ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Αἴας (1047-1092)

ΜΕΝΕΛΑΟΣ

οὗτος, σὲ φωνῶ τόνδε τὸν νεκρὸν χεροῖν
μὴ συγκομίζειν, ἀλλ᾽ ἐᾶν ὅπως ἔχει.
ΤΕΥ. τίνος χάριν τοσόνδ᾽ ἀνήλωσας λόγον;
1050 ΜΕ. δοκοῦντ᾽ ἐμοί, δοκοῦντα δ᾽ ὃς κραίνει στρατοῦ.
ΤΕΥ. οὔκουν ἂν εἴποις ἥντιν᾽ αἰτίαν προθείς;
ΜΕ. ὁθούνεκ᾽ αὐτὸν ἐλπίσαντες οἴκοθεν
ἄγειν Ἀχαιοῖς ξύμμαχόν τε καὶ φίλον,
ἐξηύρομεν ζητοῦντες ἐχθίω Φρυγῶν·
1055 ὅστις στρατῷ ξύμπαντι βουλεύσας φόνον
νύκτωρ ἐπεστράτευσεν, ὡς ἕλοι δορί·
κεἰ μὴ θεῶν τις τήνδε πεῖραν ἔσβεσεν,
ἡμεῖς μὲν ἂν τήνδ᾽ ἣν ὅδ᾽ εἴληχεν τύχην
θανόντες ἂν προυκείμεθ᾽ αἰσχίστῳ μόρῳ,
1060 οὗτος δ᾽ ἂν ἔζη. νῦν δ᾽ ἐνήλλαξεν θεὸς
τὴν τοῦδ᾽ ὕβριν πρὸς μῆλα καὶ ποίμνας πεσεῖν.
ὧν οὕνεκ᾽ αὐτὸν οὔτις ἔστ᾽ ἀνὴρ σθένων
τοσοῦτον ὥστε σῶμα τυμβεῦσαι τάφῳ,
ἀλλ᾽ ἀμφὶ χλωρὰν ψάμαθον ἐκβεβλημένος
1065 ὄρνισι φορβὴ παραλίοις γενήσεται.
πρὸς ταῦτα μηδὲν δεινὸν ἐξάρῃς μένος.
εἰ γὰρ βλέποντος μὴ ᾽δυνήθημεν κρατεῖν,
πάντως θανόντος γ᾽ ἄρξομεν, κἂν μὴ θέλῃς,
χερσὶν παρευθύνοντες. οὐ γὰρ ἔσθ᾽ ὅπου
1070 λόγων ἀκοῦσαι ζῶν ποτ᾽ ἠθέλησ᾽ ἐμῶν.
καίτοι κακοῦ πρὸς ἀνδρὸς ἄνδρα δημότην
μηδὲν δικαιοῦν τῶν ἐφεστώτων κλύειν.
οὐ γάρ ποτ᾽ οὔτ᾽ ἂν ἐν πόλει νόμοι καλῶς
φέροιντ᾽ ἄν, ἔνθα μὴ καθεστήκῃ δέος,
1075 οὔτ᾽ ἂν στρατός γε σωφρόνως ἄρχοιτ᾽ ἔτι,
μηδὲν φόβου πρόβλημα μηδ᾽ αἰδοῦς ἔχων.
ἀλλ᾽ ἄνδρα χρή, κἂν σῶμα γεννήσῃ μέγα,
δοκεῖν πεσεῖν ἂν κἂν ἀπὸ σμικροῦ κακοῦ.
δέος γὰρ ᾧ πρόσεστιν αἰσχύνη θ᾽ ὁμοῦ,
1080 σωτηρίαν ἔχοντα τόνδ᾽ ἐπίστασο·
ὅπου δ᾽ ὑβρίζειν δρᾶν θ᾽ ἃ βούλεται παρῇ,
ταύτην νόμιζε τὴν πόλιν χρόνῳ ποτὲ
ἐξ οὐρίων δραμοῦσαν ἐς βυθὸν πεσεῖν.
ἀλλ᾽ ἑστάτω μοι καὶ δέος τι καίριον,
1085 καὶ μὴ δοκῶμεν δρῶντες ἃν ἡδώμεθα
οὐκ ἀντιτείσειν αὖθις ἃν λυπώμεθα.
ἕρπει παραλλὰξ ταῦτα. πρόσθεν οὗτος ἦν
αἴθων ὑβριστής, νῦν δ᾽ ἐγὼ μέγ᾽ αὖ φρονῶ.
καί σοι προφωνῶ τόνδε μὴ θάπτειν, ὅπως
1090 μὴ τόνδε θάπτων αὐτὸς ἐς ταφὰς πέσῃς.
ΧΟ. Μενέλαε, μὴ γνώμας ὑποστήσας σοφὰς
εἶτ᾽ αὐτὸς ἐν θανοῦσιν ὑβριστὴς γένῃ.

***
ΜΕΝΕΛΑΟΣ
Ε, συ, εσένα λέω, μην πας να θάψεις με τα χέρια σου
τον πεθαμένο· παράτα τον εκεί που είναι.
ΤΕΥ. Και ποιός ο λόγος που ξοδεύεις τόσο μεγάλα λόγια;
ΜΕ. Δική μου η θέληση, κι εκείνου που όλο
1050 το στράτευμα ορίζει.
ΤΕΥ. Δεν θα μπορούσες να μας πεις τώρα και την αιτία;
ΜΕ. Ενώ πιστέψαμε μ᾽ αυτόν πως φέραμε απ᾽ την πατρίδα
φίλο και σύμμαχο των Αχαιών, ανακαλύψαμε επιτόπου
πως ήτανε χειρότερος εχθρός κι από τους Φρύγες.
Μελέτησε όλο τον στρατό να τον ματοκυλήσει
μέσα στη νύχτα ορμώντας, κι εμάς να μας ξεκάνει.
Κι αν δεν συνέβαινε ένας θεός το φονικό ν᾽ αποσοβήσει,
εμείς θα είχαμε τώρα την τύχη τη δική του, θανατωμένοι
επαίσχυντα, θα πέφταμε στο χώμα, ενώ θα ζούσε αυτός.
1060 Τώρα ευτυχώς ένας θεός αντέστρεψε την αλαζονική του τρέλα,
κι έτσι τον έριξε πάνω σε πρόβατα και βόδια.
Γι᾽ αυτό κανείς δεν θα βρεθεί με τόση δύναμη και θράσος,
το σώμα αυτό σε τάφο να το θάψει· σε κάποια
απόμερη αμμουδιά ριγμένο, τροφή στα λαίμαργα
πουλιά της θάλασσας θα γίνει.
Λοιπόν, φυλάξου, μην αφήνεις το μένος σου αχαλίνωτο·
αν όσο ζούσε, δεν είχαμε τη δύναμη να του επιβληθούμε,
τώρα που πέθανε, εμείς κάνουμε το κουμάντο,
κι ας μην το θες εσύ· εμείς τον έχουμε στο χέρι,
αφού ποτέ δεν θέλησε τα λόγια μου
1070 ν᾽ ακούσει ζωντανός.
Μόλο που είναι γνώρισμα κακού πολίτη,
κάποιος να θεωρεί δικαίωμά του να μην ακούει
τους άρχοντες της πόλης.
Γιατί ποτέ μέσα στην πόλη οι νόμοι δεν κρατούν
το κύρος τους, αν από δίπλα δεν υπάρχει κάποιος φόβος.
Ούτε ο στρατός δεν άρχεται πειθαρχημένα και σωστά,
εφόσον δεν τον συγκρατεί ο φόβος και το σέβας.
Πρέπει ένας άντρας, κι ας είναι από φυσικού του
μεγαλόσωμος, να μάθει πως μπορεί
κι απ᾽ το παραμικρό κακό να γκρεμιστεί.
Όποιος ωστόσο μέσα του αισθάνεται ντροπή και δέος,
1080 αυτός, να ξέρεις, σώζεται.
Όπου αντίθετα ο καθένας πολύ το παίρνει πάνω του,
κάνοντας του κεφαλιού του, μια τέτοια πόλη,
με το πέρασμα του χρόνου, κι αν αρμενίσει στην αρχή
με ούριο άνεμο, μετά, να είσαι βέβαιος, θα πιάσει πάτο.
Ας έχω εγώ προστάτη τον σωτήριο φόβο, να μην περνά
απ᾽ τον νου μας πως κάνοντας μονάχα αυτό που μας αρέσει,
μια μέρα δεν θα το πληρώσουμε με τίμημα βαρύ.
Έχει το κάθε πράγμα τον καιρό του. Πριν από λίγο
ήταν αυτός αλλοπαρμένος και θρασύς·
τώρα η σειρά μου να το παίξω εγώ περήφανος.
Και σου το λέω ξεκάθαρα, μην πας
να μου τον θάψεις, μήπως ανοίξεις τον δικό σου λάκκο
1090 θάβοντας αυτόν.
ΧΟ. Μενέλαε, πρόσεξε, στοιβάζοντας γνώμες σοφές,
μήπως βρεθείς μετά ο ίδιος υβριστής
μπροστά σε πεθαμένους.

Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία: 1. Πρωταρχές

1.1. Προϊστορία

Τις γνώσεις μας για την προϊστορική περίοδο τις αντλούμε από τρεις διαφορετικές πηγές:

(α) από τα αρχαιολογικά ευρήματα,

(β) από τις πληροφορίες που μας προσφέρει η αποκρυπτογράφηση των πινακίδων της γραμμικής γραφής Β',

(γ) από τις μυθολογικές διηγήσεις, που σχηματίστηκαν και διασώθηκαν προφορικά ως τα ιστορικά χρόνια, οπότε καταγράφηκαν.

Ως πηγή πληροφοριών, η μυθολογία είναι ιδιότυπη. Μέσα της έχουν συμπυκνωθεί πολλά πρώιμα ιστορικά βιώματα· όμως στους μύθους η ιστορική αλήθεια παρουσιάζεται παραμορφωμένη, κρυμμένη πίσω από φανταστικά γεγονότα και πρόσωπα, μετακινημένη στον χώρο και στον χρόνο, γεμάτη υπερφυσικά στοιχεία και υπερβολές.

Από τα πολύ παλιά χρόνια οι Προέλληνες που κατοικούσαν τον ελλαδικό χώρο είχαν αναπτύξει αξιόλογους πολιτισμούς: (α) τον κυκλαδικό πολιτισμό, που αναπτύχτηκε στα νησιά από την 4η χιλιετία ως το 1650 π.Χ., οπότε καταστράφηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, και (β) τον μινωικό πολιτισμό, που αναπτύχτηκε στην Κρήτη από τα μέσα της 3ης χιλιετίας ως το 1450 π.Χ. περίπου, οπότε το νησί κατακτήθηκε από τους Αχαιούς[1] της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Τα ινδοευρωπαϊκά φύλα[2] άρχισαν να διεισδύουν στον ελλαδικό χώρο γύρω στο 2000 π.Χ., ίσως και νωρίτερα. Δυναμικός λαός, οι Ινδοευρωπαίοι γρήγορα ωφελήθηκαν από τις επαφές τους με τους πολιτισμικά πιο προχωρημένους Προέλληνες. Από τους θαλασσοκράτορες Κρητικούς διδάχτηκαν τη ναυπηγική και τους δρόμους της θάλασσας, που ως τότε τους ήταν άγνωστη, και ακόμα τη μεταλλουργία και πλήθος άλλες τέχνες· από τους Κρητικούς προερχόταν και η πρώτη ελληνική γραφή, η γραμμική Β, που αποτελούσε εξέλιξη και προσαρμογή της μινωικής γραμμικής Α στα ελληνικά. Ο πρώτος ελληνικός πολιτισμός, ο μυκηναϊκός, θα ήταν αδιανόητος, αν δε στηριζόταν στον μινωικό, που προϋπήρχε.

Μυθολογικές διηγήσεις κάνουν λόγο για την αρχική υπεροχή των Κρητικών του Μίνωα, που πολέμησαν τους Αχαιούς της Αθήνας και τους επιβάλαν φόρο να στέλνουν κάθε χρόνο επτά νέους και επτά νέες τροφή για τον Μινώταυρο: θυσία στον μινωικό θεό-ταύρο. Αργότερα, όταν πια οι Αχαιοί είχαν ξεπεράσει τους δασκάλους τους, ο Θησέας, γιος του Αιγέα ή του Ποσειδώνα, κατάφερε να σκοτώσει τον Μινώταυρο μέσα στον Λαβύρινθο: στο τεράστιο και πολύπλοκο μινωικό διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο.[3] Τέλος, ο γάμος του Θησέα με τη Φαίδρα, κόρη του Μίνωα, μπορεί και αυτός να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικός της επιμειξίας των Ινδοευρωπαίων-Αχαιών με τους Κρητικούς-Προέλληνες.

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός άνθισε από τον 16ο ως και τον 13ο π.Χ. αιώνα. Τα αίτια της παρακμής και της καταστροφής των μυκηναϊκών κέντρων γύρω στα 1200 π.Χ. μας είναι άγνωστα, αλλά μπορούμε να τα φανταστούμε: φυσικές καταστροφές, πλημμύρες, σεισμοί, πυρκαγιές ή και μόνο μια επίμονη παγωνιά ή ξηρασία μπορούν να καταστρέψουν τις σοδειές και να οδηγήσουν τους γεωργικούς πληθυσμούς στην εξαθλίωση, προκαλώντας κοινωνικές ταραχές και επαναστάσεις. Ακόμα, οι μετακινήσεις πληθυσμών ήταν στις πρώιμες εποχές συνηθισμένο φαινόμενο· και στα πιθανά αίτια που προκάλεσαν τον μαρασμό και την πτώση των μυκηναϊκών βασιλείων πρέπει οπωσδήποτε να συμπεριλάβουμε τις επιδρομές των λαών της θάλασσας και την αναστάτωση που δημιουργούσε το τελευταίο ινδοευρωπαϊκό φύλο, οι Δωριείς, καθώς αναζητούσαν τόπους να εγκατασταθούν.

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός έδυσε, αλλά τα κατάλοιπα που άφησε πίσω του ήταν εντυπωσιακά: ακροπόλεις, παλάτια και κάστρα δομημένα με πέτρες τόσο μεγάλες ώστε οι κατοπινοί να τα ονομάσουν κυκλώπεια, θολωτοί τάφοι πελώριοι που όταν ξεσκεπάζονταν αποκάλυπταν αμύθητα πλούτη. Σιγά σιγά οι πληθυσμοί που εξακολουθούσαν να κατοικούν τις ίδιες τοποθεσίες σχημάτισαν τη μυθολογική αντίληψη πως οι προγενέστεροι κάτοικοι ήταν διαφορετικοί, ημίθεοι, ασύγκριτα πιο μεγαλόσωμοι και ρωμαλέοι από τους ίδιους. Αργότερα, τον 8ο π.Χ. αιώνα, ο Όμηρος περιγράφει στην Ιλιάδα (Μ 447-9) πώς ο Έκτορας σήκωσε και σφεντόνισε μια πέτρα τόσο μεγάλη, που

άντρες αντάμα δυο -του τόπου τους οι πιο γεροί- απ᾽ το χώμα

σε αμάξι πάνω δε τη σήκωναν, απ᾽ όσους τώρα ζούνε

θνητοί στη γη. Μα εκείνος εύκολα την έπαιζε και μόνος.

Στη μυθολογία, το ἀνδρῶν ἡρώων θεῖον γένος, όπως το περιγράφει ο Ησίοδος, αντιστοιχεί στην περίοδο της ύστερης χαλκοκρατίας (1600-1100 π.Χ.), που ταυτίζεται με την άνοδο και την πτώση του μυκηναϊκού πολιτισμού. Λέγαν ότι ο Δίας αποφάσισε να το εξαφανίσει γιατί οι άνθρωποι είχαν παραπληθύνει και η Γη παραπονιόταν πως τη βάραιναν. Για να την ανακουφίσει, ο Δίας προκάλεσε δύο πολέμους, τον Θηβαϊκό και τον Τρωικό, όπου σκοτώθηκαν πολλοί. Επόμενο ανθρώπινο γένος στη μυθολογία το σιδήρεον - σωστά, καθώς το σίδερο μπορεί να ήταν και νωρίτερα γνωστό ως σπάνιο μέταλλο, αλλά η χρήση του δε διαδόθηκε παρά μετά το 1100 π.Χ.

Οι πόλεμοι και μετακινήσεις πληθυσμών στο εσωτερικό της Ελλάδας προκάλεσαν, στους αιώνες που ακολούθησαν την πτώση των μυκηναϊκών βασιλείων, ένα έντονο μεταναστευτικό ρεύμα που συνεχίστηκε ως και τον 9ο π.Χ. αιώνα. Πρώτοι οι Ίωνες αναζήτησαν καινούργιες πατρίδες στη Χίο, στη Σάμο και στα παράλια της Μικρασίας από τη Φώκαια ως τη Μίλητο (Ιωνία)· ακολούθησαν οι Αιολείς, που εγκαταστάθηκαν στη Μυτιλήνη και στις απέναντι μικρασιατικές ακτές (Αιολία), τέλος και οι Δωριείς, που μετανάστευσαν στην Κύπρο, στα Δωδεκάνησα και στη γειτονική περιοχή της Αλικαρνασσού, την Καρία.[4]

Η παρακμή του μυκηναϊκού κόσμου και οι ανακατατάξεις που ακολούθησαν δεν διάκοψαν την ιστορική συνέχεια· προκάλεσαν όμως μια γενικότερη οικονομική και πολιτισμική υποχώρηση.[5] Παράλληλα, πολύ νωρίς, ήδη τον 10ο π.Χ. αιώνα, διαπιστώνουμε ένα νέο ελπιδοφόρο ξεκίνημα, τη χαραυγή της γεωμετρικής εποχής, που θα διαρκέσει σχεδόν τρεις αιώνες, ώσπου, γύρω στα μέσα του 8ου π.Χ. αι., η διάδοση μιας καινούργιας γραφής και τα ομηρικά ποιήματα θα σημάνουν και τυπικά το τέλος της προϊστορίας και την αρχή της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας.
-----------------------------
1 Αχαιοί είναι το όνομα που έδιναν στον εαυτό τους οι Έλληνες της μυκηναϊκής εποχής.

2 Για τους Ινδοευρωπαίους βλ. Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας 4.9 και 4.10.

3 Πιστεύουμε ότι ο μύθος του Λαβύρινθου σχετίζεται με το λεγόμενο «παλάτι του Μίνωα» στην Κνωσό, που ήταν τόσο μεγάλο και μπερδεμένο ώστε σήμερα ακόμα οι επισκέπτες να χάνουν μέσα του τον δρόμο τους.

4 Αυτές οι κινήσεις χαρακτηρίζονται συχνά ως (πρώτος ελληνικός) αποικισμός - σωστά, καθώς το αρχαίο ρήμα ἀποικέω σημαίνει «εγκαθίσταμαι μακριά από τον τόπο μου». Ας μη μας παραπλανά η νεότερη σημασία των λέξεων αποικίζω, αποικία κ.τ.ό., όπου μια ισχυρή χώρα κατακτά την επικράτεια ενός λιγότερο αναπτυγμένου λαού και τον δυναστεύει.

5 Οι χαρακτηρισμοί ελληνικός μεσαίωνας και σκοτεινοί αιώνες, που είχαν δοθεί σε αυτή την περίοδο, διαψεύστηκαν από τα νεότερα αρχαιολογικά δεδομένα και εγκαταλείφτηκαν.

