ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἑκάβη (415-443)

415 ΕΚ. ὦ θύγατερ, ἡμεῖς δ᾽ ἐν φάει δουλεύσομεν.
ΠΟ. ἄνυμφος ἀνυμέναιος ὧν μ᾽ ἐχρῆν τυχεῖν.
ΕΚ. οἰκτρὰ σύ, τέκνον, ἀθλία δ᾽ ἐγὼ γυνή.
ΠΟ. ἐκεῖ δ᾽ ἐν Ἅιδου κείσομαι χωρὶς σέθεν.
ΕΚ. οἴμοι· τί δράσω; ποῖ τελευτήσω βίον;
420 ΠΟ. δούλη θανοῦμαι, πατρὸς οὖσ᾽ ἐλευθέρου.
ΕΚ. ἡμεῖς δὲ πεντήκοντά γ᾽ ἄμμοροι τέκνων.
ΠΟ. τί σοι πρὸς Ἕκτορ᾽ ἢ γέροντ᾽ εἴπω πόσιν;
ΕΚ. ἄγγελλε πασῶν ἀθλιωτάτην ἐμέ.
ΠΟ. ὦ στέρνα μαστοί θ᾽, οἵ μ᾽ ἐθρέψαθ᾽ ἡδέως.
425 ΕΚ. ὦ τῆς ἀώρου θύγατερ ἀθλία τύχης.
ΠΟ. χαῖρ᾽, ὦ τεκοῦσα, χαῖρε Κασάνδρα τ᾽ ἐμοί,
ΕΚ. χαίρουσιν ἄλλοι, μητρὶ δ᾽ οὐκ ἔστιν τόδε.
ΠΟ. ὅ τ᾽ ἐν φιλίπποις Θρῃξὶ Πολύδωρος κάσις.
ΕΚ. εἰ ζῇ γ᾽· ἀπιστῶ δ᾽· ὧδε πάντα δυστυχῶ.
430 ΠΟ. ζῇ καὶ θανούσης ὄμμα συγκλῄσει τὸ σόν.
ΕΚ. τέθνηκ᾽ ἔγωγε, πρὶν θανεῖν, κακῶν ὕπο.
ΠΟ. κόμιζ᾽, Ὀδυσσεῦ, μ᾽ ἀμφιθεὶς κάρᾳ πέπλους,
ὡς πρὶν σφαγῆναί γ᾽ ἐκτέτηκα καρδίαν
θρήνοισι μητρὸς τήνδε τ᾽ ἐκτήκω γόοις.
435 ὦ φῶς· προσειπεῖν γὰρ σὸν ὄνομ᾽ ἔξεστί μοι,
μέτεστι δ᾽ οὐδὲν πλὴν ὅσον χρόνον ξίφους
βαίνω μεταξὺ καὶ πυρᾶς Ἀχιλλέως.
ΕΚ. οἲ ᾽γώ, προλείπω· λύεται δέ μου μέλη.
ὦ θύγατερ, ἅψαι μητρός, ἔκτεινον χέρα,
440 δός, μὴ λίπῃς μ᾽ ἄπαιδ᾽. ἀπωλόμην, φίλαι.
ὣς τὴν Λάκαιναν σύγγονον Διοσκόροιν
Ἑλένην ἴδοιμι· διὰ καλῶν γὰρ ὀμμάτων
αἴσχιστα Τροίαν εἶλε τὴν εὐδαίμονα.

***
ΕΚΑΒΗ
Ω κόρη μου, κι εγώ σκλάβα θα ζήσω.
ΠΟΛΥΞΕΝΗ
Ανύπαντρη, χωρίς νυφιάτικα τραγούδια.
ΕΚΑΒΗ
Καημένο εσύ παιδί, κι άμοιρη, εγώ, γυναίκα.
ΠΟΛΥΞΕΝΗ
Εκεί θα βρίσκομαι, στον Κάτω Κόσμο, μακριά σου.
ΕΚΑΒΗ
Αλί μου, τί να πράξω; Και ποιό θα ᾽ναι το τέλος μου;
ΠΟΛΥΞΕΝΗ
420 Σκλάβα πεθαίνω, κι είχα ελεύθερο πατέρα.
ΕΚΑΒΗ
Κι εγώ που τα πενήντα μου παιδιά έχω χάσει…
ΠΟΛΥΞΕΝΗ
Τί θες στον Έκτορα να πω, ή στον γέροντά σου;
ΕΚΑΒΗ
Πως είμαι η πιο δυστυχισμένη απ᾽ τις γυναίκες.
ΠΟΛΥΞΕΝΗ
Ω κόρφοι που με θρέψατε γλυκά.
ΕΚΑΒΗ
Ω κόρη μου, που μαύρη μοίρα σε ήβρε πριν της ώρας.
ΠΟΛΥΞΕΝΗ
Γεια σου, μανούλα μου. Έχε γεια και συ, Κασάνδρα.
ΕΚΑΒΗ
Άλλοι έχουν την υγειά τους, η μανούλα σου όχι.
ΠΟΛΥΞΕΝΗ
Και συ, Πολύδωρε, αδερφέ, που ζεις στη Θράκη.
ΕΚΑΒΗ
Αν ζει· δεν το πολυπιστεύω· σ᾽ όλα δύστυχη.
ΠΟΛΥΞΕΝΗ
430 Ζει, και τα μάτια θα σου κλείσει όταν πεθάνεις.
ΕΚΑΒΗ
Πριν να πεθάνω, οι συμφορές με θανατώσαν.
ΠΟΛΥΞΕΝΗ
Οδήγα με, Οδυσσέα, όμως, πρωτύτερα,
σκέπασέ μου το κεφάλι με πέπλα.
Γιατί πριν να σφαχτώ, έχει λιώσει η καρδιά μου
απ᾽ της μάνας τους θρήνους, που κι αυτήν
το δικό μου βογκητό την αφάνισε.
Ω φως! Τ᾽ όνομά σου μονάχα μπορώ να προφέρω,
όμως για λίγο ακόμα θα σε χαίρομαι
όσο χρειάζεται για να περάσω ανάμεσα
στο σπαθί και στη φωτιά του Αχιλλέα.
(Φεύγει.)
ΕΚΑΒΗ
Ω, χάνομαι, κόπηκαν πια τα ήπατά μου.
Κόρη μου, πιάσε τη μάνα σου, άπλωσέ μου το χέρι,
δώσ᾽ μου το. Έρμη από παιδί
μη μ᾽ αφήνεις.
440 Καλές μου, σβήνω.
Έτσι να δω την αδερφή των Διοσκούρων,
τη Λακώνισσα Ελένη,
που την ευτυχισμένη Τροία ρήμαξε,
η ελεεινή με τα μαργιόλικα μάτια.
(Σωριάζεται καταγής.)

Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Μύθοι τοπικοί - Πιερία

Στα Πιέρια όρη ο Δίας ενώθηκε για εννιά νύχτες με την τιτανίδα Μνημοσύνη, αποκτώντας μαζί της τις εννέα Μούσες*.

Τη λατρεία των Μουσών εισήγαγε ο επώνυμος ήρωας της Πιερίας και των Πιερίων Πίερος, γιος του Μακεδόνα.

Μερικές φορές θεωρείται πατέρας του μουσικού Λίνου** ή του Οίαγρου***, επομένως παππούς του Ορφέα, του οποίου οι σχετικοί με τη γέννηση και τον θάνατό του μύθοι τοποθετούνται στον ευρύτερο χώρος της Μακεδονίας και στη Θράκη.
--------------------------------
*Μούσες

