ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Τραχίνιαι (1044-1111)

ΧΟ. κλύουσ᾽ ἔφριξα τάσδε συμφοράς, φίλαι,

1045 ἄνακτος, οἵαις οἷος ὢν ἐλαύνεται.
ΗΡ. ὦ πολλὰ δὴ καὶ θερμὰ καὶ λόγῳ κακὰ
καὶ χερσὶ καὶ νώτοισι μοχθήσας ἐγώ·
κοὔπω τοιοῦτον οὔτ᾽ ἄκοιτις ἡ Διὸς
προύθηκεν οὔθ᾽ ὁ στυγνὸς Εὐρυσθεὺς ἐμοὶ
1050 οἷον τόδ᾽ ἡ δολῶπις Οἰνέως κόρη
καθῆψεν ὤμοις τοῖς ἐμοῖς Ἐρινύων
ὑφαντὸν ἀμφίβληστρον, ᾧ διόλλυμαι.
πλευραῖσι γὰρ προσμαχθὲν ἐκ μὲν ἐσχάτας
βέβρωκε σάρκας, πλεύμονός τ᾽ ἀρτηρίας
1055 ῥοφεῖ ξυνοικοῦν· ἐκ δὲ χλωρὸν αἷμά μου
πέπωκεν ἤδη, καὶ διέφθαρμαι δέμας
τὸ πᾶν, ἀφράστῳ τῇδε χειρωθεὶς πέδῃ.
κοὐ ταῦτα λόγχη πεδιάς, οὔθ᾽ ὁ γηγενὴς
στρατὸς Γιγάντων, οὔτε θήρειος βία,
1060 οὔθ᾽ Ἑλλάς, οὔτ᾽ ἄγλωσσος, οὔθ᾽ ὅσην ἐγὼ
γαῖαν καθαίρων ἱκόμην, ἔδρασέ πω·
γυνὴ δέ, θῆλυς οὖσα κοὐκ ἀνδρὸς φύσις,
μόνη με δὴ καθεῖλε φασγάνου δίχα.
ὦ παῖ, γενοῦ μοι παῖς ἐτήτυμος γεγώς,
1065 καὶ μὴ τὸ μητρὸς ὄνομα πρεσβεύσῃς πλέον.
δός μοι χεροῖν σαῖν αὐτὸς ἐξ οἴκου λαβὼν
ἐς χεῖρα τὴν τεκοῦσαν, ὡς εἰδῶ σάφα
εἰ τοὐμὸν ἀλγεῖς μᾶλλον ἢ κείνης ὁρῶν
λωβητὸν εἶδος ἐν δίκῃ κακούμενον.
1070 ἴθ᾽, ὦ τέκνον, τόλμησον· οἴκτιρόν τ᾽ ἐμὲ
πολλοῖσιν οἰκτρόν, ὅστις ὥστε παρθένος
βέβρυχα κλαίων, καὶ τόδ᾽ οὐδ᾽ ἂν εἷς ποτε
τόνδ᾽ ἄνδρα φαίη πρόσθ᾽ ἰδεῖν δεδρακότα,
ἀλλ᾽ ἀστένακτος αἰὲν εἱπόμην κακοῖς.
1075 νῦν δ᾽ ἐκ τοιούτου θῆλυς ηὕρημαι τάλας.
καὶ νῦν προσελθὼν στῆθι πλησίον πατρός,
σκέψαι δ᾽ ὁποίας ταῦτα συμφορᾶς ὕπο
πέπονθα· δείξω γὰρ τάδ᾽ ἐκ καλυμμάτων.
ἰδού, θεᾶσθε πάντες ἄθλιον δέμας,
1080 ὁρᾶτε τὸν δύστηνον, ὡς οἰκτρῶς ἔχω.
αἰαῖ, ὦ τάλας,
ἒ ἔ,
ἔθαλψε μ᾽ ἄτης σπασμὸς ἀρτίως ὅδ᾽ αὖ,
διῇξε πλευρῶν, οὐδ᾽ ἀγύμναστόν μ᾽ ἐᾶν
ἔοικεν ἡ τάλαινα διάβορος νόσος.
1085 ὦναξ Ἀΐδη, δέξαι μ᾽,
ὦ Διὸς ἀκτίς, παῖσον.
ἔνσεισον, ὦναξ, ἐγκατάσκηψον βέλος,
πάτερ, κεραυνοῦ. δαίνυται γὰρ αὖ πάλιν,
ἤνθηκεν, ἐξώρμηκεν. ὦ χέρες, χέρες,
1090 ὦ νῶτα καὶ στέρν᾽, ὦ φίλοι βραχίονες,
ὑμεῖς ἐκεῖνοι δὴ καθέσταθ᾽, οἵ ποτε
Νεμέας ἔνοικον, βουκόλων ἀλάστορα,
λέοντ᾽, ἄπλατον θρέμμα κἀπροσήγορον,
βίᾳ κατειργάσασθε, Λερναίαν θ᾽ ὕδραν,
1095 διφυῆ τ᾽ ἄμικτον ἱπποβάμονα στρατὸν
θηρῶν, ὑβριστήν, ἄνομον, ὑπέροχον βίᾳ,
Ἐρυμάνθιόν τε θῆρα, τόν θ᾽ ὑπὸ χθονὸς
Ἅιδου τρίκρανον σκύλακ᾽, ἀπρόσμαχον τέρας,
δεινῆς Ἐχίδνης θρέμμα, τόν τε χρυσέων
1100 δράκοντα μήλων φύλακ᾽ ἐπ᾽ ἐσχάτοις τόποις.
ἄλλων τε μόχθων μυρίων ἐγευσάμην,
κοὐδεὶς τροπαῖ᾽ ἔστησε τῶν ἐμῶν χερῶν.
νῦν δ᾽ ὧδ᾽ ἄναρθρος καὶ κατερρακωμένος
τυφλῆς ὑπ᾽ ἄτης ἐκπεπόρθημαι τάλας,
1105 ὁ τῆς ἀρίστης μητρὸς ὠνομασμένος,
ὁ τοῦ κατ᾽ ἄστρα Ζηνὸς αὐδηθεὶς γόνος.
ἀλλ᾽ εὖ γέ τοι τόδ᾽ ἴστε, κἂν τὸ μηδὲν ὦ
κἂν μηδὲν ἕρπω, τήν γε δράσασαν τάδε
χειρώσομαι κἀκ τῶνδε. προσμόλοι μόνον,
1110 ἵν᾽ ἐκδιδαχθῇ πᾶσιν ἀγγέλλειν ὅτι
καὶ ζῶν κακούς γε καὶ θανὼν ἐτεισάμην.

***

ΧΟΡ. Φρίττω να βλέπω αυτές τις συφορές
του βασιλιά, που τέτοιος ένας άντρας
καθώς αυτός, τέτοια τον βρίσκει μοίρα.
ΗΡΑ. Ω τόσα εγώ που μόχτησα και που είναι
και να τα λέω βαριά, ω τα όσα πὄχουν
τραβήξει αυτά τα χέρια μου κι οι πλάτες.
Μα ποτέ, μήτε η ομόκοιτη του Δία
δε μου φόρτωσε τέτοιο, ή ο μισητός μου
ο Ευρυσθέας, σαν τούτο, που η κακούργα
1050 κόρη του Οινέα μού κόλλησε στους ώμους
το δίχτυ που το υφάνανε οι Ερινύες
και χάνομαι απ᾽ αυτό· γιατί έτσι πὄχει
κολληθεί στα πλευρά μου, όλες τις σάρκες
μου κατάφαγε ως μέσα και βυζαίνει
πλεμόνια, φλέβες κι έχει όλο στραγγίξει
της καρδιάς το γαίμα· κι έτσι πάω,
χάθηκα, σύγκορμος πεδικλωμένος
μέσα σ᾽ αυτά τα σκοτεινά τ᾽ αρπάγια.
Και δεν τα ᾽καμε αυτά κοντάρι εχθρού μου,
μήτε ο στρατός των γηγενών Γιγάντων,
μήτε τ᾽ άγρια θηρία, μήτε Ελλάδα,
1060 μήτε αλλόγλωσση χώρα, μήτε κι όση
εγώ πέρασα γη παστρεύοντάς την,
μα μια γυναίκα, αδύνατο ένα πλάσμα,
με τίποτα το αντρίκειο από τη φύση,
με ξέκαμε, μονάχη, δίχως όπλα.
Ω γιε μου, δείξε πως στ᾽ αλήθεια μού εισαι
δικός μου γιος, και να μην προτιμήσεις
μιαν πὄχει μόνο τ᾽ όνομα μητέρας·
άμε και πάρτ᾽ τη μόνος σου με τα ίδια
τα χέρια σου από μέσα, να τη βάλεις
στα χέρια μου, για να γνωρίσω αν ίσως
πονάς εκείνη πιότερο από μένα,
βλέποντας το κακό πὄχει να πάθει
το αχρείο της το κορμί, καθώς του αξίζει.
1070 Έλα, παιδί μου, θάρρος· και σπλαχνίσου,
πώς με σπλαχνίζουντ᾽ όλοι, που σαν κόρη
κλαίω και βογγώ, πράμα που δε θα μπόρειε
κανείς να πει πως μέ ειδε να ᾽χω κάμει
ποτέ μου πριν, μα αστέναχτ᾽ ακλουθούσα
της μοίρας μου όλα τα κακά· και τώρα
σα θηλυκό κατάντησα από τέτοιος.
Μα έλα και στάσου τώρα εδώ κοντά μου
και ιδέ τη συφορά που μ᾽ έχει κάμει
να πάθω αυτά· γιατί θα σου τα δείξω
ξεσκεπασμένα· νά, κοιτάχτε κι όλοι
1080 τ᾽ άθλιο κορμί μου, πού ειναι να με κλαίτε.
Αχ, αχ, ο άμοιρος, αχ·
νά ο άγριος ο σπασμός κόρωσε πάλι,
μὄσκισε τα πλευρά· δε θα μ᾽ αφήσει,
καθώς φαίνεται, αδούλευτο η ρουφήχτρα
η φάουσα που με καταλεί, το μαύρο.
Ω βασιλιά Άδη, δέξου με·
χτύπα, ω φωτιά του Δία.
Τίναξε, βασιλιά, και βρόντηξε
του κεραυνού σου απάνω μου το βόλι,
γιατί με τρώει ξανά και πάλι ανθίζει
και πάλι παίρνει δρόμο. — Ω χέρια, ω χέρια,
1090 ω νώμοι, ω στήθια, ω μπράτσα μου, εσείς είστε
εκείνα που ξεκάματε μια μέρα
το λέοντα της Νεμέας, την κατάρα
των κοπαδιών, το φοβερό το τέρας
το αζύγωτο, και τη Λερναία την Ύδρα,
και των Κενταύρων το στρατό, θηρία
δίμορφα, αλογοπόδαρα, με δίχως
πίστη και νόμο, μα με αντρεία γιομάτα,
και τον κάπρο του Ερύμανθου, και του Άδη
κάτω απ᾽ τη γη τον τρικέφαλο σκύλο,
απροσμάχητο τέρας, της φριχτής
Έχιδνας θρέμμα· και το δράκοντα
που φύλαε τα χρυσά τα μήλα πέρα
1100 στα πέρατα της γης· και μύριους άλλους
γεύτηκα μόχτους, και ποτέ κανένας
τρόπαια, πως με νίκησε στα χέρια,
δε μου έστησε· μα τώρα έτσι με νεύρα
σπασμένα και κουρελιασμένες σάρκες
από ένα εχθρό κρυφό ειμαι κουρσεμένος,
εγώ, οϊμένα, που μ᾽ ονοματίζουν
της πιο ένδοξης μητέρας γιο, και λένε
πατέρα μου το Δία πάνω στ᾽ άστρα.
Μα αυτό να ξέρετε καλά, πως όσο
κι αν είμαι πια ένα τίποτα, πως όσο
κι α δε μπορώ να κινηθώ, μα εκείνη
που κατάφερε αυτά, κι έτσι όπως είμαι,
θενα εξοντώσω· ας έρθει εδώ μονάχα
1110 και θα της μάθω να κηρύξει σ᾽ όλο
τον κόσμο πως τιμώρησα εγώ πάντα
τους κακούς, ζωντανός και πεθαμένος.

ΟΜΗΡΟΣ: Ἰλιάς (5.76-5.158)

Εὐρύπυλος δ᾽ Εὐαιμονίδης Ὑψήνορα δῖον,

υἱὸν ὑπερθύμου Δολοπίονος, ὅς ῥα Σκαμάνδρου
ἀρητὴρ ἐτέτυκτο, θεὸς δ᾽ ὣς τίετο δήμῳ,
τὸν μὲν ἄρ᾽ Εὐρύπυλος, Εὐαίμονος ἀγλαὸς υἱός,
πρόσθεν ἕθεν φεύγοντα μεταδρομάδην ἔλασ᾽ ὦμον 80
φασγάνῳ ἀΐξας, ἀπὸ δ᾽ ἔξεσε χεῖρα βαρεῖαν·
αἱματόεσσα δὲ χεὶρ πεδίῳ πέσε· τὸν δὲ κατ᾽ ὄσσε
ἔλλαβε πορφύρεος θάνατος καὶ μοῖρα κραταιή.
Ὣς οἱ μὲν πονέοντο κατὰ κρατερὴν ὑσμίνην·
Τυδεΐδην δ᾽ οὐκ ἂν γνοίης ποτέροισι μετείη, 85
ἠὲ μετὰ Τρώεσσιν ὁμιλέοι ἦ μετ᾽ Ἀχαιοῖς.
θῦνε γὰρ ἂμ πεδίον ποταμῷ πλήθοντι ἐοικὼς
χειμάρρῳ, ὅς τ᾽ ὦκα ῥέων ἐκέδασσε γεφύρας·
τὸν δ᾽ οὔτ᾽ ἄρ τε γέφυραι ἐεργμέναι ἰσχανόωσιν,
οὔτ᾽ ἄρα ἕρκεα ἴσχει ἀλωάων ἐριθηλέων 90
ἐλθόντ᾽ ἐξαπίνης, ὅτ᾽ ἐπιβρίσῃ Διὸς ὄμβρος·
πολλὰ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτοῦ ἔργα κατήριπε κάλ᾽ αἰζηῶν·
ὣς ὑπὸ Τυδεΐδῃ πυκιναὶ κλονέοντο φάλαγγες
Τρώων, οὐδ᾽ ἄρα μιν μίμνον πολέες περ ἐόντες.
Τὸν δ᾽ ὡς οὖν ἐνόησε Λυκάονος ἀγλαὸς υἱὸς 95
θύνοντ᾽ ἂμ πεδίον πρὸ ἕθεν κλονέοντα φάλαγγας,
αἶψ᾽ ἐπὶ Τυδεΐδῃ ἐτιταίνετο καμπύλα τόξα,
καὶ βάλ᾽ ἐπαΐσσοντα τυχὼν κατὰ δεξιὸν ὦμον,
θώρηκος γύαλον· διὰ δ᾽ ἔπτατο πικρὸς ὀϊστός,
100 ἀντικρὺ δὲ διέσχε, παλάσσετο δ᾽ αἵματι θώρηξ.
τῷ δ᾽ ἐπὶ μακρὸν ἄϋσε Λυκάονος ἀγλαὸς υἱός·
«ὄρνυσθε, Τρῶες μεγάθυμοι, κέντορες ἵππων·
βέβληται γὰρ ἄριστος Ἀχαιῶν, οὐδέ ἕ φημι
δήθ᾽ ἀνσχήσεσθαι κρατερὸν βέλος, εἰ ἐτεόν με
105 ὦρσεν ἄναξ Διὸς υἱὸς ἀπορνύμενον Λυκίηθεν.»
Ὣς ἔφατ᾽ εὐχόμενος· τὸν δ᾽ οὐ βέλος ὠκὺ δάμασσεν,
ἀλλ᾽ ἀναχωρήσας πρόσθ᾽ ἵπποιιν καὶ ὄχεσφιν
ἔστη, καὶ Σθένελον προσέφη, Καπανήϊον υἱόν·
«ὄρσο, πέπον Καπανηϊάδη, καταβήσεο δίφρου,
110 ὄφρα μοι ἐξ ὤμοιο ἐρύσσῃς πικρὸν ὀϊστόν.»
Ὣς ἄρ᾽ ἔφη, Σθένελος δὲ καθ᾽ ἵππων ἆλτο χαμᾶζε,
πὰρ δὲ στὰς βέλος ὠκὺ διαμπερὲς ἐξέρυσ᾽ ὤμου·
αἷμα δ᾽ ἀνηκόντιζε διὰ στρεπτοῖο χιτῶνος.
δὴ τότ᾽ ἔπειτ᾽ ἠρᾶτο βοὴν ἀγαθὸς Διομήδης·
115 «κλῦθί μευ, αἰγιόχοιο Διὸς τέκος, Ἀτρυτώνη,
εἴ ποτέ μοι καὶ πατρὶ φίλα φρονέουσα παρέστης
δηΐῳ ἐν πολέμῳ, νῦν αὖτ᾽ ἐμὲ φῖλαι, Ἀθήνη·
δὸς δέ τέ μ᾽ ἄνδρα ἑλεῖν καὶ ἐς ὁρμὴν ἔγχεος ἐλθεῖν,
ὅς μ᾽ ἔβαλε φθάμενος καὶ ἐπεύχεται, οὐδέ μέ φησι
120 δηρὸν ἔτ᾽ ὄψεσθαι λαμπρὸν φάος ἠελίοιο.»
Ὣς ἔφατ᾽ εὐχόμενος· τοῦ δ᾽ ἔκλυε Παλλὰς Ἀθήνη,
γυῖα δ᾽ ἔθηκεν ἐλαφρά, πόδας καὶ χεῖρας ὕπερθεν·
ἀγχοῦ δ᾽ ἱσταμένη ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·
«θαρσῶν νῦν, Διόμηδες, ἐπὶ Τρώεσσι μάχεσθαι·
125 ἐν γάρ τοι στήθεσσι μένος πατρώϊον ἧκα
ἄτρομον, οἷον ἔχεσκε σακέσπαλος ἱππότα Τυδεύς·
ἀχλὺν δ᾽ αὖ τοι ἀπ᾽ ὀφθαλμῶν ἕλον, ἣ πρὶν ἐπῆεν,
ὄφρ᾽ εὖ γιγνώσκῃς ἠμὲν θεὸν ἠδὲ καὶ ἄνδρα.
τῶ νῦν, αἴ κε θεὸς πειρώμενος ἐνθάδ᾽ ἵκηται,
130 μή τι σύ γ᾽ ἀθανάτοισι θεοῖς ἀντικρὺ μάχεσθαι
τοῖς ἄλλοις· ἀτὰρ εἴ κε Διὸς θυγάτηρ Ἀφροδίτη
ἔλθῃσ᾽ ἐς πόλεμον, τήν γ᾽ οὐτάμεν ὀξέϊ χαλκῷ.»
Ἡ μὲν ἄρ᾽ ὣς εἰποῦσ᾽ ἀπέβη γλαυκῶπις Ἀθήνη,
Τυδεΐδης δ᾽ ἐξαῦτις ἰὼν προμάχοισιν ἐμίχθη,
135 καὶ πρίν περ θυμῷ μεμαὼς Τρώεσσι μάχεσθαι·
δὴ τότε μιν τρὶς τόσσον ἕλεν μένος, ὥς τε λέοντα,
ὅν ῥά τε ποιμὴν ἀγρῷ ἐπ᾽ εἰροπόκοις ὀΐεσσι
χραύσῃ μέν τ᾽ αὐλῆς ὑπεράλμενον οὐδὲ δαμάσσῃ·
τοῦ μέν τε σθένος ὦρσεν, ἔπειτα δέ τ᾽ οὐ προσαμύνει,
140 ἀλλὰ κατὰ σταθμοὺς δύεται, τὰ δ᾽ ἐρῆμα φοβεῖται·
αἱ μέν τ᾽ ἀγχιστῖναι ἐπ᾽ ἀλλήλῃσι κέχυνται,
αὐτὰρ ὁ ἐμμεμαὼς βαθέης ἐξάλλεται αὐλῆς·
ὣς μεμαὼς Τρώεσσι μίγη κρατερὸς Διομήδης.
Ἔνθ᾽ ἕλεν Ἀστύνοον καὶ Ὑπείρονα, ποιμένα λαῶν,
145 τὸν μὲν ὑπὲρ μαζοῖο βαλὼν χαλκήρεϊ δουρί,
τὸν δ᾽ ἕτερον ξίφεϊ μεγάλῳ κληῗδα παρ᾽ ὦμον
πλῆξ᾽, ἀπὸ δ᾽ αὐχένος ὦμον ἐέργαθεν ἠδ᾽ ἀπὸ νώτου.
τοὺς μὲν ἔασ᾽, ὁ δ᾽ Ἄβαντα μετῴχετο καὶ Πολύιδον,
υἱέας Εὐρυδάμαντος, ὀνειροπόλοιο γέροντος·
150 τοῖς οὐκ ἐρχομένοις ὁ γέρων ἐκρίνατ᾽ ὀνείρους,
ἀλλά σφεας κρατερὸς Διομήδης ἐξενάριξε·
βῆ δὲ μετὰ Ξάνθον τε Θόωνά τε, Φαίνοπος υἷε,
ἄμφω τηλυγέτω· ὁ δὲ τείρετο γήραϊ λυγρῷ,
υἱὸν δ᾽ οὐ τέκετ᾽ ἄλλον ἐπὶ κτεάτεσσι λιπέσθαι.
155 ἔνθ᾽ ὅ γε τοὺς ἐνάριζε, φίλον δ᾽ ἐξαίνυτο θυμὸν
ἀμφοτέρω, πατέρι δὲ γόον καὶ κήδεα λυγρὰ
λεῖπ᾽, ἐπεὶ οὐ ζώοντε μάχης ἐκνοστήσαντε
δέξατο· χηρωσταὶ δὲ διὰ κτῆσιν δατέοντο.