Οι κολλητοί που λατρέψαμε με τη πρώτη ματιά

Φιλίες πάνε κι έρχονται στη ζωή μας. Για λίγο, για πολύ, για πάντα, δεν έχει σημασία. Όλες αφήνουν το σημάδι τους. Όλες μας μαθαίνουν ν’ αγαπάμε και να συγχωρούμε. Να κάνουμε υπομονή και να λέμε αλήθειες.

Υπάρχουν όμως κι οι φιλίες οι καρμικές. Αυτές που δημιουργήθηκαν μ’ ένα «κλικ», ανάμεσα σε δύο –μέχρι τότε– αγνώστους. Ίσως βρέθηκαν σε κάποια κοινή παρέα, ίσως έπιασαν κουβέντα σε λεωφορείο ή σε πλοίο με κοινό προορισμό. Πάντως ένα είναι το σίγουρο. Από τα πρώτα πέντε λεπτά ήξεραν πως είχαν βρει την αδερφή ψυχή τους. Είναι λίγο παράξενο αυτό, να νιώθεις τόσο δικό σου έναν άνθρωπο που μόλις γνώρισες, όμως συμβαίνει. Κανείς δεν μπορεί να εξηγήσει πώς και γιατί. Είναι τα κοινά ενδιαφέροντα; O ίδιος τρόπος σκέψης; Ή μήπως η αύρα που σου βγάζει;

Συνήθως, αυτές οι φιλίες ξεκινούν με τη γνωστή φράση: «Έλα ρε, κι εσύ; Νόμιζα πως ήμουν ο μόνος!». Μπίνγκο! Βρήκες κάποιον για να χρωστάτε μαζί στη Μιχαλού.

Και θα δεθείτε ακόμα περισσότερο με τον καιρό. Όμως ποτέ δε θα ξεχάσετε τη γνωριμία σας. Γιατί για εσάς, αυτή η πρώτη συνάντηση είχε κάτι ανεξήγητο, κάτι από μαγικό ξόρκι που σας έκανε να συναντηθείτε τη συγκεκριμένη ώρα, στο συγκεκριμένο μέρος.

Λένε πως τίποτα δεν είναι τυχαίο. Μπορεί να ισχύει, μπορεί κι όχι. Σίγουρα όμως, κάποιοι άνθρωποι μας «τραβάνε» περισσότερο από άλλους. Κι αυτούς έχουμε την τάση όταν τους συναντάμε, να τους ξεχωρίζουμε από μακριά.

Όλες οι φιλίες δοκιμάζονται με τα χρόνια. Έτσι κι αυτή. Μπορεί με μια ματιά να καταλάβατε ο ένας τον άλλον εκείνη την πρώτη φορά, όμως αυτό δε λέει τίποτα αν η ματιά γίνει αδιάφορη με τον καιρό. Στο χέρι μας είναι να διατηρήσουμε μια φιλία, όπως κι αν ξεκίνησε αυτή. Αμοιβαίες υποχωρήσεις κι εμπιστοσύνη χρειάζεται. Πόσο μάλλον μια φιλία που έκανε ξεκάθαρο από την αρχή, πόσο δυνατή θα είναι.

«Από τύχη σε γνώρισα μα από επιλογή σε κράτησα». Πείτε το στους φίλους σας.

Όταν σας καλεί ο έρωτας, ακολουθήστε τον

Ο Χαλίλ Γκιμπράν στον περίφημο “Προφήτη” αναφέρει για τον έρωτα:

«Όταν σας καλεί ο έρωτας, ακολουθήστε τον. Ακόμα κι αν ο δρόμος είναι δύσβατος και κακοτράχαλος»

Αν από φόβο τον αρνηθείτε, τότε θα “μπείτε σ’ ένα κόσμο χωρίς εποχές, όπου θα γελάτε, αλλά όχι με την καρδιά σας, και θα κλαίτε, αλλά όχι με την καρδιά σας”.

Η επικράτηση της ορθολογικής σκέψης ελευθέρωσε τον άνθρωπο από τη φυλακή της δεισιδαίμονας, πατριαρχικής και θεοκρατικής παραδοσιακής κοινότητας, εξοντωτικής για κάθε/όποια διαφορετικότητα.

Παρέδωσε το σύγχρονο άνθρωπο – μονάδα, πολίτη, κοσμοπολίτη, κυρίαρχο και δημιουργό της μοίρας του.

Παράλληλα όμως, οδήγησε σε έναν άκρατο υλισμό, ανέπτυξε έναν υπερδραστήριο νου, αφήνοντας την ανθρώπινη καρδιά ατροφική.

Ήρθε ο καιρός για το “Νιώθω, άρα υπάρχω”

Η αύξηση των διαζυγίων δεν αποτελεί κοινωνικό πρόβλημα των καιρών, αλλά είναι μια από τις οδύνες ενός τοκετού. Μέσα από πολύ πόνο γεννιέται ο νέος τύπος σχέσεων. Φιλοδοξεί να επουλώσει τον αρχέγονο αδαμιαίο “πόνο στην ωμοπλάτη” και να φέρει την επί γης ειρήνη. Για αρχή απαιτεί μια τίμια και ειλικρινή στάση απέναντι στον αισθηματικό μας κόσμο. Απαιτεί να εισακουστούν το κλάμα και οι εναγώνιες κραυγές της καρδιάς μας που επί αιώνες φιμώνονται. Το φίμωμά τους μετασχηματίζεται σε θλίψη, κατάθλιψη, παράνοια, μαρασμό, τρέλα, βία.

Η λύση και το κλείσιμο σχέσεων προτιμάται πλέον όλο και περισσότερο αντί του συμβιβασμού, αντί της υπομονής. Ένα ερωτευμένο ζευγάρι σίγουρα υπομένει τις καταιγίδες που θα του φέρει η ζωή. Αλλά το να υπομένει ο ένας τον άλλο σε μια σχέση είναι κάτι ασύμβατο με τη ρέουσα αγάπη.

Και τα παιδιά; Το όμορφο, υγιές τους πνεύμα δέχεται μια απλή αλήθεια – όπως τα ίδια αγαπούν τη μαμά και τον μπαμπά ,έτσι θα αγαπιούνται και οι γονείς μεταξύ τους. {Ευχή και στόχος είναι κάποτε να γεννιούνται παιδιά από ζευγάρια αιώνια και βαθιά ερωτευμένα}.

Η αποκάλυψη ότι οι γονείς χωρίζουν λειτουργεί συντριπτικά ως προς αυτή την υπέροχη πίστη τους.

Τι είναι όμως προτιμότερο στη φάση που οι σύντροφοι ανταλλάσσουν μεταξύ τους ψυχρότητα; Το παιδί κινδυνεύει να διδαχθεί την υποκρισία διαιωνίζοντας την.

Η λύση μιας ανειλικρινούς σχέσης, μέσα από μια ώριμη γονεϊκή διαχείριση, θα αποτελέσει ένα μάθημα ζωής, αφού αυτή είναι η αλήθεια της υπάρχουσας πραγματικότητας.

Η δημιουργία και η αύξηση των σωτήριων δομών υποστήριξης κακοποιημένων γυναικών δε δείχνει την αύξηση της βίας στα ζευγάρια. Κυρίως σημαίνει ότι επιτέλους ολοένα και περισσότερες γυναίκες βρίσκουν το σθένος να απεγκλωβιστούν από δηλητηριώδεις και επικίνδυνες σχέσεις.

Ένας νέος δρόμος ανοίγει, φωτίζοντας ορίζοντες που απελευθερώνοντας το συναίσθημα, υπόσχονται ολοένα και ανώτερες ποιοτικά σχέσεις.

Η εγκατάλειψη κίβδηλων σχέσεων από μόνη της αφήνει κενό χώρο για να μπει φρέσκος αέρας χαράς και ψυχικής ελευθερίας.

Ανέκαθεν οι κοινωνίες, ποιος ξέρει γιατί-χάρη ποιας παράνοιας-αρέσκονται να κοντράρουν τη φυσιολογική ροή της ζωής, και η απλή αλήθεια του να ακολουθεί κάποιος/α την αλήθεια των αισθημάτων του, γίνεται τόσο δύσκολο εγχείρημα.

“Κάτω από τόνους πλαστικά σκουπίδια, εκεί που λάμπουν τα χαμένα δαχτυλίδια..”

Κάτω από τόνους πλαστικά σκουπίδια, ανάμεσα σε σωρούς ψεμάτων, καλούμαστε να συνδεθούμε με τα συναισθήματά μας, και μέσα από την οχλαγωγία των, φυτευτών, ψευδεπίγραφων αναγκών, να ελευθερώσουμε την καρδιά μας.

Το περιβάλλον είναι αντίξοο, αλλά αυτό που πραγματικά μας σαμποτάρει στέκει μέσα μας.

Κάποιος στο κεφάλι μας – λέγε με νου – διαρκώς μας μιλάει, μας φοβίζει, μας επικρίνει ,μας γεμίζει ενοχές και ανασφάλειες.

Ο στόχος του; Να μας πείσει ότι δεν μπορούμε, ότι δεν αξίζουμε να πάρουμε αυτό που ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΙΚΑ μας ανήκει, την ΕΥΤΥΧΙΑ.

Ρουφώντας το εξωτερικό σκουπιδομάνι, το αναπαράγει εσωτερικά σε προσωπικό επίπεδο.

Σταματήστε τη λογοδιάρροια του νου. Μας κλέβει το να βιώσουμε, να νιώσουμε το παρόν.

Αν σιωπήσουμε τις σκέψεις μας, θα καταφέρουμε να ακούσουμε το παράπονο της καρδιάς μας. Και θα κάνουμε το μεγάλο πρώτο βήμα. Να αφουγκραστούμε τις καταχωνιασμένες, ανεκπλήρωτες επιθυμίες κι έπειτα να τολμήσουμε την εκπλήρωση τους.

Ο Οδυσσέας στο μεγάλο ταξίδι του προς την Ιθάκη εμπνεόταν από το βαθύ, αυθεντικό του πόθο να βρει την πατρίδα του και πάνω απ΄ όλα, την Πηνελόπη του. Ήταν αήττητος γιατί αήττητος είναι κάθε βαθύς, ειλικρινής πόθος.

Γιατί αήττητη είναι η αλήθεια μας.

Αυτός που καταπίνει πολλά στο τέλος πνίγεται

Συνειδητοποιούμε ότι πρέπει να το πούμε, αλλά το κρατάμε μέσα μας. Ξέρουμε πως υπάρχει κάτι μέσα μας που παλεύει να βγει έξω αλλά δεν το επιτρέπουμε. Δυστυχώς, φοβόμαστε την απόρριψη, φοβόμαστε μήπως δείξουμε πως είμαστε ευάλωτοι. Έχουμε αισθήματα ντροπής τα οποία μας κάνουν να αναθεωρήσουμε το τι αισθανόμαστε. Ωστόσο, δεν ξέρουμε πως η καταπίεση των συναισθημάτων δηλητηριάζει την ψυχή μας.

Αυτού του είδους συμπεριφορά καταλήγει σταθερή για εμάς. Θα βρίσκουμε τον εαυτό μας να αποφασίζει μεταξύ του «όχι» και του «ναι» κάθε φορά που θα θέλουμε να εκφράσουμε αυτό που νιώθουμε. Πόσες φορές έχουμε νιώσει ενοχές επειδή δεν ήμασταν αρκετά γενναίοι να επιτρέψουμε στις λέξεις να βγουν από μέσα μας; Χωρίς να πρέπει να τις αποκρύψουμε; Πόσο έχουμε μετανιώσει το να μην αφήνουμε έξω αυτό που φωνάζει η καρδιά μας; Ίσως είναι καιρός να πάρουμε περισσότερο στα σοβαρά την συγκεκριμένη φράση. Αυτό που όλοι γνωρίζουμε αλλά συχνά επιλέγουμε να το αγνοήσουμε: «Αυτός που καταπίνει πολλά, στο τέλος πνίγεται.»

«Έχω μια βαθιά θλίψη στην καρδιά μου που πρέπει τώρα και στην συνέχεια να ξεσπάσει με την μορφή ήχου.» -Franz Liszt

Η καταπίεση των συναισθημάτων μας έχει ένα τίμημα

Μας έχουν πει να καταπιέζουμε τα συναισθήματα μας από πολύ μικρή ηλικία. Ξεκινήσαμε κρατώντας τα δάκρυα μας όταν εκείνα ήθελαν να κυλήσουν. Ξεκινήσαμε να αποφεύγουμε την έκφραση των αληθινών συναισθημάτων μας με τον φόβο πως οι άλλοι θα μας απορρίψουν. Και η απόρριψη είναι πικρή και πονάει. Ο φόβος ξεκινά να εγκαθίσταται μέσα μας σαν φίμωτρο στα συναισθήματα μας.

Η οργή, ο θυμός και η θλίψη είναι συναισθήματα που έχουμε μάθει να κρύβουμε, επειδή δείχνοντας τα αποκαλυπτόμαστε στους άλλους. Από την άλλη μεριά, οι αγκαλιές ή το να λέμε «Σ ’αγαπώ» επίσης καταπιέζονται. Ίσως το κάνουμε αυτό λόγω φόβων που κουβαλάμε από την παιδική μας ηλικία. Λόγω αυτής της αίσθησης, η ντροπή για παράδειγμα η οποία είναι άχρηστη σε κάποιες περιστάσεις, μας ακολουθεί παντού.

Παρ ’όλα αυτά, το να το κάνουμε αυτό είναι ενάντια στην φύση μας. Είμαστε συναισθηματικά όντα. Όσο και αν ευχόμαστε το να μην νιώθουμε τίποτα, όσο και αν καταπιέζουμε τα συναισθήματα μας, αυτά παραμένουν. Μπορούμε να προσπαθήσουμε όσο θέλουμε να παραμείνουμε σιωπηλοί, αλλά αργά ή γρήγορα το σώμα μας θα αντιδράσει. Με χωρίς κανένα τρόπο να το σταματήσουμε, αυτά τα κρυμμένα δάκρυα και οι κρυμμένες λέξεις κάπως θα αναδυθούν.

«Η θλίψη που δεν αποβάλλεται από τα δάκρυα, μπορεί να κάνει άλλα όργανα να κλάψουν.» -Francio J. Braceland

Χρησιμοποιούμε το σώμα μας ως βάζο στο οποίο χύνουμε όλα τα συναισθήματα που αρνούμαστε να εκφράσουμε. Ξαφνικά, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί έχουμε τόσες πολλές φυσικές αρρώστιες, γιατί η κατάθλιψη και το άγχος εμφανίστηκαν στην ζωή μας. Ούτε μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί η αϋπνία και η αίσθηση δυσαρέσκειας ξεκινούν να μειώνουν την θέληση που είχαμε για να κάνουμε πράγματα. Το σώμα μας, ξεκινά να μας ειδοποιεί πως κάτι πάει λάθος.
Πρέπει να μιλάμε για τα συναισθήματα μας.

Η σιωπή πάντα αναφέρονταν ως χαρακτηριστικό σοφίας η οποία μας επιτρέπει να ακούμε τους άλλους και τον εαυτό μας. Μπορεί να μας βοηθήσει στο να ακούμε το σώμα μας, στο πως αντιδρά αφήνοντας το να μας πει τι χρειαζόμαστε. Ωστόσο, στο τέλος είναι σημαντικό να εκφράζουμε τα συναισθήματα μας φωναχτά.

Αλλά πρέπει να θυμόμαστε: το να λέμε φωναχτά και να εκφράζουμε τι συμβαίνει μέσα μας δεν συνεπάγεται απαραίτητα με το ότι πληγώνουμε τους άλλους. Η αλήθεια είναι πως όταν η στιγμή να εκφράσουμε τα αρνητικά συναισθήματα μας φτάσει, ίσως αφήσουμε τον εαυτό μας να παρασυρθεί από την ενέργεια όσων έχουμε συσσωρεύσει. Αυτή είναι η στιγμή που πραγματικά πληγώνουμε τους άλλους. Αυτό γίνεται γιατί η ρύθμιση των αισθημάτων μας είναι ευκολότερη όταν δεν έχουμε ένα μεγάλο χείμαρρο συναισθημάτων που πρέπει να συγκρατήσουμε.

Ένας καλός τρόπος να βάλουμε τα πράγματα στη σειρά και τα θετικά και τα αρνητικά συναισθήματα είναι να τα γράψουμε. Αυτό μας δίνει ευχαρίστηση, είναι ένας τύπος απελευθέρωσης. Αλλά πρέπει να είμαστε προσεκτικοί! Δεν μπορούμε να κολλήσουμε σε αυτό και να συνεχίσουμε να καταπιέζουμε τα συναισθήματα μας. Το να γράφουμε τον θυμό ή την αγάπη μας σε ένα χαρτί δε θα αντικαταστήσει ποτέ την πραγματική πράξη της έκφρασης των συναισθημάτων μας με λόγια: η θερμότητα ενός φύλλου χαρτιού δεν θα είναι ποτέ ίδια με την ανθρώπινη θερμότητα.
Τα συναισθήματα των άλλων μπορεί να μας συντρίβουν

«Δεν είμαστε υπεύθυνοι για τα συναισθήματα μας, είμαστε όμως υπεύθυνοι για το τι κάνουμε με αυτά.» -Jorge Bucay

Από την άλλη μεριά, το να φροντίζουμε τα συναισθήματα των άλλων μπορεί να αυξήσει το δικό μας συναισθηματικό φορτίο. Έχουμε αρκετά από μόνοι μας, δεν χρειάζεται να συσσωρεύσουμε και άλλα. Ας σταματήσουμε να ζούμε με την συνεχή ανάγκη να πούμε κάτι αλλά με την σκέψη ότι πρέπει να το καταπιέσουμε την ίδια στιγμή. Δεν νιώθουμε ελεύθεροι, αλλά καταδικασμένοι.

Στην προσπάθεια μας να αναλάβουμε την ευθύνη των συναισθημάτων μας χάνουμε τον έλεγχο. Τα συναισθήματα θα μας κυριεύσουν με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο. Η καταπίεση των συναισθημάτων μας δεν είναι ούτε φυσιολογική ούτε ωφέλιμη για την υγεία μας. Πρέπει να θυμόμαστε πως: «Αυτός που επιτρέπει στον εαυτό του να νιώσει κερδίζει, ακόμα και αν χάσει.»

Ο Σκιώδης Εαυτός

Όλοι έχουμε έναν σκιώδη εαυτό, που αποτελεί μέρος της συνολικής μας πραγματικότητας.

Ο ίσκιος αυτός δεν έχει πρόθεση να σας πληγώσει, αλλά να υποδείξει τις ατέλειές σας.

Η αποδοχή του ίσκιου μπορεί να τον θεραπεύσει.

Μόλις θεραπευτεί μετατρέπεται σε αγάπη.

Όταν αρχίσετε να νιώθετε συμφιλιωμένοι με όλα τα αντίθετα γνωρίσματά σας, θα βιώνετε τον πλήρη εαυτό σας όπως ο μάγος.

«Ποτέ δεν δείχνεις να υποφέρεις από μοναξιά», είπε μια μέρα ο Αρθούρος στο δάσκαλό του. Υπήρχε μια χροιά ζήλειας στον τόνο της φωνής του. Ο Μέρλιν τον κοίταξε προσεκτικά.

«Είναι αδύνατο να νιώθει κανείς μοναξιά», αποκρίθηκε.