Οι Μούσες γεννήθηκαν στην Πιερία, βορειοανατολικά και όχι μακριά από την κορυφή του Ολύμπου. Γι’ αυτό λέγονται Πιερίδες αλλά και Ολυμπιάδες: «κει που απλώνεται η θεσπέσια Πιερία, / ο τόπος των Μουσών, η σεπτή πλαγιά του Ολύμπου» (Ευρ., Βάκχες 409-410).
Ζούσαν στον Όλυμπο, τραγουδώντας και χορεύοντας κοντά στον πατέρα τους, τον Δία, που χαιρόταν να τις ακούει. Εδώ, όπου τραγούδησαν μετά τη νίκη των Ολυμπίων επί των Τιτάνων ένα τραγούδι που θεωρείται το αρχαιότερο άσμα τους, μαρτυρείται και η αρχαιότερη λατρεία τους. Γι’ αυτό και ο βασιλιάς Αρχέλαος θα καθιερώσει στο Δίον δραματικούς αγώνες προς τιμήν του Δία και των Μουσών (Διόδωρος Σικελιώτης 17.16.3-4), ενώ είναι στενά δεμένες με τη λατρεία του Διόνυσου και του Ορφέα.
Πολλοί αοιδοί από τον βορειοελλαδικό χώρο έχουν μητέρες Μούσες: ο Ορφέας και ο Λίνος την Καλλιόπη, ο Υάκινθος την Κλειώ, ο βασιλιάς της Θράκης Ρήσος την Ευτέρπη. Ακόμη, αναφέρεται ότι η Θάλεια ήταν η μητέρα, από τον Απόλλωνα, των Κορυβάντων, θεοτήτων συνδεδεμένων με τη λατρεία των Μεγάλων Θεών της Σαμοθράκης.
Στα νερά του ποταμού Ελικώνα της Πιερίας οι Μαινάδες της Πιερίας επιχείρησαν να καθαρθούν μετά τον φόνο του Ορφέα. Ελικώνας, όμως, ονομάζεται και ένας ορεινός όγκος στη Βοιωτία, φυσικό όριο μεταξύ Βοιωτίας και Φωκίδας, κατοικία των Μουσών κατά τον Ησίοδο, η οποία τους κληρώθηκε κατά τον μοίρασμα του κόσμου. Σχετικά με το θέμα οι πηγές παραδίδουν:
1. Σύμφωνα με τον Παυσανία (9.29.1-2) οι γιοι του Αλωέα, Ώτος και Εφιάλτης, «πρώτοι θυσίασαν στις Μούσες πάνω στον Ελικώνα κι ονόμασαν το βουνό αυτό ιερό των Μουσών». Όμως «νόμισαν ότι οι Μούσες ήταν τρεις και τις ονόμασαν Μελέτη, Μνήμη και Αοιδή. Άλλοι λένε ότι αργότερα ο Πίερος ο Μακεδών, απ’ τον οποίο πήρε το όνομα το όρος της Μακεδονίας, ήρθε στις Θεσπιές και όρισε εννέα Μούσες και τους έδωσε τα σημερινά γνωστά ονόματα. Ο Πίερος τα όρισε έτσι είτε γιατί του φάνηκε ότι έτσι είναι σοφότερα είτε από κάποιο χρησμό είτε γιατί έτσι τα έμαθε από κανένα Θράκα. Γιατί οι Θράκες από παλιά φημίζονταν ως οι εξυπνότεροι από τους Μακεδόνες και, ιδιαίτερα, δεν αμελούσαν τόσο τα θεία».
2. Ο Οβίδιος, ο Αντωνίνος Λιβεράλης και ο Μυθογράφος του Βατικανού αποτελούν μια ακόμη πολύτιμη πηγή για το θέμα. Παραδίδουν τα εξής: Στον Ελικώνα οι Μούσες προκλήθηκαν σε μουσικό αγώνα από τις κόρες του Πίερου, βασιλιά της Πιερίας και της Πέλλας, τις Πιερίδες (Μυθογράφος του Βατικανού) ή Ημαθίδες λόγω της καταγωγής τους από την περιοχή νότια του Αξιού και της Παιονίας, βόρεια της Πιερίας, που εκτεινόταν από τον Αλιάκμονα ως τον Όλυμπο (Οβ., Μετ., 5ο βιβλίο, Αντ. Λιβ.). Ο μουσικός αγώνας ανάμεσα στους δύο χορούς, των αθάνατων Μουσών και των θνητών Πιερίδων ή Ημαθίδων, έληξε φυσικά με τη νίκη των Μουσών,  οι οποίες μεταμόρφωσαν τις θνητές κόρες σε πτηνά και εξασφάλισαν την παρουσία τους στις περιοχές όπου αμφισβητήθηκε η δύναμή τους.
3. Ο Στράβων (9.2.25) τοποθετεί τον ναό των Μουσών, την Ιπποκρήνη και το σπήλαιο των Λειβηθρίδων Νυμφών σε μια χαμηλότερη κορυφή του Ελικώνα, που ονομαζόταν Λειβήθριον παραπέμποντας στα Λείβηθρα της Πιερίας, στενά συνδεδεμένα με τις Μούσες και τον Ορφέα: «Κάπου σαράντα στάδια από την Κορώνεια απέχει το Λιβήθριο, στο οποίο υπάρχουν αγάλματα των Μουσών και των Νυμφών, των λεγομένων Λιβηθρίων. Υπάρχουν επίσης πηγές, η μία ονομάζεται Λιβηθριάς και η άλλη Πέτρα, που μοιάζουν με μαστούς γυναικών, απ’ τους οποίους αναβλύζει νερό σαν γάλα» (Παυσ. 9.34.4).
Προκύπτει ότι η λατρεία των Μουσών στους πρόποδες του Ολύμπου είναι η παλαιότερη.

**Λίνος
Σύμφωνα με μια θηβαϊκή εκδοχή, ο Λίνος ήταν γιος του Αμφίμαρου και μιας Μούσας. Σπουδαίος μουσικός, εφευρέτης της μελωδίας και του ρυθμού, αντικατέστησε τις χορδές από λινάρι με χορδές από έντερο, όπως επίσης έδωσε σχήμα και όνομα σε κάθε γράμμα του φοινικικού αλφαβήτου, το οποίο είχε μάθει από τον Κάδμο. Δάσκαλος στη  μουσική του Ηρακλή, ο οποίος όμως δεν εννοούσε να μάθει τις διδαχές του δασκάλου. Εκείνος πάλι κατέφευγε στη χειροδικία, του την αντιγύρισε όμως κάποια μέρα ο μαθητής του, που μη μπορώντας να ελέγξει τη δύναμή του τον σκότωσε. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Λίνος σκοτώθηκε από τον Απόλλωνα, γιατί καυχήθηκε πως μπορεί να τον συναγωνιστεί στην τέχνη του τραγουδιού. Σταδιακά, και μέσω της γενεαλογίας, συνδέθηκε με του Ορφέα.

***Οίαγρος
Θεός-ποταμός, πατέρας του Ορφέα.

Με τον καιρό μαθαίνει κανείς

Με τον καιρό μαθαίνει κανείς τη λεπτή διαφορά ανάμεσα στο να κρατά ένα χέρι και να αλυσοδένει μια ψυχή.

Μαθαίνει πως αγαπώ δε σημαίνει: στηρίζομαι και ότι συντροφικότητα δε σημαίνει: ασφάλεια.. κι έτσι κανείς αρχίζει να μαθαίνει….

Πως τα φιλιά δεν είναι συμβόλαια και ότι τα δώρα δεν είναι υποσχέσεις. Και αρχίζει να δέχεται τις ήττες του με το κεφάλι ψηλά και τα μάτια ορθάνοιχτα.

Και μαθαίνει να χτίζει όλες τις διαδρομές του στο σήμερα, γιατί το έδαφος του αύριο, είναι υπερβολικά αβέβαιο για να κάνεις σχέδια… και κάθε μέλλον μπορεί να μείνει στη μέση.

Μετά από κάποιο καιρό μαθαίνει κανείς πως αν είναι υπερβολική, ακόμα και η ζέστη του ήλιου μπορεί να τον κάψει. Έτσι φυτεύει τον δικό του κήπο και διακοσμεί την δική του ψυχή αντί να περιμένει κάποιον άλλο να του φέρει λουλούδια.

Μαθαίνει κανείς ότι μπορεί πραγματικά ν’ αντέξει, πως είναι πραγματικά δυνατός, πως πραγματικά αξίζει και μαθαίνει και μαθαίνει…
με κάθε του μέρα μαθαίνει.

Με τον καιρό μαθαίνεις ότι το να είσαι με κάποιον
επειδή σου προσφέρει ένα καλό μέλλον σημαίνει
πως αργά ή γρήγορα θα θελήσεις να γυρίσεις
στο παρελθόν σου.

Με τον καιρό καταλαβαίνεις πως μόνο αυτός που είναι ικανός να σε αγαπάει με όλα σου τα ελαττώματα, δίχως να προσπαθεί να σε αλλάξει, μπορεί να σου προσφέρει όλη την ευτυχία που επιθυμείς.

Με τον καιρό αντιλαμβάνεσαι πως αν βρίσκεσαι στο πλευρό κάποιου μόνο και μόνο για να συντροφεύεις την μοναξιά σου, στο τέλος θα φτάσεις να μη θέλεις ούτε να τον βλέπεις.

Με τον καιρό συνειδητοποιείς ότι οι πραγματικοί φίλοι είναι μετρημένοι και ότι, εκείνος που δεν αγωνίζεται γι’ αυτούς, αργά ή γρήγορα θα βρεθεί πλαισιωμένος μόνο από ψεύτικες φιλίες.

Με τον καιρό μαθαίνεις πως τα λόγια που λέχθηκαν σε μια στιγμή θυμού μπορούν να συνεχίσουν να πληγώνουν αυτόν στον οποίο τα απεύθυνες για μια ολόκληρη ζωή.

Με τον καιρό μαθαίνεις να συγχωρείς αυτόν που το έπραξε, αλλά η συγχώρεση αφορά μόνο μεγάλες ψυχές.

Με τον καιρό αντιλαμβάνεσαι πως αν πλήγωσες σκληρά ένα φίλο, το πιθανότερο είναι ότι η φιλία ποτέ πια δε θα ξαναγίνει όπως πριν.

Με τον καιρό συνειδητοποιείς ότι, ακόμα κι αν είσαι ευτυχισμένος με τους φίλους σου, κάποια μέρα θα κλάψεις για εκείνους που άφησες να φύγουν.

Με τον καιρό θα καταλάβεις ότι κάθε εμπειρία που βίωσες με κάθε άνθρωπο είναι ανεπανάληπτη.

«Κανείς μαθαίνει, μαθαίνει και μαθαίνει, κάθε μέρα που περνάει, μαθαίνει».

Ελπίζω πως όπως και σε μένα,
αυτά τα λόγια να μπορέσουν να μαλακώσουν λίγο το δρόμο σου.

Ο μύθος της ρομαντικής αγάπης. Δύο «μισά» φτιάχνουν ένα ολόκληρο;

Η ρομαντική αγάπη στις δυτικές κοινωνίες συχνά απεικονίζεται με ένα στερεοτυπικό τρόπο: δύο μισά που αναζητούν ο ένας τον άλλο για να ενωθούν.