***

Τον θείον τότε Υψήνορα, του υπερηφάνου εκείνου
του Δολοπίονος υιόν, ιερέα του Σκαμάνδρου,
οπού ο λαός ολόκληρος ωσάν θεόν τιμούσε,
ο Ευαιμονίδης ο λαμπρός Ευρύπυλος τον φθάνει,
80 εμπρός του ως έφευγε, και αυτού του θέρισε απ᾽ τον ώμον
με μάχαιραν το δυνατό του χέρι· και αυτό πέφτει
αιματωμένο κατά γης· τους οφθαλμούς τού κλείσαν
η μοίρα η παντοδύναμη και του θανάτου σκότος.
Έτσι ενεργούσαν στον σφοδρόν αγώνα του πολέμου·
85 και τότε δεν θα γνώριζες με ποιους είναι ο Τυδείδης,
αν πάει με τους Αχαιούς ή με τους Τρωαδίτες,
ότι στο σιάδι εμάνιζεν, ως φουσκωτό ποτάμι
που παίρνει κάθε πρόχωμα με την σφοδράν ροήν του·
ούτε προχώματα κρατούν εκείνου την πλημμύραν,
90 ούτε των κήπων στερεοί φραγμοί την εμποδίζουν,
έξαφν᾽ αν φθάσει, αν του Διός νεροποντιά πληθύνει
και καταστρέφει γεωργών έργα πολλά και ωραία·
όμοια τες πυκνές φάλαγγες ετάραζε ο Τυδείδης
των Τρώων και τα πλήθη των δεν στέκονταν εμπρός του.
95 Τον είδε του Λυκάονος ο υιός ο επαινεμένος
τες φάλαγγες με μάνητα να σπάνει στην πεδιάδα·
το κυρτό τόξο ετέντωσε ενάντιά του, ως ορμούσε
επάνω του· τον πίτυχε στου θώρακος το κύτος,
στον δεξιόν ώμον· το πικρόν ακόντι ανοίγει δρόμον
100 αντίπερα κι ο θώρακας εγέμισ᾽ όλος αίμα.
Φώναξε τότε ο Πάνδαρος μακριά να τον ακούσουν:
«Γενναίοι Τρώες, κεντηταί των ίππων, κινηθείτε·
λαβώθ΄ ιδού των Αχαιών ο πρώτος και θα πέσει
απ᾽ το σφοδρό μου ακόντισμα· αν μ᾽ έσπρωξε τωόντι
105 ο Απόλλων του Διός υιός ως ήλθ᾽ απ΄ την Λυκίαν».
Αυτά ᾽πε αυτός καυχώμενος· δεν έπεσε απ᾽ το βέλος
κείνος, αλλ᾽ αναμέρισε κι εμπρός στ᾽ αμάξι εστάθη
και είπε προς τον Σθένελον, υιόν του Καπανέως:
«Έλα, Καπανειάδη μου, κατέβ᾽ από τ᾽ αμάξι
110 από τον ώμον το πικρόν ακόντι να μου σύρεις».
Είπε και χάμου ο Σθένελος επήδησ᾽ απ᾽ το αμάξι
και από τον ώμον μέσαθε του ετράβηξε το ακόντι
και το αίμα ευθύς πετάχθηκεν απ᾽ τον κρουστόν χιτώνα·
και τότ᾽ ευχήθη ο ξακουστός στες μάχες Διομήδης:
115 «Άκου με, κόρη αδάμαστη του αιγιδοφόρου Δία,
εάν ποτέ στον πόλεμον εδείχθης του πατρός μου
καλή βοηθός, αγάπησε κι εμέ, θεά μου, τώρα·
τον άνδρα που μ᾽ ελάβωσε κι επαίρεται και λέγει
που ολίγο ακόμη θα χαρώ το λαμπρό φως του ηλίου,
120 δώσ᾽ να τον φθάσ᾽ η λόγχη μου νεκρός να πέσει εμπρός μου».
Αυτά δεήθη, κι η θεά την δέησιν εδέχθη,
τα μέλη τού ᾽καμ᾽ ελαφρά, τα πόδια και τα χέρια,
κι ήλθε σιμά του κι είπε του με λόγια φτερωμένα:
«Διομήδη, τώρα θαρρετά πολέμησε τους Τρώας,
125 ότι στα στήθη σού ᾽βαλα την πατρικήν ανδρείαν
ατρόμητην, ως ο Τυδεύς την είχε ο ασπιδοφόρος
και την κατάχνια αφαίρεσα που σκέπαζε το φως σου,
όπως θεόν από θνητόν ευκόλως ξεχωρίσεις.
Δια τούτο αν έλθει εδώ θεός για να σε δοκιμάσει,
130 μ᾽ άλλον αθάνατον θεόν εσύ μη πολεμήσεις
κανέναν· αλλ᾽ αν του Διός η κόρ᾽ η Αφροδίτη
έλθει στον πόλεμον αυτήν με λόγχην θα κτυπήσεις».
Αυτά ᾽πε και αναχώρησεν η γλαυκομάτ᾽ Αθήνη.
Εις τους προμάχους όρμησε και πάλιν ο Τυδείδης
135 και αν ήταν πρόθυμος και πριν να πολεμά τους Τρώας,
τώρ᾽ είχε τρίδιπλην ορμήν, ως έχει το λεοντάρι,
που όταν πηδήσει στην αυλήν των μαλλιαρών προβάτων
και το σκαρφίσει ο φύλακας, χωρίς να το φονεύσει,
ανδρειά του δίδει και ποσώς δεν του αντιστέκει πλέον,
140 μέσα στες στάνες κρύβεται και τα ᾽ρημα σκορπιούνται·
εκείνα επανωβιάζονται κι εκείνο απ᾽ την βαθείαν
αυλήν με μέγα πήδημα στην εξοχήν πετιέται·
έτσι στους Τρώας χύθηκεν ο δυνατός Τυδείδης.
Κτυπά κει τον Αστύνοον κι Υπείρονα τον άρχον·
145 κείνον επάνω στον μαστόν με λογχοφόρο ακόντι,
τον άλλον με τρανό σπαθί μέσα στην ωμοπλάτην
και απ᾽ τον αυχένα εχώρισε τον ώμον και απ᾽ τα νώτα.
Εκείθε στον Πολύιδον και Άβαντα περνάει,
υιούς του Ευρυδάμαντος, του γέρου ονειροκρίτου·
150 σ᾽ αυτούς δεν ξήγησ᾽ όνειρα οπότε αναχωρούσαν,
αλλά νεκρούς τους γύμνωσεν ο δυνατός Διομήδης.
Τον Ξάνθον και τον Θόωνα, δυο τέκνα και τα δύο
αγαπητά του Φαίνοπος, που᾽΄χε κακό το γήρας,
ότι άλλον δεν εγέννησε το βιο του να του αφήσει.
155 Τους πήρε την γλυκιά ζωήν κι εγύμνωσε ο Τυδείδης
και άφην᾽ εις δάκρυα και οδυρμούς τον άκληρον πατέρα,
που δεν τους διέχθη ζωντανούς οπίσω από την μάχην
και μακρινοί του συγγενείς το βιος του εμοιρασθήκαν.

Μην επιτρέπεις σε κανέναν να σε θυμάται όποτε τον βολεύει

Πάντα με ενοχλούσαν οι περαστικοί, τόσο που σταδιακά άρχισα να αναπτύσσω μια αλλεργία απέναντί τους. Όχι αυτοί στο δρόμο, στο λεωφορείο ή το καφέ, αυτοί είναι αδιάφοροι και κάποιες φορές χρήσιμοι για να ρωτήσεις κατά πού πέφτει καμιά οδός ή να ζητήσεις καρέκλα και φωτιά αν ξεμείνεις από αναπτήρα.

Μα ως εκεί, οι περαστικοί χωρούσαν στη ζωή μου μόνο ως άγνωστοι, εκείνες οι φιγούρες-σκιές που ξεχνάς πως συνάντησες κι αδιαφορείς αν θα πετύχεις ποτέ ξανά στο διάβα σου. Δεν είχαν πρόσωπο ούτε κι όνομα. Ήταν απλά εκείνοι οι «Συγγνώμη, να σας ρωτήσω κάτι;».

Η αλλεργία μου αφορά εκείνους τους άλλους, τους περαστικούς που έχουν πρόσωπο κι όνομα, που έχουν κομμάτια τους στις σκέψεις και τις αναμνήσεις σου, που δεν ξέρεις γιατί ήρθαν ούτε πόσο θα κάτσουν και βλακωδώς έκανες όνειρα αντί για έναν καφέ κι έξω απ’ την πόρτα.

Σε εκείνους δε ζήτησες συγγνώμη κι αν και σου χρωστάνε μία, δεν τους ρώτησες ποτέ πώς το κάνουν αυτό το μαγικό, να εμφανίζονται όποτε τους βολεύει κι ύστερα πάλι να γίνονται καπνός. Μα όσο καπνό κι αν εισέπνευσες εσύ, δε βρήκες απαντήσεις ούτε κι εκείνους όσο κι αν τους αναζήτησες.

Θα εμφανιζόντουσαν πάλι όταν οι ίδιοι το αποφάσιζαν, όταν κάτι θα ήθελαν να ζητήσουν -ή μάλλον απλώς να το πάρουν, αυθαίρετα κι αβίαστα αφού στην πραγματικότητα ποτέ δεν έδειξες να προβάλεις και μεγάλες αντιστάσεις.

Είναι αστείο το πόσο συχνά κάνουμε λόγο, μούτρα και παράπονα γι’ αυτούς που μόνο παίρνουν χωρίς να δίνουν, δίχως να νοιάζονται, εκείνους τους μονίμως απόντες με κάποιες σκόρπιες παρουσίες ίσα για να καλύψουν τα κενά τους και να χορτάσουν το συμφέρον τους με ό,τι κι αν λαχταρούσε αυτό.

Μα ποιον κοροϊδεύουμε; Δεν κλέψανε τίποτα, δεν πήραν με το ζόρι το ενδιαφέρον σου ούτε σε ανάγκασαν να δώσεις χώρο, χρόνο και συναίσθημα. Τα ‘χες –κι είσαι τυχερός που μπορείς κι αισθάνεσαι ακόμα στην πιο άνιωθη εποχή- κι ήθελες να τα χαρίσεις κάπου. Ήξερες πως μόνο όταν μοιράζονται, αξίζουν κι όσο κι αν προσπαθείς να πείσεις τον εαυτό σου πως σε ξεγέλασαν, ποτέ δεν ήσουν βλάκας, απλώς επιμένεις να πιστεύεις σε ρομάντζα.

Και κανείς δε σου είπε να αλλάξεις εσύ γιατί οι γύρω σου ξαφνικά γίνανε σκάρτοι, στα σίγουρα δεν αποτελεί τη συνταγή της ευτυχίας σου το να σταματήσεις να δίνεις, το να πάψεις να αγαπάς ή το να φοβάσαι να παραδεχτείς τα όσα νιώθεις. Πήξαμε από δειλούς εγωιστές που κοιτάνε μόνο την παρτούλα τους, μπαίνουν με βρόμικα χέρια σε καθαρές ψυχές κι αφού τις ανακατέψουν, παίρνουν ό,τι καλύτερο βρουν και την κάνουν με ελαφρά.

Μη γίνεις σαν τους άλλους, μην αρχίσεις να πληγώνεις στο όνομα των τραυμάτων που σου ανοίξανε οι προηγούμενοι μα μάθε επιτέλους να φιλτράρεις. Να φιλτράρεις ανθρώπους, προθέσεις κι αισθήματα. Να ξεχωρίζεις τα ειλικρινή απ’ τα γιαλαντζί, να κλείνεις τα αυτιά στα μεγάλα λόγια που δε σκοπεύουν ποτέ να γίνουν πράξεις.

Να είσαι εκεί για τους λίγους, τους ελάχιστους εκείνους που σε νοιάζονται και δε σε αφήνουν να αμφιβάλλεις γι’ αυτό, που δε σου λένε απλώς καλημέρα, αλλά φροντίζουν να στη φτιάξουν, που θέλουν να σε βλέπουν να χαμογελάς κι είναι συχνά οι ίδιοι η αιτία για τα πιο φωτεινά σου χαμόγελα και τα πιο ηχηρά χαχανητά σου.

