ΟΜΗΡΟΣ: Ὀδύσσεια (16.1-16.59)

Ραψωδία π' Ἀναγνωρισμὸς Ὀδυσσέως ὑπὸ Τηλεμάχου

Τὼ δ᾽ αὖτ᾽ ἐν κλισίῃ Ὀδυσεὺς καὶ δῖος ὑφορβὸς
ἐντύνοντ᾽ ἄριστον ἅμ᾽ ἠοῖ, κηαμένω πῦρ,
ἔκπεμψάν τε νομῆας ἅμ᾽ ἀγρομένοισι σύεσσι·
Τηλέμαχον δὲ περίσσαινον κύνες ὑλακόμωροι,
5 οὐδ᾽ ὕλαον προσιόντα. νόησε δὲ δῖος Ὀδυσσεὺς
σαίνοντάς τε κύνας, περί τε κτύπος ἦλθε ποδοῖϊν.
αἶψα δ᾽ ἄρ᾽ Εὔμαιον ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·
«Εὔμαι᾽, ἦ μάλα τίς τοι ἐλεύσεται ἐνθάδ᾽ ἑταῖρος
ἢ καὶ γνώριμος ἄλλος, ἐπεὶ κύνες οὐχ ὑλάουσιν,
10 ἀλλὰ περισσαίνουσι· ποδῶν δ᾽ ὑπὸ δοῦπον ἀκούω.»
Οὔ πω πᾶν εἴρητο ἔπος, ὅτε οἱ φίλος υἱὸς
ἔστη ἐνὶ προθύροισι. ταφὼν δ᾽ ἀνόρουσε συβώτης,
ἐκ δ᾽ ἄρα οἱ χειρῶν πέσον ἄγγεα, τοῖς ἐπονεῖτο,
κιρνὰς αἴθοπα οἶνον. ὁ δ᾽ ἀντίος ἦλθεν ἄνακτος,
15 κύσσε δέ μιν κεφαλήν τε καὶ ἄμφω φάεα καλὰ
χεῖράς τ᾽ ἀμφοτέρας· θαλερὸν δέ οἱ ἔκπεσε δάκρυ.
ὡς δὲ πατὴρ ὃν παῖδα φίλα φρονέων ἀγαπάζῃ
ἐλθόντ᾽ ἐξ ἀπίης γαίης δεκάτῳ ἐνιαυτῷ,
μοῦνον τηλύγετον, τῷ ἔπ᾽ ἄλγεα πολλὰ μογήσῃ,
20 ὣς τότε Τηλέμαχον θεοειδέα δῖος ὑφορβὸς
πάντα κύσεν περιφύς, ὡς ἐκ θανάτοιο φυγόντα·
καί ῥ᾽ ὀλοφυρόμενος ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·
«ἦλθες, Τηλέμαχε, γλυκερὸν φάος· οὔ σ᾽ ἔτ᾽ ἐγώ γε
ὄψεσθαι ἐφάμην, ἐπεὶ οἴχεο νηῒ Πύλονδε.
25 ἀλλ᾽ ἄγε νῦν εἴσελθε, φίλον τέκος, ὄφρα σε θυμῷ
τέρψομαι εἰσορόων νέον ἄλλοθεν ἔνδον ἐόντα.
οὐ μὲν γάρ τι θάμ᾽ ἀγρὸν ἐπέρχεαι οὐδὲ νομῆας,
ἀλλ᾽ ἐπιδημεύεις· ὣς γάρ νύ τοι εὔαδε θυμῷ,
ἀνδρῶν μνηστήρων ἐσορᾶν ἀΐδηλον ὅμιλον.»
30 Τὸν δ᾽ αὖ Τηλέμαχος πεπνυμένος ἀντίον ηὔδα·
«ἔσσεται οὕτως, ἄττα· σέθεν δ᾽ ἕνεκ᾽ ἐνθάδ᾽ ἱκάνω,
ὄφρα σέ τ᾽ ὀφθαλμοῖσιν ἴδω καὶ μῦθον ἀκούσω,
ἤ μοι ἔτ᾽ ἐν μεγάροις μήτηρ μένει, ἦέ τις ἤδη
ἀνδρῶν ἄλλος ἔγημεν, Ὀδυσσῆος δέ που εὐνὴ
35 χήτει ἐνευναίων κάκ᾽ ἀράχνια κεῖται ἔχουσα.»
Τὸν δ᾽ αὖτε προσέειπε συβώτης, ὄρχαμος ἀνδρῶν·
«καὶ λίην κείνη γε μένει τετληότι θυμῷ
σοῖσιν ἐνὶ μεγάροισιν· ὀϊζυραὶ δέ οἱ αἰεὶ
φθίνουσιν νύκτες τε καὶ ἤματα δάκρυ χεούσῃ.»
40 Ὣς ἄρα φωνήσας οἱ ἐδέξατο χάλκεον ἔγχος·
αὐτὰρ ὅ γ᾽ εἴσω ἴεν καὶ ὑπέρβη λάϊνον οὐδόν.
τῷ δ᾽ ἕδρης ἐπιόντι πατὴρ ὑπόειξεν Ὀδυσσεύς·
Τηλέμαχος δ᾽ ἑτέρωθεν ἐρήτυε φώνησέν τε·
«ἧσο, ξεῖν᾽· ἡμεῖς δὲ καὶ ἄλλοθι δήομεν ἕδρην
45 σταθμῷ ἐν ἡμετέρῳ· παρὰ δ᾽ ἀνὴρ ὃς καταθήσει.»
Ὣς φάθ᾽, ὁ δ᾽ αὖτις ἰὼν κατ᾽ ἄρ᾽ ἕζετο· τῷ δὲ συβώτης
χεῦεν ὕπο χλωρὰς ῥῶπας καὶ κῶας ὕπερθεν·
ἔνθα καθέζετ᾽ ἔπειτα Ὀδυσσῆος φίλος υἱός.
τοῖσιν δὲ κρειῶν πίνακας παρέθηκε συβώτης
50 ὀπταλέων, ἅ ῥα τῇ προτέρῃ ὑπέλειπον ἔδοντες,
σῖτον δ᾽ ἐσσυμένως παρενήεεν ἐν κανέοισιν,
ἐν δ᾽ ἄρα κισσυβίῳ κίρνη μελιηδέα οἶνον·
αὐτὸς δ᾽ ἀντίον ἷζεν Ὀδυσσῆος θείοιο.
οἱ δ᾽ ἐπ᾽ ὀνείαθ᾽ ἑτοῖμα προκείμενα χεῖρας ἴαλλον.
55 αὐτὰρ ἐπεὶ πόσιος καὶ ἐδητύος ἐξ ἔρον ἕντο,
δὴ τότε Τηλέμαχος προσεφώνεε δῖον ὑφορβόν·
«ἄττα, πόθεν τοι ξεῖνος ὅδ᾽ ἵκετο; πῶς δέ ἑ ναῦται
ἤγαγον εἰς Ἰθάκην; τίνες ἔμμεναι εὐχετόωντο;
οὐ μὲν γάρ τί ἑ πεζὸν ὀΐομαι ἐνθάδ᾽ ἱκέσθαι.»

***

Οι δυο τους πάλι, ο Οδυσσέας και πλάι ο θείος χοιροβοσκός,
ανάβοντας χαράματα φωτιά, ετοίμαζαν το πρωινό τους —
στο μεταξύ, με τη δική τους προτροπή, βγήκαν οι άλλοι
στη βοσκή με τους συναθροισμένους χοίρους.
Ωστόσο οι σκύλοι, που γαβγίζουνε τους ξένους, μόλις τον είδαν
τον Τηλέμαχο να πλησιάζει, έτρεξαν γύρω του κουνώντας την ουρά τους —
δεν τον εγάβγισαν. Το πήρε ο θείος Οδυσσέας είδηση
που τα σκυλιά τον χάιδευαν με την ουρά τους, κι ήλθε στα αφτιά του
χτύπος από βήματα. Αμέσως γύρισε στον Εύμαιο μιλώντας,
και πέταξαν τα λόγια του σαν τα πουλιά:
«Εύμαιε, κάποιος σύντροφος μέλλεται σε λίγο να φανεί,
μπορεί και γνώριμος· γιατί δεν αλυχτούν οι σκύλοι,
μονάχα παίζουν την ουρά τους γύρω του, κι ακόμη ακούω
10 βήματα, τον χτύπο τους.»
Δεν πρόλαβε να πει τον λόγο του, κι ο αγαπημένος γιος του
πρόβαλε στη θύρα. Τα ᾽χασε ο χοιροβοσκός,
κι όπως πετάχτηκε όρθιος, του πέφτουν οι κούπες απ᾽ το χέρι,
που τις ετοίμαζε να συγκεράσει κρασί σπινθηροβόλο.
Τρέχοντας, με τον κύρη του αντικρίστηκε και βουρκωμένος τον ασπάστηκε
στην κεφαλή, στα δυο ωραία του μάτια, στα δυο του χέρια.
Με πόση αγάπη ένας πατέρας υποδέχεται τον γιο του,
που γύρισε επιτέλους από χώρα μακρινή πάνω στα δέκα χρόνια,
μοναχογιός μονάκριβος, μεγαλωμένος με βάσανα και κόπο·
20 έτσι και τον θεόμορφο Τηλέμαχο τον έσφιξε στην αγκαλιά του
ο θείος χοιροβοσκός και τον εγέμισε φιλήματα,
σάμπως να γλίτωσε από θάνατο.
Ολοφυρόμενος τον προσφωνούσε και σαν πουλιά τα λόγια του πετούσαν:
«Ήλθες, γλυκό μου φως! Κι εγώ δεν έλεγα πως θα σε ξαναδούν τα μάτια μου, αφότου εμίσεψες με το καράβι σου στην Πύλο.
Μα τώρα εμπρός, κόπιασε μέσα, παιδί μου αγαπημένο,
να σε χαρεί η ψυχή μου βλέποντας πως είσαι πάλι εδώ,
φτασμένος απ᾽ τα ξένα.
Έτσι κι αλλιώς δεν συνηθίζεις να ᾽ρχεσαι στα χτήματα
και στους βοσκούς σου· μένεις στην πόλη πιο πολύ. Μπορεί
να νιώθεις μέσα σου και κάποια απόλαυση βλέποντας με τα μάτια σου
το καταστροφικό σινάφι των μνηστήρων.»
30 Κι ο συνετός Τηλέμαχος ανταποκρίθηκε:
«Μεγάλη μου χαρά, καλέ μου γέροντα· για τη δική σου εξάλλου χάρη
βρίσκομαι εδώ, για να σε δουν τα μάτια μου, τον λόγο σου
ν᾽ ακούσω, ανίσως είναι ακόμη στο παλάτι η μάνα μου,
ή μήπως κιόλας κάποιος άλλος άντρας την κοιμήθηκε,
κι απόμεινε του Οδυσσέα η κλίνη αδειανή, γυμνή,
γεμάτη αράχνες που την ασχημίζουν.»
Πήρε ξανά τον λόγο ο Εύμαιος, της συντροφιάς του ο πρώτος:
«Μένει και παραμένει στο παλάτι, καρτερικά υπομένοντας·
φεύγουν οι μέρες της κι οι νύχτες όλες,
χάνονται μες στη συμφορά, κι αυτή μουσκεύει με τα δάκρυά της.»
40 Είπε, και πήρε από το χέρι του το χάλκινό του δόρυ.
Εκείνος μέσα πέρασε πατώντας το λίθινο κατώφλι,
προχώρησε κι ο Οδυσσέας υποχώρησε, πήγε ο πατέρας του να σηκωθεί,
αλλά από μέρους του ο Τηλέμαχος τον εμποδίζει λέγοντας:
«Κάθησε, ξένε μου· θα βρούμε εμείς αλλού τη θέση μας
σ᾽ αυτή τη στάνη· δική μας είναι, υπάρχει ο άνθρωπος
που θα με βάλει να καθήσω.»
Έτσι του μίλησε, κι αυτός μετακινήθηκε και ξανακάθησε·
τότε ο χοιροβοσκός έστρωσε κάτω χλοερά κλαδιά κι απάνω τους
προβιά, όπου κι ακούμπησε ο αγαπημένος γιος του Οδυσσέα.
Ευθύς τους έφερε μπροστά τους πινάκια
50 με κρέατα ψημένα, όσα περίσσεψαν από το χθεσινό τους δείπνο.
Κι ακόμη με σπουδή γέμισε τα πανέρια τους ψωμί και συγκερνούσε
στη γαβάθα το γλυκόπιοτο κρασί —
πήγε μετά κι αντίκρυ κάθησε στον θείο Οδυσσέα.
Εκείνοι τότε απλώνουν στο έτοιμο φαγητό τα χέρια τους,
κι όταν εκόρεσαν τον πόθο τους για το φαΐ και το πιοτό,
γύρισε ο Τηλέμαχος στον θεϊκό χοιροβοσκό και τον προσφώνησε:
«Πες μου, παππούλη, από πού μας ήλθε ο ξένος; πώς έτσι και τον έφεραν
προς την Ιθάκη οι ναυτικοί; για ποια γενιά τους καμαρώνουν;
Γιατί φαντάζομαι δεν έφτασε πεζός αυτός στα μέρη μας.»

Νευροδιαφορετικότητα

Κάποιες από τις έννοιες που ακούμε όλο και πιο συχνά στον ευρύτερο χώρο της ψυχικής – και όχι μόνο – υγείας αφορούν στην Νευροποικιλότητα ή νευροποικιλομορφία ή νευροδιαφορετικότητα (Neurodiversity), καθώς και στα Νευροδιαφορετικά ή Νευροαποκλίνοντα άτομα (Neurodivergent people).

Τι είναι στην ουσία η νευροδιαφορετικότητα και σε ποιους απευθύνεται;

Η νευροδιαφορετικότητα είναι η έννοια που περιγράφει πως:

α) όλοι οι άνθρωποι έχουμε ένα ευρύ φάσμα νευρογνωστικών ικανοτήτων,
β) οι παραλλαγές του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι φυσιολογικές και
γ) ο τρόπος με τον οποίο επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες διαφέρει από άτομο σε άτομο.

Αυτή η διαφοροποίηση είναι μια εξαιρετικά κοινή πτυχή της κοινωνίας μας. Ας μην πάμε μακριά, ας αναλογιστούμε απλά πόσο διαφορετικά απλώνουμε τα πλυμένα ρούχα μας ή πόσο μοναδικά αντιδράμε σε μια έκπληξη.

Κάνοντας μια αναδρομή, καλό είναι να γνωρίζουμε πως ο όρος νευροδια-φορετικότητα επινοήθηκε και υποστηρίχθηκε επιστημονικά σχεδόν 25 χρόνια πριν, από την σπουδαία Αυστραλή και αυτιστική κοινωνιολόγο Judy Singer, στην διπλωματική της εργασία με τίτλο «Παράξενοι άνθρωποι - Η γέννηση της κοινότητας ανάμεσα στους ανθρώπους στο «αυτιστικό φάσμα».

Μια προσωπική εξερεύνηση ενός νέου κοινωνικού κινήματος που βασίζεται στη νευρολογική ποικιλομορφία». Για να χρησιμοποιηθεί η κοινή ορολογία της εποχής, η λέξη νευροδιαφορετικότητα αρχικά περιέγραφε άτομα στο φάσμα του αυτισμού, με αυτισμό ή με σύνδρομο Άσπεργκερ.

