικό σαν Αρχικό Αντιληπτικό Βίωμα, σαν βάση της συνειδητής ζωής, σαν βασικό περιεχόμενο της επίγνωσης. Τα πράγματα λοιπόν είναι εξαιρετικά απλά όταν απλά ζούμε. Αλλά αυτό το Πρωταρχικό Βίωμα της επαφής με την πραγματικότητα δεν μένει καθαρό. Δεν ζούμε απλά. Δεν πορευόμαστε απλά με το Ρεύμα της Ζωής. Παρεμβαίνουμε βίαια στο Αληθινό Βίωμα της ζωής. Εσωτερικεύουμε («εννοούμε» η νοητικοποιούμε, δηλαδή μεταφέρουμε την «εμπειρία» στο αφηρημένο συμβολικό επίπεδο των εννοιών) την αρχική αντίληψη (που είναι πλήρης σύλληψη των πραγμάτων, εσωτερικών κι εξωτερικών) και φτιάχνουμε εσωτερικές αφηρημένες εικόνες-έννοιες των πραγμάτων, «σταθερές εικόνες» ζωντανών ρευστών πραγμάτων ή καταστάσεων. Νομίζουμε ότι «ακινητοποιώντας» τα ζωντανά πράγματα μπορούμε έτσι να τα «γνωρίζουμε» καλύτερα, να τα «ελέγχουμε» καλύτερα. Με αυτό τον τρόπο αντικαθιστούμε (στην σκέψη μας) όλα τα ζωντανά ρευστά πράγματα «με «σταθερές εικόνες-έννοιες» των πραγμάτων και αντί να ζούμε την ζωντανή πραγματικότητα απλά σκεφτόμαστε την ζωή και τρέχουμε πίσω από στόχους και φαντασιώσεις. Νομίζουμε ότι έτσι μπορούμε να διερευνούμε καλύτερα την πραγματικότητα, να διαχειριζόμαστε καλύτερα την ζωή και να βρίσκουμε απαντήσεις στα ερωτήματά μας. Είναι όμως έτσι;

Στην πραγματικότητα, αυτό πια πρέπει να είναι φανερό, η σκέψη δεν είναι άμεση επαφή με την πραγματικότητα αλλά μεταφορά σε ένα αφηρημένο συμβολικό εννοιολογικό επίπεδο-χώρο. Είναι μια κατασκευή. Είναι πραγματικό σαν «κατασκευή», σαν «λειτουργία» αλλά δεν είναι αληθινό σαν «περιεχόμενο. Μια κατασκευή, εκτός του ότι είναι μια απομίμηση, υπόκειται πάντα σε λάθη στην «κατασκευή», σε λάθος εκτιμήσεις, σε λάθος ερμηνείες των πραγμάτων. Έτσι αντί να ζούμε την ζωή προσεγγίζουμε την ζωή, τα πράγματα, μέσω της σκέψης, δηλαδή ενός παραμορφωτικού φίλτρου. Από εδώ πηγάζουν όλα τα προβλήματα.

Οι άνθρωποι πιστεύουν (κι αυτό τους το «λέει» η σκέψη) ότι η διανόηση, η σκέψη, είναι μια ανώτερη λειτουργία από την αυθόρμητη άμεση ανόθευτη αντίληψη επειδή ακριβώς είναι επεξεργασμένη από την νοημοσύνη μας, μια «βελτίωση» δηλαδή της αντίληψης. Είναι όμως έτσι; Στην πραγματικότητα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Η Άμεση Ανόθευτη Όραση της Πραγματικότητας, αυτού που συμβαίνει πραγματικά, δεν είναι απλά πιο γνήσια, είναι και πιο πλήρης γιατί γίνεται με «ολόκληρη» την ύπαρξη. Αντίθετα η σκέψη, όσο ανεπτυγμένη ή πολύπλοκη κι αν είναι, δεν είναι παρά μια σχετική προοπτική και σαν «προοπτική» δίνει πάντα μια ψεύτικη εικόνα. Η σκέψη είναι ένα πολύτιμο εργαλείο (σαν μεταφορά της πραγματικότητας σε ένα αφηρημένο-συμβολικό-εννοιολογικό επίπεδο) αλλά δεν μπορεί να υποκαταστήσει την άμεση αντίληψη της ζωής, δεν μπορεί να υποκαταστήσει την αληθινή ζωή. Έτσι είναι καλύτερα να αφήνουμε τα πράγματα στην θέση τους και να μην παρεμβαίνουμε. Η Αγνότητα της Φύσης είναι πάντα πιο Όμορφη από την ομορφότερη δημιουργία του ανθρώπου.

Στην πραγματικότητα αν και η διανόηση, η σκέψη, στηρίζεται στην Άμεση Αντίληψη (την οποία αλλοιώνει) κι εμφανίζεται σαν μια ανώτερη και πιο εξελιγμένη λειτουργία δεν είναι παρά μια λειτουργία, ένα εργαλείο, που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν με άσχημο τρόπο. Η εγκατάλειψη της σκέψης για να μπορέσει να λειτουργήσει η Άμεση Όραση της Πραγματικότητας δεν είναι μια οπισθοδρόμηση στην εξέλιξη του ανθρώπου αλλά μια Εμβάθυνση της Άμεσης Όρασης σε ένα ανώτερο επίπεδο, αφού έχει προηγηθεί η απατηλή εμπειρία της σκέψης. Με αυτόν τον τρόπο το βιώνουμε. Έτσι η «κατάκτηση» της Άμεσης Όρασης σαν Ανύψωση της Συνείδησης πάνω από την σκέψη, στην εξέλιξη της ανθρώπινης συνειδητότητας, είναι το «ζητούμενο» για τον άνθρωπο, είναι μια κατάκτηση που ο άνθρωπος θα πραγματοποιήσει σαν είδος στο «μέλλον».

Και για να το εξηγήσουμε αυτό καλύτερα. Στην πραγματικότητα η Δυνατότητα της Άμεσης Όρασης της Πραγματικότητας υπάρχει εξαρχής με την γέννηση της ανθρώπινης συνειδητότητας εδώ και χιλιάδες χρόνια, σαν βάση για την περαιτέρω εξέλιξη και την οποιαδήποτε σωστή η λάθος «παρέμβαση» στην αντίληψη. Η Άμεση Όραση της Πραγματικότητας δεν Εκδηλώνεται ολοκληρωμένα από την αρχή της ανθρώπινης ιστορίας (τουλάχιστον των τελευταίων 50.000 χρόνων). Αποκαλύπτεται σιγά-σιγά καθώς η ανθρώπινη συνειδητότητα εμβαθύνει την επίγνωσή της. Από την αρχική εξωτερική αντίληψη με τις αισθήσεις ο άνθρωπος αρχίζει σιγά-σιγά να νοιώθει την «ψυχική πραγματικότητα». Στην συνέχεια αναπτύσσεται η διανόηση, σαν εσωτερικοποίηση (σε αφηρημένο-συμβολικό-εννοιολογικό επίπεδο) των «εμπειριών». Τέλος κατανοούμε ότι μόνο με την Άμεση Επαφή με την πραγματικότητα μπορούμε να βιώσουμε την Αλήθεια, να ζήσουμε αληθινά, Εδώ, Τώρα, σε Πραγματικό Χρόνο, δηλαδή στην Στιγμή που Ρέει Τώρα, που είναι η Αιωνιότητα (αφού ποτέ δεν «σταματά» κι είναι έξω από τον συμβατικό γραμμικό χρόνο της σκέψης). Κι Ακόμα πιο Βαθιά, πέρα κι από αυτή την Αντίληψη, Κατάσταση, μπορούμε να Νοιώσουμε το Αχανές Βάθος της Θείας Πραγματικότητας που Βρίσκεται πέρα από όλα, και την Ακινησία και την Κίνηση και την Αληθινή Ύπαρξη και το Φαινόμενο, Πέρα από Όλα, σαν το Απόλυτο Σταθερό Βάθρο των Πάντων, ο Θεός, η Άκτιστη Πραγματικότητα (ονομάστε το όπως θέλετε).

Σήμερα η ανθρωπότητα βρίσκεται ακόμα στο ξεκίνημα της ιστορίας της και μόλις αναπτύσσεται η διανόηση (στο είδος). Θα χρειαστούν ίσως χιλιετηρίδες του συμβατικού γραμμικού χρόνου για να φτάσει ο άνθρωπος να ξεπεράσει το επίπεδο της διανόησης. Το βέβαιο είναι ότι εξελίσσεται προς αυτή την κατεύθυνση. Στοχαστείτε το λίγο. Στα 50.000 χρόνια της ουσιαστικής ανθρώπινης ιστορίας εμφανίστηκαν Άνθρωποι σαν τον Ορφέα, τον ΛάοΤσε, τους Δασκάλους των Ουπανισάδ, τον Βούδα, τον Ιησού, τον Κρισναμούρτι… Σε κάποιες χιλιετηρίδες τι Είδους Άνθρωποι θα έρθουν στην γη για να μας διαφωτίσουν; Το σίγουρο είναι ότι θα είμαστε πιο ώριμοι για να τους «ακούσουμε».

Ο εγκέφαλος, το δεξί βουβό ημισφαίριο και η γραφή

Εισαγωγή

Η γνώση της νευροφυσιολογίας σχετικά με τις λειτουργίες του εγκεφάλου, είναι ίσης αξίας με τη γνώση της γλώσσας όπου χρησιμοποιείται η γραμματική, η σύνταξη, η ορθογραφία.