Να μάθεις κι εσύ να κλείνεις πόρτες και τηλέφωνα και να ρίχνεις μαύρες πέτρες πίσω σου αν χρειάζεσαι προσπάθεια για να θυμηθείς πότε ήταν η τελευταία φορά που σε έκαναν να νιώσεις ξεχωριστός. Αξίζεις να είσαι προτεραιότητα κι αν δεν αντιμετωπίσεις τον εαυτό σου έτσι, μην περιμένεις να το κάνουν οι άλλοι.

Ή πάντα ή ποτέ, ή όλα ή τίποτα, μόνιμες παρουσίες ή κάθετες απουσίες. Απόλυτα αισθήματα και καθαρές απαντήσεις. Αυτά αξίζεις, αυτά προσφέρεις, μονάχα αυτά να δέχεσαι. Οτιδήποτε λιγότερο είναι σκέτη ήττα. Μην ξεχνάς πως κανένα σχεδόν δεν έχτισε τίποτα ολόκληρο και κανένας περαστικός δεν έγινε συνοδοιπόρος.

Κι η αλήθεια είναι πως όλοι κρύβουμε έναν μπάσταρδο μέσα μας κι ίσως εκείνοι να μην είναι τόσο τραγικά καθάρματα ή ίσως κι εσύ να είσαι κάπως εγωιστής. Έχει, όμως, μεγάλη διαφορά ο εγωιστής που απλώς απομακρύνεται για να προστατεύσει τον εαυτό του απ’ αυτόν που θυσιάζει το χρόνο, την πρόθεση και το συναίσθημα του άλλου για τη δική του καλοπέραση.

Να αγαπάς, να χαμογελάς και πού και πού να ρίχνεις καμιά κλοτσιά σε εκείνους τους θρασείς, ενοχλητικούς περαστικούς που δεν ήρθαν για να μείνουν, αλλά για να πάρουν. Επιτέλους, δε θα γεμίσεις κανέναν άδειο, σταμάτα το πριν καταφέρουν να σε αδειάσουν!

Η κατάθλιψη ως μηχανισμός άμυνας

Ένας οργανισμός, ο οποίος έχει φτάσει στο σημείο να βιώνει κατάθλιψη είναι ένας οργανισμός, ο οποίος τείνει να έχει «χτυπηθεί» επανειλημμένα μέχρι να φτάσει σε αυτό το σημείο. Στην ουσία, είναι ένας οργανισμός, ο οποίος έχει χάσει, έστω και προσωρινά, την ταυτότητά του, και το στίγμα του στη ζωή.

Ένας τέτοιος οργανισμός χαρακτηρίζεται συνήθως από έντονο αίσθημα ανικανότητας, ματαιότητας, αδράνειας, μοναξιάς και απομόνωσης (Cvetkovich,2012).

Ο οργανισμός σύμφωνα με τον C. Rogers

Σύμφωνα με τον C. Rogers (1959) για να κατανοήσουμε την ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά είναι σημαντικό να κάνουμε μία διάκριση.

Ο C.Rogers υποστήριξε ότι μέσα σε κάθε άνθρωπο συνυπάρχουν η έννοια του οργανισμού με την έννοια του εαυτού. Ως οργανισμό ορίζει μια ανώτερη μορφή ύπαρξης ανεπιτήδευτη, αυθόρμητη και ολιστική.

Αυτή η μορφή βοηθάει το άτομο να βιώνει όλες τις εμπειρίες του στην ολότητά τους, και να ανταποκρίνεται ενστικτωδώς σε αυτές με σκοπό να κινηθεί προς την καλύτερη δυνατή εκδοχή του (Cooper et al., 2013).

Ένα παράδειγμα, για να καταλάβουμε καλύτερα μία τέτοια έννοια είναι: π.χ. ένα λουλούδι που βρίσκεται μέσα σε ένα κελάρι γεμάτο σκοτάδι, και υπάρχει μόνο ένα παράθυρο από το οποίο μπαίνει φως. Το λουλούδι προς τα πού θα κατευθυνθεί; Τείνει να γέρνει προς το παράθυρο, γιατί το φως θα το βοηθήσει να επιβιώσει. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι μία αυθόρμητη, ανεμπόδιστη ανάγκη του λουλουδιού να επιβιώσει και να αναπτυχθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Είχε το κατάλληλο περιβάλλον το λουλούδι να μεγαλώσει; Όχι. Θα μπορούσε να μαραθεί; Φυσικά, αν δεν υπήρχε η έμφυτη τάση που υπάρχει μέσα σε κάθε ζωντανό οργανισμό, να «ανθίσει».

Ο εαυτός σύμφωνα με τον C. Rogers

Παράλληλα με τον οργανισμό, όμως, μέσα στον άνθρωπο δρα και ο εαυτός.

Ο εαυτός είναι το τμήμα εκείνο του οργανισμού, το οποίο εκπροσωπεί αυτό που αποκαλούμε «Εγώ». Είναι, στην ουσία, ο αντιληπτός εαυτός μας, αυτός που συνειδητά θεωρούμε ότι έχουμε.

Αυτός ο εαυτός διαμορφώνεται από τις αξίες που έχουμε πάρει ως παιδιά, και έχουν ενδοβληθεί από τους σημαντικούς άλλους (π.χ. γονείς, φροντιστές, καθηγητές κ.λ.π.), σύμφωνα με τον Wilkins (2015).

Ένα παράδειγμα για να το καταλάβουμε καλύτερα είναι, π.χ. Ένα παιδί που μαθαίνει από τους γονείς του ότι δεν πρέπει να κλαίει-γιατί κάθε φορά που έκλεγε το χτυπούσαν- μεγαλώνει πιστεύοντας ότι το κλάμα είναι αδυναμία. Η αντίληψη ότι το κλάμα είναι αδυναμία είναι ένα επίκτητο δημιούργημα.

Ο εαυτός, λοιπόν, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι περισσότερο επίκτητος παρά έμφυτος. Όταν ο οργανισμός και ο εαυτός συγκρούονται, το άτομο τείνει να αισθάνεται δυσφορία, ενώ όταν ακολουθούν κοινή πορεία, το άτομο τείνει να αναπτύσσεται (Merry, 2003).

Τι είναι αυτό που διαμορφώνει τις αξίες μας, και συνεπώς τον εαυτό μας;

Σύμφωνα με τον Rogers (1959) οι αξίες μας διαμορφώνονται από την αποδοχή που έχουμε πάρει ως παιδιά.

Τώρα θα μου πείτε, πώς γίνεται η αποδοχή να καθορίζει τόσο πολύ τον ενήλικο εαυτό μας;

Και όμως, σαν παιδιά έχουμε την τάση να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας μέσα από τους σημαντικούς άλλους, που είναι συνήθως οι γονείς μας. Αρχικά, δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε ότι αποτελούμε ξεχωριστή οντότητα από αυτούς, οπότε τείνουμε να ταυτιζόμαστε με ό,τι είναι ή πρεσβεύουν εκείνοι.

Έτσι, αν ένα παιδί έχει μάθει ότι οι γονείς του θα το αποδεχθούν μόνο όταν αυτό αριστεύει στο σχολείο, θα αντιληφθεί υποσυνείδητα ότι είναι άξιο της αγάπης των γονιών του μόνο όταν είναι άριστος. Άρα, περνάει τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του κυνηγώντας το «άριστο». Αυτός είναι πλέον ο μηχανισμός επιβίωσής του για να συντηρηθεί και να «τραφεί» το Εγώ του.

Ωστόσο, το πλάνο του «άριστου» εαυτού τείνει να ασκεί έντονο στρες και πίεση στο άτομο. Στρες, το οποίο δεν έχει απαραίτητα σχέση με το αν υπάρχουν εξωτερικοί στρεσογόνοι παράγοντες που να το επηρεάζουν. Συχνά, μάλιστα, το στρες τείνει να σωματοποιείται, π.χ. με έντονους στομαχόπονους, πονοκεφάλους κ.λ.π., τους οποίους το άτομο τείνει να μην μπορεί να αποκωδικοποιήσει, αφού δεν γνωρίζει (ή δεν θέλει να γνωρίσει) ότι ο τελειομανής τρόπος επιβίωσης δεν τον εξυπηρετεί πια.

Από μόνη της μία τέτοια συνειδητοποίηση, είναι ένας παράγοντας που μπορεί να οδηγήσει σε κάποιο καταθλιπτικό επεισόδιο (ήπιο ή πιο βαρύ), καθώς το άτομο χρειάζεται να θρηνήσει πρώτα τον εαυτό που εγκαταλείπει, για να βρει τον εαυτό που τον εξυπηρετεί.

Ή με άλλα λόγια, «η κατάθλιψη είναι η άμυνά μας ενάντια στο βαθύ πόνο για την απώλεια του εαυτού μας» (Miller, 2003, σελ.72).

Τι εννοούμε όταν λέμε «απώλεια εαυτού»;

Στην ουσία, αυτό που εννοούμε είναι ότι το άτομο χρειάζεται να εγκαταλείψει την προσπάθεια να ζει και να ευτυχεί μέσα από τις προσδοκίες των άλλων, και να δημιουργήσει μόνο του τις δικές του προσδοκίες και νέες αξίες. Το πώς θα το κάνει αυτό είναι ίσως, μία δυσάρεστη στην αρχή, αλλά απελευθερωτική στην πορεία, διαδικασία, καθώς χρειάζεται σταδιακά και διερευνητικά να «σκάψει» στο βάθος της ύπαρξής του.

Γι' αυτό το λόγο, πολλές φορές, το άτομο στην αρχή βρίσκεται σε άρνηση ή είναι μπερδεμένο, χωρίς να μπορέσει να προσδιορίσει τι είναι αυτό που το μπερδεύει. Στην πορεία της θεραπείας τείνει να ανακαλεί αρκετές περιπτώσεις στην ζωή του κατά τις οποίες αισθανόταν ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με τον ίδιο, αν και φαινομενικά τα είχε όλα.

Χρειάζεται, λοιπόν, να ξεθάψει συναισθήματα, τα οποία είχε «θάψει», γιατί δεν εξυπηρετούσαν τον «άριστο» εαυτό του, όπως είναι ο θυμός, η στεναχώρια, η ματαίωση, και να δεχθεί ότι είναι εντάξει να μείνει με αυτά τα συναισθήματα, γιατί δεν κινδυνεύει πια από αυτά.

Για να γίνει αυτό, θα χρειαστεί να εγκαταλείψει σταδιακά τον «φορεμένο» του εαυτό, ώστε να του δοθεί η ευκαιρία να συναντηθεί με τον πραγματικό του εαυτό. Ωστόσο, να τον εγκαταλείψει, αφού πρώτα τον αποδεχθεί!

Εκεί ο θεραπευτής αναλαμβάνει να δώσει χώρο για την άνευ όρων αποδοχή απέναντι στον πελάτη, την οποία δεν έλαβε ως παιδί. Όσο το άτομο ξετυλίγει τα συναισθήματα και τις ανάγκες του σε ένα ασφαλές περιβάλλον, τόσο αυτά το κατευθύνουν προς τον οργανισμικό του εαυτό. Τον εαυτό δηλαδή εκείνο που θα βοηθήσει, και δεν θα σαμποτάρει τον οργανισμό προς τον δρόμο της καλύτερης δυνατής εκδοχής του.

Και ποια είναι αυτή η εκδοχή;

Για τον κάθε άνθρωπο είναι διαφορετική, και είναι προσωπική υπόθεση του καθενός να ανακαλύψει τον πραγματικό του εαυτό. Τον εαυτό δηλαδή που υπήρχε πριν του πουν οι άλλοι ποιος είναι. Δεν υπάρχει χρυσή συνταγή για αυτό το ταξίδι, αλλά ίσως και αυτό να είναι που το κάνει τόσο μοναδικό!

Μόνοι και ελεύθεροι στο Σύμπαν

Το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης

Τι μας λέει η ιστορία του είδους μας; Εννοώ το αφήγημα που μας προσφέρει η επιστήμη και όχι την αρχαϊκή εκδοχή που έχει εμποτιστεί με τη θρησκεία και την ιδεολογία.

Πιστεύω ότι τα στοιχεία είναι αρκετά πλούσια και ξεκάθαρα, ώστε να μας πουν τουλάχιστον τα εξής: Δεν δημιουργηθήκαμε από κάποια υπερφυσική διάνοια αλλά από την τύχη και την αναγκαιότητα ως ένα είδος ανάμεσα στα εκατομμύρια είδη της γήινης βιόσφαιρας. Μπορεί κανείς να ελπίζει και να επιθυμεί ό,τι θέλει, αλλά δεν υπάρχει η παραμικρή ένδειξη για κάποια εξωτερική θεία χάρη που μας φωτίζει- η παραμικρή ένδειξη μοίρας ή σκοπού που να μας έχει δοθεί- καμιά δεύτερη ζωή που να έχει εξασφαλιστεί για εμάς μετά το τέλος αυτής που διανύουμε τώρα. Φαίνεται πως είμαστε εντελώς μόνοι. Και αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ καλό. Σημαίνει ότι είμαστε εντελώς ελεύθεροι. Ως αποτέλεσμα, μπορούμε να διαγνώσουμε ευκολότερα την αιτιολογία των ανορθολογικών πεποιθήσεων που μας χωρίζουν τόσο άδικα. Μπροστά μας βρίσκονται νέες επιλογές, τις οποίες ούτε καν μπορούσαμε να τις φανταστούμε παλαιότερα. Μας επιτρέπουν να επιδιώξουμε με περισσότερη εμπιστοσύνη τον σπουδαιότερο σκοπό όλων των εποχών, την ενότητα του ανθρώπινου γένους.

Η προϋπόθεση για την επίτευξη αυτού του σκοπού είναι η ακριβής αυτεπίγνωση. Άρα, ποιο είναι το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης; Έχω υποστηρίξει ότι είναι το έπος του είδους μας, το οποίο άρχισε με τη βιολογική εξέλιξη και την προϊστορία, πέρασε στην καταγεγραμμένη ιστορία και, επειγόντως πλέον, ημέρα με την ημέρα, όλο και πιο γρήγορα στο αόριστο μέλλον, είναι επίσης αυτό που θα επιλέξουμε να γίνουμε.

Το να μιλήσουμε για ανθρώπινη ύπαρξη σημαίνει να δούμε πιο καθαρά τη διαφορά μεταξύ των ανθρωπιστικών σπουδών και της επιστήμης. Οι ανθρωπιστικές σπουδές ασχολούνται λεπτομερώς με όλους τους τρόπους που οι άνθρωποι σχετίζονται μεταξύ τους και με το περιβάλλον τους, με το τελευταίο να περιλαμβάνει τα φυτά και τα ζώα που έχουν αισθητική και πρακτική αξία. Η επιστήμη ασχολείται με όλα τα υπόλοιπα. Η αυτάρκης κοσμοθεωρία των ανθρωπιστικών σπουδών περιγράφει την ανθρώπινη κατάσταση —αλλά όχι το γιατί είναι έτσι και όχι αλλιώς. Η επιστημονική κοσμοθεωρία είναι πολύ ευρύτερη. Περιλαμβάνει το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης —τις γενικές αρχές της ανθρώπινης κατάστασης, τη θέση του είδους μας στο Σύμπαν και το γιατί να υπάρχει ούτως ή άλλως.

Η ανθρωπότητα εμφανίστηκε ως τυχαίο συμβάν της εξέλιξης, ένα προϊόν τυχαίων μεταλλάξεων και φυσικής επιλογής. Το είδος μας δεν είναι παρά μια απόληξη ανάμεσα στις πολλές διακλαδώσεις μίας και μόνο γενεαλογικής γραμμής των πρωτευόντων του Παλαιού Κόσμου (προπίθηκοι, πίθηκοι, ανθρωποειδείς πίθηκοι, άνθρωποι), από τους οποίους σήμερα υπάρχουν αρκετές εκατοντάδες άλλα είδη, καθένα προϊόν των δικών του διακλαδώσεων. Θα μπορούσαμε άνετα να έχουμε παραμείνει ένας ακόμη αυστραλοπίθηκος με μέγεθος εγκεφάλου παρόμοιο εκείνου των ανθρωποειδών πιθήκων, συλλέγοντας φρούτα και πιάνοντας ψάρια, και τελικά να εξαφανιστούμε όπως και οι άλλοι αυστραλοπίθηκοι.