Η ίδια η Σίνγκερ στην ερώτηση τι είναι νευροδιαφορετικότητα, μας απαντά με ένα άλλο πολύ εύστοχο ερώτημα:

“Γιατί να μην οικειοποιηθούμε παρομοιώσεις βασισμένες στην βιοποικιλότητα, για παράδειγμα, για να προωθήσουμε τους σκοπούς ατόμων με αναπηρίες; Γιατί να μην προτείνουμε ότι όπως η βιοποικιλότητα είναι απαραίτητη για την σταθερότητα ενός οικοσυστήματος, έτσι και η νευροποικιλότητα μπορεί να είναι απαραίτητη για την πολιτιστική σταθερότητα;”

Και πράγματι, αν το καλοσκεφτούμε, όλοι μας έχουμε ταλέντα τα οποία καλλιεργούμε και μας κάνουν να νιώθουμε περήφανοι για τον εαυτό μας, καθώς και αδυναμίες για τις οποίες ανησυχούμε και με τις οποίες παλεύουμε.

Αυτό, όμως, που μας κάνει να εξελισσόμαστε και να προχωράμε παρακάτω είναι όλα τα χαρακτηριστικά μας στο σύνολο. Φανταστείτε για λίγο πώς ακούγεται το να υποστηρίζουμε την ύπαρξη μόνο ενός σωστού τρόπου σκέψης… δεν μοιάζει λίγο σαν να λέμε ότι υπάρχει μόνο μία σωστή φυλή, κουλτούρα ή φύλο;

Ευτυχώς σήμερα είναι πολλοί οι επιστήμονες και οι ερευνητές ανά τον κόσμο που, προερχόμενοι από τον χώρο κυρίως της νευροεπιστήμης, αρνούνται να αποδεκτούν πως υπάρχει μόνο ένας φυσιολογικός και κατ’ επέκταση «υγιής» τύπος εγκεφάλου.

Στα πλαίσια δε της διεπιστημονικότητας, γνωρίζουμε πλέον με βεβαιότητα πως η διαμόρφωση της μοναδικότητάς μας είναι μια απέραντη υπέροχη μίξη τόσο χημικής όσο και κοινωνικής και πολιτισμικής φύσης.

Γι’ αυτό, λοιπόν, όπως κάθε άλλος τύπος διαφορετικότητας, έτσι και η νευροδιαφορετικότητα επηρεάζεται εξίσου από το κοινωνικό, οικονομικό, εκπαιδευτικό και πολιτισμικό περιβάλλον, και πιο συγκεκριμένα από την άνιση κατανομή της κοινωνικής δύναμης και τις διακρίσεις.

Έτσι, εάν το οικογενειακό, σχολικό ή/και εργασιακό περιβάλλον στο οποίο ζει ένα νευροδιαφορετικό άτομο αδυνατεί να αποδεχτεί τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, τότε η διαφορετικότητα αυτού του ατόμου δεν μπορεί να βρει χώρο έκφρασης και ύπαρξης, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να αξιοποιηθεί ούτε να χρησιμοποιηθεί ως απεριόριστη πηγή δημιουργικών δυνατοτήτων.

Από την άλλη πλευρά, η νευροδιαφορετικότητα για μερικούς ανθρώπους που κατάφεραν είτε από τύχη είτε μετά από προσπάθεια να βρεθούν σε φιλικά προς τη διαφορετικότητά τους περιβάλλοντα, μπορεί να τους προσφέρει μεγάλο ακαδημαϊκό ή εργασιακό πλεονέκτημα, ειδικά εάν βρεθούν σε θέσεις που στηρίζονται σε αυτούς και τις ιδιαιτερότητές τους.

Είναι η νευροδιαφορετικότητα αναπηρία;

Ο όρος αναπηρία απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή στη χρήση του, ειδικά σήμερα που τα όρια της αναπηρίας, της ειδικής ανάγκης και της διαφορετικότητας γίνονται όλο και πιο θολά. Μέσα σε αυτό το κλίμα, η γενικότερη τάση της επιστημονικής κοινότητας είναι να μην συνδέει την νευροδιαφορετικότητα με την αναπηρία.

Άλλωστε οι δυνατότητες των νευροδιαφορετικών ατόμων μπορούν και μεταβάλλονται ανάλογα με τις συνθήκες στις οποίες βρίσκονται, φαινόμενο που δεν παρατηρείται σε ζητήματα αναπηρίας. Παρότι η απάντηση περί αναπηρίας δεν έχει πάρει ακόμη μία καθολική μορφή, αυτό που είναι ευρύτερα αποδεκτό σήμερα, είναι πως η νευροδιαφορετικότητα επαφίεται στην ιδέα ότι συγκεκριμένες αναπτυξιακές διαταραχές, δεν είναι διαταραχές, αλλά απλώς φυσιολογικές παραλλαγές του εγκεφάλου.

Κατ’ επέκταση τα άτομα με αυτές τις παραλλαγές εμφανίζουν συγκεκριμένα θετικά και αρνητικά χαρακτηριστικά.

Για παράδειγμα, νευροδιαφορετικοί μαθητές μπορεί να είναι πραγματικά δημιουργικοί, να έχουν έναν ανορθόδοξο τρόπο σκέψης ή/και να είναι παρορμητικοί, στην ουσία μπορεί να σημαίνει ότι θα βρουν τον τρόπο να εκφράσουν απόψεις που άλλοι γύρω τους θα δυσκολεύονταν.

Πράγματι, τα άτομα με ΔΕΠΥ συχνά δείχνουν υψηλά επίπεδα πάθους, ορμής και εφευρετικής σκέψης. Άραγε αυτό σημαίνει πως όλοι οι παρορμητικοί μαθητές ανήκουν στην συμπτωματολογία της ΔΕΠΥ ή πως τα άτομα με ΔΕΠΥ πρέπει να εμφανίζουν κοινή συμπεριφορά με όλους τους παρορμητικούς ή δημιουργικούς μαθητές; Σύμφωνα με την νευροδιαφορετικότητα κανένα από τα ερωτήματα δεν στέκει.

Ακριβώς επειδή τόσο οι έμφυτες όσο και οι επίκτητες δεξιότητες των ατόμων ποικίλουν τόσο πολύ, πολλά νευροδιαφορετικά άτομα που περνάν από το παραδοσιακό σχολικό ή/και εργασιακό περιβάλλον, που είναι δημιουργημένο ώστε να εξυπηρετεί νευροτυπικά άτομα, μαθαίνουν να προσαρμόζονται σε μια κατάσταση πολλές φορές δυσάρεστη γι’ αυτά, κάνοντας masking 4, κρύβοντας ή καταστέλλοντας δηλαδή τον τρόπο που αντιλαμβάνονται ένα ερέθισμα, ενώ συχνά προσπαθούν να αντιγράψουν τον τρόπο και την συμπεριφορά των γύρω τους.

Έτσι, παρατηρείται για παράδειγμα πως μερικοί μαθητές δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στις κλασικές μεθόδους αξιολόγησης, ενώ άλλοι μπορεί να είναι εξαιρετικά ταλαντούχοι σε έναν τομέα, αλλά να δυσκολεύονται ή να αδιαφορούν για άλλους, γεγονός που οδηγεί σε μεγάλη ασυνέπεια στις επιδόσεις τους στο σχολείο.

Αποτέλεσμα των παραπάνω, και δεδομένου πως η νευροδιαφορετικότητα ως επί τω πλείστο δεν θεωρείται αναπηρία, πολλοί οργανισμοί και ομάδες νευροδιαφορετικότητας υποστηρίζουν πως είναι σημαντικό να αναγνωρίζονται οι ιδιαιτερότητες και οι αδυναμίες των νευροαποκλίνοντων ατόμων, προκειμένου να λαμβάνονται μέτρα για την υποστήριξη και την συμπερίληψή τους.
Ποιες συνθήκες περιλαμβάνονται στη νευροδιαφορετικότητα;

Κάποιες από τις πιο χαρακτηριστικές κατηγορίες είναι οι ακόλουθες:

• Αγχώδης Διαταραχή – μπορεί να προκαλέσει δυσφορία, ευερεθιστότητα, υπερκινητικότητα, εξάντληση, δυσκολία στην συγκέντρωση, έντονη ανησυχία και ορισμένες φορές κρίσεις πανικού.
• Αυτισμός - μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο κάποιος αντιλαμβάνεται τον κόσμο, αλληλεπιδρά κοινωνικά και αντιμετωπίζει την αλλαγή.
• ΔΕΠΥ - μπορεί να προκαλέσει προβλήματα με τον έλεγχο των παρορμήσεων, την προσοχή και τη συγκέντρωση.
• Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές – μπορούν να επιφέρουν αποκλίσεις και καθυστερήσεις στην ανάπτυξη των κοινωνικών, επικοινωνιακών και γνωστικών δεξιοτήτων.
• Διαταραχή Αισθητηριακής Επεξεργασίας – μπορεί να προκαλέσει αδυναμία επεξεργασίας ερεθισμάτων, που οδηγεί σε προβλήματα προσαρμογής και οργάνωσης της καθημερινότητας.
• Διαταραχή Επεξεργασία του Ήχου – οδηγεί σε προβλήματα στην επικοινωνία, την αναγνώριση και επεξεργασία ακουστικών ερεθισμάτων.
• Δυσαριθμησία - μια συγκεκριμένη μαθησιακή διαταραχή που επηρεάζει την εκμάθηση βασικών αριθμητικών δεδομένων, την ικανότητα επεξεργασίας αριθμών και την εκτέλεση ακριβών υπολογισμών.
• Δυσλεξία/Δυσγραφία - μπορεί να προκαλέσει δυσκολίες στη γλωσσική επεξεργασία/στη μεταφορά σκέψεων και λέξεων στο χαρτί, όπως προβλήματα με την ανάγνωση, τη γραφή και την ορθογραφία.
• Δυσπραξία - μπορεί να επηρεάσει τον σωματικό συντονισμό.
• Εγκεφαλική Παράλυση – σταθερή εγκεφαλική βλάβη που προκαλεί συνήθως διαταραχές κινητικότητας.
• Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή (OC(P)D) – παράλογες και υπερβολικές σκέψεις και ιδέες σε βαθμό πολλές φορές εμμονικό, με συνεπακόλουθες καταναγκαστικές επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές.
• Σύνδρομο Tourette - μια νευρολογική κατάσταση όπου τα τικ ήχου και κίνησης είναι πέρα από τον έλεγχο ενός ατόμου.

Όσο κι αν φαίνεται καινούρια η ιδέα της νευροδιαφορετικότητας, είναι κάτι που ενυπάρχει στην κοινωνία μας κι απλά περίμενε την Judith Singer να έρθει και να το ονοματίσει.

Αργά και σταθερά βλέπουμε την αλλαγή που φέρνει η γνωριμία και ο σεβασμός του διαφορετικού, η ελευθερία και η δυνατότητα αυτοδιάθεσης, η ενδοσκόπηση κι ο αυτοπροσδιορισμός που σήμερα θεωρούνται αξίες δεδομένες, καθώς και η συμπερίληψή του Άλλου, που με τη σειρά της οδηγεί σε μια πολύχρωμη και πολυποίκιλτη κοινωνία.

Τα χαρακτηριστικά ενός κλειστόμυαλου

Ένα άτομο που έχει στενό μυαλό δίνει προσοχή μόνο σε πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτό που πιστεύει. Είναι όμως δυνατόν να βρούμε στρατηγικές για ένα διάλογο μαζί τους; Μάθετε την απάντηση εδώ.

Το «όχι» έρχεται πρώτο. Ο μοναχικός, κλειστός άνθρωπος έχει πάντα μια άποψη που την ακολουθεί. Αυτή είναι η στάση ενός ασυμβίβαστου ανθρώπου.

Έχει ελάχιστη διάθεση να ακούσει τις απόψεις των άλλων ή να τροποποιήσει τις δικές του ιδέες. Πώς είναι όμως να αλληλοεπιδράς με κάποιον που έχει κλειστό μυαλό.

Πώς μοιάζει ένας στενόμυαλος άνθρωπος;

Είναι ένα άτομο που χαρακτηρίζεται από εξαιρετική ακαμψία. Παραμένουν αναλλοίωτοι στις απόψεις και τις συμπεριφορές τους, ακόμα και όταν τα στοιχεία ή τα γεγονότα δείχνουν ότι είναι καλή ιδέα να αλλάξουν γνώμη.

Τείνουν να καθοδηγούνται από τον κανόνα και τους άκαμπτους κανόνες, με μια αίσθηση εξουσίας και σεβασμού για αυτό που έχει ήδη καθιερωθεί. Συνήθως είναι σχεδόν δογματικοί και τείνουν να μην αμφισβητούν τι πρέπει να γίνει, αλλά το παίρνουν ως παράμετρο και το ακολουθούν τυφλά. Επιπλέον, θέλουν πάντα να έχουν δίκιο, ενώ μπορούν να είναι επικριτικοί.

Συχνά είναι δύσκολο να συνυπάρξουμε με αυτόν τον τύπο της προσωπικότητας, αφού τείνουν να τοποθετούν τον εαυτό τους σε ρόλο ηθικής υπεροχής. Ωστόσο, ως πλεονέκτημα (τουλάχιστον μερικές φορές), ένα σκεπτόμενο άτομο φροντίζει να παραμένει στη ζώνη άνεσής του. Αυτό συνεπάγεται κάποια σταθερότητα και απουσία κραδασμών.

Ωστόσο, αυτοί οι άνθρωποι είναι κλειστοί στη μάθηση και σε νέες εμπειρίες. Επομένως, η κλειστή σκέψη είναι δίκοπο μαχαίρι, αφού εμποδίζει την προσαρμογή. Οι αλλαγές βιώνονται με μεγάλη αγωνία και δυσφορία.

Μπορεί επίσης να είναι δύσκολο να συζητήσετε ή να εργαστείτε με αυτόν τον τύπο προσωπικότητας. Είναι σε θέση να δουν καταστάσεις μόνο από τον δικό τους φακό, χωρίς να ενσωματώνουν άλλες μεταβλητές ή πληροφορίες.

Τα κύρια χαρακτηριστικά ενός κλειστόμυαλου ανθρώπου είναι τα εξής:

• Δεν μπορούν να δεχτούν ότι υπάρχουν άλλες απόψεις ή όψεις της πραγματικότητας.
• Τείνουν να δίνουν προσοχή μόνο σε πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτά που ήδη γνωρίζουν. Έτσι, όταν έρχονται αντιμέτωποι με ένα επιχείρημα που έρχεται σε αντίθεση με αυτό που πιστεύουν, θα προσπαθούν πάντα να το παίζουν με ασφάλεια. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι πολύ συντηρητικοί στον τρόπο που βλέπουν τον κόσμο και ότι δεν προσαρμόζονται καλά στην αλλαγή.
• Ενώ μπορεί να φαίνονται πολύ ασφαλείς, μερικές φορές αυτή η στενοχώρια αποκαλύπτει ανασφάλεια, γιατί κατά βάθος, το άγνωστο προκαλεί φόβο. Αυτό το σημείο βεβαιότητας είναι που τους κάνει να νιώθουν καλά και να μπορούν να έχουν τον έλεγχο.
• Συχνά εμπλέκονται σε συζητήσεις με σκοπό μόνο την ανάκριση του άλλου.
• Συχνά νιώθουν ότι απειλούνται από τις απόψεις των άλλων. Γι’ αυτό είναι αμυντικοί.