Στην εργασία αυτή παρουσιάζονται τα βασικά πέντε μέρη του εγκεφάλου, δηλαδή, αριστερό και δεξί ημισφαίριο, μεσολόβιο (ή αλλιώς κεντρικός νευρώνας), αμυγδαλή και ιππόκαμπος, με στόχο να δούμε πώς μπορούμε συνειδητά να βοηθήσουμε τη συνεργασία των ημισφαιρίων, να χρησιμοποιήσουμε το βουβό δεξί ώστε το αριστερό να εκφράσει με λόγια τα συναισθήματά μας άρα και τη δημιουργικότητά μας, να μειώσουμε την ένταση της πρωτόγονης αμυγδαλής και να αυξήσουμε τις πιθανότητες δημιουργίας και διατήρησης νέων εγκεφαλικών κυττάρων μέσω του ιππόκαμπου, ανεξαρτήτως ηλικίας.

Ακολουθεί μια περιληπτική ανάλυση των πέντε βασικών δομών του εγκεφάλου ώστε να δούμε πώς αυτά επηρεάζουν τη σκέψη και το συναίσθημα.

Ο εγκέφαλός μας αναπτύσσεται και δομείται σύμφωνα με ένα γενετικό σχέδιο (DNA) που υπάρχει στα γονίδιά μας και είναι κοινό για όλους τους ανθρώπους. Ένα σχετικά ομοιογενές σύνολο κυττάρων δημιουργεί νευρώνες σε διαφορετικές αλλά διακριτές περιοχές του εγκεφάλου, με στόχο διαφορετικές δεξιότητες. Τα θεμέλια της συμπεριφοράς μας έγκεινται στη δημιουργία των διαφορετικών νευρώνων, στις διασυνδέσεις τους και στην αλληλοσύνδεση των περιοχών του εγκεφάλου. Η κληρονομικότητα επηρεάζει κατά ένα 25% τη διαμόρφωση της προσωπικότητας, ενώ το 75% αυτού που τελικά γινόμαστε, εξαρτάται από αλληλεπιδράσεις με το περιβάλλον (οικογένεια, σχολείο, κοινωνία, θρησκεία και γεωγραφικός ντετερμινισμός). Η ατομικότητά μας, η προδιάθεσή μας, οι φυσιολογικές ή μη, συμπεριφορές μας καθώς και οι διαταραχές, οι ασθένειες, η δημιουργικότητα και κυρίως η χαρά για τη ζωή, εξαρτώνται από τη λειτουργία του εγκεφάλου μας και τη σωστή συνεργασία των πέντε τμημάτων του εγκεφάλου που αναλύονται καθώς και πολλών άλλων. (Υπάρχουν πολλές άλλες δομές στον εγκέφαλο που ωστόσο δεν θα αναλυθούν στην παρούσα μελέτη).

Ημισφαίρια

Ο εγκέφαλος χωρίζεται σε δεξί και αριστερό ημισφαίριο που επικοινωνούν μέσω του μεσολόβιου νευρώνα σε συνδυασμό με την αμυγδαλή και τον ιππόκαμπο. Όλους τους ανθρώπους, αλλά ιδιαίτερα τους καλλιτέχνες, μας ενδιαφέρει η σωστή επικοινωνία με τους άλλους και πάνω από όλα με τον ίδιο μας τον εαυτό ώστε να οδηγηθούμε στην αυτογνωσία και στην εφαρμοσμένη δημιουργία.

Ο δυτικός πολιτισμός έχει αναπτύξει εξαιρετικά το αριστερό ημισφαίριο που χαρακτηρίζεται ως το ημισφαίριο της λογικής και της τεχνολογίας και έχει αποδυναμώσει το δεξί ημισφαίριο που είναι της διαίσθησης, του συναισθήματος και της τέχνης.

Διευκρινίζεται ότι το σώμα λειτουργεί χιαστί. Το αριστερό ημισφαίριο ελέγχει τη δεξιά πλευρά του σώματος ενώ το δεξί την αριστερή. Παρακάτω καταγράφονται οι λειτουργίες των ημισφαιρίων σύμφωνα με τον πίνακα Bogen όπως έχει συμπληρωθεί από νεότερες μελέτες.

Το ομιλούν αριστερό ημισφαίριο – η βαρετή λογική
1.Είναι το ημισφαίριο των αρνητικών συναισθημάτων.
2.Του όχι.
3.Της λογικής
4.Των αριθμών.
5.Της ανάλυσης.
6.Της κατηγοριοποίησης (δηλαδή φτιάχνει λίστες).
7.Της γραμμικής συνέχειας (linearity).
8.Της αλληλουχίας.
9.Του επιμερισμού.
10.Των κακών ορμονών (κορτιζόλη, ντοπαμίνη, αυξημένη τεστοστερόνη).
11.Της στατικότητας, της αδράνειας.
12.Των αναστολών.
13.Ψεύδεται εύκολα.
14.Το εντροπικό που αρνείται τις αλλαγές.
15.Το ενήλικο και συχνά γερασμένο.
16.Της γκρίνιας, της γρουσουζιάς, της δυστυχίας.
17.Του φόβου, του πανικού.
18. Το ημισφαίριο «ξερόλας».
19. Των κακών ονείρων.
20. Της λεκτικής ακριβολογίας.

Συμπερασματικά το αριστερό ημισφαίριο θέλει τα πράγματα ως έχουν, ακόμα κι αν το άτομο είναι δυστυχισμένο, επειδή το αριστερό φοβάται κάθε αλλαγή και μας κρατάει πίσω στα γνωστά και δεδομένα. Ο καλλιτέχνης το χρειάζεται βέβαια εξαιρετικά γιατί μέσω αυτού εκφράζει με λόγο το συναίσθημά του, ωστόσο το αριστερό δεν διαθέτει χιούμορ, δεν αντιλαμβάνεται τη μεταφορά, την παρομοίωση και την παραβολή.

Θα έλεγε κανείς ότι είναι το ημισφαίριο του αναγνώστη που διαβάζει φτηνή λογοτεχνία και δεν αντιλαμβάνεται ή μπερδεύεται από την ποιοτική. Με εκπαίδευση και συνεργασία ωστόσο των ημισφαιρίων μπορεί να εξελιχθεί σε έναν εξαίρετο συνεργάτη του καλλιτέχνη και ιδιαίτερα του συγγραφέα.

Το βουβό δεξί ημισφαίριο – η εμπνευσμένη διαίσθηση
1.Είναι το ημισφαίριο των θετικών συναισθημάτων.
2. Λέει πάντα και σε όλα ναι.
3. Της δημιουργικότητας.
4.Του ρυθμού.
5.Της γεωγραφικής και χωροταξικής αντίληψης.
6.Του χρώματος.
7.Της φαντασίας.
8.Της εικόνας.
9.Της ονειροπόλησης.
10.Της διαίσθησης.
11.Της ενσυναίσθησης.
12. Της ολιστικής γνώσης και συνειδητότητας.
13. Της διάδρασης με τον εαυτό μας και τους άλλους.
14.Της αλλαγής.
15.Δεν ξέρει να ψεύδεται και πιστεύει χωρίς αμφισβήτηση τα πάντα.
16. Είναι αιωνίως παιδί, θέλει την έκπληξη την πρωτοτυπία.
17. Παράγει τις καλές ορμόνες (σεροτονίνη, μελανοτονίνη, ενδορφίνες).
18. Του οραματισμού.
19. Του χιούμορ, του υπονοούμενου, του γέλιου, του κεφιού.
20.Της εξέλιξης και της κινητικότητας.
21. Αλλά ΔΕΝ μιλάει.

Συμπερασματικά ενώ το δεξί ημισφαίριο διαθέτει μεγάλα «ταλέντα» όμως χρειάζεται το αριστερό για να τα εκφράσει λεκτικά και το μεσολόβιο για να συγκοινωνήσουν τα ημισφαίρια.

Διευκρίνιση: οι νευροεπιστήμες αποδέχονται αυτούς τους βασικούς διαχωρισμούς στη λειτουργία των ημισφαιρίων, αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι κάποιες δεξιότητες μπορεί να βρίσκονται και στα δύο ημισφαίρια. Επίσης έχει παρατηρηθεί ότι σε ανθρώπους που έχασαν μέρος του εγκεφάλου τους, ο υπάρχων εγκέφαλος αναπληρώνει, ανεξαρτήτως ημισφαιρίου, αρκετές δεξιότητες, δηλαδή αν και πέφτουν κάποιες «ασφάλειες» του ηλεκτρολογικού πίνακα-εγκεφάλου, κάποιες άλλες ενεργοποιούνται με αυτόματες παρακαμπτήριους. Με πιο απλά λόγια, όταν κάποιος πάθει εγκεφαλικό, θα νεκρωθούν κάποιες περιοχές του εγκεφάλου αλλά θα ζωντανέψουν άλλες που ως τώρα δεν είχαν χρησιμοποιηθεί. Και αυτό σημαίνει επειδή ο εγκέφαλος θέλει να ζήσει, άρα βρίσκει νέες περιοχές να ενεργοποιήσει.

Ως παράδειγμα αναφέρεται η περίπτωση του Στέφανου Σιταρά, όπως την περιγράφει ο ίδιος σε κείμενά του. «Από μικρός είχα πολύ ισχυρούς πονοκεφάλους. Οι γονείς μου είναι γιατροί, άρχισαν να μου κάνουν διάφορες εξετάσεις και τελικά ανακάλυψαν ότι είχα γεννηθεί με μισό εγκέφαλο. Στο αριστερό ημισφαίριο δηλαδή υπήρχε μια μεγάλη κύστη διαμέτρου 8 εκατοστών. Πολλά παιδιά που γεννιούνται με κύστες στον εγκέφαλο πεθαίνουν νωρίς. Ή παθαίνουν εγκεφαλικές βλάβες όταν οι κύστες σπάνε. Εμένα αντίθετα αυτή η κύστη, μου έχει δώσει μια ορμή για ζωή. Το δεξιό τμήμα του εγκεφάλου μου υπερλειτουργεί και νιώθω ότι θέλω να κάνω τα πάντα, κάθε στιγμή».