Στα 400 εκατομμύρια χρόνια που τα μεγάλα ζώα έχουν κατακτήσει τη στεριά, ο Homo sapiens είναι το μοναδικό είδος που εξέλιξε ευφυΐα αρκετά υψηλή, ώστε να δημιουργήσει πολιτισμό. Οι γενετικά στενότεροι συγγενείς μας, οι χιμπαντζήδες, που σήμερα αντιπροσωπεύονται από δύο είδη (τον κοινό χιμπαντζή και τον μπονόμπο), έφθασαν πολύ κοντά. Οι γενεαλογικές γραμμές ανθρώπων και χιμπαντζήδων διαχωρίστηκαν από έναν κοινό πρόγονο στην Αφρική πριν από 6 εκατομμύρια χρόνια περίπου. Χονδρικά, έχουν περάσει διακόσιες χιλιάδες γενιές, χρόνος επαρκής για να επιφέρει η φυσική επιλογή μια σειρά μεγάλων γενετικών αλλαγών. Οι προάνθρωποι διέθεταν ορισμένα πλεονεκτήματα που περιόρισαν την κατεύθυνση της μετέπειτα εξέλιξής τους. Σε αυτά περιλαμβάνονταν, αρχικά, η μερικώς δενδρόβια διαβίωση και η ελεύθερη χρήση των πρόσθιων άκρων που τη συνοδεύει. Αυτή η αρχαϊκή συνθήκη μεταβλήθηκε κατόπιν σε μια πρωτίστως εδαφόβια διαβίωση. Επίσης, προϋπήρχε στους προγόνους μας η συνθήκη του μεγάλου εγκεφάλου, καθώς και μια τεράστια ήπειρος με σχεδόν ομοιόμορφο κλίμα και με εκτεταμένα χορτολίβαδα και διάσπαρτες αραιές συστάδες ξηρού δάσους. Σε μεταγενέστερες εποχές, οι ευνοϊκές συνθήκες περιελάμβαναν τις συχνές εδαφικές πυρκαγιές, οι οποίες βοηθούσαν την ανάπτυξη ποώδους και θαμνώδους βλάστησης. Κάτι ακόμη σημαντικότερο, οι πυρκαγιές κατέστησαν τελικά δυνατή τη μετάβαση στο ψημένο κρέας. Ο σπάνιος αυτός συνδυασμός περιστάσεων κατά την εξελικτική διαδρομή, μαζί με τύχη (δεν συνέβησαν καταστροφικές κλιματικές αλλαγές, ηφαιστειακές εκρήξεις ή πολύ σοβαρές πανδημίες), «έριξαν τα ζάρια» υπέρ των πρώιμων ανθρώπων.

Σαν θεοί, οι απόγονοί τους έχουν γεμίσει μεγάλο μέρος του πλανήτη και έχουν αλλάξει σε ποικίλο βαθμό τον υπόλοιπο. Έχουμε γίνει ο νους του πλανήτη, ίσως και ολόκληρης της γειτονιάς του Γαλαξία μας. Μπορούμε να κάνουμε τη Γη ό,τι θέλουμε. Συζητούμε διαρκώς για την καταστροφή της —με πυρηνικό πόλεμο, κλιματική αλλαγή, μια αποκαλυπτική Δευτέρα Παρουσία όπως προβλέπει η Αγία Γραφή.

Τα ανθρώπινα όντα δεν είναι εκ φύσεως μοχθηρά. Έχουμε αρκετή ευφυΐα, καλές προθέσεις, γενναιοδωρία και επινοητικότητα για να μετατρέψουμε τη Γη σε παράδεισο, τόσο για εμάς τους ίδιους όσο και για τη βιόσφαιρα που μας γέννησε. Μπορούμε λογικά να επιτύχουμε τον στόχο αυτό, ή τουλάχιστον να έχουμε προχωρήσει πολύ προς αυτή την κατεύθυνση, μέχρι το τέλος του τρέχοντος αιώνα. Ένα πρόβλημα μας εμποδίζει μέχρι σήμερα, ότι ο Homo sapiens είναι ένα εγγενώς δυσλειτουργικό είδος. Μας παρεμποδίζει η «παλαιολιθική κατάρα»: οι γενετικές προσαρμογές που λειτουργούσαν πολύ καλά επί εκατομμύρια χρόνια ύπαρξής μας ως κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, αλλά συνιστούν όλο και περισσότερο εμπόδια σε μια παγκόσμια αστική και τεχνοεπιστημονική κοινωνία.

Μοιάζουμε ανίκανοι να σταθεροποιήσουμε τόσο τις οικονομικές πολιτικές όσο και τους τρόπους διακυβέρνησης σε επίπεδο ανώτερο από εκείνο ενός χωριού. Επιπλέον, η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων παγκοσμίως παραμένει δέσμια των φυλετικά οργανωμένων θρησκειών, στις οποίες ηγούνται άνδρες που ισχυρίζονται πως διαθέτουν υπερφυσική δύναμη προκειμένου να εξασφαλίσουν την υπακοή και τους πόρους των πιστών. Είμαστε εθισμένοι στις φυλετικές συγκρούσεις, οι οποίες μπορεί να είναι αβλαβείς και διασκεδαστικές αν διοχετεύονται σε ομαδικά αθλήματα, αλλά δολοφονικές όταν εκφράζονται ως πραγματικές εθνικές, θρησκευτικές και ιδεολογικές διαμάχες. Υπάρχουν και άλλες κληρονομικές μεροληψίες. Υπερβολικά παραλυμένοι από την εγωπάθειά μας για να μπορέσουμε να προστατεύσουμε την υπόλοιπη ζωή, συνεχίζουμε να καταστρέφουμε το φυσικό περιβάλλον, την αναντικατάστατη και πολυτιμότερη κληρονομιά του είδους μας. Και παραμένει ταμπού η συζήτηση για πολιτικές πληθυσμικού ελέγχου, οι οποίες θα στόχευαν στη βέλτιστη πληθυσμιακή πυκνότητα, στη βέλτιστη γεωγραφική και ηλικιακή κατανομή. Η ιδέα ακούγεται «φασιστική», και σε κάθε περίπτωση μπορεί να αναβληθεί για μία ή δύο γενιές ακόμη —ελπίζουμε.

Η δυσλειτουργία του είδους μας έχει παραγάγει την κληρονομική μυωπία με την οποία είμαστε όλοι μας ανησυχητικά εξοικειωμένοι. Οι άνθρωποι δυσκολεύονται να νοιαστούν για άλλους ανθρώπους πέρα από τη δική τους φυλή ή χώρα· και ακόμη και τότε, δυσκολεύονται να νοιαστούν για ανθρώπους έπειτα από μία ή δύο γενιές. Είναι ακόμη πιο δύσκολο να ενδιαφερθούμε για τα είδη των ζώων —εκτός από τα σκυλιά, τα άλογα και κάποια λίγα ακόμη είδη που έχουμε εξημερώσει ώστε να είναι δουλικοί σύντροφοί μας.

Όλοι οι ηγέτες μας, θρησκευτικοί, πολιτικοί και οικονομικοί, αποδέχονται εν πολλοίς τις υπερφυσικές εξηγήσεις για την ανθρώπινη ύπαρξη. Ακόμη και όταν είναι σκεπτικιστές στην προσωπική τους ζωή, δεν ενδιαφέρονται να αντιπαρατεθούν στους θρησκευτικούς ηγέτες και να δημιουργήσουν αδικαιολόγητη αναταραχή στον πληθυσμό, από τον οποίο αντλούν δύναμη και προνόμια. Οι επιστήμονες, που θα μπορούσαν να συνεισφέρουν σε μια πιο ρεαλιστική κοσμοθεωρία, αποδεικνύονται ιδιαίτερα απογοητευτικοί. Στο μεγαλύτερο μέρος τους φρουροί της εξουσίας, είναι πνευματικοί νάνοι, ευχαριστημένοι μέσα στον στενό χώρο της ειδικότητάς τους, για την οποία καταρτίστηκαν και για την οποία πληρώνονται.

Μέρος της δυσλειτουργίας, φυσικά, οφείλεται στο νεανικό στάδιο του παγκόσμιου πολιτισμού, ο οποίος βρίσκεται εν εξελίξει ακόμη. Το μεγαλύτερο μέρος της, όμως, οφείλεται στο γεγονός ότι ο εγκέφαλός μας έχει ανεπαρκή συνδεσμολόγηση. Η ανθρώπινη φύση είναι η γενετική κληρονομιά του προανθρώπινου και του παλαιολιθικού παρελθόντος μας —η «ανεξίτηλη σφραγίδα της ταπεινής καταγωγής μας», όπως αναγνώρισε ο Δαρβίνος, αρχικά ως προς την ανατομία (Η καταγωγή του ανθρώπου, 1871) και κατόπιν ως προς τις εκφράσεις των συναισθημάτων στο πρόσωπό μας (The Expression of the Emotions in Man and Animals, 1872). Οι εξελικτικοί ψυχολόγοι έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν τον ρόλο της βιολογικής εξέλιξης στις διαφορές μεταξύ των φύλων, στη νοητική ανάπτυξη των παιδιών, στην ιεραρχία, στη φυλετική επιθετικότητα, ακόμη και στις διατροφικές επιλογές.

Όπως έχω υποστηρίξει σε προηγούμενα άρθρα μου, η αιτιακή αλυσίδα φθάνει ακόμη πιο βαθιά, εκτεινόμενη σε όλη τη διαδρομή έως το επίπεδο της βιολογικής οργάνωσης που λειτουργεί η φυσική επιλογή. Η εγωιστική δράση εντός της ομάδας προσφέρει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, αλλά συνήθως είναι καταστροφική για την ομάδα ως σύνολο. Στην αντίθετη κατεύθυνση από την ατομική επιλογή εργάζεται η επιλογή ομάδων —ομάδα εναντίον ομάδας. Όταν ένα άτομο συνεργάζεται και φέρεται αλτρουιστικά, μειώνεται σημαντικά το πλεονέκτημά του έναντι άλλων μελών της ομάδας του, αλλά αυξάνεται η επιβίωση και ο ρυθμός αναπαραγωγής της ομάδας ως σύνολο. Συνοπτικά, η ατομική επιλογή ευνοεί την κακία, ενώ η επιλογή ομάδων την αρετή. Το αποτέλεσμα είναι η εσωτερική συνειδησιακή σύγκρουση που επηρεάζει τους πάντες, εκτός από τους ψυχοπαθείς, οι οποίοι ευτυχώς εκτιμάται ότι δεν είναι περισσότεροι από ι% έως 4% του συνολικού πληθυσμού.

Τα προϊόντα των δύο αντιτιθέμενων διανυσμάτων της φυσικής επιλογής βρίσκονται παγιωμένα στα συναισθήματα και στη συλλογιστική μας και δεν μπορούν να απαλειφθούν. Η εσωτερική σύγκρουση δεν είναι μια ατομική ανωμαλία, αλλά μια άχρονη ανθρώπινη ιδιότητα. Δεν υπάρχει ή δεν μπορεί να υπάρξει ανάλογη σύγκρουση στους αετούς, στις αλεπούδες ή στις αράχνες, λόγου χάριν, τα χαρακτηριστικά των οποίων διαμορφώθηκαν μόνο από την ατομική επιλογή, ή στις εργάτριες των μυρμηγκιών, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά των οποίων διαμορφώθηκαν εξ ολοκλήρου από την επιλογή ομάδων.

Η εσωτερική συνειδησιακή σύγκρουση που προκαλείται από ανταγωνιστικά επίπεδα φυσικής επιλογής είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα μυστηριακό αντικείμενο για θεωρητικούς βιολόγους. Δεν είναι η παρουσία του καλού και του κακού που μάχονται μέσα στα στήθη μας. Είναι βιολογικό χαρακτηριστικό θεμελιώδες για την κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης και αναγκαίο για την επιβίωση του είδους μας. Οι αντίθετες πιέσεις της επιλογής κατά τη γενετική εξέλιξη των προανθρώπων παρ ήγαγαν ένα ασταθές μίγμα εγγενών συναισθηματικών αποκρίσεων. Αυτές δημιούργησαν έναν νου που αλλάζει διάθεση διαρκώς και καλειδοσκοπικά —κατά περίσταση περήφανος, επιθετικός, ανταγωνιστικός, θυμωμένος, εκδικητικός, παραδόπιστος, ύπουλος, περίεργος, τολμηρός, φυλετικός, γενναίος, ταπεινός, πατριωτικός, ενσυναισθητικός και γεμάτος αγάπη. Όλοι οι φυσιολογικοί άνθρωποι είναι και αγενείς και ευγενείς, μεταβαίνοντας συχνά, και μερικές φορές ταυτόχρονα, από τη μία κατάσταση στην άλλη.

Η αστάθεια των συναισθημάτων είναι μια ιδιότητα που θα έπρεπε να θέλουμε να διατηρήσουμε. Αποτελεί την πεμπτουσία του ανθρώπινου χαρακτήρα και την πηγή της δημιουργικότητάς μας. Χρειάζεται να κατανοήσουμε τους εαυτούς μας, τόσο με εξελικτικούς όσο και με ψυχολογικούς όρους προ-κειμένου να σχεδιάσουμε ένα πιο ορθολογικό, προστατευμένο από καταστροφές μέλλον. Πρέπει να μάθουμε να συμπεριφερόμαστε σωστά, αλλά ας μη σκεφτούμε ποτέ να τιθασεύσουμε την ανθρώπινη φύση.

Οι βιολόγοι έχουν δημιουργήσει την πολύ χρήσιμη έννοια του ανεκτού παρασιτικού φόρτου, το οποίο ορίζεται ως επαχθές αλλά όχι αφόρητο. Όλα σχεδόν τα είδη φυτών και ζώων φέρουν παράσιτα, τα οποία, εξ ορισμού, είναι άλλα είδη που ζουν επάνω ή μέσα στα σώματά τους και, στις περισσότερες περιπτώσεις, καταναλώνουν μικρό μέρος των ξενιστών τους χωρίς να τους σκοτώνουν. Τα παράσιτα, σε μια φράση, είναι θηρευτές που τρώνε τη λεία τους σε τεμάχια μικρότερα της μονάδας. Τα ανεκτά παράσιτα είναι εκείνα που έχουν εξελιχθεί έτσι ώστε να διασφαλίζουν την επιβίωση και την αναπαραγωγή τους, αλλά ταυτόχρονα να προκαλούν ελάχιστο πόνο και κόστος στον ξενιστή τους. Θα ήταν σφάλμα για ένα άτομο να επιχειρήσει να εξαλείψει όλα τα ανεκτά παράσιτά του. Το κόστος θα ήταν εξαιρετικά μεγάλο σε χρόνο και θα αποσυντόνιζε σε υπερβολικό βαθμό τις δικές του σωματικές λειτουργίες. Αν αμφισβητείτε αυτή την αρχή, σκεφτείτε τι θα χρειαζόταν για να εξολοθρεύσετε όλα τα μικροσκοπικά σχεδόν ακάρεα του γένους Demodex που μπορεί (με 50% πιθανότητα περίπου) να ζουν αυτή τη στιγμή στη βάση των τριχών από τα φρύδια σας. Επίσης, σκεφτείτε τα εκατομμύρια των εχθρικών βακτηρίων που ζουν μαζί με τα φιλικά στα πλούσια, από θρεπτική σκοπιά, υγρά του στόματός σας.

Τα καταστροφικά εγγενή χαρακτηριστικά της κοινωνικής ζωής μπορούν να θεωρηθούν ως το αντίστοιχο της φυσικής παρουσίας παρασιτικών οργανισμών, και ο πολιτισμικός περιορισμός του αντικτύπου τους ως η μείωση ενός ανεκτού δογματικού φόρτου. Ένα προφανές παράδειγμα του τελευταίου είναι η τυφλή πίστη στις ιστορίες υπερφυσικής Δημιουργίας. Φυσικά, στα περισσότερα μέρη του κόσμου σήμερα, η μείωση του δογματικού φόρτου θα ήταν δύσκολη ή ακόμη και επικίνδυνη. Οι ιστορίες σχετίζονται στενά τόσο με τη φυλετική εξουσία μέσω υποταγής των πιστών όσο και με την παραδοχή της θρησκευτικής ανωτερότητας έναντι των πιστών άλλων ιστοριών Δημιουργίας. Η λεπτομερής αλλά με αντικειμενικότητα εξέταση καθεμιάς από τις ιστορίες αυτές και η διόρθωση της γνωστής ιστορικής τους προέλευσης θα ήταν μια καλή αρχή, και έχει ήδη ξεκινήσει —παρότι αργά και προσεκτικά— σε πολλούς ακαδημαϊκούς κλάδους. Ένα δεύτερο βήμα, μάλλον μη ρεαλιστικό, θα ήταν να ζητήσουμε από τους ηγέτες κάθε θρησκείας και σέχτας, υποβοηθούμενοι από θεολόγους, να υπερασπιστούν δημοσίως τις υπερφυσικές λεπτομέρειες της πίστης τους σε αντιπαράθεση με εκείνες άλλων πίστεων, μέσω της ανάλυσης των φυσικών και των ιστορικών αιτιών.

Μέχρι σήμερα, η παγκόσμια πρακτική έναντι τέτοιων προκλήσεων στον πυρήνα των δογμάτων συγκεκριμένων θρησκειών είναι να αποκηρύσσονται ως βλασφημίες. Εντούτοις, στον σημερινό, καλύτερα πληροφορημένο κόσμο δεν θα ήταν καθόλου παράλογο να αντιστρέφουμε την πρακτική αυτή και να κατηγορήσουμε για βλασφημία κάθε θρησκευτικό ή πολιτικό ηγέτη που ισχυρίζεται πως μιλά εκ μέρους του Θεού. Η ιδέα έχει να κάνει με την τοποθέτηση της προσωπικής αξιοπρέπειας του πιστού υπεράνω της αξιοπρέπειας της πίστης που απαιτεί την τυφλή του υπακοή. Εν τέλει, θα πρέπει να καταστεί δυνατή η οργάνωση σεμιναρίων για την ιστορικότητα του Ιησού σε εκκλησίες ευαγγελιστών, ακόμη και η δημοσίευση εικόνων του Μωάμεθ χωρίς τον κίνδυνο του θανάτου.