«Εσύ μπορεί να το βλέπεις έτσι, αλλά…» Το αγόρι δαγκώθηκε. Ωστόσο δεν μπόρεσε να συγκρατηθεί και τελικά ξέσπασε: Κι όμως, δεν είναι αδύνατο. Σ’ αυτό το δάσος δεν υπάρχει ψυχή εκτός από σένα και μένα και παρόλο που σ’ αγαπώ σαν πατέρα μου, υπάρχουν στιγμές που…» Μην ξέροντας τι άλλο να πει, ο Αρθούρος σώπασε.

«Είναι αδύνατο να νιώθει κανείς μοναξιά», επανέλαβε πιο σταθερά ακόμη ο μάγος.

Η περιέργεια υπερσκέλισε τα υπόλοιπα συναισθήματα του Αρθούρου. «Δεν μπορώ να καταλάβω γιατί», είπε.

«Κοίταξε, σ’ αυτό το ζήτημα υπάρχουν μόνο δύο είδη ανθρώπων που θα μας απασχολήσουν», άρχισε ο Μέρλιν. «Οι μάγοι και οι θνητοί. Είναι αδύνατον να νιώσει μοναξιά ένας θνητός επειδή υπάρχουν τόσες προσωπικότητες που μάχονται μέσα του. Ένας μάγος είναι αδύνατον να νιώσει μοναξιά, γιατί δεν έχει μέσα του κανέναν».

«Δεν καταλαβαίνω. Ποιος είναι μέσα μου εκτός από τον εαυτό μου;»

«Πρώτα απ’ όλα πρέπει να αναρωτηθείς τι είναι αυτό που αποκαλείς εαυτό σου. Παρά την αίσθηση ότι είσαι μοναδικός, στην πραγματικότητα είσαι μια σύνθεση πολλών ανθρώπων και οι πολλαπλές σου προσωπικότητες δεν συμβιώνουν πάντα ειρηνικά, το αντίθετο μάλιστα. Είσαι διχασμένος σε δεκάδες φατρίες που η κάθε μια παλεύει να κατακτήσει το σώμα σου.»

«Αυτό ισχύει για όλους;» ρώτησε το αγόρι.

«Φυσικά. Ώσπου να ανακαλύψεις τον δρόμο της ελευθερίας, θα είσαι αιχμάλωτος της διαμάχης που συντελείται ανάμεσα στις εσωτερικές σου προσωπικότητες. Η πείρα μ’ έχει μάθει ότι οι θνητοί στήνουν πάντοτε πολέμους με κάθε δυνατό συνδυασμό αντιπάλων».

«Εγώ πάντως εξακολουθώ να νιώθω σαν ένα άτομο», διαμαρτυρήθηκε ο Αρθούρος.

«Δεν μπορώ να κάνω τίποτα γι’ αυτό», απάντησε ο Μέρλιν.

«Αυτή η αίσθηση της ακεραιότητας που έχεις είναι προϊόν της συνήθειας. Εξίσου εύκολα θα μπορούσες να δεις τον εαυτό σου όπως σου τον περιέγραψα. Η δική μου εκδοχή είναι πιο αληθινή, επειδή εξηγεί γιατί οι θνητοί μοιάζουν τόσο συγχυσμένοι και αντιφατικοί στα μάτια ενός μάγου. Με λίγα λόγια, η κάθε μου συνάντηση μ’ ένα θνητό είναι τόσο απίστευτη, που ώρες- ώρες νομίζω πως πίσω από το σουλούπι του συνομιλητή μου κρύβεται ένα ολόκληρο χωριό».

Ο Αρθούρος έπεσε σε περισυλλογή. «Τότε, γιατί αισθάνομαι τόσο μόνος; Γιατί η αλήθεια είναι, Δάσκαλε πως έτσι νιώθω».

Ο Μέρλιν έριξε ένα διαπεραστικό βλέμμα στο μαθητή του.

«Ομολογουμένως, είναι περίεργο να αισθάνεσαι μόνος όταν τόσοι άνθρωποι πασχίζουν να κυριεύσουν το σώμα σου. Εγώ, όμως, έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η μοναξιά υφίσταται όσο υπάρχουν άλλοι άνθρωποι. Όσο υπάρχουν το ‘εγώ’ και το ‘εσύ’ θα υπάρχει και μια αίσθηση διάστασης- και η διάσταση συμβαδίζει με την αποξένωση. Η μοναξιά είναι συνώνυμο της αποξένωσης».

«Πάντα, όμως, θα υπάρχουν άλλοι άνθρωποι στον κόσμο», αντέκρουσε ο Αρθούρος.

«Είσαι τόσο σίγουρος γι’ αυτό», απάντησε ο Μέρλιν. «Άνθρωποι θα υπάρχουν πάντα- αυτό είναι αναμφισβήτητο- θα είναι, όμως, άλλοι άνθρωποι; Κάνε υπομονή ώσπου να φτάσεις στο τέρμα του δρόμου του Μάγου, κι ύστερα τα ξαναλέμε».

Deepak Chopra, Aπό τον Δρόμο του Μάγου

Η ακατανίκητη δύναμη του συναισθήματος

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ τι είναι αυτό που δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα ένας άνθρωπος; Τι είναι αυτό που τον καίει περισσότερο; Τι είναι αυτό που τον καθορίζει και τον παρασέρνει;

Σίγουρα μιλάμε για τον ατομικισμό του απόλυτα. Αλλά τι είναι αυτό που τον παρακινεί στην πραγματικότητα να σκεφτεί, να δράσει, να κάνει οποιαδήποτε κίνηση, ακόμα και το πιο απλό πράγμα.

Αυτό που ¨αναγκάζει¨ τον άνθρωπο να κάνει το οτιδήποτε, είναι το συναίσθημα.

Μπορεί σε μερικούς να είναι αδύνατον να το πιστέψουν, κι όμως, είναι ο μεγαλύτερος παράγοντας των πράξεων και των σκέψεων μας. Το συναίσθημα είναι τόσο απόλυτο, τόσο ισχυρό ώστε να φέρει στα ύψη τον άνθρωπο, αλλά και να τον καταστρέψει τελείως.

Οι άνθρωποι πάντα χρησιμοποιούνε το συναίσθημα. Όχι εσκεμμένα, ούτε ηθελημένα. Αλλά ασυνείδητα, απρόοπτα. Είναι δύσκολο να αποφύγουμε τα συναισθήματα μας. Για αυτό κάποιες φορές φτάνουν στο σημείο να μας κυριεύουν.

Όλος ο κόσμος κυριαρχείται και περιβάλλεται από ένα σωρό ανεξήγητα συναισθήματα. Κάνουν τον άνθρωπο να περιθωριοποιήσει την λογική. Διώχνει κάθε ίχνος καθαρής σκέψης. Το συναίσθημα, είναι ένας έντονος πόθος που κυριεύει την ψυχή και το μυαλό μας. Εγκλωβίζει κυρίως το μυαλό μέσα σε μία σακούλα τρεμάμενη από τις φωνές τους και ύστερα σταθεροποιεί τις θελήσεις τους μέσω της ψυχής. Τότε είναι που λέμε ότι λειτουργεί πιο πολύ το παρασυμπαθητικό και δεν υπάρχει συνοχή, δεν υπάρχει λογική πλευρά.

Όλοι αυτοί που κυριεύονται από τα αυταρχικά συναισθήματα τους λέγονται δειλοί. Δειλοί γιατί δεν μπορούν να αντισταθούν στις φωνές που βομβαρδίζουν τη λογική τους. Επομένως ο πραγματικά θαρραλέος άνθρωπος δεν είναι αυτός που δεν φοβάται να αντιμετωπίσει κάποιες δύσκολες καταστάσεις, αλλά αυτός που μπορεί να αποστασιοποιηθεί από τα συναισθήματα του και τα πάθη του. Αυτός θεωρείται ο πραγματικά θαρραλέος άνθρωπος, εκείνος που απελευθερώνει τα δεσμά του, που αντιστέκεται ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό. Ο οποίος μπορεί άλλοτε να είναι ο καλύτερος σου φίλος , αλλά και ο χειρότερος σου εχθρός.

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ, πως θα ήταν η ζωή χωρίς συναισθήματα; Θα ήταν τα πράγματα πιο ξεκάθαρα; Αν δεν υπήρχε το συναίσθημα για να θολώσει το μυαλό μας, μήπως θα ήμασταν όλοι ευτυχισμένοι;

Είναι υποθέσεις του μυαλού για να γαληνέψει την καταπονημένη ψυχή. Ίσως να χρειαζόμασταν και μία δόση απανθρωπιάς και αναισθησίας μέσα μας. Όλοι μας. Ίσως έτσι δεν θα πονούσαμε τόσο, δεν θα μαραζώναμε τόσο, δεν θα αναρωτιόμασταν γιατί αυτός έκανε εκείνο, γιατί είπε αυτό. Δεν θα καθόμασταν τα βράδια να σκεφτόμαστε αργά πως έχει καταντήσει η ζωή μας και αν αξίζουμε αυτό που λαμβάνουμε. Απλά θα προσπερνούσαμε κάθε δυσάρεστο γεγονός που θα βρίσκαμε μπροστά μας, θα το ποδοπατούσαμε μέχρι να εξαφανιστεί από την μνήμη της ψυχής και θα συνεχίζαμε ήρεμοι και ακατάπαυστοι.

Και έτσι έρχεται αυτή η στιγμή που απογοητεύεσαι και αποκαρδιώνεσαι και αυτά είναι σημάδια κακά, ολισθηρά και από εκεί και πέρα ακολουθεί ο θάνατος της ωραίας σκέψης. Δεν τη σώζει τίποτα, όσο κι αν τρέχεις να προλάβεις. Είναι σαν το γυαλί που όταν ραγίζει δεν ξανά κολλάει.

Έτσι, απογοητευμένος και προβληματισμένος κλείνεσαι στον εαυτό σου. Βρίσκεις πως μόνο αυτός σου μένει πιστός. Κάνεις χίλιους όρκους, να μην ξαναφήσεις την καρδιά σου να την ποδοπατήσουν. Οχυρώνεσαι, βάζεις σύρτες και αμπάρες, μα κάποια στιγμή πνίγεσαι ασφυκτιάς. Και αρχίζεις σιγά σιγά να ξεκλειδώνεις, ετοιμάζεσαι και πάλι να βγεις στον ήλιο.

Μόνος του κανένας δεν ζει ούτε στον παράδεισο. Όσες απογοητεύσεις και αν δοκιμάσει, πάλι θα δεχτεί ή θα προσφέρει «χείρα φιλίας». Το αντίθετο θα ήταν αφύσικο.

Αυτή είναι η ακατανίκητη δύναμη του συναισθήματος. Έτσι λειτουργεί. Το συναίσθημα σου θυμίζει είτε ότι υπάρχεις ευχάριστα, είτε το πόσο ανόητος είσαι.

Ο ευτυχισμένος άνθρωπος είναι πολύ ικανοποιημένος με το παρόν για να σκεφτεί το μέλλον

Τι είναι εκείνο που μας κάνει να μας αρέσει κάτι και να το απολαμβάνουμε τόσο πολύ που να ξεχνάμε κάθε μας έγνοια; Ποιες είναι οι στιγμές που οι άνθρωποι είμαστε πιο ευτυχισμένοι;

Αυτά αναρωτήθηκε ο Μιχάι Τσίκζεντμιχαϊ και μελέτησε σε βάθος την κατάσταση στην οποία μπαίνουμε οι άνθρωποι όταν είμαστε απολύτως βυθισμένοι σε μια ασχολία. Την ονόμασε κατάσταση ροής, flow στα αγγλικά, και την όρισε ως εξής: «Η ηδονή, η απόλαυση, η δημιουργικότητα και η διαδικασία κατά την οποία βρισκόμαστε τελείως βυθισμένοι στη ζωή».

Για να το πετύχουμε αυτό, πρέπει να επικεντρωθούμε στην αύξηση του χρόνου που περνάμε κάνοντας δραστηριότητες που θα μας βάλουν σε κατάσταση ροής, αντί να αφηνόμαστε να μας παρασέρνουν δραστηριότητες που θα μας δώσουν μια άμεση ευχαρίστηση, όπως το υπερβολικό φαγητό, η χρήση ουσιών και η κατάχρηση αλκοόλ ή η καταβρόχθιση σοκολάτας μπροστά στην τηλεόραση.

Όπως διδάσκει ο συγγραφέας της Ροής: «Ροή είναι η κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι μπαίνουν όταν είναι βυθισμένοι σε μια δραστηριότητα και δεν τους ενδιαφέρει τίποτε άλλο. Η εμπειρία αυτή καθαυτή είναι τόσο ευχάριστη, που οι άνθρωποι θα συνεχίσουν να την κάνουν ακόμα κι αν χρειαστεί να θυσιάσουν άλλες πλευρές της ζωής τους μόνο και μόνο για να κάνουν αυτή».

Και δεν είναι μόνο τα δημιουργικά επαγγέλματα, τα οποία απαιτούν μεγάλες δόσεις συγκέντρωσης, αυτά που ενεργοποιούν την ικανότητα ροής. Ο περισσότεροι αθλητές, οι σκακιστές ή οι μηχανικοί περνούν μεγάλο μέρος του χρόνου τους σε δραστηριότητες που τους βάζουν σε κατάσταση ροής.

Σύμφωνα με τις μελέτες του Τσίχζεντμιχαϊ, όταν ένας σκακιστής μπαίνει σε «ροή», νιώθει το ίδιο με έναν μαθηματικό που προσπαθεί να λύσει κάποιο πρόβλημα ή με έναν χειρουργό σε ώρα επέμβασης. Ο συγκεκριμένος καθηγητής ψυχολογίας ανέλυσε δεδομένα ανθρώπων που ζούσαν σε διαφορετικά μέρη του κόσμου και με διαφορετικούς πολιτισμούς και ανακάλυψε ότι η εμπειρία της ροής είναι ίδια για κάθε άνθρωπο, οποιουδήποτε πολιτισμού και οποιασδήποτε ηλικίας.

Στη Νέα Υόρκη ή στην Οκινάουα, όλοι ανακαλύπτουμε τις δικές μας καταστάσεις ροής με τον ίδιο τρόπο. Τι συμβαίνει στη συνείδησή μας όταν είμαστε σε αυτή την κατάσταση;

Ρέοντας, επικεντρωνόμαστε σε μία πολύ συγκεκριμένη ασχολία και δεν αφήνουμε να μας περισπάσει τίποτε άλλο. Η συνείδησή μας είναι «σε τάξη». Το αντίθετο συμβαίνει όταν προσπαθούμε να καταπιαστούμε με κάτι και το μυαλό μας αφαιρείται γιατί σκεφτόμαστε άλλα πράγματα.

«Ο ευτυχισμένος άνθρωπος είναι πολύ ικανοποιημένος με το παρόν για να σκεφτεί το μέλλον»

Πολλοί από τους καλλιτέχνες μπορεί να φαίνονται ευέξαπτοι ή ερημίτες, αλλά το μόνο που κάνουν είναι να προστατεύουν τον χρόνο της ευτυχίας τους, κάποιες φορές θυσιάζοντας άλλες πλευρές της ζωής. Είναι παραδείγματα outliers (εξαιρέσεων) που εφαρμόζουν τη ροή στον ακραίο τρόπο ζωής τους.

Ένα παράδειγμα από τέτοιους ερημίτες είναι ο Χαρούκι Μουρακάμι. Απ’ ό,τι λένε είναι πολύ δύσκολο να τον πλησιάσεις. Έχει μόνο έναν πολύ στενό κύκλο φίλων στην Ιαπωνία. Εμφανίστηκε δημόσια μόνο μία φορά έπειτα από κάμποσα χρόνια.

Οι καλλιτέχνες ξέρουν πόσο σημαντικό πράγμα είναι η διαφύλαξη του χώρου τους, του περιβάλλοντός τους, το να είναι απαλλαγμένοι από περισπασμούς.

Πολλές πεποιθήσεις και λίγη Γνώση

Πολλοί άνθρωποι κουβαλάνε πολλές πεποιθήσεις και λίγη Γνώση. Σταχυολογούν από εκείνες τις «γνώσεις» που ταιριάζουν και επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις τους, παρά το αντίθετο, δηλαδή, να διαμορφώνουν πεποιθήσεις σύμφωνα με την Γνώση που έχουν την τύχη να αποκτούν.

Οι «γνώσεις», δηλαδή βιβλιογραφία, υπάρχουν για όλα τα γούστα, όλα τα χούγια ή για κάθε ανασφάλεια. Θες να πιστεύεις στον θεό, στην πρώτη Αιτία, σε κάτι τέλος πάντων; Δεν φθάνουν τρεις ζωές για να διαβάσεις τα συγγράμματα που συμφωνούν, δηλαδή επιβεβαιώνουν, με την προδιάθεσή σου. Θες να είσαι άθεος; Χιλιάδες σοφοί σου παρέχουν τα διανοητικά βόλια να οχυρωθείς πίσω από την πεποίθησή σου.

Λίγες φορές όμως θα υποψιαστείς ότι το να πιστεύεις σε ένα θεό, ή σε οτιδήποτε (ακόμα και στην μη ύπαρξή του) δεν είναι παρά οι δύο όψεις του ίδιου μεταφυσικού νομίσματος. Που το χρησιμοποιείς για να αγοράσεις λίγη γαλήνη και βεβαιότητα σε ένα κόσμο αταξίας και φόβου. Και ίσως είναι φρόνιμο να κατανοείς ότι αυτό σου γίνεται και να μην δίνεις στα γιατρικά του φόβου σου αξία που δεν έχουν. Και αν πάλι έχουν, κι έχεις εσύ το δίκιο και το όραμα, δείξε σε αυτόν που τυραννιέται την συμπόνια και την μεγαλοψυχία αυτουνού που του δωρήθηκε η Γνώση.

Η νευροχημεία της ήττας και της νίκης

Το νευρικό σύστημα των αστακών είναι σχετικά απλό, με μεγάλους νευρώνες -τα μαγικά εγκεφαλικά κύτταρα- που προσφέρονται για εύκολη παρατήρηση. Χάρη σε αυτό, οι επιστήμονες έχουν καταφέρει να χαρτογραφήσουν το νευρικό κύκλωμα των αστακών με μεγάλη ακρίβεια. Αυτό, με τη σειρά του, μας βοήθησε να κατανοήσουμε τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου, καθώς και τη συμπεριφορά πιο περίπλοκων ζώων, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και οι άνθρωποι.

Αν πιάσει κανείς μερικές δεκάδες αστακούς και τους μεταφέρει σε μια νέα τοποθεσία, θα παρατηρήσει τα τελετουργικά και τις τεχνικές τους για τη δημιουργία της κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Ο κάθε αστακός ξεκινά αρχικά να εξερευνά τη νέα περιοχή, εν μέρει για να χαρτογραφήσει τα χαρακτηριστικά της και εν μέρει για να βρει ένα καλό σημείο για καταφύγιο. Οι αστακοί μαθαίνουν πολλά για τον τόπο που ζουν και θυμούνται αυτά που μαθαίνουν. Αν ξαφνιάσεις έναν αστακό κοντά στη φωλιά του, γρήγορα θα μαζευτεί και θα κρυφτεί στο εσωτερικό της. Όμως, αν τον ξαφνιάσεις μακριά από τη φωλιά του, αμέσως θα σπεύσει προς το πιο κοντινό κατάλληλο καταφύγιο, το οποίο είχε εντοπίσει σε προηγούμενα χρόνο και το οποίο θυμάται.