Λίγοι βρίσκουν αυτή την ευδαιμονία επειδή είναι ένας μύθος που χρονολογείται από τον Πλάτωνα. Στην ελληνική μυθολογία, οι τέλειοι εραστές συνενώθηκαν και τεμαχίστηκαν σε δύο. Η αγάπη, λοιπόν, είναι η επιθυμία κάθε μέρους να βρει τα άλλα που λείπουν.

Αυτός ο μύθος παραμένει στον λαϊκό πολιτισμό, τις ερωτικές ιστορίες και τις ρομαντικές κωμωδίες. Επηρεάζει την κοινωνική μας ταυτότητα, η οποία για πολλούς διαμορφώνεται από στερεοτυπικές, σκηνοθετημένες απεικονίσεις σχέσεων.

Συχνά, λιγότερο συνειδητά, συνεχίζουμε να ψάχνουμε για το μισό που λείπει, το ιδανικό, αλλά τα ποσοστά διαζυγίου πιστοποιούν γιατί δεν υπάρχει αυτό το ιδεώδες. Σήμερα, πολλοί άνθρωποι διαφεύγουν στον εικονικό κόσμο στην αναζήτηση της ιδανικής σχέσης.

Το sexting ως αντίδοτο στη μοναξιά

Τα ερωτικά μηνύματα και το sexting χρησιμοποιούνται συχνά ως αντίδοτο στη μοναξιά, στην έλλειψη οικειότητας και στην επώδυνη εμπειρία της απώλειας. Στον κυβερνοχώρο, μπορούμε να είμαστε όποιος και ό,τι θέλουμε να είμαστε. Αυτό μας δίνει ευχαρίστηση, αλλά μας παρασύρει και μας δελεάζει στο φανταστικό. Είναι ο κόσμος του ασυνείδητου, όπου οι επιθυμίες μας μπορούν να ικανοποιηθούν σχετικά αμέσως.

Είναι εύκολο να εθιστεί κανείς σε αυτό τον εικονικό κόσμο. Η αγάπη της πραγματικής ζωής δεν μπορεί να ανταγωνιστεί με αυτό. Για μερικούς, η επιστροφή στην πραγματικότητα είναι δύσκολη, ή και αδύνατη. Αυτό εξάλλου, δείχνουν οι ολοένα και περισσότερες διαδικτυακές απιστίες.

Μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα διάφορες συναισθηματικές (άγχος, απελπισία, θυμό, πόνο) και συμπεριφορικές αντιδράσεις (μάχες, πορνεία πορνείας, διαζύγιο, κατάχρηση ουσιών, φαγητό ή μη φαγητό). Η σχέση μεταξύ στρες, ραγισμένης καρδιάς (ψυχική αγάπη), ψυχικής υγείας (κατάθλιψη, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, αϋπνία) και σωματικής υγείας (εξάντληση) είναι καλά τεκμηριωμένη.

Πολύ σημαντικές οι κοινωνικές μας σχέσεις

Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες είναι λιγότερο γνωστές, αλλά μπορούμε να μαντέψουμε. Γνωρίζουμε ότι η ποιότητα των κοινωνικών μας σχέσεων και συνθηκών μπορεί να έχει βαθιές επιρροές στον εγκέφαλό μας.

Οι πρόσφατες εξελίξεις στην επιγενετική, ένα σύνολο τροποποιήσεων στο γενετικό μας υλικό που αλλάζει τους τρόπους που ενεργοποιούν και εξαλείφουν τα γονίδιά μας χωρίς να μεταβάλλουν τα ίδια τα γονίδια, υποδεικνύουν μια σχέση μεταξύ κοινωνικών εμπειριών, γονιδιακής έκφρασης, νευροβιολογικών αλλαγών και παραλλαγών συμπεριφοράς.

Ένα αυξανόμενο σύνολο αποδεικτικών στοιχείων εξηγεί πώς το κοινωνικό περιβάλλον επηρεάζει τους απογόνους μας. Με άλλα λόγια, τα σωματικά αποτελέσματα που προκαλούνται από τις κοινωνικές μας εμπειρίες θα μπορούσαν να μεταδοθούν.

Αν συναισθήματα, συνειδητές σκέψεις και ασυνείδητες πεποιθήσεις είναι πράγματι μέρος του κοινωνικού μας περιβάλλοντος και επηρεάζουν τα γονίδιά μας μέσω επιγενετικών μηχανισμών, ποιες είναι οι πιθανές μακροπρόθεσμες συνέπειες του ρομαντικού μύθου της αγάπης;

Η… ασθένεια της αγάπης

Αν οι επιγενετικές διαδικασίες παίζουν σημαντικό ρόλο στις ψυχιατρικές διαταραχές και η… ασθένεια αγάπης (σπασμένες καρδιές) μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα ψυχικής υγείας, μπορούν και οι δύο να συνδεθούν; Ελλείψει διαχρονικών μελετών κοόρτης, όπου παρατηρείται η ίδια ομάδα ατόμων σε μεγάλες χρονικές περιόδους, απλά δεν γνωρίζουμε ακόμα.

Γνωρίζουμε όμως ότι οι κοινωνικά διαμορφωμένες έννοιες της ρομαντικής αγάπης και του γάμου αποτελούν τον εαυτό μας. Ξεκινούν στην πρώιμη παιδική ηλικία και συνεχίζουν σε όλη την εφηβεία και την ενηλικίωση. Αναζητήστε τον όρο ρομαντική αγάπη και να δούμε τι έρχεται.

Ας μην κυνηγάμε τη φανταστική αγάπη

Αναπτύσσουμε προσδοκίες, συνειδητά και ασυνείδητα, για τις σχέσεις αγάπης μας και προσπαθούμε να τις υλοποιήσουμε. Όταν αυτές οι έννοιες είναι ανέφικτες, το στρες είναι αναπόφευκτο. Και ο αντίκτυπος του στρες στο ανοσοποιητικό μας σύστημα, την καρδιά και την ψυχική υγεία είναι καλά τεκμηριωμένο.

Είναι καιρός να σταματήσουμε να κυνηγάμε τη φανταστική αγάπη. Οι πράξεις αγάπης είναι εξίσου ποικίλες όπως οι άνθρωποι που τις ανταλλάσσουν μεταξύ τους. Είναι συχνά εγκόσμια, αλλά φροντίδα. Αν σπάσουμε τον μύθο της ρομαντικής αγάπης, μπορούμε να αρχίσουμε να έχουμε πιο ρεαλιστικές προσδοκίες για τις σχέσεις και να ζήσουμε πιο ευτυχισμένα και πιο υγιεινά.

Όσο προσπαθούμε να καθορίσουμε την ευτυχία των παιδιών μας, τόσο γινόμαστε εμπόδιό της

Πόσες δικές μας ανάγκες άραγε ικανοποιούμε μέσα από τον γονεϊκό μας ρόλο; Ανάγκες μας για συντροφικότητα, για εξουσία, για φιλία, παίρνουμε ικανοποίηση από τη ζωή των παιδιών μας, ταυτιζόμενοι μαζί τους. Με την συμπεριφορά μας προσπαθούμε λανθασμένα να τα υποχρεώσουμε να ακολουθήσουν δρόμους που εμείς δεν καταφέραμε να πάρουμε.

Και αυτό είναι το «καλό» τους, επειδή εξυπηρετεί εμάς. Επειδή εμείς δεν τολμήσαμε να κάνουμε πράξη τα όνειρά μας, συμβιβαστήκαμε, δεν προσπαθήσαμε ίσως αρκετά για την ευτυχία μας. Γιατί τελικά η ευτυχία μας είναι κάτι που εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε. Είναι ο τρόπος που εμείς αντιδράμε στα γεγονότα. Αυτό δυσκολευόμαστε να το καταλάβουμε. Όσο περισσότερο πιστεύουμε πως οι άλλοι καθορίζουν την ευτυχία μας, τόσο προσπαθούμε να καθορίσουμε την ευτυχία των παιδιών μας. Έτσι, το μόνο που καταφέρνουμε είναι να γινόμαστε εμπόδιο στην ευτυχία τους.

Ξεκινάει με μια μεγάλη δόση αγωνίας ζωγραφισμένη μέσα στα μάτια της μάνας που περιμένει από την δασκάλα να μάθει για την «αξία» του παιδιού της. Βασικά, η αγωνία είναι και για την δική της αξία σαν μάνα. Την ίδια αγωνία που είχε και τότε σαν μικρό κοριτσάκι για τις αντιδράσεις του αυστηρού της πατέρα.

Μακάρι να μπορούσε να δει στον καθρέπτη της την ώρα που κουνά το δάχτυλό της αυστηρά πάνω κάτω. Θυμίζει για άλλη μια φορά στο παιδί της πόσο ανίκανο είναι να διαχειριστεί τον χρόνο του. Ίσως να έβλεπε τον δικό της πατέρα. Κάτι τέτοια της έλεγε κι αυτός. Ότι ο κόσμος είναι κακός και πως δεν θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη σε κανέναν. Μόνο σε αυτόν θα πρέπει να έχει εμπιστοσύνη.

Μετά, το μικρό αγόρι ίσως να προσπαθήσει να ξεφύγει από όλη αυτή την σφιχτή, άρρωστη μητρική αγκαλιά. Η μητέρα τότε αρχίζει να καταλαβαίνει ότι οι ανάγκες της δεν μπορούν να ικανοποιηθούν από το παιδί. Το μικρό παιδί δεν μπορεί να παίζει τον ρόλο του προστάτη της.