Κάτι τέτοιο θα ήταν μια πραγματική διακήρυξη ελευθερίας. Η ίδια πρακτική θα μπορούσε να υιοθετηθεί για τις δογματικές πολιτικές ιδεολογίες, από τις οποίες διαθέτουμε άφθονες στον κόσμο. Η συλλογιστική πίσω από τις κοσμικές αυτές θρησκείες είναι πάντοτε η ίδια, με μια πρόταση να θεωρείται λογικά ορθή έπειτα από επάνω προς τα κάτω εξήγηση και στη βάση ενός καταλόγου επιλεγμένων στοιχείων που διαβεβαιώνεται ότι την υποστηρίζουν. Οι ζηλωτές και ομοίως οι δικτάτορες θα ένιωθαν την ισχύ τους να τους εγκαταλείπει αν τους ζητείτο να εξηγήσουν τις παραδοχές τους και να επαληθεύσουν τις κεντρικές τους πεποιθήσεις.

Από τα πιο φαρμακερά πολιτισμικά ανάλογα των παρασίτων είναι η θρησκευτικής βάσης άρνηση της βιολογικής εξέλιξης. Οι μισοί περίπου Αμερικανοί (από 44% το 1980 αυξήθηκαν σε 46% το 2013) —οι περισσότεροι, ευαγγελιστές χριστιανοί—, μαζί με ένα σημαντικό ποσοστό μουσουλμάνων σε όλο τον κόσμο, πιστεύουν ότι ουδέποτε εκδηλώθηκε τέτοια διαδικασία. Ως δημιουργιστές, επιμένουν ότι ο Θεός δημιούργησε την ανθρωπότητα και την υπόλοιπη ζωή με μία έως μερικές μαγικές μετακινήσεις. Ο νους τους παραμένει κλειστός εμπρός στον τεράστιο όγκο των εμπειρικών αποδείξεων της εξέλιξης, οι οποίες συνδέονται όλο και περισσότερο μεταξύ τους σε κάθε επίπεδο βιολογικής οργάνωσης, από τα μόρια έως τα οικοσυστήματα και τη γεωγραφία της βιοποικιλότητας. Αγνοούν ή, ακριβέστερα, θεωρούν αρετή το να παραμένουν αδαείς όσον αφορά τη συνεχιζόμενη εξέλιξη που παρατηρείται στη Φύση (και έχει αναγνωριστεί στα γονίδια τα οποία συμμετέχουν σε αυτήν). Παραβλέπονται ακόμη και τα νέα είδη που έχουν δημιουργηθεί στο εργαστήριο. Για τους δημιουργιστές, η εξέλιξη, στην καλύτερη περίπτωση, είναι μια αναπόδειχτη θεωρία. Για μερικούς, είναι μια ιδέα που επινοήθηκε από τον Σατανά και διαδόθηκε από τον Δαρβίνο και κατόπιν από τους επιστήμονες, με σκοπό να παραπλανηθεί η ανθρωπότητα. Όταν ως παιδί πήγαινα σε μια ευαγγελική εκκλησία στη Φλόριντα, μάθαινα ότι οι κοσμικοί πράκτορες του Σατανά είναι εξαιρετικά έξυπνοι και αφοσιωμένοι, αλλά όλοι τους, άνδρες και γυναίκες, λένε ψέματα —οπότε, ό,τι και αν άκουγα, θα έπρεπε να κλείνω τα αφτιά μου και να μένω αφοσιωμένος στην αληθινή πίστη.

Στις δημοκρατίες, όλοι είμαστε ελεύθεροι να πιστεύουμε ό,τι θέλουμε- άρα, γιατί να αποκαλούμε την οποιαδήποτε γνώμη, όπως τον δημιουργισμό, φαρμακερό πολιτισμικό ανάλογο των παρασίτων; Διότι εκπροσωπεί τον θρίαμβο της τυφλής θρησκευτικής πίστης επί των επιμελώς ελεγμένων γεγονότων. Δεν είναι κάποια αντίληψη της πραγματικότητας που έχει σμιλευτεί με αποδεικτικά στοιχεία και λογική κρίση. Αντιθέτως, είναι μέρος του τιμήματος εγγραφής σε μια θρησκευτική φυλή. Η πίστη είναι η απόδειξη της υποταγής ενός ανθρώπου σε έναν συγκεκριμένο θεό' και ακόμη και τότε, όχι στην ίδια τη θεότητα απευθείας, αλλά σε άλλους ανθρώπους που ισχυρίζονται πως αντιπροσωπεύουν τον θεό.

Το κόστος των σκυμμένων κεφαλιών για την κοινωνία συνολικά έχει υπάρξει τεράστιο. Η εξέλιξη είναι μια θεμελιώδης διαδικασία στο Σύμπαν, όχι μόνο για τους έμβιους οργανισμούς αλλά παντού, σε κάθε επίπεδο. Η ανάλυσή της έχει ζωτική σημασία για τη βιολογία, συμπεριλαμβανομένων της ιατρικής, της μικροβιολογίας και της αγρονομίας. Επιπλέον, η ψυχολογία, η ανθρωπολογία, ακόμη και η ίδια η ιστορία των θρησκειών δεν έχουν νόημα χωρίς την εξέλιξη ως την κρίσιμη συνιστώσα που ακολουθείται στο πέρασμα του χρόνου. Η ρητή άρνηση της εξέλιξης —άρνηση που παρουσιάζεται ως μέρος κάποιας «επιστήμης της Δημιουργίας»— είναι ένα ξεκάθαρο σφάλμα, το ενήλικο ισοδύναμο του κλεισίματος των αφτιών, και ένα ελάττωμα σε κάθε κοινωνία που επιλέγει να συναινέσει έτσι σε μια φονταμενταλιστική πίστη.

Σίγουρα υπάρχουν και θετικές συνέπειες από την τυφλή πίστη. Αυξάνει τη συνοχή των ομάδων και προσφέρει παρηγοριά στα μέλη τους. Προάγει την αγαθοεργία και τη νομοταγή συμπεριφορά. Ίσως ο δογματικός φόρτος να γίνει ανεκτικότερος χάρις στις υπηρεσίες αυτές. Εντούτοις, η απώτατη δύναμη που καθοδηγεί την τυφλή πίστη δεν συνιστά θεϊκή επιφοίτηση, αλλά διαβεβαίωση της συμμετοχής σε μια ομάδα. Η ευημερία της ομάδας και η υπεράσπιση της περιοχής της έχει βιολογική και όχι υπερφυσική προέλευση. Με εξαίρεση τις θεολογικά καταπιεστικές κοινωνίες, έχει αποδειχθεί εύκολο για τους ανθρώπους να παντρεύονται με αλλόθρησκους, να αλλάζουν θρησκεία, ακόμη και να την εγκαταλείπουν εξ ολοκλήρου, χωρίς να χάνουν την ηθικότητα ή, κάτι εξίσου σημαντικό, την ικανότητα να θαυμάζουν.

Υπάρχουν και άλλες, εκτός θρησκείας, αρχαϊκές παρανοήσεις που έχουν εξασθενίσει τον πολιτισμό, αν και στη βάση πιο λογικού και έντιμου σκεπτικού. Η σημαντικότερη, ότι οι δύο σπουδαίοι κλάδοι της μάθησης —η επιστήμη και οι ανθρωπιστικές σπουδές— είναι μεταξύ τους διανοητικά ανεξάρτητες. Και επιπλέον, όσο πιο μακριά τις κρατάμε τόσο το καλύτερο.

Έχω υποστηρίξει εδώ ότι, καθώς η επιστημονική γνώση και η τεχνολογία συνεχίζουν να αυξάνονται με εκθετικό ρυθμό, διπλασιαζόμενες κάθε μία ή δύο δεκαετίες αναλόγως του κλάδου, ο ρυθμός αύξησης αναπόφευκτα θα μειωθεί. Οι πρωτότυπες ανακαλύψεις, έχοντας παραγάγει τεράστιο πλήθος γνώσεων, θα πάψουν να αυξάνονται και, τελικά, θα αρχίσουν να μειώνονται. Σε λίγες δεκαετίες, η γνώση στο πλαίσιο του τεχνοεπιστημονικού πολιτισμού θα είναι τεράστια συγκριτικά με τη σημερινή, αλλά και ίδια σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτό που θα συνεχίσει να εξελίσσεται και να διευρύνεται ατέρμονα είναι οι ανθρωπιστικές σπουδές. Αν μπορούμε να πούμε ότι το είδος μας διαθέτει ψυχή, αυτή ζει στις ανθρωπιστικές σπουδές.

Εντούτοις, τούτος ο σπουδαίος κλάδος της μάθησης, που συμπεριλαμβάνει τις τέχνες και τη λόγια κριτική τους, συνεχίζει να παρεμποδίζεται από τους αυστηρούς και παραγνωρισμένους περιορισμούς του αισθητήριου κόσμου εντός του οποίου διαβιεί ο ανθρώπινος νους. Είμαστε πρωτίστως οπτικοακουστικά όντα και δεν αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο των γεύσεων και των οσμών, στον οποίο ζουν τα περισσότερα από τα εκατομμύρια άλλα είδη. Είμαστε παντελώς αδαείς όσον αφορά τα ηλεκτρικά και τα μαγνητικά πεδία που χρησιμοποιούνται από κάποια ζώα για προσανατολισμό και επικοινωνία. Ακόμη και στον δικό μας κόσμο της όρασης και του ήχου, δεν απέχουμε πολύ από το να είμαστε τυφλοί και κουφοί, ανίκανοι να αντιληφθούμε άμεσα παρά ελάχιστα μόνο τμήματα του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος ή του πλήρους εύρους συχνοτήτων των περιοδικών συμπιέσεων που μας κατακλύζουν διά γης, θαλάσσης και αέρος.

Και αυτό είναι μόνο η αρχή. Μολονότι οι λεπτομέρειες των δημιουργικών τεχνών είναι δυνητικά άπειρες, τα αρχέτυπα και τα ένστικτα που έχουν σχεδιαστεί για να εκφράζουν είναι στην πραγματικότητα ελάχιστα. Το σύνολο των συναισθημάτων που τα παράγουν, ακόμη και των ισχυρότερων, είναι πολύ μικρό —τρόπος του λέγειν, μικρότερο από το πλήθος των οργάνων μιας μεγάλης ορχήστρας. Οι καλλιτέχνες και οι λόγιοι των ανθρωπιστικών σπουδών αντιλαμβάνονται, σε γενικές γραμμές, ένα μικρό μέρος τού κατά τα λοιπά απέραντου συνεχούς του χωροχρόνου στη Γη, τόσο του έμβιου όσο και του άβιου τμήματός του, και ακόμη μικρότερο του ηλιακού συστήματος και του Σύμπαντος. Ορθά αντιλαμβάνονται τον Homo sapiens ως ένα πολύ ιδιαίτερο είδος, αλλά αφιερώνουν ελάχιστο χρόνο στο να αναρωτηθούν τι σημαίνει αυτό και γιατί να είναι έτσι.

Αληθεύει ότι η επιστήμη και οι ανθρωπιστικές σπουδές διαφέρουν θεμελιωδώς μεταξύ τους στο τι λένε και τι κάνουν. Δεν παύουν, όμως, να είναι συμπληρωματικές ως προς την προέλευση και να αναδύονται από τις ίδιες δημιουργικές διεργασίες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Αν η ευρετική και η αναλυτική δύναμη της επιστήμης μπορεί να ενωθεί με την ενδοσκοπική δημιουργικότητα των ανθρωπιστικών σπουδών, η ανθρώπινη ύπαρξη θα αποκτήσει ένα απείρως πιο παραγωγικό και ενδιαφέρον νόημα.

O νικητής είναι μόνος

Κόντρα σε όλες τις αντιξοότητες, σε όλους αυτούς που σου λένε πως δεν υπάρχει περίπτωση να τα καταφέρεις. Σε αυτούς που σου υπερτονίζουν τα αρνητικά σου κάθε φορά που πας να κάνεις κάτι καινούριο στη ζωή σου. Απλά χαμογέλασε και θυμήσου πως ο νικητής είναι μόνος.

Δεν χρειάζεσαι κανέναν να σου κόβει τα φτερά ούτε να σου τα μεγαλώνει. Χρειάζεσαι μόνο μία απόφαση, μια απόφαση από εσένα, να συνεχίσεις σε αυτό που θεωρείς σωστό για το παρόν και το μέλλον σου.

Ο νικητής είναι «κομματάκι ημίτρελος» ρισκάρει να τα παίξει όλα για όλα είτε τα έχει όλα είτε δεν έχει τίποτα. Μόνο, επειδή νιώθει, πως αυτό τον εκφράζει, και ξέρει πως αυτός ο δρόμος πηγαίνει προς την επιτυχία του.

Ο νικητής δεν κολλάει στα στερεότυπα δημιουργεί δικά του πλαίσια τα όποια όμως ποτέ δεν τα αμπαρώνει. Τα αφήνει μισόκλειστα γιατί ξέρει πως κάποια στιγμή θα χρειαστεί να τα ανοίξει για να περάσει. Δεν μένει σε μία μόνο ιδέα, αλλάζει πολλές μέχρι να φτάσει στο επιθυμητό σημείο.

Ο νικητής χαράζει την προσωπική του γκραβούρα πάνω στο μέταλλο της ζωής.

Ο νικητής είναι η ψυχή σου. Σώπασε και άκουσε την γιατί κάτι έχει να σου πει, μην την καταπιέζεις.

Μη φοβηθείς τίποτα, θα πετύχεις πλάι στον εαυτό σου!

Ο νόμος της αντεστραμμένης προσπάθειας: γιατί πετυχαίνετε το αντίθετο από αυτό που επιθυμείτε

Πετυχαίνετε το αντίθετο από αυτό που επιθυμείτε; Έχετε ακούσει ποτέ για τον νόμο της αντεστραμμένης προσπάθειας;

Ο Émile Coué, ο γνωστός Γάλλος ψυχολόγος, έχει ορίσει τον νόμο της αντεστραμμένης προσπάθειας ως τον ακόλουθο:

Η εσωτερική σύγκρουση συμβαίνει ανάμεσα στην θέληση καις την φαντασία, αλλά η φαντασία είναι πάντα δυνατότερη.

Αν για παράδειγμα, σας ζητούσαν να περπατήσετε πάνω σε μια σανίδα, θα το κάνατε χωρίς πρόβλημα. Αλλά αν η ίδια σανίδα τοποθετούνταν σε ύψος έξι μέτρων ανάμεσα σε δύο τοίχους, θα την περπατούσατε;

Η επιθυμία σας να περπατήσετε στη σανίδα θα ερχόταν σε σύγκρουση με τη φαντασία ή τον φόβο που σας υπαγορεύει πως θα πέσετε. Η ιδέα που θα σας κατέβαλε και που είναι η εικόνα της πτώσης, θα κέρδιζε την μάχη. Η επιθυμία σας, η θέληση ή η προσπάθεια να περπατήσετε στη σανίδα θα αντιστρεφόταν και θα επικρατούσε η ιδέα της αποτυχίας.

Η εσωτερική προσπάθεια οδηγεί πάντα στην αποτυχία και έχει το αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα. Η αυτό-προβολή της ιδέας του ότι δεν μπορούμε να ξεπεράσουμε ένα πρόβλημα κυριαρχεί στο μυαλό. Και το υποσυνείδητο σας πάντα ελέγχεται από την ιδέα που κυριαρχεί.

Μεταξύ των δύο αντιφατικών προτάσεων, το υποσυνείδητο μας θα αποδεχτεί την δυνατότερη. Ο καλύτερος τρόπος είναι αυτός που δεν περιλαμβάνει προσπάθεια.

Αν πείτε «θέλω να θεραπευτώ, αλλά δεν μπορώ», «προσπαθώ τόσο πολύ», «πιέζω τον εαυτό μου να τα καταφέρει», «βάζω όλη τη δύναμη της θέλησης μου» , πρέπει να ξέρετε πως το λάθος βρίσκεται στην προσπάθεια.

Ποτέ μην προσπαθήσετε να αναγκάσετε το υποσυνείδητο σας να αποδεχτεί μια ιδέα με την δύναμη της θέλησης σας. Τέτοιες προσπάθειες είναι καταδικασμένες να αποτύχουν και οδηγούν στο αντίθετο αποτελέσματα από αυτό που ζητούσατε.

Το ακόλουθο παράδειγμα είναι μια μάλλον κοινή εμπειρία

Ένας μαθητής που έχει εξετάσεις παίρνει το διαγώνισμα και προσπαθεί να το λύσει. Τότε, βλέπει πως όλη του η γνώση τον έχει εγκαταλείψει.

Ξαφνικά, νιώθει το κεφάλι του άδειο και δεν μπορεί να θυμηθεί τίποτα από όσα ήξερε για το μάθημα. Και όσο πιο πολύ σφίγγει τα δόντια του και προσπαθεί να σκεφτεί, τόσο πιο δύσκολο είναι να θυμηθεί. Αλλά μόλις φεύγει από την αίθουσα εξέτασης και ανακουφίζεται από την ένταση, οι απαντήσεις των ερωτήσεων έρχονται η μία μετά την άλλη.