Ο αστακός χρειάζεται μια ασφαλή κρυψώνα για ανάπαυση, μακριά από θηρευτές και τα στοιχεία της φύσης. Επιπλέον, καθώς μεγαλώνουν, οι αστακοί αλλάζουν κέλυφος, αφήνουν το παλιό και για μεγάλα χρονικά διαστήματα μένουν μαλακοί και ευάλωτοι. Μια τρύπα κάτω από έναν βράχο αποτελεί καλό σπίτι για έναν αστακό, ιδιαίτερα εάν βρίσκεται σε σημείο όπου ο αστακός μπορεί να μετα φέρει διάφορα όστρακα και άλλα θραύσματα ώστε να καλυφθεί η είσοδος, όταν ο αστακός έχει τακτοποιηθεί και είναι άνετος μέσα. Ωστόσο, είναι μικρός ο αριθμός των καλών καταφυγίων ή των κρυψώνων σε κάθε νέο έδαφος. Σπανίζουν και έχουν μεγάλη αξία. Οι αστακοί διαρκώς τα αναζητούν,.

Και αυτό σημαίνει ότι οι αστακοί συχνά συναντούν ο ένας το άλλον όταν κάνουν τις εξερευνήσεις τους. Οι ερευνητές έχουν δείξει ότι ακόμη και αν ένας αστακός έχει μεγαλώσει σε απομόνωση γνωρίζει τι να κάνει όταν θα συμβεί κάτι τέτοιο. Διαθέτει εγγενώς στο νευρικό του σύστημα περίπλοκες αμυντικές και επιθετικές συμπεριφορές. Ξεκινά να χορεύει, σαν μποξέρ, ανοιγοκλείνοντας τις δαγκάνες του, πηγαίνει πίσω, μπρος, δεξιά και αριστερά, καθρεφτίζει τις κινήσεις του αντιπάλου του, ενώ κουνά τις ανοιχτές του δαγκάνες πίσω και μπρος. Ταυτόχρονα, εκτοξεύει πίδακες υγρού από συγκεκριμένο σημείο κάτω από τα μάτια του απευθείας επάνω στον αντίπαλό του. Αυτό το εκτοξευόμενο υγρό περιέχει ένα μείγμα χημικών ουσιών που ενημερώνουν τον άλλο αστακό σε σχέση με το μέγεθος, το φύλο, την υγεία και τη διάθεσή του.

Κάποιες φορές, ο αστακός μπορεί να καταλάβει αμέσως από την επίδειξη του μεγέθους των δαγκανών ότι είναι πολύ μικρότερος από τον αντίπαλό του και υποχωρεί χωρίς μάχη. Οι πληροφορίες που ανταλλάσσονται μέσω των χημικών ουσιών που εκτοξεύονται μπορούν να έχουν το ίδιο αποτέλεσμα, πείθοντας έναν λιγότερο υγιή ή επιθετικό αστακό να υποχωρήσει. Αυτό είναι το πρώτο επίπεδο επίλυσης διαφορών. Εάν, όμως, το μέγεθος των δύο αστακών είναι παραπλήσιο, και το ίδιο συμβαίνει και με την εμφανή τους ικανότητα, ή εάν η ανταλλαγή των υγρών δεν έδωσε επαρκείς πληροφορίες, οι αστακοί θα περάσουν στο δεύτερο επίπεδο επίλυσης διαφορών. Με τις κεραίες του να κουνιούνται απειλητικά και τις δαγκάνες διπλωμένες προς τα κάτω, ο ένας αστακός θα προχωρήσει προς τα εμπρός και ο άλλος θα υποχωρήσει. Στη συνέχεια, ο αμυνόμενος αστακός θα προχωρήσει και ο επιτιθέμενος θα υποχωρήσει. Αφού συμβεί αυτό μερικές φορές, ο πιο νευρικός από τους δύο αστακούς ίσως αισθανθεί ότι δεν τον συμφέρει πραγματικά να συνεχίσει αυτήν τη συμπεριφορά. Θα τινάξει αντανακλαστικά την ουρά του, θα κάνει γρήγορα πίσω και θα εξαφανιστεί, για να επιχειρήσει να βρει την τύχη του κάπου αλλού. Όμως, αν κανένας αστακός δεν υποχωρήσει, τότε περνάνε στο τρίτο επίπεδο επίλυσης διαφορών, το οποίο περιλαμβάνει την πραγματική μάχη.

Αυτή τη φορά, οι πλέον εξοργισμένοι αστακοί επιτίθενται ο ένας στον άλλον βίαια, με τις δαγκάνες τους προτεταμένες, για να παλέψουν. Ο κάθε ένας από αυτούς προσπαθεί να αναποδογυρίσει τον άλλον. Ένας αστακός που έχει βρεθεί ανάσκελα θα συμπεράνει ότι ο αντίπαλός του είναι ικανός να του καταφέρει σοβαρό πλήγμα. Συνήθως παραιτείται και φεύγει (αν και τρέφει μεγάλη μνησικακία και κουτσομπολεύει τον νικητή πίσω από την πλάτη του). Αν κανένας από τους δύο αστακούς δεν μπορεί να αναποδογυρίσει τον άλλον -ή αν ο αστακός δεν παραιτείται ακόμη και αν έχει αναποδογυριστεί- τότε περνάνε στο τέταρτο επίπεδο. Αυτό είναι εξαιρετικά επικίνδυνο και δεν είναι κάτι στο οποίο επιδίδεται κάποιος αστακός χωρίς προηγούμενη σκέψη: ο ένας ή και οι δύο αστακοί θα υποστούν βλάβη από τη συμπλοκή που πρόκειται να ακολουθήσει, και ίσως η βλάβη να αποβεί θανάσιμη.

Τα ζώα προχωρούν το ένα προς το άλλο, με ολοένα αυξανόμενη ταχύτητα. Οι δαγκάνες τους είναι ανοιχτές, έτσι ώστε να μπορέσουν να αρπάξουν κάποιο πόδι ή μια κεραία ή κάποιον οπτικό μίσχο ή ό,τι άλλο είναι εκτεθειμένο και ευάλωτο. Όταν ο αστακός έχει πιάσει καλά κάποιο μέρος του σώματος, θα τινάξει την ουρά του και θα κατευθυνθεί προς τα πίσω, απότομα, με τη δαγκάνα καλά σφιγμένη και θα προσπαθήσει να το κόψει. Οι διαμάχες που φτάνουν σε αυτό το σημείο, συνήθως, έχουν έναν ξεκάθαρο νικητή και έναν ηττημένο. Ο ηττημένος είναι απίθανο να επιβιώσει, ειδικά εάν παραμείνει στο έδαφος που καταλαμβάνει ο νικητής, και οποίος πλέον αποτελεί θανάσιμο εχθρό.

Αφού ένας αστακός χάσει μια μάχη, ανεξάρτητα από το πόσο επιθετικά συμπεριφερόταν προηγουμένως, χάνει την επιθυμία του για περισσότερες μάχες, ακόμη και με κάποιον άλλον αντίπαλο τον οποίον είχε νικήσει στο παρελθόν. Ο ηττημένος χάνει την αυτοπεποίθησή του, και αυτό μπορεί να διαρκέσει για πολλές μέρες.

Ορισμένες φορές, η ήττα μπορεί να έχει ακόμη πιο σοβαρές συνέπειες. Εάν ένας . κυριαρχικός αστακός ηττηθεί κατά κράτος, ο εγκέφαλός του ουσιαστικά διαλύεται. Στη συνέχεια δημιουργείται ένας νέος, υποτακτικός εγκέφαλος – ο οποίος είναι πιο κατάλληλος για τη νέα, ταπεινή του θέση. Ο αρχικός του εγκέφαλος δεν είναι αρκετά εξελιγμένος ώστε να μπορέσει να διαχειριστεί τη μεταμόρφωση από βασιλιά σε υποτακτικό, χωρίς να διαλυθεί εντελώς και να δημιουργηθεί κυριολεκτικά εκ νέου. Οποιοσδήποτε έχει βιώσει κάποια επίπονη μεταμόρφωση μετά από μια σοβαρή ήττα στον έρωτα ή την καριέρα του, ίσως και να νιώσει κάποια συγγένεια με το κάποτε επιτυχημένο καρκινοειδές.

Η νευροχημεία της ήττας και της νίκης

Η χημεία του εγκεφάλου ενός αστακού που έχει ηττηθεί είναι πολύ διαφορετική από εκείνη ενός αστακού νικητή. Αυτό αντανακλάται και στη στάση του καθενός. Κατά πόσο ο αστακός αισθάνεται αυτοπεποίθηση ή υποτάσσεται εξαρτάται από τον λόγο δύο χημικών ουσιών που ρυθμίζουν την επικοινωνία μεταξύ των νευρώνων των αστακών: τη σεροτονίνη και την οκτοπαμίνη. Η νίκη αυξάνει τον λόγο της σεροτονίνης προς την οκτοπαμίνη.

Ένας αστακός με υψηλά επίπεδα σεροτονίνης και χαμηλά επίπεδα οκτοπαμίνης έχει αλαζονική στάση, περπατά καμαρωτά και είναι λιγότερο πιθανό να υποχωρήσει αν τον προκαλέσει κάποιος. Αυτό συμβαίνει γιατί η σεροτονίνη βοηθά τη ρύθμιση της κάμψης στη στάση τους. Ένας αστακός σε κάμψη μπορεί να προτάξει τις δαγκάνες του ώστε να μοιάζει ψηλός και επικίνδυνος, σαν τον Κλιντ Ίστγουντ στα γουέστερν. Όταν ένας αστακός που έχει ηττηθεί σε μια μάχη εκτεθεί σε σερσητονίνη, θα τεντωθεί, θα κινηθεί ενάντια ακόμη και σε πρώην νικητές και θα παλέψει πιο σκληρά και για περισσότερη ώρα.” Τα φάρμακα που συνταγογραφούνται σε ανθρώπους με κατάθλιψη, τα οποία είναι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης, έχουν παρόμοια χημική και συμπεριφορική επίδραση. Το ότι το Prozac μπορεί να φτιάξει το κέφι ακόμη και στους αστακούς είναι μια από τις πιο συγκλονιστικές αποδείξεις της εξελικτικής συνέχειας της ζωής στη Γη.’.

Ο συνδυασμός της υψηλής σεροτονίνης με τη χαμηλή οκτοπαμίνη είναι το χαρακτηριστικό του νικητή. Η αντίθετη νευροχημική κατάσταση, δηλαδή ο υψηλός λόγος οκτοπαμίνης προς σεροτονίνη, έχει ως αποτέλεσμα έναν αστακό που δείχνει ηττημένος, είναι ζαρωμένος, συγκρατημένος, μίζερος, αποφευκτικός, ο οποίος είναι πολύ πιθανό να είναι περιθωριακός και να εξαφανίζεται στην παραμικρή ένδειξη προβλημάτων. Η σεροτονίνη και η οκτοπαμίνη, επίσης, ρυθμίζουν το αντανακλαστικό που τινάζει την ουρά, πράγμα το οποίο βοηθά τον αστακό να κινηθεί γρήγορα προς τα πίσω όταν χρειάζεται να δραπετεύσει. Σε έναν ηττημένο αστακό χρειάζεται μικρότερη πρόκληση για την πυροδότηση αυτού του αντανακλαστικού.

Ο μοναδικός επιζών από τους 300 του Λεωνίδα - Πολέμησε για να ξεπλύνει την ντροπή

Φαντάσου να είσαι ο μοναδικός επιζών μιας από της μεγαλύτερες μάχες στην ιστορία. Ενός γεγονότος που διαμόρφωσε όσο ελάχιστα άλλα τη μοίρα του αρχαίου κόσμου.

Κι αντί να σε αντιμετωπίσουν με δέος και σεβασμό, να σε θεωρούν ό,τι πιο δειλό περπάτησε σ’ αυτή τη γη. Στη γη που υπερασπίστηκε ο Λεωνίδας με τους 300 του, σ’ εκείνη τη μεγαλειώδη έκφραση θυσίας και αφοσίωσης, από την οποία έλειψε (στην τελευταία στάση της) ο Αριστόδημος ο Λακεδαιμόνιος. Με αποτέλεσμα να γνωρίσει τη χλεύη των σύγχρονών του, οι οποίοι τον έκριναν στη βάση των ηθικών «πρέπει» της εποχής του.

Λίγα λόγια για το έπος

Λογικά θα είναι ελάχιστοι εκείνοι που δεν γνωρίζουν πάνω-κάτω τι συνέβη στις Θερμοπύλες. Σε μια διαφορετική (και πολυάριθμη) εκδοχή της μάχης του Δαυίδ με τον Γολιάθ ήρθαν αντιμέτωπες οι δύο μεγάλες δυνάμεις του αρχαίου κόσμου. Όσο κι αν σύγχρονοι ιστορικοί αμφισβητούν πολλά από τα στοιχεία που παραθέτει ο Ηρόδοτος, η ουσία είναι μία και δεν αλλάζει. Μια χούφτα πολεμιστές (300, 1.000 αν προσθέσουμε τους Θεσπιείς ή 5-6 χιλιάδες κατά άλλες εκτιμήσεις) στάθηκαν απέναντι σε πολλαπλάσιους αντιπάλους.

Η τελική έκβαση, δηλαδή το γεγονός ότι οι Πέρσες πέρασαν από το στενό, δεν προκαλεί έκπληξη ούτε θαυμασμό. Αντίθετα, αντικείμενο αιώνιας μελέτης θα παραμένει το πώς τόσοι λίγοι όχι μόνο δεν δείλιασαν απέναντι σε τρομακτικά περισσότερο εχθρούς, αλλά μπόρεσαν στην ουσία να τους σταματήσουν, νικώντας τους πρώτα στο μυαλό και στη συνέχεια στο ίδιο το πεδίο της μάχης.

Οι τρεις με διαφορετική ιστορία στις Θερμοπύλες

Από την επικών διαστάσεων σύγκρουση στις Θερμοπύλες, συνήθως δύο είναι τα ονόματα των Ελλήνων που έχουν μείνει στην ιστορία. Ασφαλώς εκείνο του Λεωνίδα, του βασιλιά της Σπάρτης, αλλά και αυτό του Εφιάλτη. Ο χώρος μεταξύ του πρότυπου ανδρείας (όπως είναι ο πρώτος) και του συνώνυμου της προδοσίας (ο δεύτερος) καλύφθηκε από τα κορμιά των πεσόντων στις πύλες της φωτιάς.

Μεταξύ αυτών δεν υπήρχαν τρεις θα μπορούσαν να αποφύγουν το ραντεβού τους με τη μοίρα και τον επόμενο θάνατο από τους στρατιώτες του Ξέρξη. Ο Αριστόδημος, ο Εύρυτος και ο Παντίτης. Μόνο ένας όμως, ο πρώτος, έκανε το… λάθος να μην πεθάνει.

Πριν την τελική σύγκρουση

Όταν πλέον ο Ξέρξης πείστηκε πως οι Έλληνες δεν του έκαναν πλάκα όταν επέμεναν πως θα τον αντιμετωπίσουν, ήταν δεδομένο πως το τέλος των υπερασπιστών των στενών ήταν θέμα χρόνου. Ο Λεωνίδας ακολουθώντας το χρησμό που έλεγε πως θα έπρεπε να χαθεί η Σπάρτη ή ένας βασιλιάς της, μένει με τους πολεμιστές εκείνους που είναι έτοιμοι να θυσιαστούν μαζί του. Ίσως γι’ αυτό να μην είναι τυχαίο ότι οι 300 του είχαν όλοι παιδιά κι επομένως ήταν δεδομένη η αναπλήρωσή τους.

Πριν ξεκινήσουν οι συρράξεις που κράτησαν τρεις μέρες, δίνει εντολή στον Παντίτη να μεταβεί στη Θεσσαλία. Πιστεύεται πως μετέφερε κάποιο μήνυμα ως πρέσβης προκειμένου να ζητήσει βοήθεια, αν και αυτό το κομμάτι της ιστορίας αμφισβητείται. Όπως και να ‘χει, ο Παντίτης επέστρεψε μόνος για να διαπιστώσει πως όλα είχαν τελειώσει. Ο βασιλιάς του και οι σύντροφοί του ήταν όλοι νεκροί, ενώ τα βέλη, τα σπασμένα δόρατα, οι ασπίδες και οι φρέσκοι ομαδικοί τάφοι των Περσών έμεναν μοναδικοί μάρτυρες του τι είχε προηγηθεί.

Έχοντας χαράξει σαν… τατουάζ στο dna του το περίφημο «ή ταν ή επί τας», ο Παντίτης κάνει αυτό που επιτάσσει το δικό του αξιακό σύστημα. Όταν επιστρέφει στην ελεύθερη (λόγω της θυσίας στις Θερμοπύλες) Σπάρτη κατηγορείται για δειλία. Με ένα κομμάτι σκοινί απαγχονίζεται, βάζοντας τέλος στη ζωή του.

Το πρόβλημα στα μάτια

Εκτός του αυτόχειρα, ο Λεωνίδας είχε δώσει άδεια σε ακόμη δύο άντρες του να αποχωρήσουν. Επρόκειτο για τον Αριστόδημο τον Λακεδαιμόνιο και τον Εύρυτο που είχαν πρόβλημα στα μάτια τους, με αποτέλεσμα ο βασιλιάς τους να τους διατάξει να γυρίσουν πίσω πριν την τελική μάχη. Αν και μισότυφλος, ο Εύρυτος αποφασίζει να παρακούσει της εντολές του. Φεύγει από την πατρίδα του κι επιστρέφει στις Θερμοπύλες, όπου και βρίσκει ένα θάνατο ταιριαστό στον τρόπο σκέψης του. Στο πλευρό των συναγωνιστών του.

Αυτή η απόφασή του είναι ουσιαστικά και η (μεταφορικά) θανατική καταδίκη του Αριστόδημου. Όπως εκτιμά ο Ηρόδοτος, εάν ο Εύρυτος δεν έφευγε ή εάν ο Αριστόδημος ήταν ο μόνος που γύριζε στην Σπάρτη, οι συμπολίτες του ενδεχομένως να τον συγχωρούσαν. Στο κάτω-κάτω της γραφής ήδη είχε χάσει το ένα μάτι του από τη μόλυνση. Στον κόσμο των αρχαίων Λακεδαιμονίων όμως δεν υπήρχε χώρος για τέτοιου τύπου κατανόηση.

Το τέλος

Μετά τη μάχη και την είδηση ότι οι 300 κείτονται νεκροί, αποκαλούνταν Αριστόδημος ο τρέσας. Δηλαδή δειλός. Αυτός που τρέπεται σε φυγή μπροστά στον εχθρό. Μια λέξη που για τη Σπάρτη αποτελούσε τη χειρότερη προσβολή για οποιονδήποτε. Εκείνος που χαρακτηριζόταν έτσι δεν τιμωρούνταν. Σταματούσε να υπάρχει. Γινόταν αόρατος κι ανέγγιχτος. Ανύπαρκτος… Δεν μπορούσε να πάρει μέρος στα γυμνάσια ή να παντρευτεί. Δεν είχε το δικαίωμα να διεκδικήσει κάποιο αξίωμα και ήταν υποχρεωμένος να κάνει στην άκρη όταν περνούσε κάποιος Σπαρτιάτης από δίπλα του. Για κοινωνίες όπως εκείνη στις παρυφές του Ταΰγετου ίσως ο θάνατος να ήταν προτιμότερος.