Η κλειστή στάση είναι περισσότερο ενδεικτική μιας εσωτερικής αβεβαιότητας παρά μιας βαθιάς πεποίθησης. -Έρικ Χόφερ, φιλόσοφος

Αν είσαι άνθρωπος με στενό μυαλό

Μερικές συστάσεις που πρέπει να έχετε κατά νου εάν αναγνωρίζετε ότι έχετε αυτόν τον τύπο προσωπικότητας είναι οι ακόλουθες:

• Πρέπει πρώτα να αναγνωρίσετε τον εαυτό σας ως ένα στενόμυαλο άτομο. Το πως δεν το ξέρω. Για παράδειγμα, αν διαπιστώσετε ότι τείνετε να έχετε πολλές διαφορές με τους ανθρώπους σχετικά με τις απόψεις σας, εάν ακούτε συχνά ότι είστε πολύ κλειστοί, ίσως μπορείτε να πάρετε αυτές τις συμβουλές για να εξερευνήσετε την κατάστασή σας.
• Προσπαθήστε να μην παίρνετε κάθε σχόλιο ή συζήτηση προσωπικά. Αυτό δεν είναι επίθεση εναντίον σας. Απλώς υπάρχει άλλος άνθρωπος που σκέφτεται διαφορετικά.
• Προσπαθήστε να ακούσετε τι έχει να πει ένα άλλο άτομο χωρίς να κάνετε διακοπές. Κάντε ερωτήσεις για να καταλάβετε γιατί το λέει, χωρίς να τον φέρετε στα επεξηγηματικά σας μοντέλα. Όταν μιλάει, ακούστε. Μην προτρέχετε σε ό,τι θέλετε να διαψεύσετε ή να απαντήσετε.
• Σκεφτείτε πού σας οδήγησαν οι άκαμπτες συμπεριφορές σας. Σκεφτείτε αν τα αποτελέσματα της θέσης σας σας φέρνουν πιο κοντά ή μακριά από τους στόχους σας. Επίσης, σκεφτείτε το κόστος να μην αλλάξετε γνώμη μέχρι το τέλος.
• Τέλος, σταματήστε να δικαιολογείτε τον εαυτό σας λέγοντας: «Αυτός είμαι». Όλοι μπορούμε να αλλάξουμε αν είμαστε πρόθυμοι να το κάνουμε.

Εάν πρέπει να δεσμευτείτε με ένα στενόμυαλο άτομο

Επιλέξτε ποιές μάχες θέλετε να δώσετε, αν δεθείτε με κάποιον που είναι στενόμυαλος. Μην βάζεις στόχο να αλλάξεις γνώμη κάποιου. Μάλλον, σκεφτείτε τι χρειάζεστε για να επιλύσετε τις διαφορές σας και παραλείψτε τα υπόλοιπα.

Όταν απευθύνεστε στο άλλο άτομο, μην επισημαίνετε τη στενοχώρια του/της ως σταθερό χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του, αλλά μάλλον της συμπεριφοράς ή της συμπεριφοράς του. Με άλλα λόγια, αποφύγετε φράσεις όπως «είσαι στενόμυαλος», καθώς τείνουν να διακόπτουν την ακρόαση και να δημιουργούν απειλές. Είναι καλύτερα να πείτε κάτι σαν, «μου φαίνεται ότι ο τρόπος που βλέπετε αυτό το θέμα είναι λίγο κλειστός».

Φροντίστε τα συναισθήματά σας. Το να μιλάμε με κάποιον που είναι κλειστόμυαλος συνήθως μας προκαλεί έναν καταρράκτη συναισθημάτων αν δεν τα καταφέρουμε.

Επομένως, είναι σημαντικό να προσέχετε πώς νιώθετε και να το εκφράσετε. Εκτός από το γεγονός ότι οι άνθρωποι μπορεί να έχουν διαφορετικές απόψεις, μην επιτρέψετε σε κανέναν να σας φερθεί με ασέβεια. Να είστε ξεκάθαροι για τα όριά σας.

Να ξέρετε ότι δεν υπάρχει ενιαία αλήθεια

Σε μια συζήτηση στην οποία δύο άνθρωποι πιστεύουν ότι η αλήθεια τους είναι απόλυτη, δύσκολα θα καταλήξουν σε συμφωνία. Η αλήθεια είναι ότι ο καθένας έχει τις δικές του πεποιθήσεις και σκέψεις που διαφοροποιούνται ανάλογα με τις προσωπικές μας εμπειρίες.

Επομένως, είναι καλύτερο να μην θεωρείτε τίποτα δεδομένο ή να μην υποθέτετε ότι είναι προφανές . Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα συμφωνία, αλλά σημαίνει να ακούμε και να σεβόμαστε ο ένας τον άλλον.

Τέλος, η κλειστή σκέψη δεν οδηγεί μόνο σε πνευματική εξαθλίωση λόγω ακαμψίας και αποκλεισμού. Συχνά, οδηγεί και σε διαπροσωπικές συγκρούσεις.

Ίσως ο στόχος να μην είναι αυτός, αλλά αυτό που λαμβάνεται από την άλλη πλευρά τείνει να πάει προς αυτή την κατεύθυνση. Επομένως, είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι όλες οι απόψεις πρέπει να εκτιμώνται, ακόμα κι αν δεν συμφωνούμε μαζί τους.

Να υψώνεις τη φωνή σου για εκείνους που δεν μπορούν να μιλήσουν

Να υψώνεις τη φωνή σου για εκείνους που δεν μπορούν να μιλήσουν, να την υψώνεις δυο φορές παραπάνω για όσους προσπάθησαν και έχασαν τη ζωή τους για να πάνε κόντρα σε ένα καθεστώς σάπιο και καταπιεστικό…για όσους άρχισαν μια επανάσταση με την ελπίδα να φτιάξουν έναν καλύτερο κόσμο για σένα, για μένα …για όλους μας!

Δεν αρκεί να το κάνεις όταν θα σε αφορά, τότε ίσως να είναι ήδη αργά.

Ποτέ δεν κατάλαβα γιατί πρέπει να φτάσει η καταστροφή στην αυλή του σπιτιού μας για να μιλήσουμε. Γιατί να μην ανοίγει η αγκαλιά μας και για τον γείτονα, για τον περαστικό, για τον ξένο… για τον οποιονδήποτε. Γιατί να πρέπει να καεί το δικό μας σπιτικό για να παλέψουμε για μια φωτιά που αφορά όλον τον κόσμο;

Θα μου πεις, γιατί έχεις κι εσύ τα δικά σου να λύσεις. Γιατί και τα δικά σου χέρια ίσως να δέθηκαν κάποτε και αποφάσισες από τότε να τα κρατήσεις δεμένα. Γιατί, λες, “δεν θα οδηγήσει πουθενά…δεν θα αλλάξει τίποτα και στο τέλος θα χάσω”. Ναι, είναι πιθανό να χάσεις τώρα, να χάσουμε όλοι μας τώρα, μα αν δεν ξεκινήσουμε δεν θα σωθεί κανένας μετά! Ο κόσμος, να θυμάσαι, θα σωθεί από τα χέρια όλων μας!

Αν λύσεις τα δικά σου χέρια σήμερα ίσως βοηθήσεις να λυθούν και τα χέρια κάποιου άλλου αύριο…και ίσως έτσι, με τα χέρια μας ελεύθερα, να φτιάξουμε όλοι μαζί έναν καλύτερο κόσμο.

Ναι ξέρω, ‘’Παραμύθια’’ θα μου πεις θα γυρίσεις πλευρό και θα συνεχίσεις ξανά τη ζωή σου σαν να μην συμβαίνει τίποτα. Γιατί ίσως να έχεις πονέσει ήδη αρκετές φορές και γιατί κατά βάθος δεν πιστεύεις ότι ο κόσμος αυτός μπορεί να αλλάξει, και ίσως σε αυτό να βασίζονται όλοι όσοι τον καταστρέφουν. Έχουμε, όμως, όλοι την ευθύνη του κόσμου στον οποίο ζούμε κι αν δεν πάρουμε στα χέρια μας την ευθύνη που μας αναλογεί τότε ναι…ίσως ποτέ να μην αλλάξει τίποτα.

Να υψώνεις λοιπόν τη φωνή σου για όποιον το χρειάζεται δίπλα σου. Όχι σε ένταση, αυτό δεν είναι πάντα βοηθητικό, να υψώνεις το ανάστημά της για να σταθεί δίπλα σε όσους δεν μπορούν να μιλήσουν και σε όσους το χρειάζονται…σαν να είναι δικοί σου άνθρωποι, γιατί πράγματι είναι, όπως άλλωστε και ο κόσμος μας!

“Να αγαπάς την ευθύνη, να λες: Εγώ, εγώ μονάχος μου θα σώσω τον κόσμο. Αν χαθεί, εγώ θα φταίω!“ -Νίκος Καζαντζάκης

ΣΕΝΕΚΑΣ: Τι έργο έχεις τέλος πάντων ολοκληρώσει σε μια τόσο μακρά ζωή;

Όταν οι άνθρωποι περιφρουρούν την περιουσία τους, είναι συνήθως σφιχτοχέρηδες` όταν όμως πρόκειται να χάσουν την ώρα τους, όταν δηλαδή βρίσκονται μπροστά στη μόνη περίπτωση που η φιλαργυρία θα ήταν έντιμο πράγμα, τότε γίνονται εξαιρετικά σπάταλοι. Θα ήθελα λοιπόν να σταματήσω κάποιον από τους γεροντότερους και να τον ρωτήσω: «Βλέπω ότι έχεις φτάσει σε βαθιά γεράματα: πλησιάζεις το εκατοστό έτος της ηλικίας σου, ίσως και περισσότερο` έλα τώρα να ξαναθυμηθείς τη ζωή σου και κάνε μου έναν απολογισμό. Σκέψου πόσο από το χρόνο σου έχεις αφιερώσει στο δανειστή σου, πόσο στη φιλενάδα σου, πόσο στον πατρόνα σου, πόσο σπατάλησες για να λογομαχείς με τη γυναίκα σου, πόσο για να επιβάλεις τιμωρίες στους δούλους σου και πόσο για να τρέχεις πάνω κάτω στην πόλη εκτελώντας τις κοινωνικές σου υποχρεώσεις. Πρόσθεσε σ’ αυτά και τις αρρώστιες που εμείς οι ίδιοι προκαλούμε με τις πράξεις μας, και υπολόγισε επίσης και το χρόνο που έχει περάσει ανεκμετάλλευτος` τότε θα δεις ότι έχεις λιγότερα χρόνια από αυτά που υπολόγιζες ‘ότι είχες. 

Κάτσε και ξανασκέψου, όποτε είχες βάλει ένα συγκεκριμένο σχέδιο στη ζωή σου, πόσο λίγες ήταν οι μέρες που πέρασες όπως τις είχες σχεδιάσει, πόσες φορές ήσουν πράγματι διαθέσιμος για τον εαυτό σου, πότε το πρόσωπό σου είχε τη φυσική του έκφραση, πότε το μυαλό σου ήταν ατάραχο, τι έργο έχεις τέλος πάντων ολοκληρώσει σε μια τόσο μακρά ζωή, πόσοι ήταν εκείνοι που σου απέσπασαν ένα τμήμα από τη ζωή σου όταν εσύ δεν ήξερες ακόμα τι έχανες, πόσο μέρος της ζωής σου ξόδεψες σε άσκοπη λύπη, σε ανόητη χαρά, σε άπληστη επιθυμία, σε συμβατικές συζητήσεις και, τελικά, πόσο μέρος από εσένα τον ίδιο σου έχει απομείνει` και τότε θα καταλάβεις ότι πεθαίνεις πολύ πριν από το χρόνο που η φύση έχει προορίσει για σένα».

ΣΕΝΕΚΑΣ, Περί της συντομίας της ζωής

Μπορείτε να μετρήσετε τα επίπεδα μεγαλομανίας ενός ατόμου με πολλούς απλούς τρόπους

Οι νόμοι της ανθρώπινης φύσης

Μπορείτε να μετρήσετε τα επίπεδα μεγαλομανίας ενός ατόμου με πολλούς απλούς τρόπους. Για παράδειγμα, παρατηρήστε το πώς οι άνθρωποι αντιδρούν στην κριτική γι’ αυτούς ή τη δουλειά τους. Είναι φυσιολογικό να γινόμαστε αμυντικοί και να αναστατωνόμαστε όταν μας επικρίνουν. Αλλά μερικοί άνθρωποι εξοργίζονται και αντιδρούν υστερικά επειδή έχουμε αμφισβητήσει τη μεγαλομανία τους. Να είστε σίγουροι ότι ένα τέτοιο άτομο έχει υψηλά επίπεδα μεγαλομανίας. Ομοίως, τέτοιοι τύποι μπορεί να κρύβουν την οργή τους πίσω από μια έκφραση πικραμένου οσιομάρτυρα που θα σας κάνει να νιώσετε τύψεις. Η έμφαση δεν δίνεται στην κριτική και στο τι πρέπει να μάθουν, αλλά στην αίσθηση του παράπονου.

Αν είναι επιτυχημένοι, παρατηρήστε πώς φέρονται σε πιο ιδιωτικές στιγμές τους. Μπορούν να χαλαρώσουν και να γελάσουν με τον εαυτό τους, αφήνοντας στην άκρη τη δημόσια περσόνα τους, ή έχουν ταυτιστεί τόσο πολύ με την ισχυρή δημόσια εικόνα τους, ώστε τη μεταφέρουν και στην ιδιωτική τους ζωή; Στη δεύτερη περίπτωση, έχουν πιστέψει στον μύθο τους και είναι όμηροι της ισχυρής μεγαλομανίας τους.

Οι μεγαλομανείς άνθρωποι είναι γενικά φαφλατάδες. Παίρνουν τα εύσημα ακόμα και για την πιο ασήμαντη ή έμμεσα σχετιζόμενη επιτυχία στη δουλειά τους, εφευρίσκουν παλιούς θριάμβους, μιλούν για τις προφητικές τους ικανότητες -το πώς προέβλεψαν κάποιες τάσεις ή γεγονότα-, για πράγματα που δεν μπορούν να επαληθευτούν. Τέτοιου είδους μεγαλοστομίες θα πρέπει να σας κάνουν διπλά καχύποπτους. Αν ξαφνικά ένα δημόσιο πρόσωπο πει κάτι που του προκαλεί προβλήματα επειδή φανερώνει έλλειψη ευαισθησίας, δεν θα ήταν λάθος να το αποδώσετε στη μεγαλομανία του. Οι μεγαλομανείς είναι τόσο προσκολλημένοι στις απόψεις τους, που θεωρούν δεδομένο ότι όλοι οι άλλοι θα τις ερμηνεύσουν με το σωστό πνεύμα και θα συμφωνήσουν μαζί τους. Τα άτομα με υψηλά επίπεδα μεγαλομανίας γενικά εμφανίζουν χαμηλά επίπεδα ενσυναίσθησης. Δεν είναι καλοί ακροατές. Όταν η προσοχή δεν είναι εστιασμένη πάνω τους, έχουν απόμακρο και αφηρημένο βλέμμα και συστρέφουν τα δάχτυλά τους με ανυπομονησία. Μόνο όταν τα φώτα της δημοσιότητας πέσουν πάλι πάνω τους ζωντανεύουν. Τείνουν να βλέπουν τους ανθρώπους ως προεκτάσεις του εαυτού τους – εργαλεία που μοναδικός προορισμός τους είναι να χρησιμοποιούνται στα σχέδιά τους, πηγές προσοχής. Τέλος, παρουσιάζουν μη λεκτική συμπεριφορά που μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο ως μεγαλομανής. Οι χειρονομίες τους είναι πλατιές και δραματικές. Σε μια συνάντηση, καταλαμβάνουν πολύ προσωπικό χώρο. Η φωνή τους τείνει να είναι πιο δυνατή από των άλλων και μιλούν με γρήγορο ρυθμό, χωρίς να αφήνουν κανέναν να τους διακόψει.