Η προσπάθεια να αναγκάσει τον εαυτό του να θυμηθεί ήταν η αιτία της αποτυχίας. Αυτό είναι ένα παράδειγμα του νόμου της αντεστραμμένης προσπάθειας και γιατί παίρνουμε το αντίθετο από αυτό που επιθυμούμε.

Το να διαλέγεις τους ανθρώπους της ζωής σου σημαίνει ότι ξέρεις πώς να φροντίζεις τον εαυτό σου

Υπάρχουν πολλές μορφές αυτό-φροντίδας, από το να περιποιείσαι και να αγοράζεις κάτι που θέλεις μέχρι τον διαλογισμό και την άθληση.

Ωστόσο, υπάρχει μια μορφή φροντίδας που συχνά αγνοούμε και είναι πολύ σημαντική. Αυτή είναι το να διαλέγεις ποιους ανθρώπους επιτρέπεις να βρίσκονται στην ζωή σου.

Επειδή, το θέμα είναι πως οι άνθρωποι με τους οποίους επιλέγεις να περιβάλλεσαι είναι σημαντικό κομμάτι της ζωής σου καθώς την διαμορφώνουν με πολλούς τρόπους-θετικούς και αρνητικούς.

Οπότε, αν η ζωή είναι πολύ μικρή και θέλεις να την περάσεις με ανθρώπους που βγάζουν τον καλύτερο σου εαυτό, γιατί να μην ξεκόψεις από αυτούς που σε ρίχνουν και να περιορίσεις τον κοινωνικό σου κύκλο σε μια μικρή αλλά σταθερή, θετική και υποστηρικτική ομάδα ανθρώπων;

Ίσως είναι ο εσωστρεφής εαυτός μου που μιλάει αλλά πραγματικά πιστεύω πως το να έχεις ένα μικρό αριθμό ουσιωδών φιλιών είναι καλύτερο από το να έχεις μια μεγάλη ομάδα φίλων και γνωριμιών. Γιατί; Επειδή πάντα επιλέγω την ποιότητα παρά την ποσότητα.

Έχω την συνήθεια να δημιουργώ μια λίστα με δύο στήλες: οι άνθρωποι που με ανέβασαν (αριστερή) και οι άνθρωποι που με έριξαν (δεξιά). Την χρησιμοποιώ για να κατηγοριοποιώ τους φίλους, τους συναδέλφους και αυτούς που γνωρίζω σε μία από αυτές τις στήλες. Τότε, αποφασίζω να ξεκόψω από την δεξιά.

Πολλοί ίσως σκεφτούν πως αυτό είναι κάτι κακό αλλά δεν συμφωνώ. Νομίζω πως όλοι έχουν τον τρόπο τους να κρατούν τους τοξικούς ανθρώπους μακριά από την ζωή τους. Αυτός είναι ο δικός μου.

Γιατί να χαραμίζω τον χρόνο και την ενέργεια μου σε ανθρώπους που με εξάντλησαν αντί να προσθέσω περισσότερη αξία στην ζωή μου;

Η φροντίδα του εαυτού μας είναι πολύ σημαντική και όλοι πρέπει να την εφαρμόζουν. Έχει να κάνει με το να δίνεις στον εαυτό σου την αγάπη που του αξίζει. Έχει να κάνει με το να φροντίζεις τον εαυτό σου και την ευημερία σου όσο- ή και περισσότερο- νοιάζεσαι και για τους άλλους.

Η αυτό-φροντίδα έχει να κάνει με το να γεμίζεις την ζωή σου με θετικούς και καλούς ανθρώπους και να αφήνεις την ενέργεια τους να ρέει στην ζωή σου με αισιοδοξία και ευτυχία.

Άσε το δράμα, την τοξικότητα και τους αρνητικούς ανθρώπους. Διάλεξε την αγάπη, την ευτυχία και την καλή ενέργεια. Μετά, δες τι θα συμβεί.

Ολόκληρη η ζωή σου θα αλλάξει με τον πιο όμορφο τρόπο.

Η χειρότερη μοναξιά είναι αυτή που βιώνουμε με τους «δικούς μας ανθρώπους»

Περνάν αρκετά χρόνια ώστε να καταφέρει κάποιος να ερμηνεύσει την πραγματική διάσταση που έχει η λέξη μοναξιά μέσα στη ζωή του, την καθημερινότητα του αλλά και την δουλειά του. Η μοναξιά δεν είναι κάτι το οποίο φοβάσαι ότι μπορεί να μεταδοθεί, αλλά σίγουρα φοβάσαι ώστε να μην σου συμβεί.

Ο καθένας βιώνει την ανάλογη περίοδο στη ζωή του και αυτό που ακούγεται συνήθως είναι πως η μοναξιά είναι ένα συναίσθημα της εγκατάλειψης από τους άλλους. Αν κάποιος όμως μείνει μόνο σε αυτή την ιδέα δεν καταφέρνει να δει πως η μοναξιά στη ζωή ενός ανθρώπου, μπορεί να προκληθεί ακόμα και όταν είναι καθημερινά με τους δικούς του ανθρώπους.

Μια υγιείς κατάσταση είναι να καταφέρνει κάποιος να μοιράζεται με τους γύρω του συναισθήματα, ιδέες, απόψεις αλλά και να υπάρχει η δυναμική μέσα στο άτομο να ακούει τις συμβουλές, να τις σέβεται και να τις λαμβάνει σοβαρά σε περίπτωσή που πρόκειται να τις ακολουθήσει.

Όμως αυτό δεν συμβαίνει πάντα, καθώς ακόμα και οι πιο στενοί μας άνθρωποι δεν καταφέρνουν να μας βοηθούν με την παρουσία τους, αφού αντί να μας δείξουν το ενδιαφέρον τους, βρίσκονται δίπλα μας σαν αόρατες φιγούρες όπου στέκονται με ένα κινητό στο χέρι, χαζεύουν τηλεόραση ενώ τους μιλάμε, μας λένε το δικό τους πρόβλημα αλλά δεν κάθονται να ασχοληθούν με κάποιο δικό μας, πόσο μάλλον να μας συμβουλέψουν και όλος τυχαία δεν έχουν ποτέ χρόνο να βγουν μια βόλτα μαζί μας, γιατί όλο και κάτι θα έχουν να κάνουν η δεν θα έχουν όρεξη.

Αυτό πιστεύω πως είναι χειρότερη μοναξιά και από το να είσαι απόλυτα μόνος σου σε ένα δωμάτιο. Είναι πολύ σκληρό και άσχημο συναίσθημα να έχεις δικούς σου ανθρώπους γύρω σου, όπου δεν ενδιαφέρονται πραγματικά για εσένα και σε αφήνουν στο περιθώριο.

Οι λεγόμενοι άνθρωποι γλάστρες δεν φέρνουν χαρά και παρέα στο άτομο που τους έχει ανάγκη, πάρα μόνο κενό και πρέπει είτε να τους μιλήσουμε ώστε να αλλάξουν συμπεριφορά απέναντι μας είτε να τους απομακρύνουμε εμείς οι ίδιοι από την ζωή μας και να αναζητήσουμε νέους φίλους και παρέες που θα αξίζουν πραγματικά και πάντα θα μας ακούνε, ώστε να μην ξανά χρειαστεί να βιώσουμε αυτό το βαρύ συναίσθημα.

Δεν είναι κάποια μόδα η μοναξιά και ούτε μπορεί να κρυφτεί στο πρόσωπο ενός ανθρώπου όσο και αν προσπαθεί, γι’ αυτό να ξέρεις πως το άτομο που θα καταλάβει αμέσως πως περνάς μια μοναχική περίοδο στη ζωή σου, είναι εκείνο που σε κοίταξε στα μάτια και σου έδωσε πραγματική σημασία, οπότε φρόντισε να επιλέγεις τέτοιους ανθρώπους για να βρίσκονται πλάι σου.

Το πόσο αγαπάτε τον εαυτό σας, Αυτή είναι η αξία σας

Αν μπορούμε να δούμε τον εαυτό μας όπως είναι, αυτό είναι το πρώτο βήμα προς την αυτοαποδοχή και το τέλος της αυτοαπόρριψης. Μόλις καταφέρουμε να αποδεχτούμε τον εαυτό μας όπως είναι, από κει κι έπειτα όλα μπορούν να αλλάξουν.

Όλοι έχουν μια αξία και η Ζωή τη σέβεται. Η αξία αυτή δεν μετριέται σε χρήματα ή σε χρυσό- μετριέται σε αγάπη και ιδιαίτερα σε αγάπη για τον εαυτό μας. Πόσο αγαπάτε τον εαυτό σας; – αυτή είναι η αξία σας- και η Ζωή τη σέβεται. Όταν αγαπάτε τον εαυτό σας, η αξία σας είναι πολύ υψηλή, που σημαίνει ότι η ανοχή που έχετε στην αυτοκακοποίηση είναι ελάχιστη. Κι αυτό, γιατί σέβεστε τον εαυτό σας. Τον αγαπάτε όπως είναι και αυτό αυξάνει την αξία σας. Αν υπάρχουν πράγματα που δεν σας αρέσουν στον εαυτό σας, η αξία σας μειώνεται.

Μερικές φορές η αυτοκριτική είναι τόσο έντονη που κάποιοι πρέπει να είναι «ναρκωμένοι» για να μπορούν να είναι ο εαυτός τους. Αν δεν σας αρέσει κάποιος, μπορείτε να φύγετε μακριά του. Το ίδιο κι αν δεν σας αρέσει μια ομάδα ανθρώπων. Αν, όμως, δεν σας αρέσει ο εαυτός σας, όπου κι αν πάτε δεν μπορείτε να ξεφύγετε. Για να μην είστε ο εαυτός σας, πρέπει να πάρετε κάτι για να «ναρκωθείτε», για να στρέψετε το μυαλό σας μακριά από τον εαυτό σας.

Ίσως λίγο αλκοόλ να βοηθούσε. Ή ίσως το φαγητό – φάτε, φάτε, φάτε. Η αυτοκακοποίηση μπορεί να γίνει πολύ χειρότερη. Υπάρχουν άνθρωποι που μισούν πραγματικά τον εαυτό τους. Είναι καταστροφικά άτομα που σκοτώνουν σιγά σιγά τον εαυτό τους, γιατί δεν έχουν το θάρρος να το κάνουν γρήγορα.

Αν παρατηρήσετε αυτοκαταστροφικούς ανθρώπους, θα δείτε ότι προσελκύουν άτομα που τους μοιάζουν. Τι κάνουμε όταν δεν μας αρέσει ο εαυτός μας; Προσπαθούμε να «ναρκωθούμε πίνοντας αλκοόλ για να ξεχάσουμε ότι υποφέρουμε. Αυτή είναι η δικαιολογία που χρησιμοποιούμε. Πού βρίσκουμε αλκοόλ; Πάμε σε μπαρ και μαντέψτε ποιοι βρίσκονται εκεί. Άνθρωποι σαν κι εμάς, που προσπαθούν να ξεφύγουν από τον εαυτό τους, που προσπαθούν να πιούν για να ξεχαστούν. Πίνουμε μαζί, αρχίζουμε να μιλάμε για τον πόνο μας και καταλαβαινόμαστε. Μάλιστα, αρχίζει να μας αρέσει η παρέα. Καταλαβαινόμαστε απόλυτα, γιατί εκπέμπουμε στο ίδιο μήκος κύματος. Είμαστε και οι μεν και οι δε αυτοκαταστροφικοί. Σε πληγώνω και με πληγώνεις – η τέλεια σχέση της κόλασης.

Τι συμβαίνει όταν αλλάζετε; Για έναν κάποιο λόγο, δεν έχετε πια ανάγκη το αλκοόλ. Τώρα νιώθετε καλά όταν είστε μόνοι με τον εαυτό σας, το απολαμβάνετε. Δεν πίνετε πια, αλλά έχετε τους ίδιους φίλους και όλοι πίνουν. Μεθούν, νιώθουν χαρά αλλά εσείς βλέπετε ότι η χαρά τους δεν είναι πραγματική. Αυτό που αποκαλούν χαρά είναι μια επανάσταση απέναντι στον ίδιο τον συναισθηματικό τους πόνο. Σε αυτή τους τη «χαρά» είναι τόσο πληγωμένοι ώστε περνούν καλά όταν πληγώνουν τους άλλους και τον εαυτό τους.

Πλέον δεν ταιριάζετε μαζί τους και φυσικά σας κρατούν κακία γιατί δεν τους συμπαθείτε πια. «Με απορρίπτεις, αφού δεν πίνεις πια μαζί μου»· Τώρα πρέπει να επιλέξετε: μπορείτε να επανέλθετε στις παλιές σας συνήθειες ή να διαλέξετε άλλο μήκος κύματος και να αρχίσετε να συναναστρέφεστε ανθρώπους που αποδέχονται τον εαυτό τους, όπως κι εσείς. Διαπιστώνετε ότι υπάρχει μια άλλη πραγματικότητα, ένα νέο είδος σχέσης και πλέον δεν ανέχεστε συγκεκριμένα είδη καταστροφικής συμπεριφοράς.

Ο άνθρωπος είναι ένα καλάμι που σκέφτεται

«Ο άνθρωπος δεν είναι παρά ένα καλάμι, το πιο αδύνατο της φύσης, αλλά ένα καλάμι που σκέφτεται. Δεν χρειάζεται να οπλιστεί ολόκληρο το σύμπαν για να το σπάσει. Λίγος ατμός, μια σταγόνα νερό, φτάνει για να το σκοτώσει. Μα όταν θα τον έσπαζε το σύμπαν, ο άνθρωπος θα ήταν πιο ευγενής απ’ αυτό που τον σκοτώνει, γιατί ξέρει πως πεθαίνει, και ξέρει το πλεονέκτημα που έχει το σύμπαν επάνω του. Το σύμπαν δεν γνωρίζει τίποτα απ’ αυτό». Στην εικόνα αυτή, στο καλάμι που σκέφτεται, ο Πασκάλ συνδέει την απόγνωση με την επίλεκτη θέση της ανθρώπινης ύπαρξης. Εξηγεί τόσο την αδυναμία όσο και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, τον συνδυασμό των αντιθέσεων, το παράδοξο, ώστε ο άνθρωπος να παρουσιαστεί τελικά ως ένα πλάσμα που η λογική του δεν το βοηθάει.

Ως εκ τούτου, οι θεωρίες περί σωφροσύνης του Μονταίν ή του Επίκτητου δεν είναι αρκετές για τον Πασκάλ. Στις Σκέψεις επιστρέφει διαρκώς στους φιλοσόφους εκείνους που κάποτε ήταν δάσκαλοί του. Για τον Μονταίν λέει ότι παρασύρει τους ανθρώπους στην απάθεια έναντι της σωτηρίας. Κατά την άποψη του Πασκάλ, κανείς από αυτούς τους δύο φιλοσόφους δεν αντιλήφθηκε ότι η αιτία της ανθρώπινης δυστυχίας δεν έγκειται στην αποξένωση από τη λογική. Δεν πρόκειται για την εγκόσμια ευτυχία, αλλά για τη σωτηρία του ανθρώπου πέρα από τη ζωή σε αυτόν τον κόσμο. Και ο δρόμος που οδηγεί εκεί δεν περνάει μέσα από τη λογική αλλά μέσα από την καρδιά.

Η λογική, η νόηση, και η καρδιά είναι κατά τον Πασκάλ τα δύο ουσιώδη γνωστικά όργανα του ανθρώπου. Η λογική και η νόηση είναι υπεύθυνες για μια γνώση η οποία στηρίζεται σε επιχειρήματα, αποδείξεις και συμπεράσματα, όπως στη φιλοσοφία, στη λογική και στις επιστήμες. Αυτά όμως δεν καλύπτουν, κατά τον Πασκάλ, ολόκληρο το εύρος της αλήθειας. Εκτός από τη «λογική της νόησης», υπάρχει και η «λογική της καρδιάς». Η καρδιά, με την αισθητική-διαισθητική ικανότητά της να προσεγγίζει τη γνώση, προχωράει βαθύτερα σε σχέση με τη νόηση. Κατακτά γνώσεις τις οποίες δεν μπορούμε να «αιτιολογήσουμε» και να «αποδείξουμε». Ο Πασκάλ αναφέρει εν προκειμένω ως παράδειγμα το ότι γνωρίζουμε ότι ο χώρος είναι τρισδιάστατος ή ότι οι αριθμοί είναι άπειροι. Ειδικά τα βασικά αξιώματα, που αποτελούν προϋπόθεση των επιστημονικών θεωριών, δεν αναγνωρίζονται με τη λογική αλλά με την καρδιά. Τα αξιώματα τα αισθανόμαστε, τα θεωρήματα τα συνάγουμε, όπως λέει ο ίδιος. Όλες οι μεγάλες θεωρίες, υποστηρίζει ο Πασκάλ, βασίζονται αρχικά σε μια διαίσθηση.