Τότε η ματαίωση αυτής της άρρωστης μητρικής προσδοκίας αποκαλύπτει το μεγάλο κενό. Το κενό της αγάπης. Της ανάγκης για ανιδιοτελή αγάπη. Αν η μητέρα αγαπάει αληθινά το παιδί και όχι απλά ικανοποιεί χωρίς να το θέλει δικές τις ανάγκες, τότε πραγματικά δεν υπάρχει ποτέ αυτό το κενό.

Τότε είναι που τα μάτια της όταν βλέπουν τα παιδικά μάτια την ρωτούν: Πες μου μαμά! Ποιος είμαι; Μπορώ να τα καταφέρω; Αυτή ήρεμη και με ένα χαμόγελο σιγουριάς, που πηγάζει από την ίδια, του γνέφει καταφατικά. Και τότε αφού η ίδια το πιστεύει, δεν μπορεί να γίνει αλλιώς. Το θαύμα γίνεται.

Είναι αυτή η ματιά που αργότερα σαν ενήλικες μας ακολουθεί. Σε όλες τις δυσκολίες μας. Και αν δεν είχαμε την τύχη να την βιώσουμε, δεν πειράζει. Όταν θεωρούμε ότι τα πράγματα είναι δύσκολα για εμάς, ας χαμογελάσουμε εμείς στον εαυτό μας. Δίνοντάς του αγάπη.

Ας πιστέψουμε στην αλλαγή. Και τότε αυτή δεν μπορεί παρά να έρθει. Αρκεί απλά να έχουμε το θάρρος να αναθεωρήσουμε τα λάθη μας ή να συγχωρέσουμε τα λάθη των άλλων. Να κατανοήσουμε τι είναι αυτό που μας τρομάζει και μας εμποδίζει να γίνουμε ευτυχισμένοι.

Μην επιτρέπεις στην απόρριψη να σε πείσει ότι δεν είσαι αρκετός

Αν έχετε βιώσει απόρριψη σε κάποια περίοδο της ζωής σας, είναι πιθανό να νιώθετε οτιδήποτε άλλο παρά αρκετοί. Η απόρριψη μας επηρεάζει ψυχικά, σωματικά, ακόμα και πνευματικά. Και τα συναισθήματα της απόρριψης είναι επώδυνα. Μας δίνουν μια ψευδή αίσθηση ανασφάλειας που μας κάνει να πιστεύουμε ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί. Αρχίζουμε να αμφιβάλουμε για τον εαυτό μας, μέχρι μία μέρα να σταματήσουμε να πιστεύουμε εντελώς σε αυτόν.

Οι επιδράσεις γίνονται πιο αρνητικές όταν τα συναισθήματα της απόρριψης μένουν ανεπίλυτα. Θέλουμε απεγνωσμένα να γίνουμε αποδεκτοί από τους άλλους, τόσο πολύ που αρχίζουμε να αναπτύσσουμε κακές συνήθειες, όπως ότι προσπαθούμε να «εξαγοράσουμε» την προσοχή και την τρυφερότητα των ανθρώπων. Μπορεί να τους γεμίζουμε δώρα και φιλοφρονήσεις, ελπίζοντας ότι θα λάβουμε κάτι ως αντάλλαγμα. Δεν πρέπει ποτέ να ξοδεύουμε χρήματα για να δούμε αν οι άλλοι μας αποδέχονται γι’ αυτό που είμαστε.

Μια άλλη συνήθεια που αναπτύσσουμε είναι ο απόλυτος συμβιβασμός. Δεν λέμε την άποψή μας επειδή δεν θέλουμε να ενοχλήσουμε ή να εκνευρίσουμε κάποιον. Αποφεύγουμε τη σύγκρουση ή την απλή διαφωνία στις απόψεις. Καταπιέζουμε τα πάντα και χαμογελάμε υποκριτικά.

Αυτή η συνήθεια μας κάνει να νιώθουμε ακόμα μεγαλύτερη απόρριψη επειδή αρνούμαστε στον εαυτό μας να είναι αληθινός. Νιώθουμε σαν να εργαζόμαστε προς όφελός μας, αλλά τελικά μας κάνουμε περισσότερο κακό παρά καλό. Δεν πρέπει ποτέ να νιώθουμε ότι ο μόνος τρόπος για να μας αγαπούν είναι να «πηγαίνουμε με τα νερά τους».

Ξέρω ότι μπορεί να πονά, αλλά μην αφήνετε τον πόνο να καταφέρει να σας κάνει να απορρίψετε τον εαυτό σας. Ορισμένες φορές, χρειάζεται να αντιμετωπίσετε τον πόνο για να τον ξεπεράσετε. Να αντιμετωπίσουμε την απόρριψη για να την ξεπεράσουμε. Όλα τα προβλήματα ξεκινούν όταν αρνούμαστε τα αρνητικά συναισθήματα, επειδή κάποιος άλλος μας απέρριψε.

Το μόνο βέβαιο είναι ότι εκεί έξω υπάρχουν άνθρωποι που θα μας δεχτούν γι’ αυτό που είμαστε. Και γι’ αυτό ήρθε η στιγμή να πιστέψουμε στον εαυτό μας και θα δείτε ότι το ίδιο θα κάνουν και οι άλλοι. Γιατί είμαστε περισσότερο από αρκετοί. Αξίζουμε την προσπάθεια.

Κοιτάξτε στον καθρέφτη και αρχίστε να αποδέχεστε το ποιοι είστε και εκτιμήστε αυτό που βλέπετε. Μια μέρα θα συνειδητοποιήσετε ότι δεν κρύβεστε πια πίσω από τον πόνο. Μπορείτε να χαμογελάτε ξανά, και να βρίσκετε τη χαρά στον αληθινό εαυτό σας. Θα μπορείτε πια να απορρίπτετε αυτούς ου σας απορρίπτουν και να δέχεστε αυτούς που θέλετε. Θα συνειδητοποιήσετε ότι δεν αξίζει να συμβιβάζεστε για λιγότερα.

Ποια είναι η σημασία της συνειδητότητας, σύμφωνα με τις διαφορετικές διδασκαλίες

Οι περισσότερες αρχαίες θρησκείες και πνευματικές παραδόσεις υιοθετούν την ενορατική προσέγγιση ότι η «φυσιολογική» νοητική κατάστασή μας φθείρεται από ένα μείζον μειονέκτημα. Ωστόσο, μέσα από αυτή την ενορατική προσέγγιση που αφορά τη φύση της ανθρώπινης υπόστασης –ας την ονομάσουμε «δυσάρεστη είδηση»– προκύπτει μια δεύτερη ενορατική προσέγγιση: η «ευχάριστη είδηση» για τη δυνατότητα θεμελιώδους μεταμόρφωσης της ανθρώπινης συνειδητότητας. Στις διδασκαλίες του Ινδουι­σμού (κάποιες φορές και στον Βουδισμό) αυτή η μεταμόρφωση ονομάζεται φώτιση. Στις διδασκαλίες του Ιησού είναι η σωτηρία και στον Βουδισμό το τέλος της οδύνης. Λύτρωση και αφύπνιση είναι δύο άλλοι όροι που περιγράφουν αυτή τη μεταμόρφωση.

Το σπουδαιότερο επίτευγμα της ανθρωπότητας δεν είναι τα έργα τέχνης, οι επιστημονικές ανακαλύψεις ή η τεχνολογία, αλλά η αναγνώριση της δυσλειτουργίας της, της παραφροσύνης της. Στο απώτατο παρελθόν, αυτή η αναγνώριση είχε ήδη γίνει από λίγα πρόσωπα. Ένας άνδρας, ο οποίος ονομαζόταν Γκαουτάμα Σιντάρτα και έζησε πριν από 2.600 χρόνια στην Ινδία, ήταν ίσως ο πρώτος που την αντιλήφθηκε με πλήρη διαύγεια.

Αργότερα του αποδόθηκε ο τίτλος του Βούδα. Βούδας σημαίνει «αφυπνισμένος». Την ίδια περίπου εποχή εμφανίστηκε στην Κίνα ένας άλλος από τους δασκάλους που αφυπνίστηκαν νωρίς. Το όνομά του ήταν Λάο Τσε. Η παρακαταθήκη του, υπό τη μορφή της καταγεγραμμένης διδασκα­λίας του, αποτέλεσε ένα από τα πλέον εμβριθή πνευματικά βιβλία που γράφτηκαν ποτέ, το Τάο Τε Τσινγκ.

Το να αναγνωρίσει κάποιος την ίδια του την παραφροσύνη αντιπροσωπεύει την ανατολή της πνευματικής υγείας, την αρχή της ίασης και της υπέρβασης. Μια νέα διάσταση της συνειδητότητας είχε αρχίσει να ξεπροβάλει στον πλανήτη, η πρώτη επιφυλακτική άνθηση. Αυτές οι σπάνιες προσωπικότητες απευθύνθηκαν στους συγχρόνους τους. Τους μίλησαν για την αμαρτία, την οδύνη, την ψευδαίσθηση. Είπαν: «Κοίτα πώς ζεις. Δες τι κάνεις, πόση οδύνη προκαλείς». Έπειτα υπέδειξαν τη δυνατότητα της αφύπνισης από τον συλλογικό εφιάλτη της «φυσιολογικής» ανθρώπινης ύπαρξης. Έδειξαν τον δρόμο.