Εξίσου συγκλονιστική είναι και η περίπτωση του σκηνοθέτη Μικελάντζελο Αντονιόνι. Το 1985 στα 73 του έπαθε βαρύ εγκεφαλικό που κατέστρεψε περιοχές του αριστερού του ημισφαιρίου που τον άφησε παράλυτο από τη δεξιά πλευρά του σώματός του. Ο Αντονιόνι δεν μπορούσε να μιλήσει ή να γράψει κι έχασε την αντίληψη της χρονικής αλληλουχίας όμως καταλάβαινε τα πάντα και εκδήλωνε αστείρευτο χιούμορ. Καθώς δεν μιλούσε, επικοινωνούσε με τους άλλους ζωγραφίζοντας με το αριστερό του χέρι όσα ήθελε να πει. Προσπαθούσε να κάνει την ταινία «Πέρα από τα σύννεφα» και επειδή οι χρηματοδότες δεν τον εμπιστεύονταν όπως παλιά, κάλεσε τον Βιμ Βέντερς να συνεργαστούν. Ο Αντονιόνι ζωγράφισε καρέ-καρέ όλη την ταινία για να την καταλάβει ο Βέντερς και οι συνεργάτες τους. Στα 92 του έκανε και ένα ντοκιμαντέρ όπου εμφανίστηκε και ο ίδιος και επέβλεψε μια μεγάλη έκθεση όπου εκτέθηκαν όλα τα σκίτσα, οι πίνακες, τα κινηματογραφικά σενάρια και οι ζωγραφικές λέξεις του, για τα είκοσι και, χρόνια που είχε χάσει τη δυνατότητα της λεκτικής επικοινωνίας.

Και η τρίτη περίπτωση αφορά άμεσα τους συγγραφείς: Το 2002 ο Όλιβερ Σακς πήρε το γράμμα ενός Καναδού συγγραφέα, του Χάουαρντ Ένγκελ που του εξηγούσε ότι μετά από ένα εγκεφαλικό, έπαθε αλαλία (μια μορφή γλωσσικής αφασίας), κοινώς δεν μπορούσε να αναγνωρίσει τα γράμματα που διάβαζε. Μετά από μεγάλο κόπο και συστηματικές ασκήσεις, ο συγγραφέας κατάφερε να ανοίξει άλλες περιοχές του εγκεφάλου του ώστε να ξαναδιαβάσει και να ξαναγράψει. Όσα έκανε για να γιατρέψει τον εγκέφαλό του ήταν δικές του εμπνεύσεις, δηλαδή μπορούμε να υποθέσουμε ότι το δεξί του ημισφαίριο έδινε εντολές. Ξεκίνησε αγγίζοντας τα γράμματα σε βιβλία που γνώριζε, έπειτα άρχισε να τα σχεδιάζει στο χαρτί, συνέχισε σχηματίζοντάς τα στον αέρα και ανακάλυψε ότι προφέροντάς τα στον ουρανίσκο του και αργότερα στα δόντια του, μπορούσε να φτιάξει λέξεις. Μέχρι και σήμερα δεν αναγνωρίζει τα γράμματα καθώς καταστράφηκε η ικανότητα ανάγνωσης συμβόλων όμως, άλλες περιοχές του εγκεφάλου του ενεργοποιήθηκαν τόσο που να καταλαβαίνει τι σημαίνουν και μπόρεσε να γράψει δύο βιβλία ακόμα. Ο Ένγκελ συνεχίζει το γράψιμο αστυνομικών μυθιστορημάτων και στέλνει συνεχώς αναφορές στον Όλιβερ Σακς και άλλους νευροεπιστήμονες για την κατάστασή του.

Συμπεράσματα
Ο εγκέφαλός μας έχει δύο ημισφαίρια και με βάση τις έρευνες για τις διαφορετικές λειτουργίες τους, το δεξί ημισφαίριο είναι υπεύθυνο για τη δημιουργική σκέψη, τη σκέψη που ερευνά, έχει περιέργεια, παίζει, αισθάνεται, φαντάζεται και ξεφεύγει από τα τετριμμένα. Η σκέψη αυτή που ονομάζεται και αποκλίνουσα, βασίζεται στη φαντασία, οδηγεί στη δημιουργία νέων ιδεών, θεωριών, μεθόδων, προϊόντων και στην επίλυση προβλημάτων με πρωτότυπους τρόπους. Οι περισσότερες εκπαιδευτικές δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχουν τα παιδιά στα σχολεία, προάγουν την αναλυτική, λογική σκέψη ή αλλιώς και συγκλίνουσα (αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου) που είναι η σκέψη που αναλύει, ελέγχει, θέτει κανόνες, συμπεραίνει με βάση τη λογική, εξηγεί. Οι δύο τρόποι σκέψης, όταν είναι ισόρροπα ανεπτυγμένες, επιτυγχάνουν τον μέγιστο βαθμό δημιουργικότητας και βοηθούν τον άνθρωπο να έχει μια αρμονική σχέση με τον εαυτό του.

Στην πραγματικότητα οι συνάψεις μεταξύ όλων των περιοχών του εγκεφάλου κάνουν το κάθε άτομο να εμφανίζει δημιουργικότητα αλλά και αναλυτική σκέψη.

Η σύγχρονη νευροβιολογία έχει αποδείξει, ότι σε κάθε ερέθισμα του περιβάλλοντος μας, ο εγκέφαλος συμπληρώνει με αυθαίρετο και υποκειμενικό τρόπο τα στοιχεία που λείπουν. Εάν το δεξί ημισφαίριο βρίσκεται σε αγαστή συνεργασία με το αριστερό, τα στοιχεία της πραγματικότητας που θα δημιουργήσει ο εγκέφαλος θα είναι θετικά για τη ζωή μας. Οι επιστήμονες έχουν καταλήξει ότι τα πάντα γίνονται αντιληπτά, και μετά από επεξεργασία καταλήγουν σε συμπεράσματα, με αυθαίρετο, υποκειμενικό, και προσωπικό τρόπο. Δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα αλλά άπειρες υποκειμενικές, που για κάποιους λόγους σε λίγα ή πολλά σημεία συμφωνούν, και αυτές οι συμφωνίες σχηματίζουν τις εκάστοτε περιορισμένες στο χρόνο κοινωνικές παραδοχές, τις συμβάσεις – τον κοινό νου που όμως αγνοεί τη διαφορετικότητα στην τέχνη.

Γι’ αυτό οι εντυπώσεις που αποκομίζουν οι αναγνώστες από ένα κείμενο, ή οι θεατές ενός έργου ζωγραφικής, ενός θεατρικούς ή οι ακροατές μιας συναυλίας ποικίλουν πάρα πολύ. Και εδώ επιστρέφουμε στη φράση του Μπαρτ, «το κείμενο είναι πληθυντικό», δηλαδή όσο περισσότεροι ‘αναγνώστες’ τόσο περισσότερες παρα-μετα-φράσεις του έργου. Αναφέρεται στην ικανότητα της πολλαπλής ανάγνωσης που διαθέτει ο εγκέφαλος, όπου αν πέσει μια ασφάλεια, θα ενεργοποιηθεί κάποια άλλη, αρκεί ο άνθρωπος -με τη βοήθεια των επιστημόνων- να θέλει να συνεχίσει δημιουργικά τη ζωή του.

Μεσολόβιο – η διασύνδεση
Τα δυο εγκεφαλικά ημισφαίρια συνδέονται με το μεσολόβιο, μια πυκνή δέσμη νευραξόνων που επιτρέπει την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των δυο ημισφαιρίων. Τα δυο ημισφαίρια δεν έχουν συμμετρική λειτουργία, και το καθένα διαθέτει νευρωνικά κέντρα για διαφορετικές δεξιότητες και αντιληπτικές ικανότητες. Ωστόσο, σε περιπτώσεις όπου διακόπτεται η επικοινωνία μεταξύ τους (κυρίως λόγω χειρουργικής διχοτόμησης του μεσολοβίου), μπορούν να λειτουργήσουν και ανεξάρτητα.

Μελέτες διαπίστωσαν πως εάν το παιδί ή η μητέρα του, κατά την εγκυμοσύνη, έχει βιώσει δυσάρεστες καταστάσεις, όπως θάνατο, ασθένεια, ατύχημα, το μεσολόβιο του νέου ανθρώπου παρουσιάζει προβλήματα. Εξειδικευμένα σκαναρίσματα του εγκεφάλου σε βαριά τραυματισμένους ανθρώπους καθώς και ανατομικές μελέτες σε νεκρούς, ή ασθενείς και πειραματόζωα, έδειξαν την υφή ενός υγιούς μεσολοβίου συγκριτικά με την υφή ενός αδύναμου ή ασθενούς μεσολοβίου: Το υγιές είναι ένα χοντρό νεύρο απολύτως συμπαγές, ένα ελαστικό, παλλόμενο όργανο ενώ το αδύναμο ανεξαρτήτως της αιτίας δεν έχει ελαστικότητα, ούτε συμπαγή όγκο, πάλλεται με αργοπορία (άρα η επικοινωνία των ημισφαιρίων καθυστερεί) και συχνά παρομοιάζεται με διάφανο χαρτί ή σουρωτήρι. Οι νευροεπιστήμονες παίζοντας με τη θεωρία του χάους, ονομάζουν τα κενά στο μεσολόβιο ‘Μαύρες Τρύπες’, που ρουφούν τα πάντα όπως οι μαύρες τρύπες του διαστήματος. Ένα υγιές ή σχετικά υγιές μεσολόβιο κάνει τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου να επικοινωνούν και να συνεργάζονται ώστε να εξυπηρετήσουν το σώμα, άρα και τον καλλιτέχνη. Ένα αδύναμο μεσολόβιο όχι μόνο δεν συντελεί στη συνεργασία των ημισφαιρίων αλλά δεν μπορεί καν να ελέγξει ποιο βιωματικό ή γνωσιακό υλικό περνάει από το ένα στο άλλο, γιατί και πώς, οπότε ο άνθρωπος νιώθει μπερδεμένος, αποδιοργανωμένος, θυμωμένος ή νομίζει ότι όλα του πάνε στραβά.