Αυτόν τον δοξασμένο θάνατο επεδίωξε ο Αριστόδημος στην επόμενη ευκαιρία που του παρουσιάστηκε. Ήταν η μάχη των Πλαταιών, ένα χρόνο μετά τις Θερμοπύλες. Εκεί θα πολεμήσει λυσσαλέα θέλοντας να βγάλει από πάνω του την ντροπή και να καθαρίσει το όνομά του. Πράγματι, η τόλμη και η ανδρεία του δεν έμειναν απαρατήρητες. Δυστυχώς για αυτόν, όμως, οι στρατιωτικοί ηγέτες διέκριναν και μια απερισκεψία εντελώς ασυμβίβαστη και ξένη με την έννοια της πειθαρχίας που αποτελούσε το βασικό συστατικό των επιτυχιών της σπαρτιάτικης φάλαγγας. Κάθε κίνηση που ξέφευγε από το σχέδιο έθετε σε κίνδυνο τη ζωή των υπολοίπων, γεγονός που έφερε για άλλη μια φορά τον Αριστόδημο στη δύσκολη θέση του να πρέπει να απολογηθεί για τη στάση του.

Αυτή τη φορά, αν και πολύ σοβαρά τραυματισμένος, κατηγορήθηκε ότι είναι τρελός. Ένας τρελός που πάντως επέζησε για να λάβει μέρος στους Ελληνοπερσικούς πολέμους μέχρι τη λήξη τους, πληρώνοντας το τίμημα του να φύγει περπατώντας και όχι πάνω στην ασπίδα του από τις Θερμοπύλες.

Πού είναι η μεγαλύτερη ημέρα στο ηλιακό σύστημα; Η Αφροδίτη έχει την απάντηση

Τα δεδομένα που λαμβάνονται με την αναπήδηση των ραδιοκυμάτων από την Αφροδίτη, παρέχουν μία νέα εικόνα για τον πλησιέστερο πλανητικό γείτονα της Γης, συμπεριλαμβανομένου ενός ακριβούς υπολογισμού της διάρκειας μιας ημέρας της Αφροδίτης. Η μελέτη μέτρησε επίσης την κλίση του άξονα της Αφροδίτης και το μέγεθος του πυρήνα του πλανήτη, επιτρέποντας μια βαθύτερη κατανόηση ενός αινιγματικού κόσμου που μερικές φορές ονομάζεται «κακός δίδυμος» της Γης.

Όταν η Γη αποτελούσε ακόμη «πεδίο βολής» των αστεροειδών και κομητών του ηλιακού μας συστήματος που την βομβάρδιζαν ασταμάτητα η Αφροδίτη ήταν ένας πλανήτης με μεγάλους ωκεανούς, ήπιες κλιματικές συνθήκες και περιοχές παρόμοιες με τις τροπικές περιοχές της Γης.

Πριν από περίπου τρία δισ. έτη η Αφροδίτη έμοιαζε πολύ με την σημερινή Γη και είναι πολύ πιθανό σύμφωνα με ορισμένες μελέτες να είχαν αναπτυχθεί κάποιες μορφές ζωής εκεί που θα ήταν και οι πρώτες στο ηλιακό μας σύστημα. Όμως για άγνωστο ακόμη λόγο η Αφροδίτη μετατράπηκε στον κολασμένο τοξικό κόσμο που γνωρίζουμε σήμερα αλλά παρόλα αυτά πολλοί επιστήμονες την χαρακτηρίζουν «δίδυμη αδελφή» της Γης ή κατά άλλους «κολασμένη δίδυμη αδελφή» της Γης αφού η θερμοκρασία στην επιφάνεια της ξεπερνάει τους 470 βαθμούς Κελσίου.

Για πολλά χρόνια η Αφροδίτη παρέμενε εκτός των διαστημικών αποστολών και παρατηρήσεων αλλά τα τελευταία χρόνια αυτό άλλαξε και υπάρχει έντονο ερευνητικό ενδιαφέρον. Σχεδιάζονται μάλιστα νέες αποστολές εκεί ενώ έχει προταθεί η δημιουργία κάποιων μόνιμων εναέριων ερευνητικών σταθμών πάνω ή ακόμη και μέσα στην πυκνή γεμάτη θειικό οξύ ατμόσφαιρα της η οποία και αποτελεί το μεγάλο εμπόδιο στην παρατήρηση και μελέτη του πλανήτη.

Ομάδα επιστημόνων αναλύοντας δεδομένα που έχει συλλέξει από την Αφροδίτη από το 2006 μέχρι το 2020 η συστοιχία διαστημικών ραντάρ Goldstone Antenna στην έρημο Μοχάβε στην Καλιφόρνια προχώρησε σε μια σειρά μετρήσεων που καταγράφονται ως οι πλέον ακριβείς μέχρι σήμερα για τον πλανήτη.

Με δημοσίευση τους στην επιθεώρηση «Nature Astronomy» οι ερευνητές αναφέρουν ότι ένα 24ωρο της Αφροδίτης αντιστοιχεί σε 243,0226 γήινες μέρες. Αυτό σημαίνει ότι μια μέρα στην Αφροδίτη διαρκεί περισσότερο από ένα γήινο έτος αφού ο πλανήτης ολοκληρώνει μια περιστροφή γύρω από τον Ήλιο σε 225 γήινες μέρες.

Από την ανάλυση των δεδομένων προέκυψε ότι ο πυρήνας της Αφροδίτης έχει διάμετρο περίπου 3,5 χιλιάδων χλμ παρόμοια δηλαδή με αυτή της Γης. Ο πυρήνας φαίνεται ότι αποτελείται από σίδηρο και νικέλιο χωρίς να μπορούν όμως οι ερευνητές να πουν ακόμη αν πρόκειται για στερεό ή υγρό πυρήνα. Μέχρι σήμερα για τον πυρήνα της Αφροδίτης είχαμε στην διάθεση μας στοιχεία που είχαν προκύψει από προσομοιώσεις και όχι από απευθείας παρατηρήσεις.

«H Αφροδίτη είναι ένα εκπληκτικό εργαστήριο για την κατανόηση του σχηματισμού πλανητών και της εξέλιξης τους και είναι σημαντική η μελέτη της αφού υπάρχουν δισεκατομμύρια πλανήτες σαν την Αφροδίτη στον γαλαξία μας» αναφέρει Ζαν Λιουκ Μαργκό, πλανητικός αστρονόμος του πανεπιστημίου UCLA, επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας.

Η Μάστιγα του Λειτουργικού Αναλφαβητισμού

Λειτουργικός Αναλφαβητισμός: Είναι η γνώση που δεν αφομοιώνεται, δεν γίνεται κατανοητή και άρα δεν εφαρμόζεται από μία προσωπικότητα που συρρικνώνεται, διαστρεβλώνεται κι εκφυλίζεται και η έκφραση που αδυνατεί να εκδηλωθεί και να παράγει αποτελέσματα. Με την λέξη «λειτουργικός» νοείται αυτός που διαθέτει όχι γνώση, αλλά ΕΠΙΓΝΩΣΗ της γνώσης, είναι ικανός να ενεργεί και να αναλαμβάνει έλεγχο κι ευθύνη του ελέγχου, αυτός που είναι ικανός να χειρίζεται καταστάσεις και πράγματα. Εύκολα διαφοροποιεί ανομοιότητες, δεν ταυτοποιεί ανόμοιους συσχετισμούς και κατανοεί αφηρημένες έννοιες.

Είναι φανερό, ακόμη κι αν ελάχιστα εξασκείς την τέχνη της παρατήρησης, ότι γύρω μας κυριαρχούν σε όλους τους χώρους των επιστημών οι μορφωμένοι – αμόρφωτοι, ενώ είναι σταθερό δεδομένο πως οι ταγοί των θρησκειών είναι καθολικά όλοι τους μορφωμένοι-αμόρφωτοι. Είναι φαινομενική αντίφαση να αποκαλείται κάποιος ως «μορφωμένος-αμόρφωτος» γιατί κάποιος που είναι μορφωμένος δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα κι αμόρφωτος.

Στην πραγματικότητα (σε αντίθεση με την φαινομενικότητα) αυτό ακριβώς συμβαίνει, γιατί αυτός που έχει σπουδάσει αλλά δεν χρησιμοποιεί τις γνώσεις του για να δημιουργεί αποτελέσματα, βρίσκεται στο ίδιο ακριβώς επίπεδο με αυτόν που δεν διαθέτει την γνώση, τον αμόρφωτο, τον αναλφάβητο. Δηλαδή ένας γιατρός που έχει σπουδάσει αλλά δεν χρησιμοποιεί τις γνώσεις του για να θεραπεύει ανθρώπους κι ένας αμόρφωτος που δεν γνωρίζει να θεραπεύει ανθρώπους έχουν αμφότεροι την ίδια μηδενική αξία στο περιβάλλον και στην κοινωνία που αλληλοεπιδρούν, μάλιστα αυτός που κατέχει την γνώση αν δεν την χρησιμοποιεί, είναι ακόμη πιο κάτω στην αξιακή κλίμακα από αυτόν που δεν την κατέχει.

Μια γνώση αποκτά αξία όταν γίνεται πράξη (δημιουργεί δηλ. αποτελέσματα, από θέση αιτίας) η γνώση που δεν δημιουργεί αποτελέσματα είναι μια άχρηστη γνώση. Σκέψου μια τεράστια βιβλιοθήκη σε γλώσσα άγνωστη για ανθρώπους, δυνητικά εμπεριέχει πολύτιμη γνώση αλλά δεν έχει καθόλου αξία. Ξαφνικά κάποιος μαθαίνει την γλώσσα κι αρχίζει να διαβάζει τα βιβλία της και να μεταδίδει αυτά που μαθαίνει σε άλλους ανθρώπους, αλλά και πάλι δεν έχει καμία αξία η γνώση που αποκομίζει κι αναμεταδίδει.

Με τον καιρό κάποιος παίρνει μια γνώση από τον σωρό πληροφορίας, την εφαρμόζει στον φυσικό κόσμο κι αρχίζει να παράγει κάτι, ένα κατασκεύασμα που θεραπεύει τους ανθρώπους, που τους παρέχει ασφάλεια ή δυνατότητα αυξημένης επιβίωσης. Μόνο τότε η γνώση αρχίζει να αποκτά αξία, όχι όλη, μα μόνο η συγκεκριμένη.

Η ίδια η βιβλιοθήκη δεν έχει καμιά αξία, μόνο η μεταστοιχείωση της γνώσης με την δράση και την εφαρμογή αποκτά μια συγκεκριμένη αξία. Πως όμως θα αποφασίσει κάποιος ποιά είναι η γνώση που έχει αξία και θα την ξεχωρίσει από τον σωρό των σκουπιδιών; Γιατί η πλειονότητα των μορφωμένων ανθρώπων είναι μη λειτουργικοί σε σχέση με την γνώση τους; Πως μπορείς να ξεχωρίζεις με την υπερπληθώρα πληροφορίας γύρω σου τι διαθέτει αξία (φιλοεπιβιωτικό, ευδαιμονικό) για να του δώσεις την προσοχή σου; Μα είναι απλό. Αξία διαθέτει ότι είναι ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ, ότι παράγει αποτελέσματα, ότι συνεισφέρει στην ευδαιμονία και την επιβίωση κι επιπλέον είναι απλό, (το ξυράφι του Όκαμ). Έτσι μπορούμε να δούμε γύρω μας (αφού απομονώσουμε τους φύση και θέση αναλφάβητους) ότι έχουμε να αντιμετωπίσουμε τις πληγές του Φαραώ που έρχονται καταπάνω στην λογική μας σαν σμήνος ακρίδων από τους μορφωμένους-αμόρφωτους. Όμως από τους μορφωμένους έχουμε απαιτήσεις, όχι από τους αμόρφωτους.

Λειτουργικός Αναλφαβητισμός: Είναι η γνώση που δεν αφομοιώνεται, δεν γίνεται κατανοητή και άρα δεν εφαρμόζεται από μία προσωπικότητα που συρρικνώνεται, διαστρεβλώνεται κι εκφυλίζεται και η έκφραση που αδυνατεί να εκδηλωθεί και να παράγει αποτελέσματα. Με τη λέξη «λειτουργικός» νοείται αυτός που διαθέτει όχι γνώση, αλλά ΕΠΙΓΝΩΣΗ της γνώσης, είναι ικανός να ενεργεί και να αναλαμβάνει έλεγχο κι ευθύνη του ελέγχου, αυτός που είναι ικανός να χειρίζεται καταστάσεις και πράγματα. Εύκολα διαφοροποιεί ανομοιότητες, δεν ταυτοποιεί ανόμοιους συσχετισμούς και κατανοεί αφηρημένες έννοιες.

Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός δεν είναι απλά πρόβλημα αλλά μάστιγα των σύγχρονων κλειστών κοινωνιών, υπό την έννοια ότι έχουν αποκοπεί από την φύση κι άρα δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν οι πολίτες της, αν η γνώση τους είναι λειτουργική σε αυτήν. Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός είναι διαφορετικός από αυτόν που ονομάζουμε οργανικό αναλφαβητισμό. Ο δεύτερος δηλώνει αυτούς που δεν φοίτησαν ποτέ σε σχολείο και συνεπώς δεν διδάχθηκαν ποτέ γραφή κι ανάγνωση. Κατά συνέπεια, ο γενικός/οργανικός αναλφαβητισμός δηλώνει την παντελή άγνοια γνώσης και γραφής. Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός όμως αναφέρεται στην έλλειψη της ικανότητας να χρησιμοποιεί το ον τις γνώσεις που έχει αποκτήσει έτσι ώστε να είναι ικανό να παράγει αποτελέσματα. Με άλλα λόγια ο λειτουργικά αναλφάβητος έχει φοιτήσει σε ανώτατη σχολή, αλλά είναι απολύτως ανίκανος να χρησιμοποιήσει τις γνώσεις του για να λειτουργήσει με αυτάρκεια.

Ο ορισμός της UNESCO (27.11.1978) που αποδέχεται η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (1987) κατατάσσει ως «αναλφάβητα τα άτομα που δεν είναι ικανά να διαβάσουν και να γράψουν κατανοώντας μια απλή και σύντομη έκθεση γεγονότων σχετική με την καθημερινή τους ζωή». Δεν έχουν δυνατότητα να γράψουν μία επιστολή, να συμπληρώσουν ένα έντυπο, να διαβάσουν ένα λογαριασμό ή έναν τηλεφωνικό κατάλογο. Μορφές αναλφαβητισμού είναι: α. Ο οργανικός αναλφαβητισμός ορίζεται ως πλήρη στέρηση στοιχειωδών γνώσεων γραφής, ανάγνωσης, βασικών αριθμητικών πράξεων και κατανόησης απλών μορφών προφορικού λόγου σε θέματα της καθημερινής ζωής. β. Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός ορίζεται ως απώλεια της ικανότητας ενός ατόμου, που έχει παρακολουθήσει την υποχρεωτική εκπαίδευση, να κατανοεί με επάρκεια τον προφορικό και γραπτό λόγο, να διατυπώνει με σαφήνεια την σκέψη του, να κάνει αφαιρετικούς συνειρμούς, να αναπτύσσει κριτική σκέψη, να εκμεταλλεύεται ευκαιρίες για βελτίωση των γνωστικών του δεξιοτήτων κ.λ.π. (ΕΕΚ, UNESCO, 1987).

Ψευδό-κουλτουριάρηδες, είναι, οι δήθεν διανοούμενοι που δίνουν μεγαλύτερη σημασία στην γνώση και την (παρά) πληροφόρηση και καθόλου στην επίγνωση και στην πληροφόρηση, στο αίσθημα και το βίωμα. Ότι έμαθαν ή δεν έμαθαν έχει γι’ αυτούς μεγαλύτερη αξία από την σκέψη και την ανάλογη δράση. Κούφιοι ψευδό-κουλτουριάρηδες βρίσκονται σ’ όλες τις εποχές. Αυτό που σήμερα αποκαλούμε γλώσσα των κουλτουριάρηδων, είναι ένα κουρκούτι από νεόκοπες λέξεις, από ξένες αμετάφραστες λέξεις και από λέξεις παρμένες από διάφορες επιστήμες, λ.χ. «η μεταστοιχείωση της ντεμί νομενκλατούρας». Μ’ ένα τέτοιο κουρκούτι στο τέλος δεν βγάζουν νόημα ούτε αυτοί, ούτε φυσικά κι εμείς. Ας πάρουμε για παράδειγμα τη λέξη «δομή» που αναφέρεται στον χώρο, ενώ η λέξη «διαδικασία» αναφέρεται στον χρόνο. Τι θα λέγατε όμως αν ξαφνικά διαβάζατε «δομικές διαδικασίες» ή «διαδικαστικές δομές»; Αυτοί είναι οι ευέλικτοι ψευτοδιανοούμενοι που διαθέτουν την ικανότητα να λένε πολλά και να μην λένε τίποτε. Άλλωστε η γλώσσα έχει γίνει ένα εργαλείο που δεν δηλώνει μόνο, αλλά μπορεί, και αυτό είναι μεγαλύτερο επίτευγμα της, να κρύβει την σκέψη του ανθρώπου.

Η μη αποφυγή ατυχημάτων από την μη χρήση, των οδηγιών χρήσης συσκευών και μηχανημάτων, η μη φροντίδα της υγείας και η αλόγιστη λήψη φαρμάκων, οι ανασφαλείς μετακινήσεις, οι ατακτοποίητες εκκρεμότητες, η έλλειψη επικοινωνίας, η κακή ανατροφή και υποστήριξη των παιδιών, η ελλιπής άσκηση των δικαιωμάτων, η ανικανότητα εύρεσης, διατήρησης κι αναβάθμισης εργασίας, οι ανύπαρκτες εκτιμήσεις και υπολογισμοί εσόδων – εξόδων, ο μηδενικός έλεγχος των καταναλωτικών προϊόντων, οι ανεκμετάλλευτες ευκαιρίες, ο εκφυλισμός της ψυχικής καλλιέργειας, η ανυπαρξία κοινωνικής αγωγής, η υποβαθμισμένη πολιτιστική παραδημιουργία και πολλές άλλες αντιεπιβιωτικές δραστηριότητες εμποδίζονται από τον Λειτουργικό Αναλφαβητισμό. Γενικά είτε η έλλειψη πληροφοριών και γνώσεων, είτε η πληθώρα πληροφοριών με την ανικανότητα διάκρισης των σημαντικών και η ταυτόχρονη αδράνεια τρόπων αναζήτησης και αξιοποίησης τους, τιμωρεί με τυχαιότητα και αποκλεισμό κάθε όν που δραστηριοποιείται στη σύγχρονη κοινωνία της πληροφορίας. Συγχρόνως, οι λειτουργικά αναλφάβητοι δημιουργούν ανεξέλεγκτες παράπλευρες επιπτώσεις και υπερβολική τυχαιότητα στο ευρύτερο περιβάλλον τους.

Βασικό και κύριο γνώρισμα τους πέρα από την ανικανότητα Διάκρισης είναι επίσης και η ανικανότητα να θέσουν φιλοεπιβιωτικές προτεραιότητες, όπως και ανικανότητα Αντιμετώπισης. Με αποτέλεσμα να έχουν και μειωμένη ικανότητα επικοινωνίας. Εκεί ξεκινούν τα χιλιάδες προβλήματα, τόσο των ιδίων όσο και του περιβάλλοντος τους.