Ο κόσμος δεν ήταν ακόμα έτοιμος να τους ακούσει. Εντούτοις, αυτοί αποτέλεσαν ένα ζωτικό και απαραίτητο κομμάτι της ανθρώπινης αφύπνισης. Αναπόφευκτα, παρανοήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από τους συγχρόνους τους αλλά και από τις γενιές που ακολούθησαν. Οι διδασκαλίες τους, απλές αλλά ταυτόχρονα δυναμικές, διαστρεβλώθηκαν και παρερμηνεύθηκαν, σε μερικές περιπτώσεις ακόμα και όταν καταγράφονταν από τους μαθητές τους.

Με την πάροδο των αιώνων προστέθηκαν πολλά στοιχεία που δεν είχαν καμιά σχέση με τις πρωτότυπες διδασκα­λίες, αλλά αντανακλούσαν μια σημαντικότατη παρανόηση. Μερικοί από τους δασκάλους λοιδορήθηκαν, διασύρθηκαν ή δολοφονήθηκαν• άλλοι έφθασαν στο σημείο να λατρεύονται σαν θεοί. Διδασκαλίες που έδειχναν τον δρόμο πέρα και μακριά από τη δυσλειτουργία του ανθρώπινου νου, την έξοδο από τη συλλογική παράνοια, διαστρεβλώθηκαν και κατέληξαν να γίνουν και οι ίδιες μέρος της παραφροσύνης.

Κατ’ αυτό τον τρόπο και σε μεγάλο βαθμό, οι θρησκείες λειτούργησαν περισσότερο διχαστικά παρά ενοποιητικά. Αντί να δώσουν ένα τέλος στη βία και στο μίσος με όχημα τη συνειδητοποίηση της ριζικής ενότητας ολόκληρης της ζωής, έφεραν περισσότερη βία και μίσος, περισσότερο διχασμό ανάμεσα στους ανθρώπους, ανάμεσα στις διαφορετικές θρησκείες, ακόμα και μέσα στην ίδια θρησκεία. Μετατράπηκαν σε ιδεολογίες, συστήματα κοσμοθεωρίας με τα οποία οι άνθρωποι μπορούσαν να ταυτιστούν και να τα χρησιμοποιήσουν για να ισχυροποιήσουν το επίπλαστο αίσθημα του εαυτού.

Μέσα από αυτές ήταν σε θέση να παρουσιάσουν τους ίδιους «εν δικαίω» και τους άλλους «εν αδίκω», και έτσι να προσδιορίσουν τις ταυτότητές τους μέσω των εχθρών τους, των «άλλων», των «άπιστων» ή εκείνων που πιστεύουν σε «λάθος θρησκεία» – και, όχι σπάνια, να θεω­ρούν δικαιολογημένη τη θανάτωση των αντιπάλων τους. Ο άνθρωπος έπλασε τον «Θεό» σύμφωνα με τη δική του εικόνα. Υποβίβασε το αιώνιο, το άπειρο και το ανείπωτο σε νοητικό είδωλο, στο οποίο έπρεπε να πιστεύει και να το λατρεύει ως «θεό μου» ή ως «θεό μας».

Και πάλι παρά τα έργα της παραφροσύνης που διαπράχθηκαν ελέω κάποιας θρησκείας, η Αλήθεια την οποία καταδεικνύουν εξακολουθεί να ακτινοβολεί στον πυρήνα τους. Συνεχίζει να φέγγει, έστω και με τρεμάμενο φως, μέσα από αλλεπάλληλα επίπεδα διαστρέβλωσης και παρερμηνείας. Ωστόσο, είναι μάλλον απίθανο να μπορέσετε να την αντιληφθείτε αν δεν έχετε ήδη ρίξει έστω μια κλεφτή ματιά σε αυτή την Αλήθεια που ενοικεί μέσα σας. Σε ολόκληρο το ιστορικό παρελθόν υπήρξαν ελάχιστοι άνθρωποι που βίωσαν την αλλαγή στο επίπεδο της συνειδητότητας και κατάφεραν να αντιληφθούν απόλυτα αυτό που υποδεικνύουν όλες οι θρησκείες. Για να περιγράψουν αυτή τη μη εννοιολογική Αλήθεια, χρησιμοποίησαν στη συνέχεια το εννοιολογικό πλαίσιο των δικών τους θρησκειών.

Με εννοιολογικό εφαλτήριο ορισμένους από αυτούς τους άνδρες και κάποιες από αυτές τις γυναίκες, αναπτύχθηκαν «σχολές» ή κινήματα μέσα σε όλες τις μεγάλες θρησκείες, που αντιπροσώπευαν όχι μόνο μια εκ νέου ανακάλυψη, αλλά, κατά περίπτωση, μια αύξηση στην ένταση του φωτός της πρωτότυπης διδασκαλίας. Έτσι έκαναν την εμφάνισή τους ο Γνωστικισμός και ο Μυστικισμός κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους και αργότερα στον Μεσαίωνα ο Σουφισμός στην ισλαμική θρησκεία, ο Χασιδισμός και η Καμπάλα στον Ιουδαϊσμό, η Αντβάιτα Βεδάντα στον Iνδουισμό, το Ζεν και το Ντζογκτσέν στον Βουδισμό.

Οι περισσότερες από αυτές τις σχολές ήταν εικονοκλαστικές. Αποδεσμεύτηκαν από ένα στρώμα θνήσκουσας θεωρητικοποίησης και νοητικών αντιληπτικών εποικοδομημάτων, γι’ αυτό και αντιμετωπίζονταν με καχυποψία και ενίοτε με εχθρότητα από τις κατεστημένες θρησκευτικές ιεραρχίες. Σε αντίθεση με την κρατούσα θρησκεία, οι διδασκαλίες τους επικεντρώνονταν στη συνειδητο­ποίηση και την εσωτερική μεταμόρφωση. Χάρη σε αυτές τις εσωτεριστικές σχολές ή στα αντίστοιχα κινήματα, οι μεγάλες θρησκείες ανέκτησαν ξανά τη μεταμορφωτική ισχύ των πρωτότυπων διδασκαλιών, αν και στις περισσότερες περιπτώσεις μόνο μια ελάχιστη μειονότητα ανθρώπων είχε πρόσβαση σε αυτές.

Ο αριθμός τους δεν υπήρξε ποτέ τόσο μεγάλος ώστε να ασκήσουν σημαντική επίδραση στην εν τω βάθει συλλογική απουσία συνειδητότητας της πλειονότητας. Με την πάροδο του χρόνου, μερικές από τις ίδιες αυτές σχολές επισημοποιήθηκαν τυπικά ή θεωρητικοποιήθηκαν σε μονολιθικό βαθμό, προκειμένου να παραμείνουν αποτελεσματικές.

Η σοφία του να νικάς χωρίς να τσακώνεσαι

Έχετε ακούσει για τις αποτελεσματικές κινήσεις του ψυχολογικού αϊκίντο, δηλαδή των μέσων για την επίλυση οποιουδήποτε προβλήματος χωρίς να τσακώνεστε.

– Το ψυχολογικό αϊκίντο μοιάζει με την εξισορρόπηση πάνω σε μια μπάλα- εξισορρόπηση πριν την επιθετικότητα. Ενδώστε για να αποδυναμώσετε την αντίσταση, διδάσκουν οι Βουδιστές.

– Μην τσακώνεστε, γιατί θα γίνετε αναπόφευκτα αυτό στο οποίο μάχεστε. Η πολλή δύναμη οδηγεί στα αντίθετα αποτελέσματα.

– Μάθετε να ακολουθείτε για να μπορέσετε να οδηγείτε.

– Αυτός που σας φωνάζει βρίσκεται σε συναισθηματική φόρτιση πράγμα που σημαίνει, ότι η συνείδηση του δεν λειτουργεί. Είναι αστείο να προσπαθείτε να μιλήσετε σε έναν άνθρωπο που δεν λειτουργεί το μυαλό του. Είναι το ίδιο πράγμα με το να μιλάς σε κάποιον που κοιμάται. Έχετε δει ποτέ κάποιον να φωνάζει σε άλλον άνθρωπο, όταν έχει καλή διάθεση;

– Αυτός που φωνάζει σε αντάλλαγμα μοιάζει με το να χτυπάς έναν άνθρωπο που πνίγεται με ένα κουπί. Αυτός ο άνθρωπος πνίγεται στον ίδιο του τον θυμό. Οπότε, δεν χρειάζεται βοήθεια σε αυτό.

– Τι κάνουμε, όταν αισθανόμαστε άσχημα; Κατηγορούμε, φωνάζουμε, κλαίμε. Γι’ αυτό όταν κάποιος μας φωνάζει στην πραγματικότητα το κάνει, επειδή αισθάνεται άσχημα.

– Ξέρετε πως μπορείτε να βάλετε ένα τέλος στις φωνές τους; Παραμείνετε σιωπηλοί και αφήστε τους να σιγοβράζουν. Μην δίνετε σημασία στις λέξεις τους, γιατί είναι απλά ο πόνος τους. Και πως να κρατήσετε ένα καθαρό πρόσωπο; Επαινώντας ψυχικά τον εαυτό σας! “Μα τι ταλέντο είμαι. Μπορώ να παραμείνω ψύχραιμος ακόμα και με αυτόν τον άνθρωπο!” Η απλή σιωπή έχει την επίδραση του κρύου νερού. Καθώς ο αντίπαλός σας φωνάζει, κοιτάξτε τον με προσοχή και ακούστε τον. Αφήστε τον να ηρεμήσει.