Αμυγδαλή – η κλέφτρα
Τεράστιο ρόλο στη λειτουργία των τριών παραπάνω εγκεφαλικών δομών (αριστερό και δεξί ημισφαίριο, μεσολόβιο) παίζει η αμυγδαλή που είναι ένα από τα αρχαιότερα, πρωτογενή όργανα όλων των έμβιων όντων.

Στα πρωτόγονα πλάσματα που διαθέτουν εγκέφαλο, όπως και στον πρωτόγονο άνθρωπο, η λειτουργία της ήταν μέγιστης σημασίας καθώς είναι ο αδένας του φόβου και της προφύλαξης, το τμήμα του εγκεφάλου που ουρλιάζει «πρόσεχε!». Η ζωή μας έχει αλλάξει όμως η αμυγδαλή δεν εξελίχθηκε. Παρέμεινε εκείνη του πρωτόγονου ανθρώπου που τρέχει να προφυλαχθεί από το δεινόσαυρο και στον εικοστό πρώτο αιώνα μάς τυφλώνει τόσο που δεν μπορούμε να ελέγξουμε ρεαλιστικά τον φόβο μας. Είναι το όργανο που κάνει τον άνθρωπο να φουντώνει στα καλά καθούμενα, που προξενεί καβγάδες, εκδηλώνει βία και καταργεί εντελώς τη συνεννόηση.

Η αμυγδαλή είναι μεγάλη κλέφτρα. Επιστημονικά μιλώντας κάνει ‘συγκινησιακή πειρατεία’. Δηλαδή συγκρατεί τη μνήμη ενός επικίνδυνου και δυσάρεστου γεγονότος χωρίς να μπορεί να το εκλογικεύσει και, ανά πάσα στιγμή, κάτι που θυμίζει εκείνον τον παλιό φόβο, την ενεργοποιεί σε τέτοιο βαθμό παραλογισμού. Συχνά θεωρείται και το κέντρο της μανιακής ή διπολικής συμπεριφοράς όπου μπορεί η ψυχοθεραπεία να μην αρκεί και το άτομο παραπέμπεται σε ψυχίατρο για να πάρει φάρμακα.

Οι ερευνητές αναφέρουν την περίπτωση της φοβίας που πήρε το όνομα «το κόκκινο αυτοκίνητο». Ένας άνθρωπος χτυπήθηκε από ένα κόκκινο αυτοκίνητο όταν ήταν τεσσάρων ετών. Είναι πια στα 45 του, οδηγεί ο ίδιος, όμως κάθε φορά που είτε ως πεζός είτε ως οδηγός, αντιλαμβάνεται κόκκινο αμάξι, έστω κι αν το βλέπει σε φωτογραφία, νιώθει πανικό, ιδρώνει, παθαίνει ταχυκαρδία, το βλέμμα του θολώνει, το μυαλό του σταματάει, γιατί η αμυγδαλή του ουρλιάζει «κίνδυνος-κίνδυνος». Μετά από ψυχοθεραπευτική ύπνωση βγήκε στην επιφάνεια το κόκκινο αυτοκίνητο των παιδικών του χρόνων. Κάνοντας ασκήσεις για ένα χρόνο ώστε να μη φοβάται τα κόκκινα αυτοκίνητα, ο ασθενής και οδηγούσε και περπατούσε πιο άνετα χωρίς να παθαίνει πανικό όποτε έβλεπε κόκκινο αυτοκίνητο μπροστά του. Πέρασε 20 χρόνια φυσιολογικής ζωής χωρίς να ξαναπανικοβληθεί λόγω αμυγδαλής που είχε κοιμηθεί, ώσπου στα 66 του είδε μπροστά του τη σύγκρουση ενός κόκκινου αυτοκινήτου με ένα άλλο αδιάφορου χρώματος αυτοκίνητο. Η αμυγδαλή ενεργοποιήθηκε όπως πάντα ανεξέλεγκτα και ο άνθρωπος που, εκείνη την ημέρα ήταν πεζός και μόνο είδε το ατύχημα, έπαθε έμφραγμα και πέθανε επιτόπου.

Κυριολεκτικά η αμυγδαλή είναι ένα ηφαίστειο μονίμως εν ενεργεία. Με καλή συνεργασία των δύο ημισφαιρίων μέσω του μεσολόβιου, συν τη δημιουργική συμβολή του ιππόκαμπου και τη δημιουργία νέων νευρώνων, με ήρεμη ζωή, αυτογνωσία και αποδοχή των δυνατοτήτων του ανθρώπου από τον εαυτό του, το ηφαίστειο κρατιέται αρκετά ήρεμο αλλά ποτέ δεν απενεργοποιείται τόσο που να διαγράψει τις φοβίες του.

Ιππόκαμπος – το αλογάκι που διαλέγει
Βαθιά μέσα στον εγκέφαλό μας και γύρω από την αμυγδαλή, βρίσκεται ο ιππόκαμπος που ονομάστηκε έτσι γιατί μοιάζει με αλογάκι της θάλασσας. Ο ιππόκαμπος είναι ο επιλογέας της μνήμης, των συναισθηματικών καταγραφών, της επεξεργασίας των πληροφοριών και κυρίως το όργανο που φτιάχνει νέα εγκεφαλικά κύτταρα, δηλαδή νέους νευρώνες. Αυτή η δυνατότητα είναι σημαντική και δύο τουλάχιστον λόγους: Πρώτον, οι δημιουργία νέων νευρώνων στους υγιείς συντελεί στη συνέχιση της ζωής και στους ασθενείς, δίνει αυτόματες λύσεις ώστε ο άνθρωπος να επιβιώσει.

Εάν το άτομο διαθέτει σχετικά γερό μεσολόβιο, σχετικά ήρεμη αμυγδαλή και σχετικά καλή ζωή, ο ιππόκαμπος, ειδικά στον ύπνο, αυξάνει τους ριπιδισμούς του (όπως το ανάλαφρο, αδιόρατο κύμα στη θάλασσα) και με αυτόν τον τρόπο καταφέρνει να πετάει τις άχρηστες πληροφορίες, να περιορίζει τα αρνητικά συναισθήματα, και να γεννάει νευρώνες.

Μέχρι και τις αρχές του ‘90 οι νευροεπιστήμονες θεωρούσαν ότι ο εγκέφαλος αναπτύσσεται έως την ηλικία των τεσσάρων χρόνων, εξελίσσεται έως τα εικοσιπέντε και από εκεί κι έπειτα γερνάει, δηλαδή πεθαίνουν σταδιακά τα εγκεφαλικά κύτταρα. Άρα, ο άνθρωπος δεν έχει όρεξη για ζωή, δεν μπορεί να αποκτήσει καινούριες γνώσεις, χάνει την ικανότητα της αυτό-ίασης. Ωστόσο σε νεότερες έρευνες για τον ιππόκαμπο και τη λειτουργία του, διαπιστώθηκε ότι ο εγκέφαλος πλάθει νευρώνες σε όλη του τη ζωή. Όμως αυτοί οι νέοι νευρώνες επιβιώνουν πολύ δύσκολα όσο περνάει η ηλικία του ανθρώπου εκτός κι αν το άτομο επιμείνει στις ‘νέες καταγραφές’ με συστηματικές καθημερινές ασκήσεις. Πιο πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι υπάρχουν πάρα πολλοί παράγοντες που διευκολύνουν τη δημιουργία νέων νευρώνων.

Η σωματική άσκηση, η ζωή σε ενδιαφέρον περιβάλλον, η σεξουαλικότητα, η υγιεινή διατροφή, κι ο καλός ύπνος τουλάχιστον έξι ωρών συντελούν στη δημιουργία νέων νευρώνων ανεξαρτήτως ηλικίας. Μέσω του ιππόκαμπου οι επιστήμονες ελπίζουν σε προόδους στο πρόβλημα του Αλτζχάιμερ, της γεροντικής άνοιας, της σκλήρυνσης κατά πλάκας, της γλωσσικής αφασίας και άλλες ασθένειες.

Ωστόσο για να διατηρηθούν οι νέοι νευρώνες πρέπει να λειτουργεί καλά η μνήμη και το συναίσθημα άρα το δεξί ημισφαίριο. Τονίζεται ότι όσο μεγαλώνει ο άνθρωπος τόσο χρειάζεται μεγαλύτερη επανάληψη στην εκμάθηση νέων γνώσεων ώστε να εντυπωθούν στον εγκέφαλο, καθώς με την επανάληψη παρακάμπτονται οι τυπικές αρνήσεις του αριστερού ημισφαιρίου που βαριέται τις αλλαγές, άρα και τις νέες γνώσεις. Π.χ. σαφώς ένας νέος άνθρωπος μαθαίνει γρήγορα μια ξένη γλώσσα όμως και ένας άνθρωπος στα εβδομήντα του μπορεί να μάθει, αρκεί να αποδεχτεί το γεγονός ότι θα απορροφήσει τις νέες πληροφορίες αφιερώνοντας περισσότερο χρόνο. Αν δηλαδή ο άνθρωπος θέλει να μάθει κάτι, το πρώτο που οφείλει να πει στον εαυτό του είναι το κοινότοπο αλλά σοφό, «ποτέ δεν είναι αργά» και να το κάνει με αυτοπεποίθηση και χαρά. Ο,τιδήποτε θεωρεί υποχρέωση και όχι απόλαυση, σπανίως εντυπώνεται πλήρως στον εγκέφαλό του, γιατί ο ιππόκαμπος επιλέγει νέες γνώσεις με το κριτήριο του ‘θέλω’ και όχι του ‘πρέπει’ καθώς όσα ηδονίζουν το δεξί βουβό ημισφαίριο είναι όσα αναλαμβάνει να πραγματοποιήσει το αριστερό.