Με εκείνους που παρουσιάζουν μέτρια μεγαλομανία θα πρέπει να είστε επιεικείς. Σχεδόν όλοι μας ταλαντευόμαστε μεταξύ περιόδων στις οποίες αισθανόμαστε ανώτεροι και σπουδαίοι και άλλες στις οποίες επιστρέφουμε στη γη. Αναζητήστε τέτοιες στιγμές ρεαλισμού στη συμπεριφορά των ανθρώπων, επειδή είναι σημάδι κανονικότητας. Αλλά με όσους έχουν τόσο μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους ώστε δεν αφήνουν περιθώρια για αμφιβολίες είναι καλύτερο να αποφεύγετε τις σχέσεις ή τις εμπλοκές. Στις ερωτικές σχέσεις, θα έχουν την τάση να απαιτούν εκδηλώσεις λατρείας και μονόπλευρη προσοχή. Αν είναι υπάλληλοι, επιχειρηματικοί εταίροι ή προϊστάμενοι, θα υπερτονίζουν τις ικανότητές τους. Η υπερβολική αυτοπεποίθησή τους θα σας αποσπάσει την προσοχή από τις ανεπάρκειες των ιδεών, των εργασιακών συνηθειών και του χαρακτήρα τους. Εάν δεν μπορείτε να αποφύγετε μια τέτοια σχέση, προσέξτε την τάση τους να αισθάνονται σίγουροι για την επιτυχία των ιδεών τους και διατηρήστε τον σκεπτικισμό σας. Κοιτάξτε τις ίδιες τις ιδέες και μην παρασυρθείτε από τη σαγηνευτική αυτοπεποίθησή τους. Μην έχετε την ψευδαίσθηση ότι μπορείτε να τους ξεσκεπάσετε και μην προσπαθήσετε να τους προσγειώσετε, γιατί έτσι μπορεί να προκαλέσετε την οργή τους. Αν τέτοιοι τύποι τυχαίνει να είναι αντίπαλοί σας, θεωρήστε τον εαυτό σας τυχερό. Είναι εύκολο να τους προκαλέσετε και να τους εξωθήσετε σε υπερβολικές αντιδράσεις. Αν σπείρετε αμφιβολίες για το μεγαλείο τους, θα τους εξοργίσετε και θα τους κάνετε διπλά παράλογους.

Τέλος, θα πρέπει να διαχειριστείτε τις δικές σας μεγαλομανείς τάσεις. Η μεγαλομανία έχει κάποιες θετικές και παραγωγικές χρήσεις. Η ευφορία και η υψηλή αυτοπεποίθηση που προέρχονται από αυτή μπορούν να διοχετευτούν στη δουλειά σας, να σας βοηθήσουν και να σας εμπνεύσουν. Αλλά γενικά θα ήταν καλύτερο να αποδεχτείτε τους περιορισμούς σας και να πορευτείτε με όσα έχετε αντί να φαντάζεστε ότι διαθέτετε θεϊκές δυνάμεις. Η μεγαλύτερη προστασία από τη μεγαλομανία είναι να διατηρήσετε μια ρεαλιστική στάση. Ξέρετε σε ποια θέματα και δραστηριότητες προσελκύεστε εκ φύσεως. Δεν μπορείτε να είστε ικανοί σε όλα. Πρέπει να πορεύεστε σύμφωνα με τις δυνάμεις σας και να μη φαντάζεστε ότι μπορείτε να τα καταφέρετε άψογα σε ό,τι θα θέλατε. Πρέπει να έχετε απόλυτη επίγνωση των επιπέδων της ενεργητικότητάς σας, του μέχρι ποιου σημείου μπορείτε να ωθήσετε τον εαυτό σας χωρίς δυσάρεστες επιπτώσεις και του πώς αυτό αλλάζει με την ηλικία. Και να έχετε σταθερή αντίληψη για την κοινωνική σας θέση – τους συμμάχους σας, τους ανθρώπους με τους οποίους έχετε τη μεγαλύτερη σχέση, το κοινό στο οποίο απευθύνεται η δουλειά σας. Δεν μπορείτε να ευχαριστήσετε τους πάντες.

Αυτή η αυτογνωσία περιέχει ένα φυσικό συστατικό στο οποίο πρέπει να είστε ευαίσθητοι. Όταν ασχολείστε με δραστηριότητες που ταιριάζουν στις φυσικές σας κλίσεις, νιώθετε άνεση και ευκολία. Μαθαίνετε γρηγορότερα. Έχετε περισσότερη ενέργεια και μπορείτε να αντέξετε τη μονοτονία που συνοδεύει την εκμάθηση κάθε σημαντικού πράγματος. Όταν αναλαμβάνετε πάρα πολλές ευθύνες, περισσότερες απ’ όσες μπορείτε να χειριστείτε, αισθάνεστε όχι μόνο εξαντλημένοι, αλλά και ευερέθιστοι και νευρικοί. Είστε επιρρεπείς σε πονοκεφάλους. Όταν έχετε επιτυχία στη ζωή, θα αισθανθείτε φυσικά ένα άγγιγμα φόβου, την αγωνία μήπως ξαφνικά σας εγκαταλείψει η καλή σας τύχη. Αυτός ο φόβος σας κάνει να αντιλαμβάνεστε τους κινδύνους που μπορεί να προκύψουν από το να ανεβαίνει κανείς πολύ ψηλά και να νιώθει πολύ ανώτερος. Είναι ένα αίσθημα που μοιάζει με ίλιγγο. Το άγχος σάς λέει να επιστρέψετε στη γη. Θα ήταν σκόπιμο να ακούσετε το σώμα σας, επειδή σας δείχνει ότι ετοιμάζεστε να υπερβείτε τις δυνάμεις σας.

Γνωρίζοντας τον εαυτό σας, αποδέχεστε τα όριά σας. Είστε απλά ένα άτομο μεταξύ πολλών άλλων στον κόσμο και δεν είστε ανώτεροι από κανέναν. Δεν είστε θεοί ή άγγελοι, αλλά ατελείς άνθρωποι όπως όλοι μας. Αποδέχεστε το γεγονός ότι δεν μπορείτε να ελέγξετε τους ανθρώπους γύρω σας και ότι καμία στρατηγική δεν είναι ποτέ αλάνθαστη. Η ανθρώπινη φύση είναι απρόβλεπτη. Με αυτή την αυτογνωσία και την αποδοχή των ορίων θα έχετε την αίσθηση της αναλογίας. Θα έχετε τα μάτια σας ανοιχτά για ενδείξεις μεγαλομανίας στη δουλειά σας. Και όταν αισθάνεστε την παρόρμηση να υπερτιμήσετε τον εαυτό σας περισσότερο απ’ όσο είναι λογικό, αυτή η αυτογνωσία θα χρησιμεύσει ως μηχανισμός βαρύτητας, θα σας τραβήξει πίσω και θα σας κατευθύνει προς τις πράξεις και τις αποφάσεις που θα εξυπηρετήσουν καλύτερα τη συγκεκριμένη φύση σας.

Ποιοι χαρακτήρες εμποδίζουν την εφαρμογή ενός οράματος;

Αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα όχι όπως είναι πραγματικά, αλλά σε σχέση με αυτό που είμαστε εμείς. Συνεπώς, όταν ένα όραμα παρεμποδίζεται, αυτό οφείλεται συνήθως σε πρόβλημα των ανθρώπων. Υπάρχουν δέκα κατηγορίες ανθρώπων οι οποίοι εμποδίζουν την εφαρμογή ενός οράματος.

1. ΗΓΕΤΕΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ

Τα πάντα είναι θέμα ηγεσίας. Το απόφθεγμα αυτό βεβαίως ισχύει και στη μετάδοση του οράματος. Ένας ηγέτης περιορισμένων δυνατοτήτων είτε δεν έχει όραμα είτε δεν έχει την ικανότητα να το μεταδώσει αποτελεσματικά.

Ο Πρωθυπουργός της Γαλλίας είπε κάποτε, “Αν κάνεις μεγάλα πράγματα, προσελκύεις μεγάλους άνδρες. Αν κάνεις μικρά πράγματα, προσελκύεις μικρούς άνδρες. Οι μικροί άνθρωποι συνήθως προκαλούν προβλήματα.” Κατόπιν σταμάτησε, κούνησε με θλίψη το κεφάλι του, και πρόσθεσε, “Αντιμετωπίζουμε τεράστιο πρόβλημα”.

2. ΑΤΟΜΑ ΠΟΥ ΣΚΕΠΤΟΝΤΑΙ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ

Ο Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω είπε, “Κάποιοι αντιλαμβάνονται τα πράγματα όπως είναι και αναρωτιούνται ‘Γιατί;’ [στερεότυπη σκέψη]. Εγώ ονειρεύομαι τα πράγματα όπως δεν υπήρξαν ποτέ και αναρωτιέμαι ‘Γιατί όχι;’ [δημιουργική σκέψη].”

Ο Τσάρλυ Μπράουν δείχνει τα χέρια του στη φίλη του τη Λούσυ και λέει, “Αυτά είναι τα χέρια που ίσως κάποια μέρα πετύχουν μεγάλα πράγματα. Αυτά είναι τα χέρια που μπορεί κάποια μέρα να φτιάξουν αριστουργήματα! Μπορεί να χτίσουν τεράστιες γέφυρες, ή να θεραπεύσουν τους ασθενείς, ή να βάλουν φοβερά καλάθια, ή να γράψουν σπαραξικάρδια μυθιστορήματα! Αυτά είναι τα χέρια που μπορεί μια μέρα να αλλάξουν τη μοίρα της ανθρωπότητας!”

Η Λούσυ, που πάντοτε αντιλαμβάνεται τα πράγματα όπως είναι, απαντάει, “Έχουν μαρμελάδα πάνω τους”.

3. ΔΟΓΜΑΤΙΚΟΙ

Πολλά οράματα δεν υλοποιούνται εξαιτίας μονοκόμματων, δογματικών ανθρώπων. Για να είναι κανείς απόλυτα βέβαιος για κάτι, πρέπει ή να γνωρίζει τα πάντα ή να αγνοεί τα πάντα σχετικά με αυτό. Τις περισσότερες φορές, ο δογματικός δε γνωρίζει τίποτε αλλά συνηθίζει να έχει άποψη. Για παράδειγμα, “Ό,τι μπορούσε να εφευρεθεί έχει ήδη εφευρεθεί”. Πρόκειται για λόγια του Charles Η. Duell, διευθυντή του Οργανισμού Ευρεσιτεχνιών των ΗΠΑ, το 1899! Φυσικά, ο Duell δεν υπήρξε ο μόνος. Ο Πρόεδρος Grover Cleveland δήλωσε κάποτε (το 1905) ότι “οι λογικές και υπεύθυνες γυναίκες δε θέλουν να ψηφίζουν”. Μετά, ήταν ο Robert Miliken, ο οποίος τιμήθηκε με Νόμπελ φυσικής, που δήλωσε το 1923, “Δεν υπάρχει περίπτωση να δαμασει ποτέ ο άνθρωπος τη δύναμη του ατόμου”. Ο Λόρδος Κέλβιν, πρόεδρος της Βρετανικής Βασιλικής Εταιρείας (πρόκειται για επιστημονικό οργανισμό), δήλωσε το 1885, “Είναι αδύνατον να κατασκευαστούν ιπτάμενες μηχανές βαρύτερες από τον αέρα”.

4. ΜΟΝΙΜΑ ΧΑΜΕΝΟΙ

Πολλοί άνθρωποι αναλογίζονται τις αποτυχίες του παρελθόντος και φοβούνται τον κίνδυνο που εμπεριέχει η επιδίωξη κάποιου οράματος. Η γνώμη τους είναι ότι, “Αν δεν πετύχεις με την πρώτη φορά, κατάστρεψε όλα τα στοιχεία που μαρτυρούν ότι προσπάθησες”. Καταστρέφουν επίσης και τις προσπάθειες όλων των άλλων να προσπαθήσουν πάλι.

5. ΕΚΕΙΝΟΙ ΠΟΥ ΕΠΑΝΑΠΑΥΟΝΤΑΙ

Οι άνθρωποι επιζητούν την άνεση, τη σιγουριά, και την ασφάλεια στη ζωή τους. Την άνεση ακολουθεί κατά πόδας η μακαριότητα, τη σιγουριά η ανία, και την ασφάλεια η έλλειψη οράματος. Η φωλιά είναι το κατάλληλο μέρος για έναν κοκκινολαίμη όσο είναι ακόμη αυγό. Δεν είναι όμως κατάλληλη για τον κοκκινολαίμη όταν αποκτήσει φτερά. Είναι ωραίο μέρος για να σκάσεις από το αυγό όχι όμως και για να πετάξεις. Πάντοτε είναι θλιβερό να μη θέλουν οι άνθρωποι να εγκαταλείψουν τις φωλιές της ζωής τους.

Σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Leadership, η Lynn Anderson περιγράφει αυτό που συμβαίνει όταν οι άνθρωποι χάσουν το όραμά τους. Μια ομάδα ταξιδιωτών έφτασε στις ακτές της Αμερικής πριν 370 χρόνια. Οπλισμένοι με όραμα και θάρρος, είχαν έλθει να εγκατασταθούν στη νέα ήπειρο. Τον πρώτο χρόνο, ίδρυσαν μια πόλη. Το δεύτερο χρόνο, εξέλεξαν το δημοτικό συμβούλιο. Τον τρίτο, η κυβέρνηση πρότεινε να κατασκευάσουν ένα δρόμο που οδηγούσε πέντε μίλια δυτικά σε ακατοίκητη και ανεξερεύνητη περιοχή. Τον τέταρτο όμως χρόνο, οι άνθρωποι κατήγγειλαν το δημοτικό συμβούλιο με πρόφαση πως ένας τέτοιος δρόμος μέσα στο δάσος ήταν σπατάλη των δημοσίων πόρων. Για κάποιο λόγο, εκείνοι οι προοδευτικοί άνθρωποι είχαν πάψει να οραματίζονται. Κάποτε κατάφεραν να οραματιστούν μια ζωή πέρα από τον ωκεανό, και τώρα δεν μπορούσαν να δουν πέντε μίλια μακριά τους.

6. ΛΑΤΡΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

Οι Βρετανοί ήταν πάντοτε οπαδοί του συντηρητισμού. Ο John F. Parker, στο βιβλίο του Roll Call διηγείται την ιστορία ενός υπαλλήλου ο οποίος, για περισσότερα από είκοσι χρόνια, χωρίς να υπάρχει εμφανής λόγος, στεκόταν στη βάση μιας σκάλας που οδηγούσε στη Βουλή των Κοινοτήτων. Τελικά, κάποιος εξέτασε την περίπτωση και ανακάλυψε πως τη θέση αυτή κατείχαν άτομα από την οικογένεια του υπαλλήλου εδώ και τρεις γενιές. Διαπιστώθηκε πως ξεκίνησαν όταν η σκάλα βάφτηκε και ο παππούς του σημερινού υπαλλήλου ανέλαβε να προειδοποιεί τους ανθρώπους να μην πατήσουν πάνω στην υγρή μπογιά.

Κάποιος Βρετανός δημοσιογράφος, όταν πληροφορήθηκε την περίπτωση, σχολίασε, “Η μπογιά είναι πια παρελθόν, όχι όμως και η θέση”.

7. ΟΣΟΙ ΑΝΗΚΟΥΝ ΣΤΗΝ ΠΛΕΙΟΨΗΦΙΑ

Μερικοί άνθρωποι αισθάνονται πάντοτε άβολα όταν πρέπει να ξεχωρίσουν από το πλήθος. Θέλουν να ανήκουν σε μια ομάδα, και όχι να αποτελούν εξαίρεση. Οι άνθρωποι αυτοί θα υιοθετήσουν ένα όραμα μόνον όταν το έχει ήδη κάνει η πλειοψηφία. Ποτέ δεν πρωτοστατούν.

Οι αληθινοί ηγέτες ανήκουν πάντα στη μειοψηφία γιατί η σκέψη τους έχει προχωρήσει πέρα από τις πεποιθήσεις της τρέχουσας πλειοψηφίας. Ακόμη και όταν η πλειοψηφία τούς φτάσει, οι ηγέτες θα έχουν ήδη προοδεύσει περισσότερο και έτσι, κάθε φορά, θα ανήκουν στη μειοψηφία.