– Το να παραμένετε σιωπηλοί, όταν θέλετε πολύ να υποστηρίξετε την άποψή σας είναι δύσκολο έργο, αλλά είναι σίγουρο ότι αξίζει τον κόπο. Αν το καταφέρει ο ένας από τους δυο που εμπλέκονται σε έναν τσακωμό, τότε όλοι οι παρόντες αισθάνονται πιο ψύχραιμοι.

Λουκιανός: Ώστε να μπορούν οι άνθρωποι -που μέχρι τότε βυθισμένοι στην αμάθεια διαχειρίζονταν άσχημα και βίαια τις ζωές τους- να ζουν καλύτερα

Μια άποψη για την αρχαία φιλοσοφία, ενός διανοούμενου που γράφει από τη σκοπιά κάποιου που βρίσκεται έξω από τον χώρο της φιλοσοφίας – του Λουκιανού από τα Σαμόσατα.

Ο σατιρικός αυτός συγγραφέας του 2ου αιώνα μ.Χ., στον διάλογό του Δραπέται, βάζει τη Φιλοσοφία να υπενθυμίζει στον πατέρα της Δία τον λόγο που την έστειλε στη Γη: ώστε να μπορούν οι άνθρωποι -που μέχρι τότε βυθισμένοι στην αμάθεια διαχειρίζονταν άσχημα και βίαια τις ζωές τους- να ζουν καλύτερα. Αρχικά, λέει, επισκέφθηκε την Ινδία, τους Βραχμάνες, κατόπιν την Αιθιοπία, την Αίγυπτο, τη Βαβυλώνα και τέλος τη Θράκη, τον άγριο Βορρά. Τελικά έφθασε στους Έλληνες, όπου πίστευε πως θα εκτελούσε με ευκολία την αποστολή της. Όπως αποδείχτηκε όμως, τα πράγματα ήταν δυσκολότερα από ό,τι περίμενε.

Ύστερα από ένα ενθαρρυντικό ξεκίνημα, εμφανίστηκαν οι Σοφιστές και ανακάτεψαν τη φιλοσοφία με τις σοφιστείες. Στη συνέχεια, οι Αθηναίοι εκτέλεσαν τον Σωκράτη! H Φιλοσοφία συνέχισε παραπονούμενη για την όχι και τόσο υπέροχη διαμονή της στην Ελλάδα. Οι περισσότεροι άνθρωποι, λέει, την εκτιμούν αν και δεν την πολυκαταλαβαίνουν. και υπάρχουν γνήσιοι φιλόσοφοι που αγαπούν και αναζητούν την αλήθεια, κι έτσι το όλο εγχείρημά της αξίζει τον κόπο. Υπάρχουν όμως και ψευτοφιλόσοφοι, που στοχεύουν μόνο στα λεφτά και τη φήμη, κι αυτοί την καθιστούν ανυπόληπτη και την κάνουν έξω φρένων. Και τώρα χρειάζεται λίγη θεϊκή βοήθεια για να βελτιώσει την κατάσταση.

Στον ελληνορωμαϊκό κόσμο η φιλοσοφία, καλώς ή κακώς, καθιερώθηκε ως ξεχωριστό γνωστικό πεδίο, με τις δικές του πρακτικές, τα δικά του κείμενα, τους δικούς του θεσμούς. Για τους λειτουργούς και για το ακροατήριό της είχε πολύ πιο επιτακτικό χαρακτήρα από ό,τι έχει για μας σήμερα. Η φιλοσοφία ήταν τότε για τον κόσμο μια φυσική προέκταση της συνηθισμένης καλής εκπαίδευσης, δεδομένης της σπουδαιότητας του καλώς ζήν και του σημαντικού ρόλου της φιλοσοφίας ως προς αυτό. Σε εμάς σήμερα -σε αντίθεση με τους αρχαίους— υπάρχει μια ένταση ανάμεσα στην ιδέα ότι η φιλοσοφία μάς δίνει τη δυνατότητα να καταλαβαίνουμε τους εαυτούς μας και τον κόσμο και στην ιδέα ότι η φιλοσοφία είναι μια αυστηρή και διανοητικά απαιτητική ενασχόληση. O σημαντικός ρόλος στη ζωή τον οποίο κατείχε η φιλοσοφία στην αρχαιότητα έχει υποκατασταθεί από μια ποικιλία ενδιαφερόντων και επιδιώξεων· όμως η φιλοσοφία μετράει ακόμη, εξακολουθεί να έχει σημασία, και μπορούμε ακόμη με πολλούς τρόπους να συσχετίσουμε τα ενδιαφέροντά μας με εκείνα των αρχαίων και να διαπιστώσουμε πως η μελέτη τους οδηγεί με τον φυσικότερο τρόπο σε άμεση δέσμευση. Το παλιό πρόβλημα της Φιλοσοφίας παραμένει και, ελλείψει θεϊκής βοήθειας, θα πρέπει τη δουλειά να την κάνουμε εμείς και, για χάρη μας, να αναζητούμε την αλήθεια και να ξεσκεπάζουμε το ψεύδος.

Αν κάποιος είναι μωρός, όλα τα χρήματα του κόσμου δεν είναι ικανά να κάνουν το γήρας του ευκολότερο

Λαίλιος: Ίσως κάποιος υποθέσει ότι ο πλούτος, τα υλικά αγαθά και η κοινωνική θέση σου -προνόμια που λίγοι κατέχουν στη ζωή- είναι αυτά πού σε κάνουν να μεγαλώνεις με ευχαρίστηση.

Κάτων: Υπάρχει κάποια αλήθεια σε αυτό, Λαίλιε, αλλά υπάρχουν κι άλλες πλευρές. Θυμήσου την ιστορία με τον Θεμιστοκλή και τον άνδρα από τη Σέριφο.

Διαφωνούσαν κάποτε οι δυο τους και ο άνδρας από τη Σέριφο κατηγορούσε τον Θεμιστοκλή πως ήταν γνωστός μόνο λόγω της φήμης της πόλης του και όχι για τα δικά του επιτεύγματα.
«Μα τον Ηρακλή, είναι αλήθεια», είπε ο Θεμιστοκλής. «Ποτέ δεν θα είχα γίνει διάσημος αν καταγόμουν από τη Σέριφο – μα ούτε κι εσύ, αν καταγόσουν από την Αθήνα».

Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τα γηρατειά. Δεν είναι ελαφρύ φορτίο όταν κάποιος, ακόμα κι ένας σοφός, είναι φτωχός. Αν όμως κάποιος είναι μωρός, όλα τα χρήματα του κόσμου δεν είναι ικανά να κάνουν το γήρας του ευκολότερο.

Τι θα μπορούσε, πράγματι, να είναι πιο ευχάριστο από τα γηρατειά όταν αυτά περιβάλλονται από τον ενθουσιασμό της νιότης; Γιατί σίγουρα πρέπει να συμφωνήσουμε πως οι πρεσβύτεροι έχουν τουλάχιστον τη δύναμη να διδάξουν τους νέους και να τους προετοιμάσουν για τα πολλαπλά καθήκοντα της ζωής. Ποια ευθύνη μπορεί να είναι πιο τιμητική από αυτή; Στ’ αλήθεια, μου φαίνεται, Σκιπίων, ότι ο Γναίος και ο Πόπλιος Σκιπίων, όπως και οι δύο παππούδες σου, ο Λεύκιος Αιμίλιος και ο Πόπλιος Αφρικανός, είχαν τη μέγιστη τύχη να συνοδεύονται πάντα από πλήθη ευγενών νέων ανδρών.

Και κανείς από όσους προσφέρουν ελεύθερη μάθηση στους άλλους δεν μπορεί να θεωρηθεί δυστυχής, ακόμα κι αν το σώμα του φθείρεται από το γήρας.

Οι κραιπάλες της νιότης συχνά είναι η αιτία της απώλειας της σωματικής πυγμής, περισσότερο απ’ ό,τι το γήρας. Η ακόλαστη και σπάταλη νιότη οδηγεί σε ένα φθαρμένο σώμα στη μεγάλη ηλικία.

Ο γηραιός Κύρος, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, δήλωνε ως ηλικιωμένος λίγο πριν πεθάνει ότι ποτέ δεν είχε νιώσει λιγότερο δραστήριος στα τελευταία του απ’ ό,τι στη νιότη του. Και επίσης θυμάμαι, παιδί ακόμα, που είδα τον Λεύκιο Μέτελλο, τέσσερα χρόνια μετά τη δεύτερη θητεία του ως υπάτου, να διορίζεται αρχιερέας και να παραμένει στη θέση αυτή για είκοσι δύο χρόνια. Ως το τέλος του ήταν τόσο δραστήριος που, παρά το προχωρημένο της ηλικίας του, δεν αισθάνθηκε ποτέ την απώλεια της νιότης. Δεν χρειάζεται να αναφέρω τον εαυτό μου από την ίδια άποψη, αν και οι ηλικιωμένοι σαν εμένα επιτρέπεται να καλομαθαίνουν τους εαυτούς τους.