Ας δούμε και ένα παράδειγμα ενεργοποίησης και χρήσης νέων νευρώνων από έρευνα που έγινε σε καρκινοπαθείς καλλιτέχνες στην Αμερική, Αυστραλία και Καναδά, με 1200 ασθενείς. Ογκολόγοι σε συνεργασία με νευροεπιστήμονες, ψυχιάτρους και ψυχοθεραπευτές, χώρισαν τους ασθενείς σε δύο ομάδες: Εκείνους που ασθενούσαν ενώ είχαν κάποιο μισοτελειωμένο έργο (βιβλίο, πίνακα, ταινία, μουσική) και όσους βρίσκονταν σε δημιουργική νάρκη. Διαπιστώθηκε ότι οι πρώτοι είχαν θετικότερη αντιμετώπιση της ασθένειάς τους και μεγαλύτερη υπομονή στις ταλαιπωρίες της θεραπείας τους ενώ δήλωναν σίγουροι ότι θα γιατρευτούν για να τελειώσουν το έργο τους. Αντίθετα οι δεύτεροι, οι μη παραγωγικοί, αντιμετώπιζαν την κατάστασή τους με πεσιμισμό, εκνευρισμό, θυμό και πανικό. Σε όσους από τη δεύτερη ομάδα υπήρχαν ‘εξωγενείς ενισχύσεις’, δηλαδή συγγενείς και φίλοι να τους πείσουν ότι έχουν έργο ακόμα να δημιουργήσουν, οι συμπεριφορές ήταν πιο ήπιες, ενώ όσοι ήταν μόνοι τους ή είχαν χρόνια να παράξουν έργο, εμφάνιζαν συμπεριφορές ολέθριες για την εξέλιξη της ασθένειάς τους. Η έρευνα συνεχίζεται και προς το παρόν μια μεγάλη ομάδα επιστημόνων έχει ανακοινώσει ότι ο ιππόκαμπος των καλλιτεχνών της πρώτης ομάδας, αναπτύσσει ταχύτερα νέους νευρώνες συγκριτικά με τους καλλιτέχνες της δεύτερης ομάδας. Όμως ακόμα και στη δεύτερη ομάδα, όσοι πιστεύουν ότι θα δημιουργήσουν, έχουν μεγαλύτερη παραγωγή νέων νευρώνων συγκριτικά με όσους νομίζουν ότι τέλειωσαν με την τέχνη τους.

Δηλαδή, ακόμα και η ικανότητα της αυτό-ίασης, ενδυναμώνεται ή αποδυναμώνεται ανάλογα με την παραγωγή νέων εγκεφαλικών κυττάρων. Οι επιστήμονες ερευνούν πλέον εκτενώς την ικανότητα της αυτό-ίασης σε σχέση με τη λειτουργία του εγκεφάλου και διαπιστώνουν ότι η ευχάριστη ζωή, οι στόχοι και η ελπίδα δεν είναι πλέον αφηρημένες έννοιες, αλλά στοιχεία που κάνουν τον άνθρωπο να υπερνικήσει σοβαρές ασθένειες.

Εγκέφαλος – Δημιουργικότητα – Τέχνη
Πολλοί πιστεύουν ότι ο καλλιτέχνης χρειάζεται δυστυχία για να δημιουργήσει. Δεν υπάρχει μεγαλύτερο ψέμα. Στατιστικά ελάχιστοι καλλιτέχνες είχαν και απίστευτα δυστυχισμένη ζωή. Η ιστορική περίοδος, οι συνθήκες και ο γεωγραφικός ντετερμινισμός, δεν τους έδωσαν την παραμικρή ευκαιρία για να καλυτερεύσουν τη ζωή τους. Στην πραγματικότητα και ο καλλιτέχνης, όπως όλοι οι άνθρωποι άλλωστε, έχει ανάγκη από υγεία, χαρά, ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον, φίλους, μια κοινωνία ανοιχτή και ανεκτική και μια σχετική οικονομική άνεση. Ας μην ξεγελιόμαστε. Όταν πεινάς δεν προλαβαίνεις να κάνεις τέχνη, όπως έλεγε κι ο Μαρξ. Σαφώς, μια πλήρης ζωή και ένας υγιής οργανισμός φτιάχνουν έναν άνθρωπο πιο ενεργητικό άρα και πιο δημιουργικό. Όταν ο άνθρωπος διατηρεί σχετική ισορροπία, προλαβαίνει να οραματιστεί άρα και να βάλει σε πράξη το όραμά του. Το ίδιο ισχύει και για την καλλιτεχνική δημιουργία.

ΤΑ ΗΜΙΣΦΑΙΡΙΑ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ
Ας σκεφτούμε το δεξί και το αριστερό ημισφαίριο σε σχέση με ένα μυθιστόρημα. Πώς το δουλεύουμε; Το αριστερό φτιάχνει τους ρόλους, την αλληλουχία, τις λεπτομέρειες. Το δεξί όμως έδωσε την έμπνευση, οραματίστηκε το σύνολο, το ύφος, τα χρώματα, τις οσμές, τα συναισθήματα, το γενικό πλαίσιο όπου θα κινηθούν οι ρόλοι. Ωστόσο χωρίς ήρεμη αμυγδαλή, το μεσολόβιο δεν θα καταφέρει να μεταβιβάσει πληροφορίες απ’ το ένα ημισφαίριο στο άλλο, άρα δεν θα καταφέρουμε να γράψουμε γραμμή. Το ίδιο ισχύει και για κάθε μορφής τέχνη: Το δεξί οραματίζεται τι θέλει να φτιάξει, το αριστερό εκτελεί.

Ακριβώς το ίδιο ισχύει και για όσους δεν είναι καλλιτέχνες. Η νοικοκυρά σκέφτεται με το δεξί της ημισφαίριο το φαγητό και το εκτελεί με το αριστερό, ο ξυλουργός φαντάζεται με το δεξί το έπιπλο και το κατασκευάζει με το αριστερό του ημισφαίριο. Η έλλειψη φαντασίας και οραματισμού σταματάει την πράξη και η φαντασία ζωντανεύει μέσω των πράξεων.

Η ολιστική νοημοσύνη στη χρήση του εγκεφάλου
Αρχές του 1980 κυκλοφόρησε η θεωρία της Πολλαπλής Νοημοσύνης (MIQ) σε αντιπαράθεση με τις ‘τυπικές’ μετρήσεις του IQ και σε συμπλήρωση της συναισθηματικής νοημοσύνης EQ. Η ολιστική νοημοσύνη συντίθεται από εφτά είδη νοημοσύνης: λεκτική, λογικομαθηματική, μουσική, σωματική-συναισθητική, χωρική-γεωγραφική, διαπροσωπική και ενδοπροσωπική. Πρόσφατα προστέθηκαν άλλα δύο είδη νοημοσύνης: η φυσιοκρατική και η υπαρξιακή. Η ολιστική ανάπτυξη όλων των ειδών νοημοσύνης αφορά στον άνθρωπο ως όλον, αφού έτσι κι αλλιώς συνδυάζει αντίθετα και συμπληρωματικά χαρακτηριστικά: Λογικός και διαισθητικός, πρακτικός και ονειροπόλος, προσγειωμένος και οραματιστής.

Ωστόσο πώς μπορεί ο άνθρωπος και ειδικότερα ο καλλιτέχνης, να ενδυναμώσει το μεσολόβιό του ώστε να δώσει τη δυνατότητα στον ιππόκαμπο να δημιουργήσει νέους νευρώνες; Παρακάτω προτείνονται απλές ασκήσεις ενδυνάμωσης του δεξιού ημισφαιρίου ώστε να πειστεί το αριστερό ημισφαίριο να ξεκουνηθεί και να δράσει. Οι επιστήμονες έχουν παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι που εφαρμόζουν συστηματικά τις προτεινόμενες ασκήσεις, εμφανίζουν καλύτερη διάθεση, αντιμετωπίζουν θετικότερα τα προβλήματα και γίνονται πιο δημιουργικοί κι ευρηματικοί σε θέματα που τους απασχολούν.

Ασκήσεις ενδυνάμωσης, διεύρυνσης και ενεργοποίησης του δεξιού ημισφαιρίου
Παρακάτω προτείνονται ασκήσεις που μπορεί να κάνει ο καθένας ώστε να ‘ξυπνήσει’ το δεξί του ημισφαίριο που με τη σειρά του θα κάνει πιο νεανικό το αριστερό.