Όταν ο άνθρωπος με τις γνώσεις αποκτάει συνείδηση της ενότητας του κόσμου, μέσα από την ενότητα των φυσικών νόμων και του εαυτού του, όταν αποκτάει εμπιστοσύνη στην δύναμη του λογικού του, σε πείσμα όλων των προσπαθειών που καταβάλλονται για να κλονίσουν αυτή την εμπιστοσύνη του ανθρώπου σ’ αυτό, όταν με την οργάνωση της ζωής του αποχτάει κοινωνική συνείδηση και αναπτύσσει το αίσθημα (κι όχι συναίσθημα) της στοργής, της φιλότητας, της συντροφικότητας, του θαυμασμού και της κοινωνικής λειτουργικής οντότητας, όταν μαθαίνει να συν-εργάζεται, (κι όχι να δουλεύει) τότε είναι πιο ενδιαφέρουσα η ζωή, μέσα στο κοινωνικό πεδίο, όπου τα συμφέροντα διαπλέκονται και συμπαρασύρουν το ον στην δίνη που δημιουργεί ο αυταρχισμός του συστήματος. Τότε το στρες δεν παίρνει τις επικίνδυνες διαστάσεις, δεν γίνεται πράξη άμυνας, αλλά μετατρέπεται σε βουλητική ενέργεια που αποκτάει σκοπούς.

Ο ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΑΝΑΛΦΑΒΗΤΟΣ ΕΧΕΙ ΕΝΤΟΝΗ ΑΝΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ

Διά– < αρχ. δι(α)- <πρόθ. διά- «μέσα από, προς διάφορες κατευθύνσεις» ως α’ συνθ. δια-βαίνω, διά-μετρος, δια-νέμω, διά-κρίνω. / Κρίνω: 1. διαμορφώνω άποψη, σχηματίζω γνώμη για κπ. ή για κτ. ύστερα από μία λογική διεργασία. 2 α. εκφέρω λογική και τεκμηριωμένη άποψη για ένα θέμα ως ειδικός. β. εκθέτω αναλυτικά και με επιχειρήματα την άποψη την οποία έχω σχηματίσει για κπ. ή για κτ. / Διακρίνω: Αντιλαμβάνομαι την διαφορά που χωρίζει κπ. ή κτ. από κπ. ή κτ. άλλο, τον αναγνωρίζω ως διαφορετικό, δεν τον συγχέω με κπ. ή με κτ. άλλο· ξεχωρίζω. Με απλά λόγια ΔΙΑΚΡΙΝΩ σημαίνει ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΩ. Αντώνυμο είναι το ΤΑΥΤΟΠΟΙΩ. Διέκρινε διαφορές (διαφοροποίηση) και ομοιότητες (ταυτοποίηση) ανάμεσα στις έννοιες: «μηχανιστικός λειτουργισμός και «λειτουργικός μηχανισμός» και δώσε παραδείγματα αποτελεσμάτων. Η ευκολία που θα το κάνεις δείχνει σε ποιόν βαθμό είσαι λειτουργικά αναλφάβητος.

H ανθρώπινη σκέψη σε μια δεδομένη στιγμή δεν μπορεί να ξεπεράσει ορισμένα όρια, αυτό είναι λογικό κι αναμενόμενο. Το ακατανόητο είναι γιατί η ανθρώπινη σκέψη δεν σταματά σ’ αυτό το σημείο και να πει: «Ως εδώ καταλαβαίνω για τώρα. Ας περιμένω μέχρι να ανοίξουν καινούργιες προοπτικές». Ένας τέτοιος τρόπος σκέψης είναι ορθολογικός, κατανοητός και χρήσιμος. Εκείνο που εκπλήσσει είναι η ξαφνική μεταστροφή από την ορθολογική σκέψη στην ανορθολογική αυταπάτη, στον μυστικισμό.

Η ανορθολογικότητα και η αυταπάτη προδίδονται από την αδιαλλαξία και την ωμότητα με την οποία εκδηλώνονται. Παρατηρούμε ότι τα ανθρώπινα συστήματα σκέψης δείχνουν ανοχή για όσο διάστημα διατηρούν την επαφή τους με την πραγματικότητα. Όσο περισσότερο απομακρύνεται η σκέψη από την πραγματικότητα, τόσο περισσότερο χρειάζεται την αδιαλλαξία και την ωμότητα για να εγγυηθούν την συνέχεια της ύπαρξής της, π.χ. θρησκευτικός, πολιτικός, οπαδικός φανατισμός.

Ο λειτουργικά αναλφάβητος δυσκολεύεται να παρακολουθήσει την ροή της ενημέρωσης, δεν επιθυμεί να κατανοεί πολυπαραγοντικά προβλήματα, αδιαφορεί για τις δυνατότητες της γλώσσας και απαξιώνει τις δυνατότητες της τεχνολογίας, εκτός και αν πρόκειται για εργαλεία καταναλωτισμού. Το πιο επικίνδυνο όμως, είναι πως απορρίπτει την λογική ως το βασικότερο εργαλείο αξιολόγησης της πραγματικότητας γιατί κουράζεται από τις επαγωγές. Γενικότερα, ο λειτουργικά αναλφάβητος είναι το κακομαθημένο παιδί της καταναλωτικής κοινωνίας και του πελατειακού πολιτικού συστήματος (είσαι πελάτης και δεν θέλω να μου κουράζεσαι) και η νωθρότητα των λογικών αντιδράσεών του εξυπηρετεί όλες τις εξουσίες. Το παράγωγο όλων αυτών είναι ο θρασύς, εξαιτίας της ημιμάθειάς του, ψηφοφόρος-δούλος.

Ο Έλληνας είναι περισσότερο Λειτουργικά Αναλφάβητος από άλλους λαούς στην Δύση, λόγω του κακού εκπαιδευτικού, θεοκρατικού συστήματος και κυρίως εξαιτίας του μεταπρατικού χαρακτήρα της αγοράς και της κοινωνίας του, αφού εισάγει, διαθέτει κι εφαρμόζει ξένα αγαθά ή υπηρεσίες (άρα δεν παράγει αποτελέσματα) και μένει αδρανής κι αντιπαραγωγικός ο ίδιος.

Η καταδυνάστευση του κράτους (κρατισμός) η επιρροή της εκκλησίας στην κοινωνία (θεοκρατία κι όχι δημοκρατία) τα δανεικά κι αγύριστα, η ευκολία στην βίωση χωρίς ευθύνες και η διαστρέβλωση της παιδείας (αναξιοκρατία και πτυχίο για όλους χωρίς αντίκρισμα) δημιούργησαν τεράστια ποσοστά λειτουργικά αναλφάβητων που δεν τους ενδιαφέρει η ενεργής συνάφεια κι αλληλεπίδραση με την καθημερινότητα αλλά η υποταγή τους σε αυτήν κι έτσι εκφυλίστηκαν σε υποτελείς υπηκόους του κράτους και της εκκλησίας.

Αν δεν επέμβει ο άνθρωπος δραστικά να αλλάξει τον εαυτό του και την κοινωνία του σύντομα θα αναγκαστεί να αντιμετωπίσει μια δυστοπική οργουελική κοινωνία. Η αντίστροφη μέτρηση αυξημένης εντροπίας ήδη τρέχει με ταχύτητα φωτός.

Ο πρώτος που χρησιμοποίησε την έννοια «Λειτουργικός» σε αντιδιαστολή με το «Μηχανιστικός» είναι ο Βίλχελμ Ράιχ.

Η φύση μέσα και έξω από μας δεν είναι προσιτή στην διάνοια μας παρά μόνο μέσα από τις αισθητηριακές μας εντυπώσεις. Οι αισθητηριακές εντυπώσεις είναι στην ουσία αισθήσεις οργάνων. Τον κόσμο που μας περιβάλλει τον αντιλαμβανόμαστε με τις κινήσεις των οργάνων μας (πρωτοπλασματικές κινήσεις). Οι συγκινήσεις μας είναι απαντήσεις στις εντυπώσεις από τον κόσμο γύρω μας. Τόσο στην επίγνωση όσο και στην αυτεπίγνωση, η αισθητηριακή εντύπωση και η συγκίνηση συγχωνεύονται σχηματίζοντας μια λειτουργική ενότητα. Συνεπώς, οι αισθήσεις των οργάνων είναι το σημαντικότερο εργαλείο του λειτουργικού ανθρώπου. Ο ζωντανός λειτουργικός οργανισμός αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του και τον εαυτό του μόνο μέσω των αισθήσεών του. Από το είδος των αισθήσεων εξαρτώνται οι κρίσεις του, οι αντιδράσεις που βασίζονται σε αυτές τις διακρίσεις και η γενικότερη εικόνα του κόσμου. Ο μυστικισμός έχει τις ρίζες του σε μια ανάσχεση των άμεσων αισθήσεων των οργάνων και στην επανεμφάνιση αυτών των αισθήσεων με την παθολογική αντίληψη «υπερφυσικών δυνάμεων». Ο λειτουργιστής ρυθμίζει πάντα την διανοητική του δραστηριότητα ώστε να είναι εναρμονισμένη με τις αισθήσεις του. Αυτή η καλή κατάσταση δεν είναι ούτε χάρισμα ούτε ταλέντο, αλλά συνεχής προσπάθεια, συνεχής άσκηση αυτοκριτικής κι αυτοελέγχο. -Βίλχελμ Ράιχ “Η Βιοπάθεια του καρκίνου”

Λειτουργικός Αναλφαβητισμός

Ο Λειτουργικός Αναλφαβητισμός, μια κατάσταση διαφορετική απ’ αυτήν που ονομάζουμε αναλφαβητισμό γενικά. Αντίστοιχος, στο μέτρο που χρησιμοποιείται, είναι ο Γερμανικός όρος Funktionales Analphabetentum, απ’ τον οποίο, αν δεν κάνω λάθος, πέρασε στα ελληνικά. Ο Ιταλικός όρος είναι funzionale analfabetismo και ο Γαλλικός και Αγγλικός όρος illiteration fonctionelle και functional Illiteracy αντίστοιχα. Το πρόβλημα του λειτουργικού αναλφαβητισμού έχει συνδεθεί και με τα προγράμματα της δια βίου κατάρτισης, η οποία αντιπροσωπεύει μια τεχνοκρατική απάντηση στα προβλήματα της κοινωνικής ζωής της εποχής μας. Νοείται οίκοθεν ότι η χρησιμοποίηση των διαφορετικών όρων σηματοδοτεί διαφορετικές καταστάσεις.

Τον πρώτο ας τον ονομάσουμε Γενικό ή Απόλυτο Αναλφαβητισμό, είτε είναι πρωτογενής είτε όχι, που δηλώνει την παντελή, άγνοια γνώσης και γραφής, για να τον αντιδιαστείλουμε από τον άλλο, τον Λειτουργικό Αναλφαβητισμό, που δεν σημαίνει άγνοια των γραμμάτων (γραφής κι ανάγνωσης), αλλά έλλειψη της ικανότητας να χρησιμοποιεί το άτομο τις γνώσεις που του παρέχει η κοινωνική ζωή και να τις μεταχειρίζεται, να αξιοποιεί δηλαδή τις γνώσεις που αποκτάει μέσω της γραπτής και της προφορικής αποτύπωσης του λόγου και μέσω αυτού των πληροφοριών που κατέχει.

Ο Λειτουργικός Αναλφαβητισμός είναι κάτι ποιοτικά διάφορο από τον απόλυτο αναλφαβητισμό. Ο πρώτος είναι μια έλλειψη, μια αδυναμία και παραπέμπει σε καταστάσεις αντιφατικές, για την εποχή μας, σε καταστάσεις δηλαδή πριν από την εμφάνιση της γραφής και την γενίκευση, της εκπαίδευσης. Σήμερα, όμως, που όχι μόνο η συμβατική αλφαβητική γραφή έχει γίνει καθημερινό και απαραίτητα εργαλείο επικοινωνίας και ζωής, αλλά και άλλες προχωρημένες γραφές έχουν επινοηθεί, προέκταση σ’ αυτή την συμβατική αλφαβητική γραφή, και η εκπαίδευση, είτε σαν κοινωνική παροχή είτε σαν αίτημα, είναι θεσμοθετημένη πραγματικότητα, επισημαίνεται μια καινούργια μορφή αναλφαβητισμού. Η ειδοποιός, όμως, διαφορά που οριοθετεί ο όρος λειτουργικός αναλφαβητισμός, σηματοδοτεί και μια εντελώς διάφορη κατάσταση, που πηγαίνει πέρα από την απλή άγνοια των γραμματικών στοιχείων.

Ο γενικός ή απόλυτος αναλφαβητισμός, είτε πρωτογενής είτε δευτερογενής, είναι ενδεικτικός της πολιτιστικής πολιτικής που ασκείται από το αντίστοιχο κράτος, και του ενδιαφέροντος του κράτους αυτού για την παροχή εκπαίδευσης. Από μια άλλη πλευρά εκφράζει το επίπεδο του πολιτισμού κάποιας χώρας ή κάποιας περιοχής. Ο λειτουργικός όμως αναλφαβητισμός, αποτελεί την έκφραση μιας όχι φυσιολογικής γλωσσικής (και στο βάθος ψυχολογικής και κοινωνικής προέλευσης) κατάστασης.

Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός δεν είναι μια απλή έλλειψη που σε κάποια στιγμή μπορεί να αναπληρώνεται σε κάποιο βαθμό, αλλά μια έλλειψη λειτουργικότητας σε κάποια στοιχεία της προσωπικότητας του ανθρώπου. Είναι δηλαδή μια συνθήκη κατά την οποία το άτομο δεν έχει την δυνατότητα να επικοινωνεί άνετα με το περιβάλλον του, χρησιμοποιώντας την δυναμική της προσωπικότητάς του. Όταν ο άνθρωπος εκφράζεται με οποιοδήποτε τρόπο, αποκαλύπτεται ο ίδιος ο ψυχισμός του, που δεν αποτελεί βέβαια καμιά μεταφυσική οντότητα, αλλά είναι η συνισταμένη μιας σειράς επιδράσεων που διαμορφώνεται και εκφράζεται μέσα σε μια δοσμένη κοινωνική πραγματικότητα και κάτω από ορισμένες συνθήκες.

Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός είναι μια πολύ σύνθετη πραγματικότητα, που καλύπτει το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Και της συναισθηματικής και της διανοητικής και της πρακτικής δραστηριότητας. Και οπωσδήποτε αποκαλύπτει όχι μια λεπτομέρεια, αλλά το σύνολο της ανθρώπινης σύνθεσης.

Από τους μελετητές του θέματος δίνεται ιδιαίτερη σημασία στην γνώσης της μητρικής ή της γλώσσας του περιβάλλοντος, που η άγνοιά της εμποδίζει τον άνθρωπο να λειτουργήσει μέσα στην κοινωνική του ομάδα. Κι αυτό είναι σωστό στο μέτρο που αναφέρεται σε μετανάστες η παλιννοστούντα άτομα. Όμως, κατά τη γνώμη μας, ο ένοχος αυτής της αυτόχρημα μειονεκτικής κατάστασης, δεν είναι μόνο η άγνοια της γλώσσας, αλλά κυρίως η δόμηση του περιεχομένου της συνείδησης και η ποιότητα των πληροφοριών με τις οποίες αυτή έχει οικοδομηθεί.

Οριοθέτηση της έννοιας λειτουργικός αναλφαβητισμός

Λειτουργικά αναλφάβητος είναι όχι εκείνος που δεν ξέρει, ή δεν μπορεί να συλλαβίσει και πίσω από τους φθόγγους να αναγνωρίσει τις λέξεις και το σώμα του έναρθρου λόγου, αλλά εκείνος που μολονότι γνωρίζει γραφή και ανάγνωση δεν μπορεί να τα χρησιμοποιήσει, για να λειτουργήσει με αυτάρκεια μέσα στην κοινωνική ομάδα στην οποία είναι ενταγμένος. Πρακτικά ένα άτομο είναι λειτουργικά αναλφάβητο: Είναι άνθρωπος που έχει αποφοιτήσει από την τυπική βασική εκπαίδευση με ικανοποιητική και πολλές φορές και με εξαιρετική σχολική επίδοση. Δεν μπορεί όμως:

1) Να επαρκέσει στην εξυπηρέτησή του σε προβλήματα και απλά ακόμη, όχι από έλλειψη χρόνου, αλλά από αδυναμία να προσεγγίσει το ζητούμενο του προβλήματός του, να το αναλύσει και να κάμει τις πράξεις που χρειάζονται για να το φέρει σε πέρας. Και γι΄ αυτό χρειάζεται τη μεσολάβηση κάποιου άλλου.

2) Δεν μπορεί να αρθρώσει συνεχή λόγο προκειμένου να παρουσιάσει στο μέτρο που κατέχει κάποιο πρόβλημα ή προκειμένου να επικοινωνήσει με τους άλλους του χρειάζεται η ερωταπόκριση, η ανακριτική, η ερβαρτιανή μέθοδος σαν μέσο επικοινωνίας και συνεννόησης.

3) Δεν έχει την ικανότητα να ελέγξει και να λογικοποιήσει τις σκέψεις του που είναι γεμάτες χάσματα και αντιφάσεις. Δεν μπορεί να δικαιολογήσει σωστά τη συλλογιστική του και να την αντιστοιχίσει με την αντικειμενική πραγματικότητα.

Τα χαρακτηριστικά αυτά λίγο – πολύ παρουσιάζονται σε όλες τις περιπτώσεις, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, σε όλα τα λειτουργικά αναλφάβητα άτομα.

Φυσικά δεν πρέπει να συγχέουμε φαινόμενα που προέρχονται από κούραση ή ατελή γνώση, ή βιολογικές ατέλειες και βλάβες. Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα όν με πλήρεις τις βιολογικές του λειτουργίες αλλά με μειωμένες τις λειτουργικές του δυνατότητες μέσα στην κοινωνική ομάδα. Θα τολμούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε κοινωνικό και ψυχολογικό τύπο ανθρώπου, (σε μια τυπολογική διάταξη ανθρώπων με μειωμένες ικανότητες), που προέρχονται είτε από άγνοια, είτε από οργανική βλάβη είτε από στρεβλή ανάπτυξη, και να τον τοποθετήσουμε στην τελευταία κατηγορία. Φυσικά μέσα στους λειτουργικά αναλφάβητους δεν μπορούμε, νομίζω, να συγκαταλέξουμε άτομα με δυσλεκτικότητα ή δυσλεξία, δυσορθογραφία κ.α., που στη συντριπτική τους πλειοψηφία έχουν την βάση τους σε οργανικές δυσλειτουργίες ή άλλες αδυναμίες, όπως π.χ. της ακοής, της όρασης κτλ.

Ποιος είναι ο ένοχος και ποια η συνευθύνη, αν υπάρχει.

Είναι ο λειτουργικός αναλφαβητισμός προϊόν της σχολικής ζωής;

Η απάντηση μπορεί να προκύψει από την ανάλυση αυτής της ίδιας της σχολικής λειτουργίας. Η μεθοδολογική ανάγκη μας υποχρεώνει να απομονώσουμε την διαπαιδαγωγητική διαδικασία του σχολείου, μια πράξη που εντάσσεται στη γενικότερη διαδικασία της κοινωνικοποίησης του ατόμου, η οποία συντελείται και από μια σειρά άλλους παράγοντες εκτός από το σχολείο, την οικογένεια, τους κύκλους των ομηλίκων και την κοινωνική ομάδα γενικότερα.