Δεν βλέπετε στον Όμηρο πόσο συχνά ο Νέστορας εξυμνεί τα δικά του θαυμαστά προσόντα; Σε αυτό το σημείο της ζωής του είχε δει ήδη τρεις γενιές ανδρών, μα δεν φοβόταν μήπως φανεί υπερβολικά φλύαρος ή αλαζόνας όταν έλεγε την αλήθεια για τον εαυτό του. Γιατί, όπως λέει ο ‘Όμηρος: «Λόγια γλυκύτερα από μέλι έρεαν από τη γλώσσα τον». Τώρα, αυτή η γλυκύτητα δεν εξαρτιόταν σε καμία περίπτωση από τη σωματική του ρώμη – και επιπλέον ο Έλληνας ηγεμόνας Αγαμέμνων ποτέ δεν ευχήθηκε να είχε δέκα άνδρες σαν τον Αίαντα, μα δέκα άνδρες σαν τον Νέστορα. Γιατί χωρίς αμφιβολία, αν είχε τέτοιους άνδρες μαζί του, η Τροία θα έπεφτε στη στιγμή.

ΜΑΡΚΟΣ ΤΥΛΛΙΟΣ ΚΙΚΕΡΩΝ, ΤΟ ΔΩΡΟ ΤΗΣ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑΣ

Nietzsche: τι είναι το κράτος;

Friedrich Nietzsche: 1844–1900

Το νέο Είδωλο: Ο Λεβιάθαν-το Τέρας

§1

Προ-Κατανοήσεις

Ο σημερινός άνθρωπος είναι τόσο μπερδεμένος, που στην χοντροκομμένη αυταρέσκεια του συνωμοτικού δικαστηρίου της δειλίας, του περιβόητου κράτους, αναζητεί τη δική του ευτυχία. Έτσι θυσιάζει τον εαυτό του για χάρη ενός ειδώλου, που τον απατά και τον ευτελίζει. Συμβαίνει λοιπόν να βασιλεύει πάνω στη γέρικη γη, σύμφωνα με τον Νίτσε, μια τερατώδης πολιτικο-κρατική οντότητα, της οποίας τα κύρια συστατικά συνυφαίνονται με την σκοτεινή φύση των πάσης φύσεως εθνικισμών, δημοκρατιών, σοσιαλισμών και των αντίστοιχων τύπων κυβερνήσεων και διακυβερνήσεων. Αυτή η οντότητα, το σύγχρονο κράτος, είναι στ’ αλήθεια ο Λεβιάθαν, που παρουσιάζεται ως φύλακας των λαών και έτσι αξιώνει να κηδεμονεύει, με τη διαμεσολάβηση των νόμων, τους πάντες και τα πάντα. Αλλά αυτός ο Λεβιάθαν δεν είναι κάποιος θεός, κάποιος σωτήρας ή λυτρωτής των ανθρώπων, παρά ένα τέρας, ένα ψευδολόγο και αρπακτικό θηρίο. Είναι ακριβώς αυτό που διακηρύσσει. Τι διακηρύσσει; Μια ψυχρή λειτουργία και μια απρόσωπη διαχείριση: δρα ύπουλα και δυναστεύει τυφλά τους λαούς, στο όνομα μάλιστα αυτών λαών. Έτσι όπου είναι παρόν το κράτος, ωσεί παρών είναι και ο λαός. Αλλά ποιος λαός; Η αγέλη, που οι αισθήσεις της είναι τυλιγμένες με ψέματα/ψευδαισθήσεις και απάτες αίσθησης.

§2

Κατανοήσεις

Στον Ζαρατούστρα ( πρώτο μέρος-ομιλία 11) ο Νίτσε απεικονίζει ως εξής αυτό τον Λεβιάθαν – το Τέρας:

«Υπάρχουν ακόμα κάπου λαοί και αγέλες, όχι όμως σε μας, αδελφοί μου: εδώ υπάρχουν κράτη. Κράτος; Τι είναι αυτό; Λοιπόν! Ανοίξτε τώρα τα αφτιά σας, γιατί θα σας μιλήσω για το θάνατο των λαών. Κράτος λέγεται το πιο ψυχρό απ’ όλα τα ψυχρά τέρατα. Ψυχρά επίσης ψεύδεται και τούτο το ψέμα σέρνεται από το στόμα του: «Εγώ, το κράτος, είμαι ο λαός». Αυτό κι αν είναι Ψέμα! Δημιουργοί ήταν εκείνοι που δημιούργησαν τους λαούς και που κρέμασαν μια πίστη και μια αγάπη από πάνω τους: έτσι υπηρέτησαν τη ζωή. Εξολοθρευτές είναι εκείνοι που στήνουν παγίδες για τους πολλούς και αποκαλούνται κράτος: κρεμούν ένα σπαθί κι εκατό επιθυμίες από πάνω τους. Όπου υπάρχει ακόμη λαός, δεν καταλαβαίνει το κράτος και το μισεί σαν κακό μάτι και σαν αμαρτία έναντι των ηθών και των δικαιωμάτων».

Τι μας λέει εδώ ο Νίτσε; Πως το κράτος, ως το πιο ψυχρό από όλα τα ψυχρά τέρατα, υπονομεύει την αληθινή ύπαρξη των λαών, ταυτίζοντας τον εαυτό του με την έννοια του λαού. Ετούτη η ταύτιση είναι μια παγίδα για τους λαούς, καθώς το κράτος-καταστροφέας εξολοθρεύει τη δημιουργική τους πνοή και τους μετατρέπει σε μια θλιβερή, αυτο-προδομένη μάζα καταπιεσμένων όντων που «εργάζονται» με όλη τους τη «λαϊκουριά» και με περισσό ζήλο για την ευτυχία των καταστροφέων τους. Ό,τι ακριβώς συμβαίνει και στη σημερινή ελλαδική πραγματικότητα: τα πιο αδηφάγα τέρατα της κρατικής μηχανής, όσο πιο αδηφάγα είναι –και μάλιστα με «σοσιαλ-αριστερό» μανδύα– τόσο πιο φιλολαϊκά εμφανίζονται. Έτσι αποκοιμίζουν τον λαό με ψευδαισθήσεις παραμυθίας, οι οποίες τελικά αποβαίνουν ολέθριες για την ίδια την ύπαρξή του, βιοτική και πολιτισμική. Και είναι τότε που από δημιουργικός λαός γίνεται ένας ξέπνοος στυλοβάτης των πιο αντιδραστικών-σκοταδιστικών δυνάμεων: γίνεται ένα άβουλο κυβερνώμενο res, που γελοιοποιεί με την ίδια του τη συμπεριφορά τα πιο ευγενικά του συναισθήματα.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1387b-1388a)

[X] Δῆλον δὲ καὶ ἐπὶ τίσι φθονοῦσι καὶ τίσι καὶ πῶς ἔχοντες, εἴπερ ἐστὶν ὁ φθόνος λύπη τις ἐπὶ εὐπραγίᾳ φαινομένῃ τῶν εἰρημένων ἀγαθῶν περὶ τοὺς ὁμοίους, μὴ ἵνα τι αὑτῷ, ἀλλὰ δι᾽ ἐκείνους· φθονήσουσι μὲν γὰρ οἱ τοιοῦτοι οἷς εἰσί τινες ὅμοιοι ἢ φαίνονται· ὁμοίους δὲ λέγω κατὰ γένος, κατὰ συγγένειαν, καθ᾽ ἡλικίας, κατὰ ἕξεις, κατὰ δόξαν, κατὰ τὰ ὑπάρχοντα. καὶ οἷς μικρὸν ἐλλείπει τοῦ μὴ πάντα ὑπάρχειν (διὸ οἱ μεγάλα πράττοντες καὶ οἱ εὐτυχοῦντες φθονεροί εἰσιν)· πάντας γὰρ οἴονται τὰ αὑτῶν φέρειν. καὶ οἱ τιμώμενοι ἐπί τινι διαφερόντως, καὶ μάλιστα ἐπὶ σοφίᾳ ἢ εὐδαιμονίᾳ. καὶ οἱ φιλότιμοι φθονερώτεροι τῶν ἀφιλοτίμων. καὶ οἱ δοξόσοφοι· φιλότιμοι γὰρ ἐπὶ σοφίᾳ. καὶ ὅλως οἱ φιλόδοξοι περί τι φθονεροὶ περὶ τοῦτο. καὶ οἱ μικρόψυχοι· πάντα γὰρ μεγάλα δοκεῖ αὐτοῖς εἶναι. ἐφ᾽ οἷς δὲ φθονοῦσι, τὰ μὲν ἀγαθὰ εἴρηται·

[1388a] ἐφ᾽ οἷς γὰρ φιλοδοξοῦσι καὶ φιλοτιμοῦνται ἔργοις ἢ κτήμασι καὶ ὀρέγονται δόξης, καὶ ὅσα εὐτυχήματά ἐστιν, σχεδὸν περὶ πάντα φθόνος ἔστι, καὶ μάλιστα ὧν αὐτοὶ ἢ ὀρέγονται ἢ οἴονται δεῖν αὑτοὺς ἔχειν, ἢ ὧν τῇ κτήσει μικρῷ ὑπερέχουσιν ἢ μικρῷ ἐλλείπουσιν. φανερὸν δὲ καὶ οἷς φθονοῦσιν· ἅμα γὰρ εἴρηται· τοῖς γὰρ ἐγγὺς καὶ χρόνῳ καὶ τόπῳ καὶ ἡλικίᾳ καὶ δόξῃ φθονοῦσιν· ὅθεν εἴρηται

τὸ συγγενὲς γὰρ καὶ φθονεῖν ἐπίσταται.