1- Το παιχνίδι

Μια επίσκεψη στην παιδική χαρά με ένα παιδί, τα επιτραπέζια, το φλερτ, η επαφή με παιδιά και ζώα στη ζωή μας, ενεργοποιούν περιοχές του εγκεφάλου που συνήθως δεν χρησιμοποιούνται απ’ τους ενήλικες. Ο Δυτικός πολιτισμός έχει εξαφανίσει το δικαίωμα στο παιχνίδι και συχνά όσοι παίζουν στην καθημερινότητά τους αντιμετωπίζονται ως φαιδροί, ανεύθυνοι ή ανεδαφικοί. Οι έρευνες ωστόσο αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετο: Ασθενείς που συμμετείχαν σε ομαδικά παιχνίδια, είχαν ταχύτερη ανάρρωση. Διευκρινίζεται εδώ ότι οι έρευνες αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό τα ιντερνετικά παιχνίδια όπου ο παίχτης βρίσκεται απέναντι στην οθόνη και στην ουσία δεν δρα στον πραγματικό έξω κόσμο. Ωστόσο ακόμα και αυτού του είδους τα παιχνίδια λειτουργούν θετικά όταν χρησιμοποιούνται μέσα στη σχολική αίθουσα καθώς ενεργοποιούν τα παιδιά προς τη συντροφικότητα. Ο καλλιτέχνης που εντάσσει το παιχνίδι στη ζωή του, αντιμετωπίζει πιο εύκολα τα προβλήματα που πιθανόν συναντά στο έργο του. Ας σκεφτούμε τον συγγραφέας που καταπιάνεται με έναν βαρύ χαρακτήρα, όπως τον ρόλο ενός δολοφόνου και νιώθει να ‘βαραίνει’ ο ίδιος: Αν βγει από το έργο του και παίξει έστω για λίγο, θα επιστρέψει ανανεωμένος και αποστασιοποιημένος στον χαρακτήρα, καθώς θα έχει δώσει περιθώριο στο δεξί ημισφαίριο να ανακάμψει και να ενημερώσει το αριστερό ότι και το γράψιμο είναι και αυτό ένα παιχνίδι. Διευκρινίζεται εδώ ο ρόλος του υποσυνείδητου όπως ο όρος χρησιμοποιείται και στις νευροεπιστήμες και στην ψυχολογία: Το υποσυνείδητο αδυνατεί να κάνει την παραμικρή διάκριση μεταξύ πραγματικού και φαντασιακού. Έτσι ο ρόλος του φονιά επηρεάζει τον ψυχισμό του συγγραφέα εκτός κι αν ο ίδιος πείσει τον εγκέφαλό του με συστηματικές επαναλήψεις ότι δεν είναι αυτός ο φονιάς, αλλά γράφει για έναν φονιά. Και πώς γίνεται αυτό; Με τη φράση, «εγώ γράφω, εγώ είμαι συγγραφέας, εγώ κατασκευάζω ένα φονιά και παίζω με το κατασκεύασμά μου» που επαναλαμβάνει καθημερινά στον εαυτό του στα διαλείμματα που κάνει.

2- Η επανάληψη μήτηρ της γνώσης

Χρειαστήκαμε τουλάχιστον 12 χρόνια για να μάθουμε ελληνικά. Αντίστοιχα ως υγιείς και σκεπτόμενοι ενήλικοι, χρειαζόμαστε χρόνο, αποφασιστικότητα, πείσμα, επιμονή και υπομονή για να εντυπωθούμε νέες γνώσεις μετά τα τριάντα. Οι νέοι νευρώνες δημιουργούνται απ’ τον ιππόκαμπο. Πώς όμως διατηρούνται, δηλαδή, πώς λειτουργούν γνωστικά και αναμνηστικά; Με την επανάληψη. Μαθαίνουμε πάντα, δυστυχώς πιο αργά όσο μεγαλώνουμε, αλλά το σημαντικό είναι ότι μπορούμε να μαθαίνουμε ως τα γεράματά μας και μάλιστα μαθαίνοντας, αναστέλλουμε τις διαδικασίες γήρανσης. Αυτό συμβαίνει επειδή το δεξί βουβό ημισφαίριο, λαχταράει νέες εμπειρίες, επιδιώκει τις εκπλήξεις, το άγνωστο και διαθέτει την τόλμη να ξεκινήσει ο,τιδήποτε καινούργιο ανεξαρτήτως ηλικίας. Για την ακρίβεια το δεξί δεν έχει ηλικία, παραμένει πάντα παιδί γεμάτο περιέργεια. Αν το διατηρούμε σε εγρήγορση, τότε υποχρεώνουμε το αριστερό να πράξει όσα το δεξί ονειρεύεται. Παρατηρήθηκε ότι η εκμάθηση νέων δεξιοτήτων διατηρεί τους νευρώνες ελαστικούς ακόμα και μετά τα εξήντα ενώ παράλληλα ο άνθρωπος που μαθαίνει κάτι καινούργιο σε μεγάλη ηλικία, βρίσκει την όρεξη και την πίστη να μάθει κάτι ακόμα.

3- Ο σχεδιασμός του διανοητικού χάρτη

Έχει παρατηρηθεί ότι οι άνθρωποι που φτιάχνουν λίστες όπου καταγράφουν τους στόχους και τα όνειρά τους (όχι του ύπνου, αλλά του ξύπνιου), δηλαδή αφήνουν το δεξί βουβό να εκφραστεί, ενεργοποιούν το αριστερό ημισφαίριο να τα κάνει πράξη.

Το ίδιο περίπου συμβαίνει όταν ο συγγραφέας φτιάχνει πλάνο του βιβλίου του, ανεξάρτητα αν θα το τηρήσει απόλυτα. Εδώ υπεισέρχεται η διδασκαλία της δημιουργικής γραφής, αφού μας προσφέρει τεχνικές αντιμετώπισης του υλικού μας και πραγματοποίησης του στόχου μας, δηλαδή την ολοκλήρωση του βιβλίου μας.

Το ίδιο συμβαίνει και σε όλους τους διάσημους καλλιτέχνες άλλων τεχνών αλλά και τους πετυχημένους επιχειρηματίες. Βάζουν στόχους που τους στήνουν οργανωμένα και τους οραματίζονται χωρίς να αφήνουν τίποτα να παρενοχλεί το όραμά τους, μέχρι να το υλοποιήσουν. Γενικότερα, ο άνθρωπος που στήνει εκ των προτέρων θετικά σενάρια για τη ζωή του, είναι και πιο ώριμος στο να τα πραγματοποιήσει.

4- Το τραγούδι

Παρατηρήθηκε από ερευνητές ότι όσοι σκέφτονται φωναχτά και τραγουδιστά, παρακινούν το δεξί ημισφαίριο να συμμετάσχει περισσότερο κι έτσι οι νέες ιδέες γίνονται πιο εύκολα πράξη. Δηλαδή, αν ο συγγραφέας έχει «κολλήσει», θα νιώσει να λύνεται, αν διαβάσει δυνατά τις σελίδες του και στον εαυτό του και σε κάποιον που εμπιστεύεται. Επιπλέον παρατηρήθηκε ότι οι διάλογοι στο μυθιστόρημα όπως και στο θεατρικό, όταν εκφράζονται τραγουδιστά, βοηθούν τον συγγραφέα να διορθώσει ώστε να αποδοθεί φυσικά ο «προφορικός» λόγος του ήρωα. Αν το δούμε απ’ την πλευρά του εγκεφάλου, το τραγούδι ενεργοποιεί το δεξί ημισφαίριο που με το κέφι του κάνει το αριστερό να δουλέψει, δηλαδή πολεμάει την τεμπελιά του με τη μέθοδο της ‘εστιασμένης εγρήγορσης’ και πράττει ό,τι οραματίστηκε το δεξί.

5- Η μουσική

Συχνά οι μαθητές ακούνε μουσική καθώς διαβάζουν και οι γονείς τους διαμαρτύρονται. Στην ουσία οι νέοι ασυναίσθητα ενεργοποιούν το δεξιό τους ημισφαίριο ώστε να κατανοήσουν και να απορροφήσουν τη γνώση μέσω του συναισθήματος, ενώ οι γονείς ενεργούν με το αριστερό τους ημισφαίριο γιατί αφέθηκαν στην κυριαρχία της στείρας λογικής. Το ίδιο ισχύει και για τους καλλιτέχνες.

Πολλοί συγγραφείς έχουν τονίσει τη σύνδεση της αγαπημένης τους μουσικής με τη συγγραφή και μάλιστα αρκετοί δηλώνουν ότι ανάλογα με το ρόλο που γράφουν, αλλάζουν και μουσικό υπόστρωμα την ώρα της εργασίας τους. Το ίδιο συμβαίνει με όσους την περίοδο της δημιουργίας, παίζουν μουσική, όπως ο Τζόις την κιθάρα του και πολλοί άλλοι πιάνο. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο συγγραφέας οφείλει να κατέχει άριστα το μουσικό όργανο που χρησιμοποιεί, καθώς μόνο το αριστερό ημισφαίριο κριτικάρει, ενώ το δεξί δημιουργεί. Η χωρίς στίχο μουσική έχει διαπιστωθεί ότι λειτουργεί και θεραπευτικά και προωθητικά στους ανθρώπους.

6- Η ζωγραφική

Θεωρείται η τέχνη που εξαρτάται δραστικά από το δεξιό ημισφαίριο. Αν ο συγγραφέας σκιτσάρει ή έστω κόψει φωτογραφίες των εικόνων που αντιστοιχούν στο βιβλίο του, δηλαδή αν αυτό που φαντάστηκε το δει μπροστά του, το κείμενο θα βγει πολύ πιο εύκολα και θα είναι πιο κοντά στα όσα οραματίστηκε ότι θέλει να γράψει. Διαπιστώθηκε από πειράματα ότι καθώς ο άνθρωπος σκιτσάρει, ζωγραφίζει ή φτιάχνει κολάζ, λύνει προβλήματα και της ζωής του και της τέχνης του.