Η αισθητική-διαισθητική ικανότητα της καρδιάς να συνάγει συμπεράσματα δεν φαίνεται μόνο στη διερεύνηση της φύσης, αλλά σε όλους τους τομείς, ιδιαίτερα μάλιστα στον τρόπο που σχετίζονται οι άνθρωποι μεταξύ τους αλλά και στις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους. Υπάρχει μια συγκεκριμένη «λογική», μια γνωστική περιοχή της καρδιάς. Ο Πασκάλ το διατυπώνει ως εξής: «La Coeur a sa raison, que la raison connait pas» – η καρδιά δηλαδή έχει τη δική της «λογική», την οποία η λογική δεν γνωρίζει». Με αυτή τη θέση του ο Πασκάλ εναντιώνεται στην «ορθολογική» παράδοση που κυριαρχεί στη φιλοσοφία από την αρχαιότητα και θέλει ειδικά τις ύψιστες αλήθειες να είναι προσιτές μόνο μέσω της λογικής. Δίνοντας στη «λογική της καρδιάς» το προβάδισμα έναντι της «λογικής της νόησης», αποδεικνύει απεναντίας τις περιορισμένες δυνατότητες και την αδυναμία της νόησης.

Ο Πασκάλ συνειδητοποιεί όμως ότι με τις θέσεις που υποστηρίζει βρίσκεται στο επίκεντρο μιας δημόσιας αντιπαράθεσης και ότι οι αναγνώστες του προέρχονται ως επί το πλείστον από τους κύκλους των λογίων. Για τον λόγο αυτό επιχειρεί στο πιο γνωστό μέρος του βιβλίου, το μέρος του στοιχήματος, ένα στρατηγικό πείραμα. Σε μια αντιπαράθεση με έναν επιφυλακτικό και κοσμικό συνομιλητή, έναν μορφωμένο μπον βιβέρ, δεν χρησιμοποιεί καθόλου τις έννοιες της Θείας Χάριτος και «αίσθηση της καρδιάς». Ακολουθεί την κριτική στάση του συνομιλητή του και προσπαθεί αρχικά να τον πείσει για την ύπαρξη του Θεού με έναν ορθολογικό υπολογισμό.

O Θεός βρίσκεται έξω από την «τάξη του πνεύματος». Συνεπώς, δεν μπορεί να υπάρξει κάποια «κανονική» απόδειξη της ύπαρξής του ή της μη ύπαρξής του. Στη ζωή μας πρέπει να αποφασίσουμε αν θα δεχτούμε ή όχι την ύπαρξη του Θεού. Ο Πασκάλ δεν αφήνει περιθώριο διαφυγής από την απόφαση αυτή. Βρισκόμαστε επομένως σε μια κατάσταση όπου θα πρέπει να ποντάρουμε υπέρ ή κατά της ύπαρξης του Θεού. Και το στοίχημα αυτό αφορά κάτι απείρως σημαντικό: την αιώνια μακαριότητα. Όλα δείχνουν πως η πιθανότητα να ποντάρει κανείς σωστά είναι 50:50. Το ενδεχόμενο όμως ενός μη πεπερασμένου κέρδους καταργεί κατά τον Πασκάλ κάθε στάθμιση πιθανοτήτων. Άρα άνθρωπος πρέπει να ποντάρει υπέρ της ύπαρξης του Θεού, επειδή η πιθανότητα να χάσει δεν μπορεί να συγκριθεί με το πιθανό κέρδος της αιώνιας μακαριότητας. Ακόμη και η λογική, αντιτείνει ο Πασκάλ στον ορθολογιστή συνομιλητή του, ωθεί τον άνθρωπο στην πίστη.

Η επιχειρηματολογία του Πασκάλ όμως δεν τελειώνει στο σημείο αυτό. Διότι ο συνομιλητής του, ο μπον βιβέρ, δεν μπορεί να αποφασίσει πού να ποντάρει και ομολογεί πως είναι ανίκανος να πιστέψει. Τώρα ο Πασκάλ προτείνει μια «μη ορθολογική», μια πρακτική οδό. Ο άνθρωπος πρέπει να φέρεται σαν να πιστεύει, πρέπει να συμμετέχει στα τελετουργικά της θρησκείας και έτσι να μετριάζει τα πάθη του. Πρέπει να ταπεινωθεί, ώστε να προετοιμάσει το έδαφος για την αληθινή πίστη. Ταπεινοφροσύνη και αυτοπεριορισμός της λογικής: Αυτός είναι για τον Πασκάλ ο δρόμος που οδηγεί ακόμη και έναν μορφωμένο άνθρωπο στην πίστη.

Αυτός ο μορφωμένος άνθρωπος έχει πολλά από τα χαρακτηριστικά του συγγραφέα. Στις Σκέψεις ο θρήσκος Πασκάλ αντιπαλεύει με τον επιφυλακτικό ορθολογιστή που υπήρξε κάποτε και από τον οποίο θέλει να απελευθερωθεί. Ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με ένα διπλό πρόσωπο: το ένα επιχειρηματολογεί ορθολογικά και το άλλο διαλογίζεται θρησκευτικά. Και ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο το βιβλίο προσέλκυε πάντα εξίσου τόσο θρησκευόμενους αναγνώστες όσο και αναγνώστες με φιλοσοφικό-ορθολογικό προσανατολισμό. Αλλά και για εκείνους που δεν πιστεύουν, οι Σκέψεις αποτελούν απόδειξη για τη διαυγή σκέψη του συγγραφέα τους, ο οποίος μέσα από μια εξαιρετική ανάλυση της κατάστασης του ανθρώπου καταλήγει σε λανθασμένα συμπεράσματα.

Απόφευγε τις συγκρίσεις. Είναι μια σημαντική πηγή δυστυχίας

Είναι απόλυτα αναγκαίο να αγαπάει κανείς τον εαυτό του, με υγιή αγάπη, για να μπορεί να τον υπομένει και να μην περιπλανιέται.

Ζήσε για σένα, όχι για τον κόσμο. Τα άτομα που δεν ξέρουν να αγαπούν τον εαυτό τους αναζητούν μονίμως την επιβεβαίωση στους άλλους και υποφέρουν στην ιδέα της απόρριψης. 

Για να σπάσουμε την εθιστική αυτή δυναμική, πρέπει να αποδεχτούμε ότι δε γίνεται να τους ικανοποιήσουμε όλους.

Απόφευγε τις συγκρίσεις. Είναι μια σημαντική πηγή δυστυχίας. Πολλοί άνθρωποι έχουν ιδιότητες και προτερήματα που λείπουν από εσένα, όμως κι εσύ έχεις αρετές που λείπουν από τους άλλους. Πάψε να κοιτάζεις πλάι, δεξιά κι αριστερά, και χάραξε ίσια μπροστά τη μοίρα σου.

Μην αναζητάς την τελειότητα. Μην την αναζητάς ούτε στους άλλους ούτε στον εαυτό σου, γιατί η τελειότητα δεν υπάρχει. Αυτό που όντως υπάρχει είναι ένα απέραντο περιθώριο για βελτίωση.

Συγχώρα στον εαυτό σου τα λάθη. Ειδικά τα λάθη του παρελθόντος, αφού πια δεν γίνεται να αλλάξουν ούτε έχουν κάποια χρησιμότητα. Απλώς μάθε από αυτά, ώστε να μην τα επαναλάβεις.

Σταμάτα να αναλύεις. Αντί να κοιτάς τι πήγε άσχημα, είναι πολύ καλύτερα να ενεργείς, αφού αυτό σου επιτρέπει να τελειοποιήσεις τις αρετές σου. Η κίνηση είναι ζωή και επομένως εξέλιξη.

SENECA: ΤΟ ΠΑΘΗΜΑ ΤΟΥ ΑΤΤΑΛΟΥ

Επιστολές στον Λουκίλιο 108,12-16

Σε αυτό το απόσπασμα από τις Επιστολές στον Λουκίλιο, ο Σενέκας παραθέτει μία μαρτυρία της εκπαίδευσής του στον πρακτικό στωικισμό στη σχολή των Σεστίων, η οποία βασιζόταν στην ηθική αυστηρότητα και την αποφυγή της πολυτέλειας.

Δεν υπάρχει τίποτα πιο εύκολο από το να κατευθύνουμε τα νέα πνεύματα στην αγάπη της τιμιότητας και της δικαιοσύνης. Πειθήνιοι και χωρίς ακόμα να έχουν λερωθεί, αυτοί κατακτώνται από την αλήθεια, αν την εκπροσωπεί ένας άξιος δικηγόρος. Εγώ, τουλάχιστον, όταν άκουγα τον Άτταλο να καταφέρεται εναντίον των ελαττωμάτων, της ακράτειας, των κακών της ζωής, ένιωθα συχνά λύπηση για το ανθρώπινο είδος και θεωρούσα αυτόν τον δάσκαλο υψηλό, ανώτερο απ’ όλα όσα σπουδαία υπάρχουν στη γη. 

Όταν έπλεκε το εγκώμιο της φτώχειας, για να δείξει ότι όλα όσα πυροδοτούν τις ανάγκες μας συνιστούν άχρηστο βάρος που είναι κουραστικό να φέρουμε, συχνά ήθελα να βγω φτωχός από τη σχολή. Όταν άρχιζε να επικρίνει με δριμύτητα τις απολαύσεις, να επαινεί την εγκράτεια, τη λιτότητα στα φαγητά, την καθαρότητα της ψυχής που απέχει όχι μόνο από τις αθέμιτες απολαύσεις, αλλά και από τις επιφανειακές, ήμουν έτοιμος να απαγορεύσω στον εαυτό μου κάθε κρίμα λαιμαργίας και φιληδονίας. 

Από αυτά τα μαθήματα, Λουκίλιε, κάτι μου έχει μείνει. Ήμουν έτοιμος με μεγάλο ζήλο να πραγματοποιήσω όλο του το πρόγραμμα- μετά, όταν γύρισα στην καθημερινή μου ζωή, τήρησα λίγες από τις αρχικές καλές μου προθέσεις. Από εδώ προέρχεται η άρνησή μου σε όλη μου τη ζωή για τα στρείδια και τα μανιτάρια. Δεν είναι φαγητά, χρησιμεύουν μόνο στο να διεγείρει κανείς τον ουρανίσκο του ακόμα και όταν είναι χορτάτος. 

Από εδώ η άρνησή μου σε όλη μου τη ζωή να χρησιμοποιήσω αρώματα, γιατί η καλύτερη μυρωδιά ενός ανθρώπινου σώματος είναι να μην έχει καμία. Δεν πίνω πια κρασί, ούτε κάνω ζεστό μπάνιο: το να ξεμυαλίζουμε το σώμα και να το καταπονούμε με σκληρή δουλειά μού φαίνεται μια άχρηστη απόλαυση.

ΣΤΩΪΚΟΙ ΚΑΙ ΣΤΩΪΚΙΣΜΟΣ: ΠΡΟΣΩΠΑ - ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΝΟΣ

Ως τελευταίος εκπρόσωπος τόσο του Αρχαίου Κόσμου, όσο και του Στωϊκισμού, αναγνωρίζεται, όχι ως σχολάρχης αλλά ως απλός κατά βίον στωϊκός, ο εστεμμένος φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (Marcus Aurellius Antoninus, 26 Απριλίου 121 – 17 Μαρτίου 180), Ρωμαίος αυτοκράτωρ κατά τα έτη 161 - 180 μ.α.χ.χ. Ως παιδί, αν και ορφανός, έτυχε πολύ καλής ανατροφής από τον παππού του (σε ηλικία 8 μόλις ετών έγινε δεκτός στον Ιερατικό Σύλλογο της Ρώμης) και λαμπρής μορφώσεως κοντά στον ρήτορα Φρόντωνα (Fronto) και τον Έλληνα σοφιστή Ηρώδη τον Αττικό. Απεμακρύνθη όμως γρήγορα από τα μαθήματα της Ρητορικής, για να αφοσιωθεί σε μελέτη εις βάθος, της Φιλοσοφίας. Τα γραπτά του Κόϊντου Ιουνίου Αρουληνού Ρουστικού (Quintus Iunius Arulenus Rusticus) και οι διδασκαλίες των Cinna Catulus και Claudis Maximus, τον εισήγαγαν στη Στωϊκή Φιλοσοφία, η ηθική της οποίας τον κατεγοήτευσε, και σε ηλικία 12 ετών εφόρεσε το σχήμα των στωϊκών, υιοθετώντας τον απλό τρόπο ζωής τους. 

Τα 12 βιβλία των στοχασμών του («Τα εις Εαυτόν»), τα οποία συνέγραψε στην Ελληνική κατά την περίοδο 170 - 178 περίπου, όταν ήδη ήταν αυτοκράτωρ, αποδεικνύουν πόση εσωτερική ηρεμία και παρηγορία μπορούσε να του προσφέρει η Στωϊκή Διδασκαλία και μάλιστα σε καιρούς ταραχών και συγκρούσεων. Ιδιαιτέρως τον είχε επηρεάσει η διδασκαλία του Επικτήτου. Η αφοριστική μορφή που επέλεξε να δώσει στο έργο του (εκτός από το 1ο βιβλίο) πρέπει να προέρχεται από τον Ηράκλειτο, καθώς ο Μάρκος Αυρήλιος με χαρά προσεγγίζει την διδασκαλία του και εξελίσσει τις σκέψεις του φιλοσόφου σε μορφή προσωπικού διαλογισμού. 

Η φιλοσοφική του θέση ορίζεται από τη σεμνή ένταξη του ανθρώπου σε μία ευρυτέρα συνεξάρτηση και από την αυτονόητη επιθυμία προσφοράς υπηρεσίας στην ανθρώπινη κοινωνία, γι’ αυτό άλλωστε και ως αυτοκράτωρ υπήρξε δικαιότατος, φιλάνθρωπος και ανεκτικός, παρά το ότι αντιμετώπισε συγκεντρωμένα εναντίον του τα δυσκολώτερα των προβλημάτων: η Αρμενία δέχεται την επιδρομή των Πάρθων και ο εκεί πόλεμος διαρκεί έως το 166, έτος κατά το οποίο η Αυτοκρατορία δέχεται την εξ Αρμενίας καταστροφική εισβολή της πανούκλας, η οποία κατέστρεψε τον Αρχαίο Κόσμο με εξόντωση του μεγαλυτέρου τμήματος των αστικών πληθυσμών και δη των πεπαιδευμένων ανθρώπων. Ο διοικητής των λεγεώνων της Συρίας Αβίδιος Κάσσιος, προχωρεί σε στάση και αποστασία, αυτοανακηρυχθείς στην Αντιόχεια «Αυτοκράτωρ της Ανατολής». Οι Μαρκομάνοι Γερμανοί εισβάλλουν στα βόρεια σύνορα και έκτοτε ο αυτοκράτωρ ξοδεύει όλη τη ζωή του εκεί, με εξαίρεση τη σύντομη εκστρατεία στην Ανατολή για την καταστολή της στάσεως του Κασσίου, μέχρι τον θάνατό του στις 17 Μαρτίου 180 στη Vindobona (σημερινή Βιέννη), υπερασπιζόμενος την συνορογραμμή του Δουνάβεως, με ελάχιστες σύντομες επικέψεις του στη Ρώμη. Η πείνα, οι φυσικές καταστροφές και τα οικογενειακά του δράματα, δεδομένου ότι από τα δεκατρία τέκνα του δεν έζησαν παρά μόνον πέντε, συμπληρώνουν το σκηνικό μέσα στο οποίο ο μεγάλος αυτός άνδρας καλείται να εφαρμόσει εμπράκτως τα στωϊκά προτάγματα. 

Όντως, ο Μάρκος Αυρήλιος, εστάθη πάντοτε υπεράνω των πραγμάτων και των υποκειμενισμών, παρέσχε στους ανθρώπους μία άνευ παρεκκλίσεων Δικαιοσύνη και συμπεριεφέρθη με τον πλέον γαλήνιο και ανεξίκακο τρόπο, ακόμη και σε αυτούς τους εχθρούς του: όταν ο στασιαστής και προδότης Κάσσιος εδολοφονήθη από έναν επιτελή του αξιωματικό, ο εστεμμένος φιλόσοφος τον εκήδευσε με όλες τις στρατιωτικές τιμές. Μετεχειρίσθη τους ανθρώπους πάντοτε ως όντα ηθικά, διεμόρφωσε επί το ηπιώτερον την σκληρή νομοθεσία της εποχής και προσεπάθησε να συντάξει ένα σώμα νόμων που να εστιάζει στην ισονομία και την ελευθερία του λόγου (περί «πολιτείας ισονόμου, κατ' ισότητα και ισηγορίαν διοικουμένης...» γράφει ο ίδιος, Α, 14), συνέστησε ειδικό ταμείο για την κήδευση των απόρων πολιτών, περιώρισε την έκλυση των ηθών και την πορνεία, συνέστησε την Κηδεμονευτική Πραιτωρία για την φροντίδα των ορφανών, επέβαλε την υποχρεωτική τήρηση μητρώου γεννήσεων και την ληξιαρχική εγγραφή των πολιτών, εγενίκευσε τις απελευθερώσεις των δούλων και τους έδωσε πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα αλλά και δικαίωμα να κληρονομούν τον κύριό τους σε περίπτωση ελλείψεως συγγενών, απηγόρευσε τις σωματικές τιμωρίες και εδίωξε ποινικώς την συκοφαντία και κανονικώς, ως κακούργημα, τον φόνο δούλου από τον κύριό του, οργάνωσε ένα τέλειο σύστημα επισιτισμού με το οποίο κατέστησε, τουλάχιστον στην χερσόνησο των Απεννίνων, αδυνάτους τους λιμούς, προέβλεψε την απαλλαγή των κατηγορουμένων φρενοβλαβών, ενομοθέτησε την «εύνοια ελευθερίας» (δηλαδή την παραδοχή στις δίκες, σε περιπτώσεις αμφιβολιών, της πιο ευνοϊκής για την ανθρώπινη ελευθερία ερμηνείας) και προσεπάθησε, δίχως όμως επιτυχία, να απομακρύνει τον λαό από τα ειδεχθή θεάματα των αμφιθεάτρων (όταν εστράτευσε τους μονομάχους για τον πόλεμο κατά των Γερμανών, ο όχλος εστασίασε εναντίον του με την κατηγορία ότι ήθελε.. «να τον αποσπάσει από τις διασκεδάσεις και να τον στρέψει στην πληκτική Φιλο σοφία» !! Ο Ernest Renan γράφει πολύ χαρακτηριστικά ότι «οι τακτικοί θαμώνες των αμφιθεάτρων ήσαν τα μόνα πρόσωπα που δεν τον αγαπούσαν καθόλου»). 