καὶ πρὸς οὓς φιλοτιμοῦνται· φιλοτιμοῦνται γὰρ πρὸς τοὺς εἰρημένους, πρὸς δὲ τοὺς μυριοστὸν ἔτος ὄντας ἢ πρὸς τοὺς ἐσομένους ἢ τεθνεῶτας οὐδείς, οὐδὲ πρὸς τοὺς ἐφ᾽ Ἡρακλείαις στήλαις. οὐδ᾽ ὧν πολὺ οἴονται παρ᾽ αὐτοῖς ἢ παρὰ τοῖς ἄλλοις λείπεσθαι, οὐδ᾽ ὧν πολὺ ὑπερέχειν, ὡσαύτως καὶ πρὸς τούτους καὶ περὶ τὰ τοιαῦτα. ἐπεὶ δὲ πρὸς τοὺς ἀνταγωνιστὰς καὶ ἀντεραστὰς καὶ ὅλως τοὺς τῶν αὐτῶν ἐφιεμένους φιλοτιμοῦνται, ἀνάγκη μάλιστα τούτοις φθονεῖν, διόπερ εἴρηται

καὶ κεραμεὺς κεραμεῖ.

καὶ ὧν ἢ κεκτημένων ἢ κατορθούντων ὄνειδος αὐτοῖς· εἰσὶν δὲ καὶ οὗτοι ‹οἱ› ἐγγὺς καὶ ὅμοιοι· δῆλον γὰρ ὅτι παρ᾽ αὐτοὺς οὐ τυγχάνουσι τοῦ ἀγαθοῦ, ὥστε τοῦτο λυποῦν ποιεῖ τὸν φθόνον. καὶ τοῖς ἢ ἔχουσι ταῦτα ἢ κεκτημένοις ὅσα αὐτοῖς προσῆκεν ἢ ἐκέκτηντό ποτε· διὸ πρεσβύτεροί τε νεωτέροις καὶ οἱ πολλὰ δαπανήσαντες εἰς ταὐτὸ τοῖς ὀλίγα φθονοῦσιν. καὶ τοῖς ταχὺ οἱ ἢ μόλις τυχόντες ἢ μὴ τυχόντες φθονοῦσιν. δῆλον δὲ καὶ ἐφ᾽ οἷς χαίρουσιν οἱ τοιοῦτοι καὶ ἐπὶ τίσι καὶ πῶς ἔχοντες· ὡς γὰρ ἔχοντες λυποῦνται, οὕτως ἔχοντες ἐπὶ τοῖς ἐναντίοις ἡσθήσονται. ὥστε ἂν αὐτοὶ μὲν παρασκευασθῶσιν οὕτως ἔχειν, οἱ δ᾽ ἐλεεῖσθαι ἢ τυγχάνειν τινὸς ἀγαθοῦ ἀξιοῦντες ὦσιν οἷοι οἱ εἰρημένοι, δῆλον ὡς οὐ τεύξονται ἐλέου παρὰ τῶν κυρίων.

***
[10] Είναι επίσης φανερό για ποιούς λόγους και ποιούς φθονούν οι άνθρωποι, όπως και σε ποιά γενικότερη κατάσταση βρίσκονται τότε οι ίδιοι, μια και ο φθόνος είναι εκείνη η λύπη που αισθάνεται κανείς όταν βλέπει τους ομοίους του να πετυχαίνουν τα αγαθά που είπαμε, και αυτό όχι για να αποκτήσει κάτι ο ίδιος, αλλά γιατί το έχουν εκείνοι. Τον φθόνο θα τον αισθανθούν, πράγματι, οι άνθρωποι που έχουν, ή τους φαίνεται πως έχουν, ομοίους τους («ομοίους» εννοώ είτε ως προς την καταγωγή, είτε ως προς τη συγγένεια, είτε ως προς την ηλικία, είτε ως προς τις ιδιότητες του χαρακτήρα, είτε ως προς την υπόληψη, είτε ως προς την περιουσία). Φθονούν επίσης αυτοί που έχουν σχεδόν τα πάντα (αυτός είναι ο λόγος που είναι φθονεροί όσοι καταγίνονται με μεγάλα πράγματα και ζουν μια ευτυχισμένη ζωή)· γιατί πιστεύουν ότι οι πάντες προσπαθούν να πάρουν πράγματα που ανήκουν στους ίδιους. Επίσης αυτοί που ο κόσμος τούς τιμάει με τρόπο εξαιρετικό για κάτι που έχουν, ιδίως για τη σοφία ή την ευτυχία τους. Επίσης οι φιλόδοξοι είναι πιο φθονεροί από αυτούς που δεν έχουν φιλοδοξίες. Φθονούν επίσης αυτοί που πιστεύουν πως είναι σοφοί· γιατί η φιλοδοξία τους είναι η σοφία. Γενικά όλοι όσοι έχουν τη φιλοδοξία να διακριθούν σε κάτι είναι φθονεροί ως προς αυτό. Επίσης οι μικρόψυχοι· γιατί τα πάντα τούς φαίνονται μεγάλα.

Από τα πράγματα που γίνονται αντικείμενο φθόνου, εμείς έχουμε μνημονεύσει τα καλά·

[1388a] γιατί σχεδόν όλες οι πράξεις και όλα τα αποκτήματα που γεννούν στους ανθρώπους την επιθυμία για ένα καλό όνομα και για τιμή, όλα αυτά για τα οποία οι άνθρωποι θέλουν να αποκτήσουν φήμη, καθώς και όλα όσα είναι δώρα της τύχης, είναι πράγματα που προκαλούν τον φθόνο, ιδίως αυτά που οι άνθρωποι τα επιθυμούν για τον εαυτό τους ή πιστεύουν ότι πρέπει να τους ανήκουν, ή που η κτήση τους τους κάνει λίγο ανώτερους από άλλους ή λίγο μόνο κατώτερους από άλλους.

Είναι επίσης φανερό ποιούς φθονούν οι άνθρωποι· το είπαμε μόλις πριν από λίγο: οι άνθρωποι φθονούν αυτούς που βρίσκονται κοντά τους από την άποψη του χρόνου, του τόπου, της ηλικίας και της υπόληψης· εξού και ο λόγος του ποιητή

 η συγγένεια ξέρει επίσης να φθονεί.

Επίσης αυτούς με τους οποίους αναμετριούνται: οι άνθρωποι αναμετριούνται με αυτούς που είπαμε· κανένας δεν αναμετριέται με αυτούς που έζησαν πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια ή θα ζήσουν κάποτε στο μέλλον ή με αυτούς που έχουν πεθάνει, ούτε και με αυτούς που ζουν κοντά στις Ηράκλειες στήλες. Δεν αναμετριούνται επίσης οι άνθρωποι με αυτούς που κατά τη δική τους κρίση ή κατά την κρίση άλλων είναι πολύ κατώτεροι από τους ίδιους ή πολύ ανώτεροί τους, όπως και με αυτούς που βρίσκονται σε παρόμοια με τους ίδιους κατάσταση. Με δεδομένο λοιπόν ότι οι άνθρωποι αναμετριούνται με τους ανταγωνιστές τους, με τους ερωτικούς τους αντιζήλους και γενικά με αυτούς που έχουν τις ίδιες επιδιώξεις, υποχρεωτικά αυτούς και φθονούν κατά κύριο λόγο· γι᾽ αυτό και είπε ο ποιητής

 κι ο κανατάς τον κανατά.

Επίσης αυτούς που έχοντας αποκτήσει κάτι ή πετυχαίνοντας κάτι γίνονται αφορμή να κατηγορηθούν οι ίδιοι — αυτό ισχύει, βέβαια, γι᾽ αυτούς που είναι κοντινοί και όμοιοί τους· γιατί έτσι γίνεται φανερό ότι είναι από δικό τους φταίξιμο που δεν πετυχαίνουν και οι ίδιοι το αγαθό αυτό: στενοχωρώντας τους το πράγμα αυτό γεννάει μέσα τους τον φθόνο. Φθονούν επίσης αυτούς που ή έχουν ή απέκτησαν αυτά που θα ήταν φυσικό να τα έχουν οι ίδιοι ή που τα είχαν κάποτε· αυτός είναι ο λόγος που οι γεροντότεροι φθονούν τους νεότερους. Επίσης αυτοί που έκαναν πολλά έξοδα για κάτι φθονούν αυτούς που για το ίδιο πράγμα ξόδεψαν λίγα. Επίσης αυτοί που ή πέτυχαν κάτι με δυσκολία ή δεν το πέτυχαν καθόλου φθονούν αυτούς που το πέτυχαν γρήγορα.

Είναι επίσης φανερό ποιά πράγματα και ποιά πρόσωπα προκαλούν ευχαρίστηση στους ανθρώπους αυτούς, καθώς και ποιά είναι τότε η γενικότερη κατάσταση αυτών των ανθρώπων· γιατί όποια είναι η γενικότερη κατάστασή τους όταν αισθάνονται λύπη, ίδια θα είναι και όταν θα αισθανθούν ευχαρίστηση για την αντίθετη κατάσταση των πραγμάτων. Αν λοιπόν οι ακροατές του λόγου οδηγηθούν από τον ρήτορα σ᾽ αυτή την κατάσταση, και αν τα πρόσωπα που επιδιώκουν τον οίκτο ή επιδιώκουν να πετύχουν κάποιο αγαθό είναι σαν τους ανθρώπους που περιγράψαμε, είναι φανερό ότι δεν θα εξασφαλίσουν οίκτο από τα πρόσωπα που είναι αρμόδια γι᾽ αυτό το πράγμα.