Ας θυμηθούμε τον Ελύτη και το πάθος του με τα κολάζ. Επιπλέον συγγραφείς, όπως ο Στίβεν Κινγκ, η Τζόις Κάρολ Όουτς, ο Μουρακάμι και πάρα πολλοί άλλοι, δηλώνουν ότι για να περιγράψουν μια σκηνή βγαίνουν στο δρόμο, τρέχουν με τα γουόκμαν στα αυτιά και καταγράφουν με την περιφερική τους όραση στοιχεία και καταστάσεις που έπειτα περνούν στα έργα τους. Δηλαδή ζωγραφίζουν νοερά αυτό που τους χρειάζεται. Έτσι κι αλλιώς ο εγκέφαλος λειτουργεί πιο εύκολα με εικόνες που έπειτα τις κάνει λέξεις. Οπότε τροφοδοτώντας τα ημισφαίριά μας με τις εικόνες που θέλουμε είτε στην καθημερινότητά μας, είτε στην τέχνη μας, δίνουμε τη δυνατότητα στον εαυτό μας, να εφαρμόσει στην πράξη τις εικόνες.

7- Το γράψιμο με το «άλλο» χέρι

Αμέτρητες μελέτες απέδειξαν ότι όταν ο δεξιόχειρας χρησιμοποιεί το αριστερό του χέρι για να γράψει, ο εγκέφαλος αισθάνεται ευφορία καθώς ξυπνάει αμέσως το δεξί ημισφαίριο, άρα το παιδί. Παράλληλα, εμφανίζονται νέες ιδέες, κέφι και όρεξη για δουλειά. Τονίζεται ότι και το γράψιμο με το «άλλο» χέρι θέλει συστηματική πρακτική εφαρμογή. Εν μέρει το ίδιο ισχύει και για τους αριστερόχειρες, μόνο που σε αυτούς ενδυναμώνεται το κέντρο της λογικής που είναι εξίσου χρήσιμο για τον συγγραφέα, ειδικά όταν βρίσκεται στο στάδιο της επιμέλειας του έργου του. Επιπλέον το γράψιμο με το μη κυρίαρχο χέρι, αφήνει περιθώρια στο δεξιό ημισφαίριο να εκφραστεί κι έτσι ενώ όταν κανείς διαβάζει όσα έγραψε, μπορεί να του φανούν ασυναρτησίες, ο συγγραφέας που χρησιμοποιεί το «άλλο» χέρι, ίσως ανακαλύψει και νέες ‘φωνές’ στους ρόλους του.

Γενικότερα αν κανείς παρατηρήσει τους αριστερόχειρες, θα διαπιστώσει ότι είναι άνθρωποι πιο κεφάτοι, πιο δεκτικοί, πιο ‘ελεύθεροι’ και έτοιμοι για το άγνωστο. Αυτό συμβαίνει επειδή έχουν αφήσει ανοιχτό το δεξί τους ημισφαίριο.

8- Η δύναμη της αυθυποβολής

Θεωρείται δεδομένο ότι το δεξί ημισφαίριο είναι ένα παιδάκι που δεν αναγνωρίζει το ψέμα από την αλήθεια, ενώ το αριστερό ξέρει πολύ καλά τη διαφορά και ψεύδεται μόνο από σκοπιμότητα. Όμως αν το πρωί ξυπνώντας κοιταχτείτε στον καθρέφτη και χαμογελάσετε έστω και μηχανικά, ο εγκέφαλος θα πάρει το μήνυμα του χαμόγελου ως καθαρή αλήθεια και θα πειστεί για το κέφι σας καθώς δεν διαχωρίζει το αληθινό από το ψεύτικο, οπότε η αμυγδαλή θα ηρεμήσει και ο ιππόκαμπος θα ενεργοποιηθεί ώστε να αρχίσει τη δημιουργία νέων νευρώνων.

Αν ο συγγραφέας που έχει μπερδευτεί, πει δυνατά στον εαυτό του, «μπορείς, συνέχισε» ο εγκέφαλος θα πειστεί και θα ενεργοποιηθεί προς την κατεύθυνση που τον οδηγούμε. Ουσιαστικά η ενθάρρυνση που έτσι κι αλλιώς υπάρχει στο βουβό δεξί, θα γίνει πράξη από το αριστερό και το μπλοκάρισμα θα εξαφανιστεί ή τουλάχιστον θα μειωθεί.

9- Ο εστιασμός, ο διαλογισμός, ο οραματισμός

Ο δόκτωρ Τσαρλς Γκάρφιλντ (Charles Garfield) πρώην ερευνητής της NASA και νυν πρόεδρος του Performance-Science Institute στο πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ εξήγησε επιστημονικά το φαινόμενο της ενδυνάμωσης του νου, χρησιμοποιώντας ένα πείραμα που πρώτοι εφάρμοσαν οι Σοβιετικοί επιστήμονες ειδικευμένοι στον αθλητισμό κατά τη δεκαετία του 1980, πριν και κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων. Οι επιστήμονες τους χώρισαν σε τέσσερις ομάδες.

Ομάδα 1- Οι αθλητές που έκαναν 100% συστηματική σωματική άσκηση.
Ομάδα 2- Αθλητές που έκαναν 75% σωματική άσκηση και 25% διανοητική.
Ομάδα 3- Αθλητές που έκαναν 50% σωματική άσκηση και 50% διανοητική.
Ομάδα 4- Αθλητές που έκαναν 25% σωματική άσκηση και 75% διανοητική.

Όπου αναφέρεται η λέξη ‘διανοητική’ σημαίνει ότι οι αθλητές έβλεπαν νοερά τον εαυτό τους να ασκείται, παρατηρούσαν τους μύες τους, τις κινήσεις τους, τον ρυθμό τους, τον οργανισμό τους, χωρίς ωστόσο να κάνουν την παραμικρή σωματική κίνηση. Τονίζεται εδώ ότι όλοι οι αθλητές είχαν τεράστια πείρα στη σωματική άσκηση και την εφάρμοζαν από παιδιά, δηλαδή οι νοερές πράξεις είχαν πραγματική και εικονική αποτύπωση στον εγκέφαλό τους.

Τα αποτελέσματα και των Ρώσων επιστημόνων και του Γκάρφιλντ που επανέλαβε το ίδιο πείραμα, ήταν αποκαλυπτικά για τη δύναμη του νου.

Η ομάδα 1 έδειξε σημαντική καλύτερη εξέλιξη απ’ την ομάδα 3, ενώ η ομάδα 3 είχε καλύτερη πρόοδο απ’ την ομάδα 2 και η ομάδα 2 ήταν καλύτερη απ’ την ομάδα 1. Όμως οι αθλητές της ομάδας 4 που έκαναν μόνο νοερές ασκήσεις έδειξαν τη μεγαλύτερη εξέλιξη, χωρίς να κουνήσουν το δαχτυλάκι τους! Δηλαδή η διανοητική τους δύναμη βελτίωσε τη σωματική τους δύναμη.

Αργότερα παρεμφερή πειράματα έγιναν με καρκινοπαθείς, με καταθλιπτικούς, με φυλακισμένους, με πενθούντες. Σε όλους ζητήθηκε να σκεφτούν καλύτερες εποχές, να βρουν καλύτερες εικόνες της χαράς που είχαν κάποτε ζήσει και να τις επαναλάβουν στο ‘εδώ και τώρα’ με το μυαλό τους.

Ασφαλώς είναι δύσκολο να πειστεί κάποιος τη στιγμή που περνά χάλια, ότι με θετικές φράσεις και ενθάρρυνση του εαυτού του, μπορεί να αλλάξει την κατάστασή του, όμως αυτό δείχνουν αμέτρητες επιστημονικές μελέτες.

Εδώ πρέπει να γίνει και ο διαχωρισμός μεταξύ ‘θετικής σκέψης’ και ενδυνάμωσης του νου. Ναι, η θετική σκέψη, η καλή πρόθεση σε πρόσωπα και καταστάσεις, είναι κατευναστική για την αμυγδαλή, όμως η ευεργεσία σταματάει εκεί, καθώς η θετική σκέψη δεν οργώνει νέες αποτυπώσεις στους εγκεφαλικούς νευρώνες. Η ενδυνάμωση απ’ την άλλη του εαυτού, η πίστη ότι μπορείς να καταφέρεις τους στόχους σου (αρκεί να μη θέλει κάποιος που είναι διακόσια κιλά να χορέψει μπαλέτο), η πρόθεση για πράξεις που φέρνει αυτό στον άνθρωπο, δημιουργεί τεράστια διαφορά.

Η Δύση έχει αρχίσει να αντιλαμβάνεται την αξία της αυτοσυγκέντρωσης, του εστιασμού, της σιωπής και της γαλήνης, όπως εφαρμόζεται αιώνες τώρα στην Ανατολή. Ο εγκέφαλος εκτός απ’ τα λιπίδια που τον τρέφουν, χρειάζεται τον εαυτό του, δηλαδή ο άνθρωπος χρειάζεται απομόνωση έστω και ένα τέταρτο την ημέρα για να δει μέσα του, να συνομιλήσει με το εγώ του. Ο διαλογισμός μπορεί να επιφέρει τεράστιες αλλαγές στη συμπεριφορά, την αντίληψη, το συναίσθημα, τον τρόπο που βλέπουμε τη ζωή.

Ο Κρισναμούρτι έλεγε: «ένα γρανάζι στο μυαλό σου να γυρίσει, θα γυρίσουν όλα». Εννοούσε ότι ο κόσμος, όπως τον αντιλαμβανόμαστε, είναι θέμα οπτικής γωνίας και οι απόψεις μας συχνά είναι εγκάθετες, οπότε δεν αφήνουν χώρο στη φαντασία ούτε τον οραματισμό. Άλλοι σοφοί της Ανατολής, λένε ότι όταν το μυαλό αδειάζει, γεμίζει η ψυχή.

Αφού λοιπόν οι καλλιτέχνες δημιουργούν με την ψυχή τους, τη θέλουν γεμάτη ώστε να μπει βαθιά στο έργο τους και να απομακρυνθεί απ’ την καθημερινότητα, άρα χρειάζονται αποστασιοποίηση, αυτοσυγκέντρωση, εστιασμό και οραματισμό.