Οι δύο ολιγοετείς διωγμοί των χριστιανών από αυτόν τον άγιο και πράο αυτοκράτορα, από 166 έως 168 και από 177 έως 180, ο οποίος στα πρώτα 15 έτη της βασιλείας του τους επροστάτευε όλως ιδιαιτέρως και ενομοθέτησε μάλιστα να δικάζονται όλοι όσοι τους ενοχλούν όχι για κάποιες αξιόποινες πράξεις τους αλλά απλώς λόγω της ιδιότητός τους, αποτελεί μία καλή ιστορική μαρτυρία για το μέγεθος της εγκληματικής, εκείνη την εποχή, δραστηριότητος των τελευταίων, οι οποίοι, υπό την παραφροσύνη των μοντανιστικών ιδεών, επετίθεντο ανοικτά, ακόμη και με βεβηλώσεις συμβόλων και Ιερών ή προτροπές του όχλου σε στάση, κατά ολοκλήρου του κοινωνικού ιστού και του συστήματος αξιών της πεπολιτισμένης ανθρωπότητος (η φράση ότι «απαρνούνται την ζωή παρακινούμενοι από μία στείρα αντιδραστική διάθεση, αντί να θυσιάζονται προς χάριν θέσεων που βασίζονται σε λογικά επιχειρήματα» είναι η μοναδική διασωθείσα αναφορά του Μάρκου Αυρηλίου σε αυτούς). 

Στο ελάχιστο διασωθέν έργο του, που ουσιαστικώς δεν είναι παρά το προσωπικό του ημερολόγιο το οποίο και δεν είναι καν γραμμένο για να διαβασθεί από κοινό, αναφαίνεται ωστόσο, στην πληρότητά της, η υπεύθυνη προθυμία αυτού του φιλοσόφου – αυτοκράτορος για προσφορά υπηρεσιών προς τον άνθρωπο και η θετική υποχρέωση να συνεργασθεί από την θέση του και με όλες του τις δυνάμεις για την διατήρηση του συνόλου, μέλος του οποίου αισθανόταν και ο ίδιος ότι αποτελεί. Μέσα από αυτή την εκπληκτική κατάθεσή του, ο εστεμμένος φιλόσοφος, ο οποίος κατά το πέρασμά του από την Αθήνα είχε μυηθεί και στα αγιώτατα Μυστήρια των Ευμολπιδών («Ελευσίνια»), αποτολμά την τολμηρή κατάδυση στις σχεδόν απρόσιτες για τους θνητούς ρίζες του «καθήκοντος», με βαθιά συνείδηση του εφημέρου του βίου των θνητών αλλά, από την άλλη, και του αιωνίου της Προνοίας του Κόσμου. Η ενδοσκοπική αυτή «λέξη» του εστεμμένου φιλοσόφου, παραδόξως για τον σημερινό μονομερή, μονολιθικό και μονοθεϊστή άνθρωπο, δεν τον κάνει ωστόσο αναχωρητή και απόκοσμο, αλλ’ αντιθέτως έναν βαθύτατα κοινωνικό και ανθρώπινο άνδρα που κηρύσσει δίχως την παραμικρή επιφύλαξη ότι: «οι άνθρωποι γεγόνασιν αλλήλων ένεκεν, ή δίδασκε ή φέρε» (Η, 59) δηλ. το ότι όλοι μας έχουμε δημιουργηθεί για χάρη των συναθρώπων μας τους οποίους οφείλουμε ή να καλλιεργήσουμε ή να τους υπομείνουμε. 

Εγκαταλελειμμένος εν μέσω απείρων εχθρών, αναξίων συνανθρώπων αλλά και προδοτών, πληττόμενος από αλλεπάλληλες συμφορές, ο Μάρκος Αυρήλιος στέκει γαλήνιος και ακλόνητος, δίχως να ελπίζει σε οποιαδήποτε έξωθεν βοήθεια ή «θαύμα», αλλά πιστός μόνον στο φως, την ομορφιά και την ηρεμία του εσωτερικού του κόσμου, αυτάρκης και θεϊκός μέσα στο θνητό του κορμί (ως οργανικό μέλος του Παντός και τμήμα του Θεού από τον οποίο προήλθε και στον οποίο πρέπει μετά θάνατον να επιστρέψει) δίδοντας έκτοτε στους ανθρώπους το αιώνιο άριστο παράδειγμα της ενσάρκου Αγαθότητος και Δικαιοσύνης. Το ότι ο Μάρκος Αυρήλιος προετίμησε την Ελληνική ως γλώσσα τον στοχασμών του, μπορεί να εξηγηθεί ως προσπάθεια να αποφύγει τον υπέρμετρο ρητορισμό της λογοτεχνικής παραγωγής των ημερών του. Από την άλλη, ο λογοτεχνικός τίτλος «Τα Εις Εαυτόν», δηλαδή «οι συζητήσεις με τον εαυτό μου» που επέλεξε ο ίδιος, απαντάται για πρώτη φορά στην Ελληνική Λογοτεχνία και είναι άλλωστε αμφίβολλο αν είχε πρόθεση να το εκδώσει. Το πότε μετά τον θάνατό του εδημοσιεύθη το έργο του, παραμένει άγνωστο. Η επανέκδοσή του πάντως, το 1558 στη Ζυρίχη, στηρίζεται σε μια έκδοση του 10ου αιώνος από τον Αρέθα. Το έργο πάντως έγινε και πάλι αντικείμενο εντόνου ενδιαφέροντος τον 18ο αιώνα, όπως λ.χ. από τον Φρειδερίκο τον Μεγάλο. Σώζονται επίσης σε λατινική γλώσσα κάποιες επιστολές του προς τον Fronto και αποσπάσματα μίας ομιλίας του (Dessau 9340). 

Η εθνική Ρώμη ετίμησε αυτόν τον άγιο, ευσεβή, γαλήνιο και ενάρετο άνδρα με πολυάριθμα αγάλματά του, μεταξύ των οποίων ο περίφημος «ιππεύς του Καπιτωλίου», αλλά και η έκτοτε πεπαιδευμένη ανθρωπότητα με τον απεριόριστο σεβασμό της που συνοψίζεται αρκετά χαρακτηριστικά στα λόγια του Renan «κανένας συνετός άνθρωπος δεν θα αρνηθεί ότι υπήρξε μία μεγάλη ψυχή, αλλά και ένα μεγάλο πνεύμα που έζησε στα απέραντα βάθη του καθήκοντος και της συνειδητότητος… το μεγαλείο του δεν θα αμφισβητηθεί ποτέ, διότι στηρίζεται επάνω σε αυτό που δεν θα χαθεί, δεν θα φθαρεί ποτέ, δηλαδή επάνω στην εξοχότητα της καρδιάς». 

Ενδεικτικά ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΒΙΟΥ ο Μάρκος Αυρήλιος σημειώνει: «Μην ενεργείς δίχως την θέλησή σου, δίχως το πνεύμα της κοινής ωφελείας, δίχως συγκρότηση ή από αντίδραση. Μην προσπαθείς να κάνεις πιο όμορφη την σκέψη σου με ψεύτικα στολίδια ή πολυλογίες και μην καταπιάνεσαι με τα πάντα. Ο Θεός που είναι μέσα σου, ας είναι ο προστάτης ενός όντος αρσενικού, μεστωμένου, πολιτικού, πολιτισμένου, αρχοντικού και συγκροτημένου, ωσάν εκείνον που περιμένει ήρεμα τη λήξη του βίου, δίχως να χρειάζεται με όρκους να το αποδείξει ή με την ανθρώπινη μαρτυρία. Γαλήνιος, δίχως την ανάγκη της έξωθεν βοηθείας ή της παρηγορίας που παρέχουν οι άλλοι. Διότι όρθιος πρέπει να στέκεις, όχι ορθωμένος από τους άλλους». («ΜΗΤΕ ΑΚΟΥΣΙΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙ ΜΗΤΕ ΑΚΟΙΝΩΝΗΤΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΕΞΕΤΑΣΤΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΘΕΛΚΟΜΕΝΟΣ. ΜΗΤΕ ΚΟΜΨΕΙΑ ΤΗΝ ΔΙΑΝΟΙΑΝ ΣΟΥ ΚΑΛΛΩΠΙΖΕΤΩ. ΜΗΤΕ ΠΟΛΥΡΡΗΜΩΝ ΜΗΤΕ ΠΟΛΥΠΡΑΓΜΩΝ ΕΣΟ. ΕΤΙ ΔΕ Ο ΕΝ ΣΟΙ ΘΕΟΣ ΕΣΤΩ ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ ΖΩιΟΥ ΑΡΡΕΝΟΣ ΚΑΙ ΠΡΕΣΒΥΤΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΑΙΟΥ ΚΑΙ ΑΡΧΟΝΤΟΣ ΑΝΕΤΕΤΑΧΟΤΟΣ ΕΑΥΤΟΝ, ΟΙΟΣ ΑΝ ΕΙΗ ΤΙΣ ΠΕΡΙΜΕΝΩΝ ΤΟ ΑΝΑΚΛΗΤΙΚΟΝ ΕΚ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΕΥΛΥΤΟΣ, ΜΗΤΕ ΟΡΚΟΥ ΔΕΟΜΕΝΟΣ ΜΗΤΕ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΙΝΟΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ. ΕΝ ΔΕ ΤΟ ΦΑΙΔΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΡΟΣΔΕΕΣ ΤΗΣ ΕΞΩΘΕΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΡΟΣΔΕΕΣ ΗΣΥΧΙΑΣ, ΗΝ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΕΧΟΥΣΙΝ. ΟΡΘΟΝ ΟΥΝ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗ, ΟΥΧΙ ΟΡΘΟΥΜΕΝΟΝ») 

Ενδιαφέρουσα εξάλλου είναι και η ακόλουθη προτροπή του για μία ανθρωπιστική ορθοπραξία: «Σε δύο πράγματα πρέπει να έχεις διαρκή ετοιμότητα. Στο να πράττεις μόνο εκείνα που σου εμπνέει η λογική του Ηγεμονικού σου και της ορθοπραξίας, με σκοπό την ωφέλεια των ανθρώπων, και στο να είσαι ικανός να μεταβάλλλεις τη γνώμη σου αν τυχόν βρεθεί κανείς και σε διορθώσει ή να σε βγάλει από κάποια προκατάληψη, και αυτό με γνώμονα το αν προάγεται η δικαιοσύνη και η κοινή ωφέλεια και όχι αν κάτι εφάνη ευχάριστο ή ένδοξο».

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι: Ι. ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΛΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

3.5. Μυστικισμός και μαθηματικά

Στην εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη η θέση των Πυθαγορείων στην πνευματική σκηνή της Ελλάδας είναι πλήρως κατοχυρωμένη. Οι πιο σημαντικές επιτεύξεις στα μαθηματικά και την αστρονομία προέρχονται από τον κύκλο των Πυθαγορείων: το λεγόμενο πυθαγόρειο θεώρημα, η ανακάλυψη των ασύμμετρων μεγεθών, η σφαιρικότητα του σύμπαντος, η κίνηση της Γης. Η θεωρία της μουσικής, προνομιακό πεδίο μελέτης των Πυθαγορείων, έχει αναδειχθεί σε αυτόνομο μαθηματικό κλάδο. Αλλά και στη φιλοσοφία όλοι αναγνωρίζουν την ιδιαιτερότητα της πυθαγόρειας παράδοσης, χαρακτηριστικό γνώρισμα της οποίας είναι η πρωταρχική σημασία των αριθμών. Μιλώντας συλλογικά για τους «λεγόμενους Πυθαγορείους», ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει τη συμβολή τους στη φιλοσοφική σκέψη και θεωρεί ότι «η συστηματική ενασχόλησή τους με τα μαθηματικά τούς οδήγησε στην πεποίθηση ότι οι αρχές των μαθηματικών είναι και αρχές όλων των όντων» (Μετά τα φυσικά Α5 985b24-26). Βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας των Πυθαγορείων είναι η σύλληψη όλου του σύμπαντος ως «αρμονίας και αριθμού», μια σύλληψη που, κατά τον Αριστοτέλη, προήλθε από την ανακάλυψή τους ότι «οι ιδιότητες και οι αναλογίες των μουσικών αρμονιών ανάγονται στους αριθμούς» (Μετά τα φυσικά Α5 985b32-986a4). Όσο για τον Πλάτωνα, κοινή είναι η πεποίθηση ότι είναι βαθύτατα επηρεασμένος από την πυθαγόρεια κοσμοθεωρία: υιοθετεί την αθανασία της ψυχής και τη μετεμψύχωση, ταυτίζει τη μέθοδο της φιλοσοφίας με τη μέθοδο των μαθηματικών, προβάλλει τη γεωμετρική δομή του σύμπαντος και ιδρύει τη δική του σχολή (την πλατωνική Ακαδημία) στα πρότυπα της οργάνωσης των Πυθαγορείων.

Εκατό χρόνια λοιπόν μετά τον Πυθαγόρα, η σχολή που αυτός ίδρυσε ως θρησκευτική αδελφότητα έχει στραφεί προς τη μαθηματική φιλοσοφία και έχει σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη των βασικότερων κλάδων της ελληνικής επιστήμης. Δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι στην πορεία της εξέλιξής τους οι πυθαγόρειες κοινότητες αποκαθήλωσαν την ιερή εικόνα του πνευματικού τους πατέρα ή ότι εγκατέλειψαν τα δόγματά του· εξακολουθούσαν να υπερασπίζονται τον ομαδικό τρόπο ζωής, φρόντιζαν για τον εξαγνισμό της ψυχής τους, διατηρούσαν τις πολιτικές τους βλέψεις. Πώς μπόρεσαν όμως οι Πυθαγόρειοι να συνδυάσουν δημιουργικά τη βαθιά θρησκευτικότητα με τη μαθηματική επιστήμη;

Για τον σύγχρονο άνθρωπο αυτός ο συνδυασμός είναι αδιανόητος - η επιστήμη τοποθετείται στους αντίποδες της θρησκείας και του μυστικισμού. Αν παρακολουθήσουμε ωστόσο τη μακρά ιστορία της ανθρώπινης σκέψης, θα διαπιστώσουμε ότι αυτή η αντίληψη δεν είναι καθόλου αυτονόητη. Ειδικότερα τα μαθηματικά είχαν πάντοτε ιδιαίτερη αίγλη στους μυστικιστικούς κύκλους. Το οικοδόμημα της μαθηματικής σκέψης είναι προϊόν της μεγαλύτερης δυνατής αφαίρεσης. Το χαρακτηρίζει η αυστηρότητα, η εσωτερική συνέπεια, η πληρότητα, όλα εκείνα δηλαδή τα στοιχεία που απουσιάζουν από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Αν σκεφτεί μάλιστα κανείς ότι τα μαθηματικά αναπτύχθηκαν αρκετά νωρίς στην Ελλάδα, καταλαβαίνει γιατί αποτέλεσαν το υπόδειγμα της τελειότητας σε έναν κόσμο που έμοιαζε ακόμη χαοτικός και ανεξερεύνητος. Όποιος αντιμετωπίζει με καχυποψία την καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία και αναζητεί κάπου αλλού ένα σύμπαν σταθερότητας και αρμονίας (στην τελετουργική μέθεξη, στον εξαγνισμό της ψυχής του ή στις αμετάβλητες φιλοσοφικές έννοιες) είναι φυσικό να γοητεύεται από τη μαθηματική σκέψη. Μπορούμε να διακρίνουμε στο εσωτερικό της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας μια ισχυρή παράδοση που αξιοποιεί τη συγγένεια μαθηματικών και φιλοσοφίας. Η τάση αυτή ξεκινά από τον Αναξίμανδρο, περνά από τους Πυθαγορείους και τον Παρμενίδη και καταλήγει στον Πλάτωνα και τις ποικίλες μορφές του πλατωνισμού. Τώρα ίσως αντιλαμβανόμαστε γιατί ο συνδυασμός μαθηματικής επιστήμης και μυστικισμού, που χαρακτηρίζει την πυθαγόρεια φιλοσοφία, δεν είναι τόσο παράλογος.