8. ΟΙ ΕΝΤΟΠΙΣΤΕΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

Μερικοί άνθρωποι ανακαλύπτουν ένα πρόβλημα σε κάθε λύση. Συνήθως, τα εμπόδια είναι αυτά που βλέπεις όταν πάψεις να κοιτάζεις το στόχο. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι κάποιοι θεωρούν σημάδι ωριμότητας την ικανότητα να διακρίνει κανείς προβλήματα. Δεν είναι όμως. Είναι σημάδι ανθρώπου χωρίς όραμα. Οι άνθρωποι αυτοί ματαιώνουν υπέροχα οράματα, παρουσιάζοντας προβλήματα που δεν επιδέχονται λύση.

Ο John Henry Newman είπε ότι τίποτε δε θα γινόταν ποτέ αν ο καθένας περίμενε μέχρι να γίνει τόσο καλός σε αυτό που επιχειρεί ώστε κανείς να μη βρει ποτέ κάποιο ψεγάδι.

9. ΟΙ ΕΓΩΚΕΝΤΡΙΚΟΙ

Οι άνθρωποι που ζουν μόνο για τον εαυτό τους έχουν πολύ μικρή εμβέλεια. Επίσης, ποτέ δεν καταφέρνουν πολλά. Οι μεγάλοι στόχοι επιτυγχάνονται μόνο με τη συντονισμένη προσπάθεια πολλών. Τα εγωκεντρικά άτομα είναι καταστροφείς οραμάτων.

10. ΟΙ ΠΡΟΦΗΤΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ

Κάποιοι άνθρωποι διαθέτουν το ταλέντο να πατούν πάντοτε λάθος πλήκτρα. Ακόμη και από το καλύτερο μουσικό όργανο, μόνο τον ήχο της παραφωνίας μπορούν να προκαλέσουν. Όλα τα τραγούδια τους παίζονται σε ελάσσονα κλίμακα. Παντού μεταδίδουν τη νότα της απαισιοδοξίας. Όλοι οι πίνακές τους είναι σκοτεινοί. Οι προοπτικές τους είναι πάντοτε δυσοίωνες, οι καιροί είναι πάντοτε κακοί, και τα οικονομικά πηγαίνουν άσχημα. Όλα πάνω τους μοιάζουν να συρρικνώνονται. Τίποτε στη ζωή τους δεν εξαπλώνεται και δε μεγαλώνει.

Οι άνθρωποι αυτοί μοιάζουν με τον άνδρα που, μαζί με πολύ κόσμο στον ποταμό Χάντσον, παρακολουθούσε τον πρώτο απόπλου ατμοπλοίου. Διαρκώς μουρμούριζε, “Δε θα τα καταφέρουν να το ξεκινήσουν. Δε θα τα καταφέρουν να το ξεκινήσουν.” Τα κατάφεραν όμως. Ο ατμός βγήκε από το φουγάρο και το πλοίο ξεκίνησε. Αμέσως, ο ίδιος άντρας άλλαξε τροπάριο, “Δε θα τα καταφέρουν να το σταματήσουν. Δε θα τα καταφέρουν να το σταματήσουν.”

Η παρακάτω κινέζικη παροιμία λέει “Ο άνθρωπος που λέει ‘αυτό δε γίνεται’ δεν πρέπει να απασχολεί εκείνον που το κάνει”.

ΝΙΤΣΕ: Ευμένεια

Ευμένεια. Ανάμεσα στα μικρά αλλά εξαιρετικά άφθονα και συνεπώς πολύ αποτελεσματικά πράγματα που πρέπει να προσέξει η επιστήμη περισσότερο από όσο τα μεγάλα, σπάνια πράγματα, είναι και η ευμένεια. Εννοώ εκείνες τις εκφράσεις φιλικής διάθεσης στις ανθρώπινες σχέσεις, εκείνο το χαμόγελο των ματιών, εκείνες τις χειραψίες, εκείνη την άνεση που συνήθως αγκαλιάζει όλες σχεδόν τις πράξεις των ανθρώπων. Κάθε δάσκαλος, κάθε υπάλληλος προσθέτει αυτό το συστατικό σε ό,τι θεωρεί καθήκον του˙ είναι η συνεχής εκδήλωση της ανθρωπιάς, τα κύματα τον φωτός της για να το πούμε έτσι, μέσα στα οποία μεγαλώνουν τα πάντα. Ειδικά στον πιο στενό κύκλο, εκείνον της οικογένειας, η ζωή βλασταίνει και ανθίζει μόνο χάρη σε αυτή την ευμένεια. 

Η καλοκαγαθία, η φιλικότητα και η λεπτότητα της καρδιάς είναι ανεξάντλητες εκροές της μη εγωιστικής ενόρμησης και έχουν συνεισφέρει πολύ περισσότερο στην οικοδόμηση της κουλτούρας από εκείνες τις πιο διάσημες εκφράσεις τούτης της ενόρμησης που ονομάζονται συμπόνια, ευσπλαχνία και αυτοθυσία. Τείνουμε όμως να τις υποτιμάμε, και, πράγματι, δεν υπάρχει πολύ μη εγωιστικό στοιχείο μέσα τους. Το άθροισμα αυτών των ελάχιστων δόσεων είναι μολαταύτα μεγάλο – η συνολική τους δύναμη είναι από τις ισχυρότερες. Παρόμοια, μπορεί κανείς να βρει στον κόσμο πολύ περισσότερη ευτυχία από αυτήν που βλέπουν τα συννεφιασμένα μάτια˙ αρκεί να υπολογίσει σωστά και να μην ξεχάσει όλες εκείνες τις στιγμές ευχαρίστησης που είναι τόσο άφθονες σε κάθε μέρα της ανθρώπινης ζωής, ακόμη και της πιο βασανισμένης.

ΝΙΤΣΕ, Ανθρώπινο, πάρα πολύ ανθρώπινο, 1878

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ: ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ

Ζ’ 157
Αναφέρουν οκτώ μέρη της ψυχής: τις πέντε αισθήσεις, τη γενεσιουργό δύναμη που υπάρχει μέσα μας, την ικανότητα της ομιλίας και την ικανότητα του λόγου.

Η’ 30-32
Η ανθρώπινη ψυχή, λέει ο Πυθαγόρας, διαιρείται σε τρία μέρη: νοημοσύνη, λογικό, θυμικό. Νοημοσύνη και θυμικό έχουν και τα άλλα ζώα, λογικό μόνο ο άνθρωπος. Η έδρα της ψυχής εκτείνεται από την καρδιά μέχρι τον εγκέφαλο. Στο μέρος της που είναι στην καρδιά έχει την έδρα του το θυμικό, η νοημοσύνη και το λογικό βρίσκονται στον εγκέφαλο. Οι αισθήσεις είναι σταγόνες από αυτά. Το λογικό είναι αθάνατο, όλα τα υπόλοιπα θνητά. Η ψυχή τρέφεται από το αίμα. Οι λογικές δυνάμεις της ψυχής είναι άνεμοι. Τόσο η ψυχή όσο και οι λογικές δυνάμεις είναι αόρατα, γιατί και ο αιθέρας είναι αόρατος. Δεσμά της ψυχής είναι οι φλέβες, οι αρτηρίες και τα νεύρα. Όταν όμως έχει ισχυροποιηθεί κι έχει καταλαγιάσει, δεσμά της γίνονται οι λόγοι και τα έργα. 

Όταν ριχτεί στη γη, σχηματοποιείται στον αέρα όμοια με το σώμα. Ο Ερμής είναι ταμίας των ψυχών, και γι’ αυτό ονομάζεται «πομπαίος», «πυλαίος» και «χθόνιος», διότι αυτός μεταφέρει τις ψυχές από τα σώματα τόσο από τη γη όσο και από τη θάλασσα. Οι καθαρές μεταφέρονται στον ύψιστο χώρο, ενώ οι ακάθαρτες ούτε τις καθαρές πλησιάζουν ούτε η μία την άλλη και δένονται από τις Ερινύες με άρρηκτα δεσμά. Όλος ο αέρας είναι γεμάτος ψυχές, που ονομάζονται δαίμονες και ήρωες, και απ’ αυτές στέλνονται στους ανθρώπους τα όνειρα, τα σημάδια και οι αρρώστιες, και όχι μόνο στους ανθρώπους αλλά και στα πρόβατα και στα άλλα ζώα.

Το μεγαλύτερο πράγμα, λέει, στους ανθρώπους είναι το να κερδηθεί η ψυχή τους από το καλό ή το κακό. Οι άνθρωποι που έχουν αγαθή ψυχή ευδαιμονούν, διαφορετικά δεν ησυχάζουν ποτέ ούτε υπάρχει σταθερότητα στη ζωή τους.

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ 3ος αιώνας μ.Χ.

ΔΙΟΓΕΝΗΣ: Τα άλλα σκυλιά δαγκώνουν τους εχθρούς τους. Εγώ δαγκώνω τους φίλους μου, για να τους σώσω

Αντίθετα με τις άλλες σχολές, οι Κυνικοί δεν είχαν κάποιες βασικές διδασκαλίες ή καταστατικά κείμενα τα οποία να αναλύσουν. Πρότυπά τους είχαν τους παραδειγματικούς βίους. Γι’ αυτό οι αληθινοί τους ήρωες ήταν ο Ηρακλής και ο Οδυσσέας· και πολύ γρήγορα ο Διογένης, το μόνο ιστορικό πρόσωπο.

Ο Διογένης δεν ήταν ο δάσκαλος, ο συγγραφέας, ο φιλόσοφος – όπως ήταν ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Ζήνων. Ήταν το μυθικό πρόσωπο του Κυνισμού, γιατί η ίδια του η ζωή έγινε μύθος. Πολλές μικρές ιστορίες φτιάχτηκαν και κυκλοφορούσαν ευρέως στην αρχαιότητα για τον Διογένη. Τα πραγματικά περιστατικά της ζωής του χάθηκαν (αν ήταν ποτέ γνωστά) μέσα σε μια σειρά από ανέκδοτα, σκανδαλώδεις πράξεις και λεκτικά παιχνίδια που αποδόθηκαν στον πρώτο κυνικό.

Τα άλλα σκυλιά δαγκώνουν τους εχθρούς τους. Εγώ δαγκώνω τους φίλους μου, για να τους σώσω.
(στον Ιωάννη Στοβαίο, Ανθολόγιον 3.13.44)

Πολλές ιστορίες φαίνονται απλώς αστείες ή γελοίες – όπως τις πάρει κανείς. Και πράγματι, επιφανειακά η σημασία τους είναι αστεία το συγκαλυμμένο νόημά τους έχει όμως κάποια οξύτητα. Έτσι ήταν ο λογάς των Κυνικών: έμοιαζε με σκύλο που γλείφει και συνάμα δαγκώνει.

Ο Διογένης και άλλοι Κυνικοί έγραψαν πολλά βιβλία. Δεν σώθηκαν, όπως δεν σώθηκαν εκατοντάδες άλλα φιλοσοφικά βιβλία των σύγχρονών τους και μεταγενέστερων σχολών. Αυτό που έμεινε είναι ιστορίες για τη ζωή τους – πιο ταιριαστό για εκείνους που τόνιζαν ότι σημασία δεν έχουν τα βιβλία αλλά ο τρόπος ζωής.

Η κυνική άσκηση

Παρά την κριτική του στον πολιτισμό, ο Διογένης ήταν γέννημα της πόλης- η συμπεριφορά του ήταν αξιοπρόσεκτη ακριβώς επειδή επέλεξε να την εκθέσει στην αγορά. Δεν αποσύρθηκε, αλλά έπραττε σαν να είχε αποστολή να πείσει τους ανθρώπους να εξετάζουν τη ζωή τους, γιατί (όπως θα έλεγε και ο Σωκράτης) μια ζωή ανεξέταστη δεν αξίζει να την ζεις. Σε αυτόν θα μπορούσαν να βρουν καθοδήγηση οι συνηθισμένοι άνθρωποι, και όχι στις Σχολές του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ο Διογένης αποσκοπούσε να προσφέρει μια τέχνη, μια ηθική πρακτική που θα οδηγούσε τον άνθρωπο στην ευτυχία.

Η μίμηση της ελευθερίας και της αυτάρκειας των ζώων είχε πολλαπλούς σκοπούς: να παραμερίσει τα εμπόδια που βάζει η κοινωνία στην ανθρώπινη ευτυχία, χωρίς όμως να μένει στην απλή ικανοποίηση των ενστίκτων και στην απάθεια· και να κατοχυρώσει την πλήρη ανεξαρτησία, που κάνει τον άνθρωπο σαν τους θεούς. Γι’ αυτό και ο Ηρακλής είναι το πρότυπο των Κυνικών γιατί ήταν ένας θνητός που χάρη στους άθλους του πλησίασε τους θεούς.

Η αυτάρκεια και η ανεξαρτησία επιτυγχάνονται με την άσκηση και την παρρησία. Η άσκηση είναι δύο ειδών, σωματική και ψυχική. Η σωματική εξάσκηση προσφέρει ανοσία στις αναπόφευκτες αντιξοότητες της ζωής, δεν αντιστρατεύεται όμως τις κατάλληλες απολαύσεις. Η ψυχική άσκηση συμπληρώνει τη σωματική: μαθαίνει στον άνθρωπο να καταφρονεί τις ηδονές, κι αυτό είναι μια νίκη που προκαλεί μεγαλύτερη ηδονή. Έτσι ο Διογένης επαινούσε όσους σχεδίαζαν και ήθελαν να κάνουν κάτι, αλλά τελικά, και παρά την επιθυμία τους, δεν το έκαναν.

Με αυστηρή πειθαρχία, η σωματική εξάσκηση και η μίμηση υπoδειγματικών πράξεων φέρνουν την εσωτερική ελευθερία, την ανεξαρτησία από εξωτερικούς καταναγκασμούς. Η άσκηση συμπληρώνεται με τη γνώση, και έτσι κατακτιέται η αρετή. Αλλά χωρίς την άσκηση, όπως τονίζουν οι Κυνικός, τίποτε δεν μπορεί να επιτευχθεί. 

(Διογένης Λαέρτιος 6.70-71)

Επίκουρος: Tα 4 κριτήρια της αλήθειας

O Επίκουρος είχε θέσει ως βάση του όλου στοχασμού αναφορικά με τον φυσικό κόσμο την προτεραιότητα της αισθητηριακής αντίληψης. Η μαρτυρία που παρέχουν οι αισθήσεις προηγείται και είναι ανώτερη από κάθε τέτοιο στοχασμό ή θεωρία. Οι αισθήσεις αποτελούν το βασικότερο κριτήριο της αλήθειας.

Όλη η έρευνα αναφορικά με την πραγματικότητα του φυσικού κόσμου πρέπει να αρχίζει από τη μαρτυρία που παρέχουν οι αισθήσεις και σταθερά να παραπέμπει σ’ αυτήν. Aυτό το γνωσιολογικό αξίωμα αντανακλά την οντολογική δομή του φυσικού κόσμου, την οποία πραγματεύεται η ατομική θεωρία.

Ο ανθρώπινος κόσμος περιορίζεται και οριοθετείται από τον φυσικό κόσμο, και κατά συνέπεια καθορίζεται από τους ίδιους φυσικούς νόμους που διέπουν τον φυσικό κόσμο. Άρα, το ίδιο ακριβώς γνωσιολογικό αξίωμα ισχύει και για την οντολογική δομή του ανθρώπινου κόσμου και -τουλάχιστον εν μέρει- αντανακλά τη φύση του.