Και θα περιοριστούμε σε ό,τι ονομάζεται σχολική πράξη, στο γνωστικό περιεχόμενο του σχολείου, που είναι άλλωστε μια από τις βασικότερες όχι μόνο λειτουργίες του σχολείου, αλλά και της διαδικασίας κοινωνικοποίησης του ανθρώπου, με την έννοια ότι με τις γνώσεις τοποθετείται το άτομο στο επίπεδο και το πλαίσιο της κοινωνικής ζωής. Άλλωστε βασική κινητήρια δύναμη του ανθρώπου ως κοινωνικής μονάδας είναι η γνώση, με την έννοια της πληροφορίας και της ανταπόκρισης με το περιβάλλον.

Η διερεύνηση του προβλήματος πρέπει να γίνει ποσοτικά και ποιοτικά. Το ποσοτικά αναφέρεται στο τι δίνει το σχολείο σαν γνωστική καλλιέργεια. Αν δει κανείς το “Αναλυτικό πρόγραμμα” δίνει πολλά και μάλιστα με την πρόοδο του χρόνου προσπαθεί να τα αυξήσει, στην αγωνιώδη του προσπάθεια να παρακολουθήσει την έκρηξη των γνώσεων της εποχής μας. Δεν θα σταθούμε σε λεπτομέρειες. Η τάση είναι πασιφανής. Ποιοτικά όμως η κατάσταση δεν είναι αισιόδοξη.

Γιατί εκτός του ότι ένα μεγάλο μέρος των γνώσεων είναι απαρχαιωμένες (αυτό εννοούμε όταν λέμε ότι το σχολείο μας σε όλους τους τομείς είναι ιστορικό-φιλολογικό) και η προσαύξηση των γνώσεων, που κάθε φορά επιχειρείται είτε εξ ανάγκης είτε ως ένδειξη εκσυγχρονισμού, ή σκοντάφτει στην ανελαστικότητα του χρόνου διδασκαλίας και συνεπώς η διδακτέα ύλη ποτέ δεν εξαντλείται (και για άλλους βέβαια λόγους) ή οδηγεί σε αποσπασματικότητα κατά την πολλαπλή του αντικειμένου αποψίλωση.

Ακόμα τα διαφορετικά γνωστικά πεδία, που θα έπρεπε να συλλειτουργούν, πορεύονται ανεξάρτητα σαν αυτόνομες λειτουργίες με αποτέλεσμα να μην υπάρχει η σύστοιχη και αρμονική επίδραση στην καλλιέργεια και την διαμόρφωση της προσωπικότητας και φυσικά της συνείδησης. Αυτό είναι εκείνο που υποστηρίζουμε, όχι μόνον εμείς, ότι στην εκπαίδευσή μας ο αμέσως κατώτερος κύκλος αποτελεί περίληψη του γνωστικού περιεχομένου του ανώτερου, αρχής γενομένης από τα πανεπιστημιακά αντικείμενα διδασκαλίας (εγκύκλιες σπουδές, τις λέγαμε κάποτε) και με το αιτιολογικό της σπειροειδούς πορείας κατά την ανάπτυξη της γνώσης.

Αλλά και η μεθοδολογική βάση της εργασίας στο σχολείο δεν διαμορφώνει λειτουργική αντίληψη των εμπειριών και των γνώσεων. Δεν είναι μόνο ότι οι γνώσεις παρουσιάζονται αποσπασματικές και αυτόνομες από το σύνολο, επί πλέον μένουν σε καθαρά θεωρητικό επίπεδο και δεν συνδέονται με την πραγματικότητα, την πρακτική ζωή και την παραγωγική διαδικασία της κοινωνίας, έτσι ώστε και εμπέδωση και δημιουργική αφομοίωση της γνώσης.

Αυτό με τη σειρά του έχει σαν αποτέλεσμα να μένει μόνος δρόμος για τη μάθηση η αποστήθιση των γνώσεων, αυτό που στην καθημερινή γλώσσα ονομάζουμε παπαγαλία. Εδώ θα πρέπει να κάμουμε μια παρατήρηση που την θεωρούμε αναγκαία, γιατί παρουσιάζονται ακρότητες. Δεν μπορούμε να διαγράφουμε την αξία των γνώσεων. Η γνώση είναι αναγκαία συνθήκη, επειδή είναι η δημιουργική αντανάκλαση της πραγματικότητας στην συνείδηση του ανθρώπου. Χωρίς αυτές δεν υπάρχει διάνοια, δεν υπάρχει λειτουργία όχι μονάχα γνωστική, αλλά ούτε και συναισθηματική και βουλητική. Το πρόβλημα είναι ΤΙ είδους γνώσεις και ΠΩΣ τις αποκτάμε.

Η απομνημόνευση και ο αποθησαυρισμός των γνώσεων δεν είναι κακό, είναι η προϋπόθεση της διανόησης, είναι οι προσλαμβάνουσες παραστάσεις απάνω στις οποίες θεμελιώνεται και κάθε καινούργια γνώση και κάθε προσπάθεια, ενώ το κατευθείαν αρνητικό είναι η αποστήθιση, που και άγονη είναι και σπατάλη δυνάμεων συνιστά, γιατί δεν έχει την μονιμότητα της αφομοιωμένης γνώσης και σύνδεση με τις γνώσεις άλλων πεδίων. Αυτός είναι ο λόγος που όλοι είμαστε αντίθετοι στην αποστήθιση και θεωρούμε ότι το σχολείο των γνώσεων έχει εξαντλήσει τα όρια του.

Το σχολείο δεν μπορεί πια να καλύψει το σύνολο του γνωστικού πλούτου της ανθρώπινης κοινωνίας και από λόγους αντικειμενικούς έπαψε να είναι ο μοναδικός δίαυλος του γνωστικού περιεχομένου, ενώ οι γνώσεις που παρέχει, όσο επιστημονικά κι αν είναι διατυπωμένες, δεν εξασφαλίζουν το εφαλτήριο για την πιο πέρα αυτόνομη δημιουργική προσπάθεια του νέου ανθρώπου. Αυτό σημαίνει πως όλες οι παρεμβάσεις, που συντελούνται στην ανάπτυξη του γνωστικού περιεχομένου του σχολείου, είναι μηχανικές, γιατί δεν πραγματοποιούνται με βάση κάποιες προοπτικές, και επομένως δύσκολη η χρήση τους.

Το επακόλουθο συμπέρασμα αυτής της συλλογιστικής είναι ότι από το σχολείο “το γε νυν έχων” βγαίνουν στην συντριπτική τους πλειοψηφία άτομα που διαθέτουν περιορισμένο και αποσπασματικό αριθμό γνώσεων, οι οποίες δεν έχουν οργανική σύνθεση μεταξύ τους, αλλά είναι χασματικές και χαοτικές.

Το στρες που διακατέχει το μέσο άνθρωπο της εποχής μας.

Ανήκει πράγματι το φαινόμενο αυτό στον κύκλο των ενόχων; Στο σημείο αυτό και πριν επιχειρήσουμε κάποια προσέγγιση στο πρόβλημα, ας προσπαθήσουμε να ορίσουμε το περιεχόμενο της λέξης στρες (stress), επειδή στην ψυχολογία χρησιμοποιούμε με μεγάλη ελαστικότητα τους όρους. Δυο πλευρές έχει σημασιολογικά η λέξη.

Η μια ανήκει στη σφαίρα της Ιατρικής-Ψυχολογίας και η άλλη στη σφαίρα της Κοινωνιολογίας – Διαπαιδαγώγησης. Στην Ιατρική δηλώνει την διαταραχή των λειτουργιών του ανθρώπινου οργανισμού και την ψυχική ένταση, η οποία προέρχεται από μεγάλη στενοχώρια, δυνατή χαρά και υπερκόπωση. Όταν εξάλλου στην Κοινωνιολογία χρησιμοποιούμε τον όρο στρες, υπονοούμε επίσης την ψυχική ένταση, το άγχος, την αγωνία που διακατέχει τον άνθρωπο μπροστά σε δύσκολες ή καταλυτικές καταστάσεις, τις οποίες αντιμετωπίζει στην καθημερινή του ζωή. Είναι κι αυτό μια απόδειξη του τόξου “βιολογική κατάσταση του οργανισμού και επίδραση του περιβάλλοντος” που ρυθμίζει τον ψυχισμό του ανθρώπου.

Δεν χρειάζεται να κάμουμε περισπούδαστες αναλύσεις για το ρόλο του στρες στην καθημερινή ζωή. Καθημερινά σκοντάφτουμε απάνω του και ζούμε μ’ αυτό. Εκείνο που θεωρούμε απαραίτητο να επισημάνουμε είναι ότι το στρες έχει καταλυτική επίδραση στην συμπεριφορά του ανθρώπου. Έχει γίνει μόνιμο και σταθερό (χωρίς ίχνος υπερβολής) φαινόμενο της ζωής μας. Όταν εμφανίζεται η διαταραχή του οργανισμού μας και η ψυχική ένταση κυριαρχεί, τότε και η συμπεριφορά του ανθρώπου τροποποιείται αντίστοιχα προς την διαταραχή του οργανισμού.

Η διαταραχή και η ένταση εκφράζεται και στον λόγο, που είναι μια από τις βασικές μορφές συμπεριφοράς και καθρέφτης των ψυχικών καταστάσεων του ανθρώπου. Απ’ αυτή εμείς διαπιστώνουμε ποια είναι η ψυχική κατάσταση και γιατί εκφράζεται ο άνθρωπος μ’ αυτόν τρόπο.

Και σε τελευταία ανάλυση πληροφορούμαστε πως ο άνθρωπος βρίσκεται μπροστά και μέσα σε μια κατάσταση που τον συντρίβει. Κι αυτό είναι η αιτία για την οποία και η λειτουργία της συνείδησής του δεν είναι “φυσιολογική” και η επικοινωνιακή του πράξη λειψή, ασταθής και ατελής.

Υπάρχει βέβαια και μια άλλη πλευρά του stress, η οποία δεν θα μας απασχολήσει εδώ, γιατί για μας το πρόβλημα μένει στο επίπεδο της επικοινωνιακής ικανότητας και δυνατότητας. Η άλλη αυτή πλευρά σχετίζεται με τη συντήρηση της λειτουργικής κατάστασης του οργανισμού. Το stress σε κάποιο βαθμό έντασης κρατάει τη συνείδηση και κατά συνέπεια το βιολογικό οργανισμό σε εγρήγορση. Η προσπάθεια να διατηρηθεί μια συνεχής επαφή με το περιβάλλον, ενισχύει τις βιολογικές λειτουργίες και την ισορροπία της βιολογικής του κατάστασης σαν συνέπεια της ανταπόκρισης με το περιβάλλον. Και ποτέ δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι αυτό που ονομάζουμε ανθρώπινη οντότητα (συνείδηση) δεν είναι παρά η συνισταμένη φυσικών σχέσεων και κοινωνικών παραμέτρων.

Μπορούμε να θεωρήσουμε το στρες ως ένα από τους ενόχους του λειτουργικού αναλφαβητισμού. Κατά τη γνώμη μας το βασικό αίτιο του λειτουργικού αναλφαβητισμού καθρεφτίζει την σύγχυση της συνείδησης του κοινωνικού ανθρώπου μπροστά στα αδιέξοδα που δημιουργεί η κρίση του συστήματος. Μέσα από τις αντιφάσεις και την ένταση των αντιθέσεων του σημερινού κόσμου η συνείδηση του ανθρώπου δεν μπορεί να κατασκευάσει ενιαίο, οργανικά συγκροτημένο σύστημα ιδεών που να ανταποκρίνεται στις κοινωνικές και τις υπαρξιακές του ανάγκες, αδυνατεί να συλλάβει την ενότητα του κόσμου μέσα από την ενότητα της φυσικής και της κοινωνικής ζωής.

Μετεωρίζεται ανάμεσα στην προσωπική του εμπειρία και στις κατασκευές του συστήματος (στερεότυπα, απαγορεύσεις κτλ.).

Ο ρόλος του σχολείου τώρα, εκτός από την θετική του πλευρά στην ανάπτυξη της κοινωνικής ομάδας, στο σημείο αυτό είναι διπλός, είναι και αρνητικός. Από την μια μεριά, ως θεσμός του συστήματος το υπηρετεί σκόπιμα και συνειδητά, και από την άλλη, καλλιεργώντας όσα στοιχεία είναι αναγκαία στο να διαμορφώσουν τον άνθρωπο σε αυτόνομη προσωπικότητα, τα προσαρμόζει στα μέτρα του συστήματος, περνώντας του μόνο όσα στοιχεία θεωρούνται αναγκαία γι’ αυτό το σκοπό.

Η διαδικασία αυτή βέβαια είναι αναποτελεσματική στο μέτρο που αντιστρατεύεται την αντικειμενική πραγματικότητα. Γιατί η ζωή είναι ισχυρότερη από τα λογικά σχήματα της αυθαιρεσίας και την προσπάθεια της να ακινητοποιήσει την εξέλιξη του κόσμου. Το σχολείο εκ προοιμίου, εξ αιτίας της θέσης του, δεν βοηθάει στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Απλά με την χρησιμοποίηση κάποιων υλικών προσπαθεί να καλλιεργήσει ανθρώπους που να έχουν αφομοιωθεί με τις ανάγκες της λειτουργίας του συστήματος.

Η άλλη αρνητική πλευρά είναι η ίδια κατάσταση του σχολείου. Αλλού μεθοδευμένα και σκόπιμα κι αλλού σαν αποτέλεσμα των λειτουργικών της ανωμαλιών και ελλείψεων, που σχετίζονται με την μεταχείριση της εκπαίδευσης από το ίδιο το σύστημα, δημιουργεί τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες της ανάπτυξης και διατήρησης του λειτουργικού αναλφαβητισμού.

Ο ρόλος τώρα του στρες ποιος είναι; Εφόσον δεχόμαστε πως είναι ψυχικό και κοινωνικό φαινόμενο, παράγωγο της κοινωνικής διγλωσσίας, αυτό παίζει ρόλο γέφυρας, ανάμεσα στις παράγωγες αιτίες και τη συγκεκριμένη συμπεριφορά του ατόμου, αντιπροσωπεύει και εκφράζει το αδιέξοδο, που με τη σειρά το εντείνει, επειδή μπλοκάρει τους διαύλους επικοινωνίας και εκτόνωσης.

Δεν ξέρω αν οι επιστήμονες που κάμανε αυτή την διάκριση ανάμεσα στον γενικό και τον λειτουργικό αναλφαβητισμό είχαν συνειδητοποιήσει την διάσταση του προβλήματος που άνοιγαν. Υποθέτω, ναι. Εμείς όμως που δεχτήκαμε τον όρο με κάποια έκπληξη και μαζί με μια περιέργεια καλοπροαίρετη, βρήκαμε στον ορισμό την επιβεβαίωση μιας παρατήρησής μας, δηλαδή πως δεν αρκεί ούτε το καλό σχολείο ούτε και η επιμέλεια των μαθητών και των εκπαιδευτικών, για να έχουμε εξασφαλισμένη την επιτυχία της μόρφωσης, δηλαδή να αξιοποιούν οι άνθρωποι σε ατομική και κοινωνική βάση τις ικανότητές τους. Γιατί το πρόβλημα δεν ήταν θέμα άγνοιας, το αποτέλεσμα είναι τελικά στάση ζωής. Και συνεπώς άλλη πρέπει να είναι η αντιμετώπισή του.

Σωκράτους ηθική

Στους (πλατωνικούς) διαλόγους βλέπουμε τον Σωκράτη να αναζητεί μια θεωρία που να εφαρμόζεται στην ανθρώπινη αρετή. Σε μερικές περιπτώσεις δε αναζητεί μια θεωρία ενός από τα συστατικά στοιχεία της αρετής δηλαδή μια ιδιαίτερη αρετή (όπως η θεοσέβεια στον Ευθύφρονα, το θάρρος στον Λάχη και η σωφροσύνη στον Χαρμίδη), ενώ σε άλλους διαλόγους (Μένων, Πρωταγόρας) αναζητεί μια γενική θεωρία της αρετής. Σε όλους αυτούς τους διαλόγους η έρευνα είναι, τουλάχιστον φαινομενικά, ανεπιτυχής, αφού κάθε διάλογος τελειώνει με την παραδοχή Σωκράτη και των συνομιλητών του ότι δεν έχουν φθάσει στην περιγραφή της αρετής ή των στοιχείων της που αναζητούσαν. Υπάρχουν, ωστόσο, μερικές ευδιάκριτες διαφορές στους διαλόγους.

Στους τρεις που πραγματεύονται τις ιδιαίτερες αρετές, η συζήτηση είναι πιο ανιχνευτική, ο Σωκράτης δεν ταυτίζεται πρόθυμα με καμία συγκεκριμένη γνώμη, και είναι τουλάχιστον εύλογο να δεχθούμε το τελικό αδιέξοδο που δημιουργείται.

Στον Μένωνα και τον Πρωταγόρα από την άλλη πλευρά, ο Σωκράτης επιχειρηματολογεί σταθερά υπέρ της θέσης ότι η αρετή είναι γνώση.

Υπάρχει, λοιπόν, ακόμη και μέσα στους διαλόγους που πραγματεύονται τους ορισμούς, μια εξέλιξη της εικόνας του Σωκράτη, από έναν καθαρά κριτικό ερευνητή σε έναν υποστηρικτή θεωρίας.

Η βάση της θεωρίας είναι ο συνδυασμός της αντίληψης της αρετής ως της ιδιότητας που εγγυάται συνολική επιτυχία στη ζωή με την πραγματική θέση ότι εκείνο που στην πραγματικότητα εγγυάται αυτή την επιτυχία είναι η γνώση του τι είναι καλύτερο για το υποκείμενο. Αυτό με τη σειρά του βασίζεται σε μια περιεκτική θεωρία των ανθρώπινων κινήτρων δηλαδή στο ότι η αντίληψη του υποκειμένου για το τι είναι συνολικά το καλύτερο γι’ αυτόν ή αυτήν (π.χ. τι προάγει με τον καλύτερο τρόπο την ευδαιμονία, τη συνολική επιτυχία στη ζωή) είναι επαρκής για να προκαλέσει τη δράση με σκοπό την πραγματοποίηση του στόχου.

Αυτό το κίνητρο συμπεριλαμβάνει την επιθυμία καθώς και την πίστη· ο Σωκράτης υποστηρίζει (Μένων 77c – 78b) ότι όλοι επιθυμούν τα ενάρετα πράγματα. Γι’ αυτόν το λόγο, εκείνο που απαιτείται για την ορθή συμπεριφορά είναι η ορθή εστίαση, η οποία πρέπει να είναι μια ορθή αντίληψη για τη συνολική ευδαιμονία του υποκειμένου.

Κάθε υποκείμενο αποβλέπει πάντα σε αυτό που θεωρεί ότι είναι το καλύτερο για εκείνον ή για εκείνη και η αποτυχία να επιτύχει αυτόν το σκοπό πρέπει να εξηγηθεί από την αποτυχία να τον κατανοήσει σωστά, δηλαδή από μια γνωσιολογική έλλειψη και όχι από οποιαδήποτε έλλειψη κινήτρου. Ο Σωκράτης το εξηγεί αυτό με σαφήνεια στον Πρωταγόρα με την προϋπόθεση, την οποία αποδίδει στους ανθρώπους γενικά, ότι το συνολικό συμφέρον του υποκειμένου πρέπει να ορισθεί με ηδονιστικούς όρους, όπως ακριβώς συμβαίνει με τη ζωή η οποία προσφέρει την ισορροπία ανάμεσα στην ηδονή και τη θλίψη.