Οι αλλαγές που θα δει όποιος εξασκεί συστηματικά την τέχνη της σιωπής, του οραματισμού και της αυτοσυγκέντρωσης είναι συγκλονιστικές. Τώρα πια οι επιστήμονες έχουν καταφέρει να δουν πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος όταν ηρεμεί και διαβεβαιώνουν ότι αποκτά δυνάμεις που πριν νόμιζε ότι δεν είχε. Ωστόσο η άσκηση της ενδυνάμωσης του εγκεφάλου με νέες απόψεις, θέλει χρόνο, πείσμα και επιμονή. Παρατηρήθηκε πρόσφατα σε μελέτες ότι αν ένας άνθρωπος λέει επί πέντε λεπτά την ημέρα στον εαυτό του τη φράση, «μπορώ να κάνω πράξη όσα ονειρεύομαι» σε τρεις μήνες, αφενός θα εμφανίσει νέες ιδέες για όσα χρόνια του φαίνονταν μεγάλα προβλήματα και αφετέρου θα παρουσιάσει τεράστιες αλλαγές και στη συμπεριφορά του. Θα γίνει πιο ανοιχτός σε πειραματισμούς, θα χρησιμοποιεί πιο γρήγορα νέες δεξιότητες και θα πραγματοποιεί με ταχύτητα όσα μέχρι πρότινος τον φόβιζαν.

Φυσικά οι αλλαγές αυτές θα περάσουν και στα έργα του καλλιτέχνη. Ας επικεντρωθούμε στον συγγραφέα.

Αν σταματήσει να γράφει και δει μπροστά του τους ήρωές του, την εποχή που ζουν, το πώς συμπεριφέρονται, κινούνται, δρουν ή αντιδρούν, δηλαδή αν φτιάξει ένα νοερό σενάριο πριν και ενόσω γράφει το βιβλίο του, το έργο και θα βγαίνει πιο εύκολα και θα είναι αυτό που όντως θέλει να γράψει.

Διευκρινίζεται πάντως ότι ο οραματισμός και η διανοητική ενθάρρυνση, θέλει τη συνεργασία του αριστερού ημισφαιρίου που μπορεί να σημαίνει ενδελεχής έρευνα στα πραγματολογικά, ιστορικά και κοινωνιολογικά στοιχεία που πιθανόν απαιτεί το έργο. Και ακριβώς αυτή η έρευνα θα βοηθήσει τον συγγραφέα, να μπει βαθύτερα στη δουλειά του, θα αποτελέσει ένα είδος διαλογισμού και οραματισμού.

Τα ίδια ισχύουν και για όσους δεν είναι καλλιτέχνες όπως και όσους αντιμετωπίζουν σοβαρά θέματα, είτε υγείας, είτε οικονομικά. Αν ο άνθρωπος καταφέρει έστω για λίγο να βάλει στην άκρη τα προβλήματά του και ηρεμήσει, αν τα θεωρήσει κάτι σαν ένα έπιπλο που δεν του αρέσει και πρέπει να του αλλάξει χρήση ή να το πετάξει, ο εγκέφαλος θα μπορέσει να τα αντιμετωπίσει κάτω από νέο πρίσμα, με αισιοδοξία και αυτοπεποίθηση. Αν δε ο άνθρωπος συνεχίσει τη διανοητική του ενθάρρυνση και πέραν των τριών μηνών και την βάλει στην καθημερινότητά του, θα δει να εξαφανίζονται πολλά από όσα θεωρούσε ανυπέρβλητα εμπόδια.

10 – Η τέχνη του κινηματογράφου και της εικόνας

Συχνά οι ψυχοθεραπευτές με πελάτη που δηλώνει ότι δεν μπορεί να κλάψει ή να γελάσει, του ζητούν να δει ταινίες που θα τον κάνουν να κλάψει ή να γελάσει. Το ίδιο κάνουν και οι γιατροί με τους καρκινοπαθείς, με έμφαση στις κωμωδίες. Έρευνες που έγιναν σε ιδρύματα και σχιζοφρενείς απέδειξαν ότι οι ασθενείς χαλάρωναν όταν έβλεπαν κωμωδίες και μιλούσαν πιο εύκολα αφού είχαν κλάψει βλέποντας μια δραματική ταινία.

Ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας την ίδια τακτική, αφενός χαλαρώνει και αφετέρου σχετίζεται καλύτερα με το έργο του, τη στιγμή της δημιουργίας. Π.χ. κάποιος περιγράφει μια γυναίκα αλλά είναι άντρας. Αν παρακολουθήσει αρκετές ταινίες όπου πρωταγωνιστούν γυναίκες, θα βρει πιο εύκολα πώς είναι ο ρόλος που θέλει να αποδώσει. Περίπου το ίδιο συμβαίνει και όταν ο συγγραφέας πιάνει παλιές φωτογραφίες στα χέρια του ή βρίσκει φωτογραφίες που τον βοηθούν να αντιστοιχίσει το έργο του με την εποχή, τα ρούχα με τους ρόλους, την ατμόσφαιρα με το ύφος.

11 – Η φυσική άσκηση, η υγιεινή διατροφή και η ψυχοθεραπεία

Ο άνθρωπος έχει άμεση ανάγκη την επαφή με τη φύση. Πάρα πολλοί συγγραφείς δηλώνουν πόσο τους αρέσει το περπάτημα ή το τρέξιμο και φυσικά όλοι οι άνθρωποι ηρεμούν όταν βρίσκονται στο δάσος ή στη θάλασσα.

Αν ο συγγραφέας αποφασίσει να έρθει σε επαφή με το φυσικό περιβάλλον, τα κείμενά του θα αποκτήσουν μια εγγενή φυσικότητα που θα μεταδίδεται στους αναγνώστες μέσω του δεξιού ημισφαιρίου. Έχει παρατηρηθεί ότι ο καλλιτέχνης που περπατάει, γυμνάζεται, τρέχει, βουβαίνει το αριστερό ημισφαίριο που διαρκώς κριτικάρει, κάνει την αμυγδαλή να καλμάρει, ενδυναμώνει το μεσολόβιο κι έτσι το δεξιό ημισφαίριο περνάει τις ιδέες του πιο γρήγορα στον εγκέφαλο.

Γενικότερα, όποιο πρόβλημα θέτουμε στον εγκέφαλο μέσω του δεξιού ημισφαιρίου, το αριστερό θα προσπαθήσει να το λύσει. Αν για παράδειγμα, ενώ ο ρόλος υπάρχει, ο συγγραφέας δεν ξέρει σε ποια χρονολογική εποχή να τον τοποθετήσει, από τη στιγμή που θα κάνει αυτή την ερώτηση, θα βρει και την απάντηση μέσω της συνεργασίας των ημισφαιρίων. Και όσο πιο συχνά ο συγγραφέας βρίσκεται στη φύση, τόσο πιο εύκολα θα ενεργοποιείται το δεξί του ημισφαίριο.

Φυσικά μέγα ρόλο στη διατήρηση της διαύγειας που χρειάζεται ο συγγραφέας και στην καλή του διάθεση ως προς τον εαυτό του και το έργο του, παίζει και η σωστή διατροφή. Συχνά κάποιοι διατείνονται ότι το ποτό ή οι εθιστικές ουσίες, έκαναν καλό στη γραφή τους. Αυτό είναι τεράστιο ψέμα. Οι υπερβολική χρήση ουσιών, νεκρώνει νευρώνες και μειώνει την ικανότητα της ανάπλασης. Όσοι τις χρησιμοποιούν έχουν σαφώς μια εγγενώς υπερενεργοποιημένη αμυγδαλή που με το ποτό ή τις ουσίες λαγοκοιμάται, όμως αυτή η ‘ύπνωση’ δεν σημαίνει ότι αποδίδει και στο έπακρο των όσων θα μπορούσε ένας πιο υγιής καλλιτέχνης να δημιουργήσει.

Συχνά η άρνηση εφαρμογής των προαναφερόμενων πρακτικών ασκήσεων όπως και της ψυχοθεραπείας, είναι αποτέλεσμα της κάκιστης επικοινωνίας των ημισφαιρίων και πιθανόν το γεγονός ότι τα παιδικά τραύματα του δημιουργού δεν βρίσκουν χώρο να ομολογηθούν και να ενταχθούν με γαλήνη στη ζωή του, καθώς το μεσολόβιο και η αμυγδαλή του παρουσιάζουν προβλήματα. Ωστόσο η ψυχοθεραπεία σε συνδυασμό με τον διαλογισμό και τη σωματική άσκηση, θεραπεύουν σε μεγάλο βαθμό τον εγκέφαλο, άρα και την ψυχή, ώστε ο δημιουργός να λειτουργεί σε ένα περιβάλλον αυτοπροστασίας για να εξελιχθεί και ως άνθρωπος και ως καλλιτέχνης.

Τονίζεται ωστόσο ότι όλες οι ασκήσεις και πολλές άλλες που οι αναγνώστες αυτής της εργασίας θα ανακαλύψουν μόνοι τους, απαιτούν και κάτι ακόμα που παραδέχονται όλοι οι ερευνητές: Όσο πιο υψηλός είναι ο βαθμός δυσκολίας της άσκησης, τόσο πιο πολύ εμπλέκεται όλος ο εγκέφαλος για να την φέρει σε πέρας, άρα τόσο πιο πολύ ζωντανεύει και ο ίδιος ο καλλιτέχνης.

Κάθε άνθρωπος που θεωρεί εαυτόν συνειδητό ον, μπορεί να πάρει τον έλεγχο της ζωής του στα χέρια του, μέσω των συστηματικών επαναλήψεων αυτών των ασκήσεων, δεχόμενος την επιστημονική άποψη ότι κάθε καινούργια γνώση και βίωμα, μας κρατάει ζωντανούς.