Έχουμε δει, επιπλέον, ότι η συμπεριφορά των ανθρώπινων όντων μπορεί αρχικά να νοηθεί ως αντίστοιχη της κίνησης των επιμέρους ατόμων της ύλης. Και τα δύο έχουν φυσικό βάρος, το οποίο προκαλεί την ελεύθερη πτώση ή βαρυτική κίνηση αντίστοιχα, και χαράζει την πορεία τους μέσα στο χώρο. Στην περίπτωση των ανθρώπινων ατόμων, έχω υποστηρίξει ότι το φυσικό αυτό βάρος μπορεί να νοηθεί ως μια δύναμη που ενυπάρχει στην ίδια τη μαγνητική διπολικότητα της βιολογικής τους συνθήκης: γέννηση και θνητότητα. Κάθε μεμονωμένο ανθρώπινο άτομο, παρόμοια με τα μεμονωμένα άτομα της ύλης, χαράζει τη φυσική του τροχιά από τη γέννηση στο θάνατο’ ένα μοντέλο και ένα πεπρωμένο κοινό σε όλους. Σε αντίθεση, ωστόσο, με το άτομο της ύλης, και πριν ακόμη από οποιαδήποτε «παρέκκλιση», το ανθρώπινο άτομο είναι εφοδιασμένο με εξοπλισμό (τα αισθητήρια όργανα) που ανταποκρίνεται επαρκώς στη φυσική σύσταση του κόσμου. Τα ανθρώπινα άτομα, λοιπόν, δεν είναι μόνο δέσμια της ατομικής τους -κι ωστόσο κοινής— μοίρας’ είναι επίσης δέσμια των αισθητηριακών τους αντιλήψεων. Οι αισθήσεις είναι αρχέγονες και μη ανασκευάσιμες, κοινές σε όλους. Προηγούνται της φυσικής γλώσσας και έχουν το προβάδισμα έναντι κάθε έρευνας και κάθε λόγου περί των αντικείμενων της εμπειρίας.

Από τα τέσσερα κριτήρια της αλήθειας, τα δύο πρώτα, οι αισθήσεις και τα πάθη, έχουν να κάνουν με την άμεση εμπειρία της πραγματικότητας. Οι πρώτες αντιστοιχούν πιο άμεσα στην εμπειρία του κόσμου, ενώ τα δεύτερα αναφέρονται σ’ αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε φυσιο-ψυχολογική εμπειρία του υποκειμένου και, ιδιαίτερα, εμπειρία της ηδονής και του πόνου. Τα δύο πρώτα κριτήρια της αλήθειας αντανακλούν την ατομική δομή της πραγματικότητας και τα δύο έχουν να κάνουν με την πρώτης τάξεως εμπειρία και ως εκ τούτου ισχύουν για το σύνολο του έμβιου κόσμου. Εντούτοις, τα συναισθήματα/συγκινήσεις (πάθη) εισάγουν μια δυνάμει ψυχολογική διάσταση στην εμπειρία που βιώνει το άτομο, του κόσμου και των άλλων. Με άλλα λόγια, άπτονται της κρίσιμης ένωσης και αλληλεπίδρασης σώματος και νου.

Όσο ξεκάθαρη και αν είναι η μαρτυρία των παθών για τον προσδιορισμό των «επιλογών και των αποφυγών» (αιρέσεων και φυγών) -των κύριων παραμέτρων της ανθρώπινης πράξης-, εντούτοις η ψυχολογική ή νοητική πλευρά της εμπειρίας του ατόμου δεν μπορεί να αγνοηθεί. Ο Επίκουρος πραγματικά θα την εξερευνήσει και θα την χρησιμοποιήσει με ένα πολύ σημαντικό τρόπο στην ηθική του θεωρία.

Σε αντίθεση με τα δύο πρώτα κριτήρια της αλήθειας, το τρίτο κριτήριο, η πρόληψις, σημαίνει μια δεύτερης τάξεως εμπειρία. Μέσω της φυσικής γλώσσας προκαλείται μια διαδικασία σχηματισμού εννοιών ή εικόνων, που αντιστοιχεί με μεγαλύτερη ακρίβεια στην ανθρώπινη ικανότητα αφαίρεσης. Δεν χρειάζεται να προσθέσουμε ότι το τέταρτο και πιο προβληματικό από τα κριτήρια, η διορατική σύλληψη του νου (φανταστικαί επιβολαί τής διανοίας) προχωρεί ακόμη πιο πέρα, με σκοπό να εισάγει μια λογική λειτουργία του νου (λογισμός) πάνω στην αρχική αδιαμεσολάβητη μαρτυρία την οποία παρέχουν οι αισθήσεις και τα πάθη και διαχειρίζεται η πρόληψις.

Θα υποστηρίξω ότι η ηθική θεωρία του Επίκουρου περιλαμβάνει -και ανάγεται σ’ αυτά- τα δύο διακριτά επίπεδα αλήθειας, ακολουθώντας τόν σχεδόν ταυτόσημο χειρισμό τους, πάντα στο πλαίσιο του φυσικού κόσμου. Τόσο η υποδομή όσο και το εποικοδόμημα της επικούρειας οντογνωσιολογίας εφαρμόζονται στην κοινωνική και ηθική εμπειρία των ανθρώπινων όντων.

Θα επισημάνω, ωστόσο, ότι ακριβώς όπως οι αισθήσεις είναι πρωτογενείς και θεμελιακές για την θεώρηση των φαινομένων του φυσικού κόσμου, έτσι και τα πάθη είναι θεμελιακά για την κατανόηση των επιλογών και αποφυγών γενικά (δηλαδή σε σχέση με τον κόσμο των έμβιων όντων συνολικά) και επιπλέον, μέσω της ψυχολογικής διάστασης που εισάγουν τα πάθη, γίνονται απαραίτητο πεδίο αναφοράς ειδικά για την ανθρώπινη, δηλαδή την κοινωνική και ηθική εμπειρία. Ως έναυσμα της ανθρώπινης πράξης αλλά και για τον καθορισμό των δυνατοτήτων, των ορίων και εντέλει του νοήματος της πράξης, τα πάθη έχουν θεμελιακό χαρακτήρα.

Στην ηθική θεωρία του Επίκουρου, αποτελούν το πιο σημαντικό κριτήριο της γνωσιολογικής υποδομής, καθώς παρέχουν άμεση, επαληθεύσιμη μαρτυρία όσον αφορά την πρώτης τάξεως εμπειρία μας του ανθρώπινου κόσμου, του κόσμου της πράξης και της ευθύνης. Σ’ αυτόν πρέπει τώρα να στραφούμε.

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, ΙΣΤΟΡΙΑΙ

ΘΟΥΚ 2.52.1–2.54.5

(ΘΟΥΚ 2.47.1–2.54.5: Ο λοιμός) 

Επιπτώσεις στο σύστημα αξιών των Αθηναίων – Ερμηνείες στίχου και χρησμού

[2.52.1] Ἐπίεσε δ’ αὐτοὺς μᾶλλον πρὸς τῷ ὑπάρχοντι πόνῳ καὶ
ἡ ξυγκομιδὴ ἐκ τῶν ἀγρῶν ἐς τὸ ἄστυ, καὶ οὐχ ἧσσον τοὺς
ἐπελθόντας. [2.52.2] οἰκιῶν γὰρ οὐχ ὑπαρχουσῶν, ἀλλ’ ἐν καλύβαις
πνιγηραῖς ὥρᾳ ἔτους διαιτωμένων ὁ φθόρος ἐγίγνετο οὐδενὶ
κόσμῳ, ἀλλὰ καὶ νεκροὶ ἐπ’ ἀλλήλοις ἀποθνῄσκοντες ἔκειντο
καὶ ἐν ταῖς ὁδοῖς ἐκαλινδοῦντο καὶ περὶ τὰς κρήνας ἁπάσας
ἡμιθνῆτες τοῦ ὕδατος ἐπιθυμίᾳ. [2.52.3] τά τε ἱερὰ ἐν οἷς ἐσκήνηντο
νεκρῶν πλέα ἦν, αὐτοῦ ἐναποθνῃσκόντων· ὑπερβιαζομένου
γὰρ τοῦ κακοῦ οἱ ἄνθρωποι, οὐκ ἔχοντες ὅτι γένωνται, ἐς
ὀλιγωρίαν ἐτράποντο καὶ ἱερῶν καὶ ὁσίων ὁμοίως. [2.52.4] νόμοι
τε πάντες ξυνεταράχθησαν οἷς ἐχρῶντο πρότερον περὶ τὰς
ταφάς, ἔθαπτον δὲ ὡς ἕκαστος ἐδύνατο. καὶ πολλοὶ ἐς
ἀναισχύντους θήκας ἐτράποντο σπάνει τῶν ἐπιτηδείων διὰ
τὸ συχνοὺς ἤδη προτεθνάναι σφίσιν· ἐπὶ πυρὰς γὰρ ἀλλο-
τρίας φθάσαντες τοὺς νήσαντας οἱ μὲν ἐπιθέντες τὸν ἑαυτῶν
νεκρὸν ὑφῆπτον, οἱ δὲ καιομένου ἄλλου ἐπιβαλόντες ἄνωθεν
ὃν φέροιεν ἀπῇσαν.

[2.53.1] Πρῶτόν τε ἦρξε καὶ ἐς τἆλλα τῇ πόλει ἐπὶ πλέον ἀνομίας
τὸ νόσημα. ῥᾷον γὰρ ἐτόλμα τις ἃ πρότερον ἀπεκρύπτετο
μὴ καθ’ ἡδονὴν ποιεῖν, ἀγχίστροφον τὴν μεταβολὴν ὁρῶντες
τῶν τε εὐδαιμόνων καὶ αἰφνιδίως θνῃσκόντων καὶ τῶν οὐδὲν
πρότερον κεκτημένων, εὐθὺς δὲ τἀκείνων ἐχόντων. [2.53.2] ὥστε
ταχείας τὰς ἐπαυρέσεις καὶ πρὸς τὸ τερπνὸν ἠξίουν ποιεῖσθαι,
ἐφήμερα τά τε σώματα καὶ τὰ χρήματα ὁμοίως ἡγούμενοι.
[2.53.3] καὶ τὸ μὲν προσταλαιπωρεῖν τῷ δόξαντι καλῷ οὐδεὶς πρό-
θυμος ἦν, ἄδηλον νομίζων εἰ πρὶν ἐπ’ αὐτὸ ἐλθεῖν διαφθαρή-
σεται· ὅτι δὲ ἤδη τε ἡδὺ πανταχόθεν τε ἐς αὐτὸ κερδαλέον,
τοῦτο καὶ καλὸν καὶ χρήσιμον κατέστη. [2.53.4] θεῶν δὲ φόβος ἢ
ἀνθρώπων νόμος οὐδεὶς ἀπεῖργε, τὸ μὲν κρίνοντες ἐν ὁμοίῳ
καὶ σέβειν καὶ μὴ ἐκ τοῦ πάντας ὁρᾶν ἐν ἴσῳ ἀπολλυμένους,
τῶν δὲ ἁμαρτημάτων οὐδεὶς ἐλπίζων μέχρι τοῦ δίκην γενέ-
σθαι βιοὺς ἂν τὴν τιμωρίαν ἀντιδοῦναι, πολὺ δὲ μείζω τὴν
ἤδη κατεψηφισμένην σφῶν ἐπικρεμασθῆναι, ἣν πρὶν ἐμπεσεῖν
εἰκὸς εἶναι τοῦ βίου τι ἀπολαῦσαι.

[2.54.1] Τοιούτῳ μὲν πάθει οἱ Ἀθηναῖοι περιπεσόντες ἐπιέζοντο,
ἀνθρώπων τ’ ἔνδον θνῃσκόντων καὶ γῆς ἔξω δῃουμένης. [2.54.2] ἐν
δὲ τῷ κακῷ οἷα εἰκὸς ἀνεμνήσθησαν καὶ τοῦδε τοῦ ἔπους,
φάσκοντες οἱ πρεσβύτεροι πάλαι ᾄδεσθαι «ἥξει Δωριακὸς
πόλεμος καὶ λοιμὸς ἅμ’ αὐτῷ.» [2.54.3] ἐγένετο μὲν οὖν ἔρις τοῖς
ἀνθρώποις μὴ λοιμὸν ὠνομάσθαι ἐν τῷ ἔπει ὑπὸ τῶν παλαιῶν,
ἀλλὰ λιμόν, ἐνίκησε δὲ ἐπὶ τοῦ παρόντος εἰκότως λοιμὸν
εἰρῆσθαι· οἱ γὰρ ἄνθρωποι πρὸς ἃ ἔπασχον τὴν μνήμην
ἐποιοῦντο. ἢν δέ γε οἶμαί ποτε ἄλλος πόλεμος καταλάβῃ
Δωρικὸς τοῦδε ὕστερος καὶ ξυμβῇ γενέσθαι λιμόν, κατὰ τὸ
εἰκὸς οὕτως ᾄσονται. [2.54.4] μνήμη δὲ ἐγένετο καὶ τοῦ Λακεδαι-
μονίων χρηστηρίου τοῖς εἰδόσιν, ὅτε ἐπερωτῶσιν αὐτοῖς τὸν
θεὸν εἰ χρὴ πολεμεῖν ἀνεῖλε κατὰ κράτος πολεμοῦσι νίκην
ἔσεσθαι, καὶ αὐτὸς ἔφη ξυλλήψεσθαι. [2.54.5] περὶ μὲν οὖν τοῦ
χρηστηρίου τὰ γιγνόμενα ᾔκαζον ὁμοῖα εἶναι· ἐσβεβληκότων
δὲ τῶν Πελοποννησίων ἡ νόσος ἤρξατο εὐθύς, καὶ ἐς μὲν
Πελοπόννησον οὐκ ἐσῆλθεν, ὅτι καὶ ἄξιον εἰπεῖν, ἐπενεί-
ματο δὲ Ἀθήνας μὲν μάλιστα, ἔπειτα δὲ καὶ τῶν ἄλλων
χωρίων τὰ πολυανθρωπότατα. ταῦτα μὲν τὰ κατὰ τὴν νόσον
γενόμενα.

***
[2.52.1] Κοντά στα βάσανα της στιγμής τους τυραννούσε και η συγκέντρωση των κατοίκων από την εξοχή στην πολιτεία κ' υπόφεραν περισσότερο οι πρόσφυγες. [2.52.2] Γιατί επειδή δεν υπήρχαν αρκετά σπίτια, παρά έμεναν σε πνιγηρές παράγκες και ήταν κι όλας καλοκαίρι, πέθαιναν χωρίς να μπορούν να τηρηθούν οι ευπρέπειες, αλλά και πεθαίνοντας έπεφταν οι νεκροί απάνω στα πτώματα, κι άλλοι ψυχομαχούσαν τριγυρίζοντας μέσα στους δρόμους, κι από την ακράτητη δίψα τους μαζεύονταν μισοπεθαμένοι γύρω σ' όλες τις βρύσες. [2.52.3] Και οι ναοί όπου είχαν κατασκηνώσει ήταν γεμάτοι νεκρούς που είχαν ξεψυχήσει εκεί μέσα γιατί όταν παράγινε το κακό, μην ξέροντας πια τι θ' απογίνουν, οι άνθρωποι το γύρισαν στην αψηφισιά για τα θεία και τις θρησκευτικές απαγορεύσεις· [2.52.4] κι όλες οι κανονικές τελετές, που συνειθίζονταν άλλοτε στις κηδείες, έγιναν άνω–κάτω, και τους έθαβαν όπως μπορούσε ο καθένας. Και πολλοί κατάντησαν να κηδεύουν τους δικούς τους χωρίς καμιά ντροπή, γιατί τους έλειπαν τα χρειαζούμενα, αφού τους είχαν κι όλας πεθάνει τόσοι συγγενείς· άλλοι προλάβαιναν ξένους που σώριαζαν ξύλα για να κάψουν το νεκρό τους, κ' έβαζαν απάνω το δικό τους, κι άναβαν τη φωτιά από κάτω, άλλοι, ενώ καιγόταν κι όλας ξένος νεκρός έριχναν από πάνω το δικό τους και το 'βαζαν στα πόδια.