Δεδομένης αυτής της προϋπόθεσης, είναι αφελές να εξηγήσουμε ότι η αδικία οφείλεται στο ότι υπερνικάται κανείς από την ηδονή ή από οποιοδήποτε είδος επιθυμίας· κάποιος θα έχει κάνει απλώς λάθος στην εκτίμηση του για το τι θα έφερνε τη μεγαλύτερη ηδονή ή από οποιοδήποτε είδος επιθυμίας. Όπως λέει ο Σωκράτης (358d), «δεν είναι στην ανθρώπινη φύση να είναι πρόθυμη να επιλέγει αυτό που θεωρεί κάποιος ότι είναι κακό μάλλον παρά καλό». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, η άποψη πως η αντίληψη του υποκειμένου για το καλό είναι η μοναδική εστία κινήτρου (που υποστηρίζεται επίσης στον Μένωνα) ανήκει στον Σωκράτη.

Αυτή η περιγραφή της αρετής ως γνώσης προέρχεται άμεσα από τον περίφημο ισχυρισμό του Σωκράτη, ότι ο άνθρωπος εάν γνωρίζει ποιο είναι το αγαθό δεν το πράττει ή αντίστροφα, εάν γνωρίζει ότι είναι κακό, δεν έχει τη δύναμη να αντισταθεί και να μην το πράξει (ακρασία)· σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Ηθικά Νικομάχεια 1145b 26-7) ο Σωκράτης υποστήριξε ότι «κανένας δεν ενεργεί αντίθετα με αυτό που πιστεύει ότι είναι το καλύτερο, αλλά το κάνει αυτό λόγω σφάλματος», θέση η οποία εκφράζεται πιο συνοπτικά με το απόφθεγμα «κανείς δεν κάνει λάθος από πρόθεση» [«οὑδεὶς ἑκὼν ἁμαρτάνει» (Πρωταγόρας, 345e)].

Ως εδώ η θεωρία ταυτίζει την αρετή με την ιδιότητα που εγγυάται ευδαιμονία στη ζωή, και την ιδιότητα αυτή, μέσω της θεωρίας του κινήτρου, με την γνώση αυτού που είναι καλύτερο για το υποκείμενο. Ωστόσο, η παραπάνω θεωρία στερείται ηθικού περιεχομένου· τίποτε σε αυτή δεν δηλώνει, ούτε καν υπονοεί, ότι αυτό που είναι το καλύτερο για το υποκείμενο είναι να ζει μια ενάρετη ζωή. Αλλά αν υπάρχει κάτι που είναι χαρακτηριστικό στον Σωκράτη, αυτό είναι η επιμονή του για την υπεροχή της ηθικότητας. Όπως είδαμε, στην Απολογία λέει ότι γνωρίζει πως, ότι και αν συμβεί, δεν πρέπει να παρανομήσει παραβαίνοντας τη θεϊκή εντολή να φιλοσοφεί, και στον Κρίτωνα η θεμελιώδης θέση ότι δεν πρέπει ποτέ κανείς να παρανομεί (ή να διαπράττει αδικία») αποτελεί την καθοριστική αρχή της απόφασης του να μην επιχειρήσει να δραπετεύσει από τη φυλακή (49a-b). Η σύνδεση με τη θεωρία του κινήτρου εδραιώνεται με τη θέση ότι η καλύτερη ζωή για το υποκείμενο είναι εκείνη σύμφωνα με τις επιταγές της ηθικής. Δεδομένης αυτής της θέσης, η ρήση ότι κανείς δεν αδικεί από πρόθεση προσλαμβάνει την ηθική διάσταση ότι κανένας δεν αδικεί με τη θέλησή του, αλλά όσοι παρανομούν το κάνουν ακουσίως (Γοργίας, 509e). Έτσι καταγράφεται η πλήρης ηθική ερμηνεία αυτού που έχει γίνει γνωστό ως «Σωκρατικό παράδοξο».

Η θέση ότι η ηθική ζωή είναι η καλύτερη ζωή για το υποκείμενο διαδραματίζει συνεπώς τον κεντρικό ρόλο της σύνδεσης των διαισθήσεων του Σωκράτη για την υπεροχή της ηθικότητας με τη θεωρία του ιδιοτελούς κινήτρου, που είναι η θεμελίωση της συνταύτισης της αρετής, με τη γνώση. Εδώ βρίσκεται ο ακρογωνιαίος λίθος. Με δεδομένη αυτή τη σπουδαιότητα, προκαλεί, ωστόσο, κατάπληξη το πόσο μικρή επιχειρηματολογική υποστήριξη δέχεται. Στον Κρίτωνα 47e, η δικαιοσύνη και η αδικία περιγράφονται ως αντίστοιχη της υγείας και της νόσου της ψυχής· γι’ αυτόν το λόγο, όπως ακριβώς δεν αξίζει να ζει κανείς μ’ ένα νοσηρό και μολυσμένο σώμα, έτσι δεν αξίζει να ζει με μια νοσηρή και διεφθαρμένη ψυχή. Αυτό, όμως, δεν συνιστά επιχείρημα. 

Ο Πλάτων προσφέρει μερικά επιχειρήματα στον Γοργία, αλλά είναι αδύνατα. Ο Σωκράτης επιχειρηματολογεί κατά του Πώλου ότι οι επιτυχημένοι τύραννοι, οι οποίοι, όπως συμφωνούν και οι δύο, επιδεικνύουν το έπακρο της αδικίας, δεν εξασφαλίζουν τη καλύτερη ζωή για τους εαυτούς τους, όπως ισχυρίζεται ο Πώλος. Αντιθέτως, ποτέ δεν αποκτούν αυτό που αληθινά θέλουν, γιατί αυτό που θέλουν είναι να φροντίζουν για τους εαυτούς τους, ενώ η αδικία τους βλάπτει τους ίδιους. Η απόδειξη ότι βλάπτει αυτούς (473e-475c) αρχίζει από την παραδοχή του Πώλου ότι το να ενεργούν άδικα, αν και είναι καλό (αγαθόν) για το υποκείμενο, είναι αισχρό για το σύνολο. Ο Σωκράτης, στη συνέχεια, εξασφαλίζει τη σύμφωνη γνώμη του Πώλου για την αρχή πως οτιδήποτε είναι αισχρό είναι έτσι, είτε επειδή είναι δυσάρεστο είτε επειδή είναι επιζήμιο.

Αργότερα στο διάλογο (503e-504d), ο Σωκράτης επιχειρηματολογεί κατά του Καλλικλή ότι, αφού το καλό των πάντων (π.χ. μιας βάρκας ή ενός σπιτιού) εξαρτάται από τη σωστή αναλογία και τάξη των συστατικών του μερών, το καλό του σώματος και της ψυχής θα πρέπει να εξαρτάται από τη σωστή αναλογία κα τάξη των συστατικών τους μερών: αντιστοίχως υγεία για το σώμα και δικαιοσύνη και αυτοπειθαρχία για την ψυχή. Ο παραλληλισμός της σωματικής υγείας και της αρετής, που απλώς διακηρύχθηκε στον Κρίτωνα, εδώ υποστηρίζεται από τη γενική αρχή ότι η αρετή εξαρτάται από την οργάνωση των στοιχείων που την αποτελούν.

Το φιλοσοφικό δόγμα ότι η αρετή είναι γνώση αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση της επονομαζόμενης Ενότητας των Αρετών, που υποστηρίζεται από το Σωκράτη στον Πρωταγόρα. Σε αυτόν το διάλογο, ο Πρωταγόρας δέχεται ως δεδομένη τη παραδοσιακή εικόνα των αρετών ως συνόλου ιδιοτήτων διακριτών η μια από την άλλη, όπως, για παράδειγμα, είναι διακριτές οι διαφορετικές σωματικές αισθήσεις. Ένα ανθρώπινο ον που λειτουργεί σωστά πρέπει να τις έχει όλες σε σωστή λειτουργία, είναι όμως δυνατό να έχει μερικές και να στερείται κάποιες άλλες· ειδικότερα, είναι δυνατό να διαθέτει φοβερό θάρρος και να υπολείπεται σημαντικά, όσον αφορά τις άλλες αρετές (329d-e).

Αντιθέτως ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι τα ονόματα των διακριτών αρετών, θάρρος, αυτοπειθαρχία κ.α., είναι όλα «ονόματα του ενός και ιδίου πράγματος» (329c-d) και στη συνέχεια του διαλόγου διασαφηνίζει πως πρέπει να γίνει αυτό κατανοητό, δηλώνοντας (316b) ότι «προσπαθεί να δείξει ότι όλα τα είδη, δικαιοσύνη, αυτοπειθαρχία και θάρρος είναι γνώση». Το πλαίσιο μέσα στο οποίο καθεμία από τις αρετές είναι γνώση αποτελεί το γεγονός ότι, σύμφωνα με τη θεωρία του κινήτρου που περιγράφηκε παραπάνω, η γνώση αυτού που είναι καλύτερο για το υποκείμενο είναι αναγκαία και επαρκής, ώστε να εγγυάται τη σωστή συμπεριφορά σε οποιονδήποτε τομέα της ζωής εφαρμόζεται η γνώση. Δεν θα έπρεπε να θεωρήσουμε τις διακριτές αρετές ως διαφορετικά είδη μιας γενικής γνώσης· σύμφωνα με αυτό, η ευσέβεια είναι η γνώση των θρησκευτικών και το θάρρος είναι η γνώση που έχει να κάνει με ότι είναι επικίνδυνο, και τα δύο, όμως, είναι τόσο διαφορετικά όσο, για παράδειγμα, η γνώση της αριθμητικής και η γνώση της γεωμετρίας, που είναι διαφορετικά είδη μαθηματικής γνώσης, ενώ ισχύει και η πιθανότητα ότι κάποιος μπορεί να έχει το ένα χωρίς το άλλο. Η Σωκρατική θεώρηση ισοδυναμεί με το ότι υπάρχει μια και μόνη ενοποιημένη γνώση -γνώση του τι είναι καλύτερο για το υποκείμενο-, που εφαρμόζεται σε διάφορους τομείς της ζωής και της οποίας τα διαφορετικά ονόματα ισχύουν σχετικά με αυτούς τους διαφορετικούς τομείς.

Η θεωρία της αρετής ως γνώσης, όπως είδαμε, είναι ρευστή, με την έννοια ότι μια από τις βασικές της προτάσεις, ότι δηλαδή η αρετή είναι πάντα προς όφελος του υποκειμένου, δεν υποστηρίζεται επαρκώς πουθενά στους Σωκρατικούς διαλόγους. Τη διακρίνει επίσης ένα βαθύτερο μειονέκτημα, καθώς στερείται συνοχής. Η έλλειψη συνοχής ανακύπτει όταν ρωτάμε «Τίνος πράγματος γνώση είναι η αρετή;» Η απάντηση στον Μένωνα και τον Πρωταγόρα είναι ότι η αρετή συνιστά γνώση του καλού του υποκειμένου, επειδή, δεδομένου του διαρκούς κινήτρου για την επίτευξη του καλού, το να γνωρίζει κάποιος ποιο είναι αυτό το καλό, θα είναι αναγκαίο, αν πρέπει να το επιδιώξει αποφασιστικά και να εξασφαλίσει με τη γνώση την επιτυχή έκβαση στην επιδίωξη του αυτή. Αυτό, όμως, απαιτεί το καλό του υποκειμένου να είναι κάτι διαφορετικό από τη γνώση, που εγγυάται ότι κάποιος θα επιτύχει αυτό το καλό: «η αρετή είναι γνώση του καλού του υποκειμένου» είναι ανάλογο με το «η ιατρική είναι γνώση της υγείας».

Η έλλειψη συνοχής της θεωρίας, λοιπόν, συνίσταται στο γεγονός ότι ο Σωκράτης υποστηρίζει τόσο ότι η αρετή είναι γνώση του καλού του υποκειμένου όσο και ότι η αρετή είναι το καλό καθεαυτό, θέσεις που είναι ασυμβίβαστες η μια με την άλλη. Έτσι, αν ο Σωκράτης επιθυμεί να εμμείνει στον ισχυρισμό ότι η αρετή είναι γνώση, πρέπει είτε να καθορίσει αυτή τη γνώση ως γνώση κάποιου πράγματος διαφορετικού από αυτό που είναι το καλό του υποκειμένου, είτε να εγκαταλείψει τη θέση ότι η αρετή είναι το καλό του υποκειμένου.

Ο Πλάτων παρουσιάζει τον Σωκράτη να ασχολείται με αυτό το πρόβλημα στον Ευθύδημο. Ο συγκεκριμένος διάλογος αποτυπώνει μια αναμέτρηση ανάμεσα σε δύο φιλοσοφικές αντιλήψεις, που εκπροσωπούνται αντίστοιχα από τον Σωκράτη και τους δύο σοφιστές, τους αδελφούς Ευθύδημο και Διονυσόδωρο. Οι τελευταίοι παρουσιάζουν την αντίληψη τους προσθέτοντας μια εντυπωσιακή επίδειξη των τεχνικών των απατηλών επιχειρημάτων, που τους επιτρέπει να «μάχονται με επιχειρήματα και να αντικρούουν οτιδήποτε λέει οποιοσδήποτε, είτε είναι αληθές είτε ψευδές» (272a-b). Από την πλευρά του, ο Σωκράτης επιδιώκει να επιχειρηματολογήσει υπέρ του κεντρικού ρόλου της σοφίας στην επίτευξη της ευδαιμονίας. Το πρώτο μέρος αυτού του επιχειρήματος (278e - 281e) είναι κατ’ ουσίαν το ίδιο με αυτό που χρησιμοποιείται στον Μένωνα (87d – 89a), για να αποδείξει ότι η αρετή είναι γνώση∙ η γνώση ή η σοφία (οι όποιοι εναλλάσσονται) συνιστά το μόνο ανεπιφύλακτα καλό, αφού όλα τ’ άλλα αγαθά, είτε αγαθά της τύχης, είτε επιθυμητικά γνωρίσματα του χαρακτήρα, είναι ωφέλιμα για το υποκείμενο, μόνο αν χρησιμοποιούνται ορθά, και χρησιμοποιούνται ορθά μόνο αν κατευθύνονται από τη σοφία. Έως αυτού του σημείου, ο Σωκράτης αναπαράγει τη θέση του Μένωνα, αλλά στο δεύτερο μέρος του επιχειρήματος του (288d – 292e) προχωρά πιο πέρα. Εδώ τονίζει πως το προηγούμενο επιχείρημα έχει δείξει ότι η επιδεξιότητα που εξασφαλίζει την ευδαιμονία του υποκειμένου είναι εκείνη που συντονίζει την παραγωγή και χρήση όλων των υποδεέστερων αγαθών, συμπεριλαμβανομένων των προϊόντων όλων των άλλων επιδεξιοτήτων. Υπάρχει, συνεπώς, μια επιδεξιότητα που κατευθύνει ή κυβερνά και ονομάζεται πολιτική ή βασιλική τέχνη. Όμως, ποιος είναι ο σκοπός της βασιλικής τέχνης; Όχι πάντως να παρέχει στους ανθρώπους αγαθά, όπως ο πλούτος ή η ελευθερία, αφού το προηγούμενο επιχείρημα έδειξε ότι τα αγαθά, είναι τέτοια, μόνο με την προϋπόθεση ότι κατευθύνονται από τη σοφία. 

Ο σκοπός, λοιπόν, της βασιλικής τέχνης μπορεί να είναι μόνο η δημιουργία σοφών ανθρώπων. Αλλά σοφών σε τι; ως εκ τούτου, ο σκοπός της βασιλικής τέχνης δεν μπορεί να είναι άλλος από το να καταστήσει τους ανθρώπους επιδέξιους στην ίδια τη βασιλική τέχνη. Όμως όπως παραδέχεται ο Σωκράτης (292d-e), αυτό είναι απολύτως μη κατατοπιστικό, αφού στερούμαστε οποιαδήποτε ιδέας για το τι είναι η βασιλική τέχνη.

Ο Σωκράτης αφήνει το γρίφο άλυτο και αυτό μπορεί κάλλιστα να οφείλεται στο γεγονός ότι ο Πλάτων δεν ανακάλυψε τη δική του διέξοδο από το γρίφο. Αυτό που δείχνει ο συγκεκριμένος διάλογος είναι ότι ο Πλάτων είχε αντιληφθεί την έλλειψη συνοχής του συστήματος της Σωκρατικής ηθικής, τα δύο κεντρικά αξιώματα της οποίας είναι ότι η αρετή είναι γνώση (του ανθρώπινου καλού) και ότι η αρετή είναι ανθρώπινο αγαθό. Αν το ανθρώπινο αγαθό πρέπει να ταυτιστεί και με τη γνώση και με την αρετή, τότε αυτή η γνώση πρέπει να έχει ένα σκοπό διαφορετικό από τον εαυτό της. Η τελική λύση του Πλάτωνα ήταν να αναπτύξει (στην Πολιτεία) μια αντίληψη του ανθρώπινου αγαθού ότι αυτό έχει να κάνει με την ίδια την προσωπικότητα, στην οποία οι μη ορθολογιστικές παρορμήσεις κατευθύνονται από τη νόηση, που διαποτίζεται από τη γνώση όχι του ανθρώπινου καλού αλλά της ίδιας της αρετής, η οποία με τη σειρά της, συνιστά καθολική αρχή της λογικότητας. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη α) ανθρώπινο αγαθό είναι η αρετή, β) η αρετή δεν είναι ταυτόσημη με τη γνώση, αλλά κατευθύνεται από αυτήν, και γ) η υπό αμφισβήτηση γνώση αποτελεί γνώση του καθολικού αγαθού. Είναι ασφαλώς εύλογο να θεωρήσουμε ότι ο Ευθύδημος επισημαίνει τη μετάβαση από τη σωκρατική θέση, η οποία παρουσιάστηκε με περισσότερη σαφήνεια στον Μένωνα, σε αυτή την ανεπτυγμένη Πλατωνική θέση.

Ο Πρωταγόρας μπορεί να θεωρηθεί ως διερεύνηση μιας άλλης λύσης σε αυτό το γρίφο, αφού στο συγκεκριμένο διάλογο ο Σωκράτης εκθέτει μια περιγραφή της αρετής, της οποίας οι βασικές θέσεις είναι: α) η αρετή είναι γνώση του ανθρώπινου αγαθού (όπως στον Μένωνα)∙ β) το ανθρώπινο αγαθό είναι μια συνολικά ευχάριστη ζωή. Η σημασία της περιγραφής είναι ανεξάρτητη από το αν ο Σωκράτης εμφανίζεται να υιοθετεί αυτή τη λύση ή απλώς τον προτείνει ως θεωρία, την οποία οι απλοί άνθρωποι και ο Πρωταγόρας θα έπρεπε να την αποδεχτούν. Πάντως η λύση αυτή παρουσιάζει μια διέξοδο από το αδιέξοδο της αρχικής μορφής της σωκρατικής θεωρίας, ωστόσο όχι μια διέξοδο που ο ίδιος ο Πλάτων επρόκειτο να υιοθετήσει. Έχοντας ήδη πειραματιστεί με την αρχική θεωρία, που διατηρεί την ταύτιση της αρετής με το ανθρώπινο αγαθό, συμβιβάστηκε με την εναλλακτική λύση που μόλις περιγράφηκε, η οποία υποστηρίζει την τελευταία ταύτιση, ενώ εγκαταλείπει την πρώτη.