[2.53.1] Και σε άλλα πράματα έδωσε η αρρώστεια την κυριότερη πρώτη αφορμή για παρανομίες· γιατί τολμούσε κανείς πιο εύκολα εκείνα που προτήτερα κρυβόταν να κάνει φανερά για το κέφι του, ή δεν τα 'κανε διόλου, βλέποντας πως γύριζε η τύχη γρήγορα· αφού οι πριν ευτυχισμένοι πέθαιναν ξαφνικά, κι όσοι άλλοτε δεν είχαν τίποτα, κληρονομούσαν ευθύς τις περιουσίες τους. [2.53.2] Κ' έτσι ζητούσαν να βρουν και να χαρούνε γρήγορα ό,τι τους ευχαριστούσε, και πίστευαν πως τόσο η ζωή όσο κ' οι περιουσίες είναι περαστικά πράματα. [2.53.3] Και κανένας πια δεν είχε όρεξη να κοπιάσει από τα πριν για κάτι που του είχε φανεί ωραίο, νομίζοντας πως ήταν πολύ αβέβαιο αν δε θα πέθαινε πριν το φτάσει· αλλά η ευχαρίστηση της στιγμής και το κέρδος με οποιοδήποτε μέσον για να την απολάψουν αμέσως, αυτό κατάντησε να θεωρείται και ωφέλιμο και σωστό. [2.53.4] Και κανένας φόβος των θεών ή νόμος των ανθρώπων δεν τους συγκρατούσε πια, γιατί έκριναν πως το ίδιο κάνει είτε σέβονται τα θεία είτε όχι, βλέποντας πως χάνονταν όλοι το ίδιο· κι όσο για τα εγκλήματα, δεν περίμεναν πως θα ζήσουν ώσπου να γίνει η δίκη και να τα πληρώσουν με την τιμωρία που θα τους έβαζαν, πιστεύοντας πως πολύ μεγαλύτερη ήταν η καταδίκη που είχε ψηφιστεί ενάντιά τους και κρεμόταν τώρα πάνωθέ τους, που πριν πέσει επάνω τους, τους φαινότανε φυσικό να χαρούν και κάτι απ' τη ζωή.

[2.54.1] Έχοντας λοιπόν καταντήσει σε τέτοια παθήματα, τυραγνιούνταν οι Αθηναίοι, γιατί πέθαιναν οι άνθρωποι μέσα στην πολιτεία και ρημαζόταν η γης τους απ' έξω. [2.54.2] Και μέσα στα βάσανά τους, όπως ήταν επόμενο, θυμήθηκαν και τούτο το στιχάκι, που έλεγαν οι γεροντότεροι πως το τραγουδούσαν άλλοτε: «Πόλεμος θά 'ρθει Δωρικός, και μαζί μ' αυτόν λιμός». [2.54.3] Και πολλές συζητήσεις άναβαν κι άλλοι υποστήριζαν πως δεν έλεγε ο στίχος λοιμό, επιδημία, αλλά λιμό, πείνα, υπερίσχυσε όμως η γνώμη, όπως ήταν φυσικό, απ' ό,τι δοκίμαζαν τότε, πως η λέξη ήταν λοιμός· γιατί οι άνθρωποι θυμούνταν ανάλογα μ' αυτά που τους τύχαιναν. Μου φαίνεται δηλαδή πως αν καμιά φορά έρθει άλλος Δωρικός πόλεμος ύστερ' από τούτον και τύχει να πέσει πείνα, θα τον τραγουδήσουνε με το «λιμός», όπως θα τους φαίνεται πως ταιριάζει. [2.54.4] Θυμήθηκαν τότε όσοι τον ήξεραν και το χρησμό που δόθηκε στους Λακεδαιμονίους, όταν ρώτησαν το θεό αν πρέπει να πολεμήσουν, και τους προφήτεψε πως αν πολεμήσουνε μ' όλη τους τη δύναμη, θα βάλει, είπε, κι αυτός το χέρι του. [2.54.5] Συμπέραιναν λοιπόν πως όσα γίνονταν έμοιαζαν με τα λόγια του χρησμού· η αρρώστεια έπεσε μόλις είχαν εισβάλει οι Πελοποννήσιοι. Στην Πελοπόννησο όμως δεν έπεσε, εξόν από ελάχιστες περιπτώσεις, που δεν αξίζει τον κόπο να τις αναφέρει κανείς, αλλά ήταν βαρειά στην Αθήνα, το περισσότερο κ' ύστερα και σ' άλλα μέρη με σχετικά πυκνότερο πληθυσμό. Αυτά λοιπόν ήταν όσα έγιναν με την αρρώστεια.

ΟΜΗΡΟΣ: Ὀδύσσεια (15.493-15.557)

Ὣς οἱ μὲν τοιαῦτα πρὸς ἀλλήλους ἀγόρευον,

καδδραθέτην δ᾽ οὐ πολλὸν ἐπὶ χρόνον, ἀλλὰ μίνυνθα·
495 αἶψα γὰρ Ἠὼς ἦλθεν ἐΰθρονος. οἱ δ᾽ ἐπὶ χέρσου
Τηλεμάχου ἕταροι λύον ἱστία, κὰδ δ᾽ ἕλον ἱστὸν
καρπαλίμως, τὴν δ᾽ εἰς ὅρμον προέρεσσαν ἐρετμοῖς.
ἐκ δ᾽ εὐνὰς ἔβαλον, κατὰ δὲ πρυμνήσι᾽ ἔδησαν·
ἐκ δὲ καὶ αὐτοὶ βαῖνον ἐπὶ ῥηγμῖνι θαλάσσης,
500 δεῖπνόν τ᾽ ἐντύνοντο κερῶντό τε αἴθοπα οἶνον.
αὐτὰρ ἐπεὶ πόσιος καὶ ἐδητύος ἐξ ἔρον ἕντο,
τοῖσι δὲ Τηλέμαχος πεπνυμένος ἄρχετο μύθων·
«ὑμεῖς μὲν νῦν ἄστυδ᾽ ἐλαύνετε νῆα μέλαιναν,
αὐτὰρ ἐγὼν ἀγροὺς ἐπιείσομαι ἠδὲ βοτῆρας·
505 ἑσπέριος δ᾽ ἐς ἄστυ ἰδὼν ἐμὰ ἔργα κάτειμι.
ἠῶθεν δέ κεν ὔμμιν ὁδοιπόριον παραθείμην,
δαῖτ᾽ ἀγαθὴν κρειῶν τε καὶ οἴνου ἡδυπότοιο.»
Τὸν δ᾽ αὖτε προσέειπε Θεοκλύμενος θεοειδής·
«πῇ γὰρ ἐγώ, φίλε τέκνον, ἴω; τεῦ δώμαθ᾽ ἵκωμαι
510 ἀνδρῶν οἳ κραναὴν Ἰθάκην κάτα κοιρανέουσιν;
ἦ ἰθὺς σῆς μητρὸς ἴω καὶ σοῖο δόμοιο;»
Τὸν δ᾽ αὖ Τηλέμαχος πεπνυμένος ἀντίον ηὔδα·
«ἄλλως μέν σ᾽ ἂν ἐγώ γε καὶ ἡμέτερόνδε κελοίμην
ἔρχεσθ᾽· οὐ γάρ τι ξενίων ποθή· ἀλλὰ σοὶ αὐτῷ
515 χεῖρον, ἐπεί τοι ἐγὼ μὲν ἀπέσσομαι, οὐδέ σε μήτηρ
ὄψεται· οὐ μὲν γάρ τι θαμὰ μνηστῆρσ᾽ ἐνὶ οἴκῳ
φαίνεται, ἀλλ᾽ ἀπὸ τῶν ὑπερωΐῳ ἱστὸν ὑφαίνει.
ἀλλά τοι ἄλλον φῶτα πιφαύσκομαι, ὅν κεν ἵκοιο,
Εὐρύμαχον, Πολύβοιο δαΐφρονος ἀγλαὸν υἱόν,
520 τὸν νῦν ἶσα θεῷ Ἰθακήσιοι εἰσορόωσι·
καὶ γὰρ πολλὸν ἄριστος ἀνὴρ μέμονέν τε μάλιστα
μητέρ᾽ ἐμὴν γαμέειν καὶ Ὀδυσσῆος γέρας ἕξειν,
ἀλλὰ τά γε Ζεὺς οἶδεν Ὀλύμπιος, αἰθέρι ναίων,
εἴ κέ σφιν πρὸ γάμοιο τελευτήσει κακὸν ἦμαρ.»
525 Ὣς ἄρα οἱ εἰπόντι ἐπέπτατο δεξιὸς ὄρνις,
κίρκος, Ἀπόλλωνος ταχὺς ἄγγελος· ἐν δὲ πόδεσσι
τίλλε πέλειαν ἔχων, κατὰ δὲ πτερὰ χεῦεν ἔραζε
μεσσηγὺς νηός τε καὶ αὐτοῦ Τηλεμάχοιο.
τὸν δὲ Θεοκλύμενος ἑτάρων ἀπονόσφι καλέσσας
530 ἔν τ᾽ ἄρα οἱ φῦ χειρὶ ἔπος τ᾽ ἔφατ᾽ ἔκ τ᾽ ὀνόμαζε·
«Τηλέμαχ᾽, οὔ τοι ἄνευ θεοῦ ἔπτατο δεξιὸς ὄρνις·
ἔγνων γάρ μιν ἐσάντα ἰδὼν οἰωνὸν ἐόντα.
ὑμετέρου δ᾽ οὐκ ἔστι γένεος βασιλεύτερον ἄλλο
ἐν δήμῳ Ἰθάκης, ἀλλ᾽ ὑμεῖς καρτεροὶ αἰεί.»
535 Τὸν δ᾽ αὖ Τηλέμαχος πεπνυμένος ἀντίον ηὔδα·
«αἲ γὰρ τοῦτο, ξεῖνε, ἔπος τετελεσμένον εἴη·
τῷ κε τάχα γνοίης φιλότητά τε πολλά τε δῶρα
ἐξ ἐμεῦ, ὡς ἄν τίς σε συναντόμενος μακαρίζοι.»
Ἦ καὶ Πείραιον προσεφώνεε, πιστὸν ἑταῖρον·
540 «Πείραιε Κλυτίδη, σὺ δέ μοι τά περ ἄλλα μάλιστα
πείθῃ ἐμῶν ἑτάρων, οἵ μοι Πύλον εἰς ἅμ᾽ ἕποντο·
καὶ νῦν μοι τὸν ξεῖνον ἄγων ἐν δώμασι σοῖσιν
ἐνδυκέως φιλέειν καὶ τιέμεν, εἰς ὅ κεν ἔλθω.»
Τὸν δ᾽ αὖ Πείραιος δουρικλυτὸς ἀντίον ηὔδα·
545 «Τηλέμαχ᾽, εἰ γάρ κεν σὺ πολὺν χρόνον ἐνθάδε μίμνοις,
τόνδε τ᾽ ἐγὼ κομιῶ, ξενίων δέ οἱ οὐ ποθὴ ἔσται.»
Ὣς εἰπὼν ἐπὶ νηὸς ἔβη, ἐκέλευσε δ᾽ ἑταίρους
αὐτούς τ᾽ ἀμβαίνειν ἀνά τε πρυμνήσια λῦσαι.
οἱ δ᾽ αἶψ᾽ εἴσβαινον καὶ ἐπὶ κληῗσι καθῖζον.
550 Τηλέμαχος δ᾽ ὑπὸ ποσσὶν ἐδήσατο καλὰ πέδιλα,
εἵλετο δ᾽ ἄλκιμον ἔγχος, ἀκαχμένον ὀξέϊ χαλκῷ,
νηὸς ἀπ᾽ ἰκριόφιν· τοὶ δὲ πρυμνήσι᾽ ἔλυσαν.
οἱ μὲν ἀνώσαντες πλέον ἐς πόλιν, ὡς ἐκέλευσε
Τηλέμαχος, φίλος υἱὸς Ὀδυσσῆος θείοιο·
555 τὸν δ᾽ ὦκα προβιβάντα πόδες φέρον, ὄφρ᾽ ἵκετ᾽ αὐλήν,
ἔνθα οἱ ἦσαν ὕες μάλα μυρίαι, ᾗσι συβώτης
ἐσθλὸς ἐὼν ἐνίαυεν, ἀνάκτεσιν ἤπια εἰδώς.

***
Έτσι εκείνοι συναλλάσσοντας τα λόγια μεταξύ τους,
πήγαν μετά να κοιμηθούν, όχι ωστόσο για πολύ —
τους πήρε δεν τους πήρε ο ύπνος, και φάνηκε η Αυγή
στον ροδινό της θρόνο.
Την ώρα εκείνη, βλέποντας στεριά, οι σύντροφοι
του Τηλεμάχου λύνουν τα πανιά, γρήγορα κατεβάζουν
το κατάρτι, πιάνοντας τα κουπιά φτάνουν στο αραξοβόλι,
ρίχνουν τις αγκυρόπετρες κι έδεσαν τις πρυμάτσες.
Μετά κατέβηκαν κι αυτοί στης θάλασσας το περιγιάλι.
500 Εκεί ετοίμασαν το πρωινό και συγκεράστηκαν κρασί που σπίθιζε.
Όταν εκόρεσαν την πείνα και τη δίψα τους, πρώτος τον λόγο πήρε
ο φρόνιμος Τηλέμαχος:
«Κωπηλατώντας τώρα εσείς, το μελανό καράβι οδηγήσετε στην πόλη·
εγώ θ᾽ ανέβω στους αγρούς και στους βοσκούς.
Κι αφού θα ρίξω μια ματιά στα χτήματά μου, απόβραδο
θα κατεβώ στη χώρα.
Με το ξημέρωμα, σας έχω, ανταμοιβή του δρόμου μας, τραπέζι·
πλούσιο γεύμα, κρέατα και γλυκό κρασί.»
Στο μεταξύ τού μίλησε ο Θεοκλύμενος θεόμορφος:
«Κι εγώ πού πάω, καλό παιδί; σε τίνος σπίτι να προσφύγω
510 απ᾽ όσους κυβερνούν τα βράχια της Ιθάκης;
Ή μήπως πρέπει κατευθείαν να τρέξω στο δικό σου σπιτικό
και στη δική σου μάνα;»
Ο γνωστικός Τηλέμαχος τότε του ανταποκρίθηκε:
«Αλλιώς θα σου ᾽λεγα κι εγώ να πας στο πατρικό μου,
όπου δεν έλειψε ποτέ στους ξένους τίποτε· αλλά για σένα αυτό
θα ᾽ταν χειρότερο, αφού κι εγώ δεν θα ᾽μαι εκεί,
αλλά κι η μάνα μου δεν θα σε δει. Γιατί δεν φαίνεται με τους μνηστήρες πια
κάτω στην αίθουσα· στο υπερώο, ψηλά κι απόμερα,
κάθεται υφαίνοντας τον αργαλειό της.
Σκέφτομαι όμως κάποιον άλλον που θα μπορούσες να γυρέψεις·
λέω τον Ευρύμαχο, περίλαμπρο βλαστό του εμπειροπόλεμου Πολύβου,
520 που σαν θεό τον βλέπουν όλοι στην Ιθάκη.
Σίγουρα είναι ο πρώτος κι ο καλύτερος· το ᾽βαλε μάλιστα σκοπό
να παντρευτεί τη μάνα μου, να πάρει ο ίδιος του Οδυσσέα το πόστο.
Όμως αυτά τα ξέρει πιο καλά, ένοικος των αιθέρων
ο ολύμπιος Δίας· μήπως, πριν απ᾽ τον γάμο, τους πέσει κατακέφαλα
η μαύρη μέρα τους.»
Δεν πρόφτασε να πει τον λόγο του, και πέταξε δεξιά μεριά
ένα πουλί — γεράκι, ο ταχυδρόμος άγγελος του Απόλλωνα.
Στα πόδια του κρατώντας περιστέρα, τη μαδούσε
και τα φτερά σκορπούσε καταγής, στο πλοίο ανάμεσα
και στον Τηλέμαχο.
Οπότε ο Θεοκλύμενος παράμερα τον πήρε από τους άλλους,
530 το χέρι του έσφιξε, και του μιλούσε με σταράτα λόγια:
«Τηλέμαχε, δεν πέταξε δεξιά μεριά ετούτο το πουλί
με δίχως του θεού τη θέληση. Το είδα κι αναγνώρισα πως είναι οιωνός της τύχης·
από το γένος σας λοιπόν βασιλικότερο κανένα άλλο στης Ιθάκης τον λαό,
δική σας και για πάντα η δύναμη.»
Κι ο γνωστικός Τηλέμαχος του ανταποκρίθηκε:
«Μακάρι, ξένε, αληθινός να αποδειχτεί ο λόγος σου·
και θα γνωρίσεις τότε την πραγματική μου αγάπη με τα πολλά μου
δώρα που θα δεις — όσοι σε βλέπουν θα σε μακαρίζουν.»
Είπε, κι αμέσως προσφωνεί τον Πείραιο, πιστό του σύντροφο:
540 «Πείραιε, του Κλυτίου ανάστημα, εσύ μου στάθηκες πολυτιμότερος
και σ᾽ όλα τ᾽ άλλα απ᾽ όσους μ᾽ ακολούθησαν στην Πύλο.
Πάρε λοιπόν τον ξένο σπίτι σου, κι ωσότου
να γυρίσω εγώ, παρακαλώ να τον φροντίζεις μ᾽ αγάπη και τιμή.»
Τότε κι ο Πείραιος, ακοντιστής λαμπρός, του λέει:
«Τηλέμαχε, όσον καιρό κι αν έμενες εσύ εκεί,
εγώ τον ξένο θα τον νοιάζομαι, δεν θα του λείψει τίποτα φιλόξενο.»
Μιλώντας έτσι, πάτησε πάνω στο καράβι, και παραγγέλλει
ν᾽ ανεβούν κι οι σύντροφοι, να λύσουν τις πρυμάτσες —
εκείνοι ανέβηκαν και στα ζυγά καθίζουν.
550 Αμέσως ο Τηλέμαχος δένει στα πόδια του τα ωραία σαντάλια
κι απ᾽ την κουβέρτα του πλεούμενου το άλκιμο δόρυ τράβηξε
με την αιχμή του χάλκινη.
Στο μεταξύ κι οι σύντροφοι έλυσαν τις πρυμάτσες, κι αφήνοντας
πίσω τους τη στεριά, κωπηλατούσαν προς την πόλη, όπως το είχε παραγγείλει
κι ο Τηλέμαχος, του θεϊκού Οδυσσέα ο ακριβός του γιος.
Εκείνος τότε πήρε βιαστικός τα πόδια του, ώσπου να φτάσει
γρήγορα στη μάντρα, όπου ήσαν μαντρωμένοι οι μυριάδες χοίροι —
εκεί κοιμόταν και ξυπνούσε ο καλός χοιροβοσκός,
με τους δεσπότες του γλυκός και πράος.

Δε θέλει βιασύνες ο έρωτας

Ρώτα με αν πιστεύω στον κεραυνοβόλο έρωτα και θα σου απαντήσω ναι. Λιτά κι απόλυτα ναι.

Πιστεύω σε εκείνες τις ματιές που έρχονται να διασταυρωθούν.
Για τα λόγια που ανταλλάσσουν πριν καν τα χείλη τολμήσουν να ξεστομίσουν ένα χαίρω πολύ κι ένα όνομα.
Πιστεύω στη χημεία των ανθρώπων και το ένστικτο της πρώτης ματιάς.
Αλλά δεν πιστεύω στις κεραυνοβόλες σχέσεις.
Για να σου πω και την αλήθεια μου, τις τρέμω…

Φοβάμαι όλα εκείνα τα βιαστικά του έρωτα.
Τις μεγάλες προσδοκίες.
Τα μεγάλα κρεβάτια.
Τα ελπιδοφόρα φιλιά και χάδια.
Φοβάμαι τις στιγμές που έρχονται γρήγορα. Που είναι σαν να τις τραβάς για να έρθουν πριν την ώρα τους. Για να αποδείξεις πως έκανες σωστά. Πως ερωτεύτηκες σωστά.
Φοβάμαι τα όνειρα που δημιουργούνται πριν κλείσεις τα μάτια.
Για την ακρίβεια τα τρέμω…

Γιατί ξέρω πως οι άνθρωποι, ό,τι κι αν λένε, πάνω από τη λογική μετρούν την ανάγκη για συντροφικότητα. Κι όταν αυτή εμφανίζεται, τη βαφτίζουν ιδανική και τη στεφανώνονται.

Και περνάει ο χρόνος και βλέπουν τις ατέλειες και τις ασυμφωνίες.
Άλλες τις είχαν παραβλέψει. Άλλες δεν είχαν προλάβει καν να τις δουν.
Κρύβει πολλά, βλέπεις, η “συσκευασία” των ανθρώπων. Παίρνει καιρό να αποδιώξουν το περιτύλιγμα και να απομείνουν γυμνοί κι αφτιασίδωτοι.
Κι όταν μένουν έτσι και βλέπεις τι πήρες, ψάχνεις και πως να το επιστρέψεις.
Γιατί διαπιστώνεις πως τελικά δε σου κάνει.

Πως ερωτεύτηκες την ιδέα του κι όχι αυτόν καθ’ αυτόν…
Και φορτώνεσαι λάθη και πόνο. Και είναι φορές που πληγώνεις. Και φορτώνεσαι μαζί με τις πληγές και δάκρυα.
Και ανθρώπους που θα μπορούσες να κρατήσεις φίλους, αν δεν είχες βιαστεί να τους κάμεις αγαπημένους.
Αν δεν είχες τρέξει να τους βαφτίσεις έρωτες της ζωής σου και μετά να τους μετονομάσεις σε “λάθος εκτίμηση”…

Γι’ αυτό σου λέω.
Δε θέλει βιασύνες ο έρωτας.
Θέλει χρόνο. Θέλει να μάθεις τον άλλο. Να τον ζήσεις.
Να μοιραστείς.
Κι είναι εκείνες οι κοινές στιγμές, οι δίχως πάθος κι έρωτα, πολύτιμες.
Είναι αυτά που θα θυμάστε αργότερα σαν ζευγάρι αγαπημένο. Ή ακόμη και σαν φίλοι.
Είναι το δέσιμο…
Είναι οι στιγμές που θα στέκει το μούτρο σου δίπλα στο δικό του και ξέρεις πως δε θα σε φιλήσει. Κι ας το θέλεις λιγάκι… Μέχρι να το θέλεις πολύ και συνειδητά, έχεις μέλλον…
Είναι η αγκαλιά που θα κάνετε που μπορεί να είναι κάπως, αλλά θα σταματήσει εκεί.

Είναι η αξία της αναμονής.
Εκεί είναι η αξία του έρωτα, μάτια μου. Στην αναμονή.
Στην εκτίμηση των στιγμών, όπως έρχονται, δίχως να σπρώχνεις να έρθουν κι άλλες. Αβίαστα. Ήρεμα. Συνειδητά.
Έτσι μ’ αρέσει ο έρωτας.
Κι ας με λες δειλή. Θα με πω συνετή.
Ας με λες εκτός εποχής. Θα σου πω, ευτυχώς.
Γεμίσαμε ανθρώπους που μοιράζουν τα φιλιά και τα κρεβάτια τους από ανασφάλειες.
Που φορτώνονται σχέσεις της βδομάδας από αδυναμία να περιμένουν για να κρίνουν.

Δεν το θέλω. Κι επιμένω, με ακούς;
Εγώ θέλω να περιμένω.
Θέλω να ζω. Θέλω να μυρίζομαι τον άλλο. Να τον ανακαλύπτω μέρα τη μέρα.
Να χαίρομαι τις λεπτομέρειες, να κυνηγώ τα νοήματα πίσω από τις λέξεις, αν υπάρχουν…
Πίσω από τις ματιές, αν υπάρχουν κι αυτές.
Κι όταν θα θελήσω να με φιλήσει, αν θελήσω, θα του το δώσω να το καταλάβει.
Κι αν το θελήσει κι αυτός, πάλι το ίδιο θα κάνει.
Κι αν όλο αυτό μας πάει παρακάτω, καλώς να ορίσει. Θα’ ναι συνειδητό. Όχι απαραίτητα εξασφαλισμένο πως θα πετύχει, μα θα έχει μια βάση. Μια σωστή, αβίαστη, συνειδητή αρχή.
Αν πάλι, όχι, δε θα υπάρχει καμιά βιασύνη να μας καταδικάσει να χαθούμε σαν μια ακόμη αποτυχημένη σχέση που δεν μπορεί να γίνει φιλία.

Κατάλαβες; Τους ανθρώπους που έχω χημεία δε θέλω να τους χάσω.
Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο τους θέλω στη ζωή μου.
Και καμία βιασύνη δε θα επιτρέψω να μου τους στερήσει.
Κι αν είναι έρωτας, καλώς να ‘ρθει. Θα έχω φορέσει το καλύτερο φιλί μου και θα τον περιμένω.
Αν όχι, πάλι φιλί θα του έχω. Στοργικό, στο μέτωπο.
Και θα ‘χει μέσα όλη τη στοργή και την έννοια για τον άνθρωπο. Που πρόλαβα κι εκτίμησα…
Όσο για το πάθος της αγάπης που αναζήτησα; Δε βαριέσαι. Όταν έρθει.
Με το ζόρι τίποτα δε γίνεται ωραία…

Η ρηχή σκέψη, κάνει δυνατή την εξάπλωση του κακού

Για μένα υπάρχει μια σημαντικότατη διαφορά: "κοινοτοπία" είναι ό,τι συμβαίνει συνήθως, κοινώς, παρ' όλα αυτά κάτι μπορεί να είναι αβαθές, και δίχως ακόμη να είναι κοινό...

Εννοώ ότι, αν πάμε μέχρι τη ρίζα, το κακό δεν είναι ριζικό, δεν έχει βαθύτητα, και είναι ακριβώς για το λόγο αυτό που είναι τόσο τρομερά δύσκολο να συλλάβουμε με τη σκέψη, γιατί σκέφτομαι εξ ορισμού, σημαίνει φτάνω μέχρι τις ρίζες.

Το κακό είναι ένα φαινόμενο της επιφάνειας, και αντί να είναι ριζικό, είναι απλώς ακραίο.

Αντιστεκόμαστε στο κακό όχι παρασυρόμενοι από την επιφάνεια των πραγμάτων, αλλά σταματώντας και ξεκινώντας να σκεφτόμαστε – δηλαδή προσεγγίζοντας μια διάσταση διαφορετική από εκείνη του ορίζοντα της καθημερινής ζωής.

Με άλλα λόγια, όσο πιο ρηχός είναι κάποιος τόσο πιο πιθανό είναι να ενδώσει στο κακό.

Σήμερα είμαι της άποψης πως το κακό δεν είναι ποτέ "ριζικό", αλλά μονάχα ακραίο, και ότι δεν έχει ούτε βαθύτητα ούτε κάποια δαιμονική διάσταση.

Το κακό δύναται να κατακυριεύει τα πάντα και να σαρώνει τον κόσμο ολόκληρο, ακριβώς γιατί διασπείρεται σαν μύκητας.

Το κακό "προκαλεί τη σκέψη", όπως είπα, γιατί η σκέψη προσπαθεί ν αγγίξει το βάθος, να φτάσει στις ρίζες του και από τη στιγμή που καταπιάνεται με το κακό, απογοητεύεται, το εγχείρημα αποβαίνει μάταιο, γιατί δεν βρίσκει τίποτε, γιατί δεν υπάρχει τίποτε να βρει. Εδώ έγκειται η "ρηχότητα" του.

Μόνο το καλό έχει βαθύτητα και μόνο το αγαθό μπορεί να είναι ριζικό.

Γιατί κάποιοι δυσκολεύονται περισσότερο να νιώσουν ευτυχισμένοι

Ο ρόλος της φύσης και της ανατροφής

Η βιομηχανία της αυτοβοήθειας γνωρίζει μεγάλη άνθηση, τροφοδοτούμενη από την έρευνα για τη θετική ψυχολογία – την επιστημονική μελέτη του τι κάνει τους ανθρώπους να ευημερούν. Την ίδια στιγμή, τα ποσοστά άγχους, κατάθλιψης και αυτοτραυματισμού συνεχίζουν να αυξάνονται παγκοσμίως. Είμαστε λοιπόν καταδικασμένοι να είμαστε δυστυχισμένοι, παρά τις εξελίξεις στην ψυχολογία;

Σύμφωνα με ένα σημαντικό άρθρο που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση Review of General Psychology το 2015, το 50% της ευτυχίας των ανθρώπων καθορίζεται από τα γονίδιά τους, το 10% εξαρτάται από τις συνθήκες και το 40% από την «σκόπιμη δραστηριότητα» (κυρίως, αν είστε θετικοί ή όχι). Αυτή η λεγόμενη πίτα της ευτυχίας έβαλε τους ακόλουθους της θετικής ψυχολογίας στη θέση του οδηγού, επιτρέποντάς τους να αποφασίζουν για την πορεία της ευτυχίας τους.

Η πίτα της ευτυχίας δέχτηκε ευρεία κριτική επειδή βασίστηκε σε υποθέσεις για τη γενετική που έχουν απαξιωθεί. Επί δεκαετίες, οι ερευνητές της γενετικής της συμπεριφοράς διεξήγαγαν μελέτες με διδύμους και διαπίστωσαν ότι το 40% έως 50% της διακύμανσης της ευτυχίας τους εξηγείται από τη γενετική, γι’ αυτό και το ποσοστό αυτό εμφανίστηκε στην πίτα της ευτυχίας.

Οι γενετιστές συμπεριφοράς χρησιμοποιούν μια στατιστική τεχνική για να εκτιμήσουν τις γενετικές και περιβαλλοντικές συνιστώσες με βάση την οικογενειακή συγγένεια των ανθρώπων, εξ ου και η χρήση διδύμων στις μελέτες τους. Όμως τα στοιχεία αυτά υπέθεσαν ότι τόσο οι μονοζυγωτικοί όσο και οι ετεροζυγωτικοί δίδυμοι βιώνουν το ίδιο περιβάλλον όταν μεγαλώνουν μαζί – μια υπόθεση που δεν ευσταθεί στην πραγματικότητα. Σε απάντηση στην κριτική για την εργασία του 2015, οι ίδιοι συγγραφείς έγραψαν μια εργασία το 2019 που εισήγαγε μια πιο διαφοροποιημένη προσέγγιση σχετικά με την επίδραση των γονιδίων στην ευτυχία, η οποία αναγνώριζε τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ της γενετικής μας και του περιβάλλοντος.

Φύση και ανατροφή

Η φύση και η ανατροφή δεν είναι ανεξάρτητες η μία από την άλλη. Αντιθέτως, η μοριακή γενετική, η μελέτη της δομής και της λειτουργίας των γονιδίων σε μοριακό επίπεδο, δείχνει ότι επηρεάζουν συνεχώς η μία την άλλη. Τα γονίδια επηρεάζουν τη συμπεριφορά που βοηθά τους ανθρώπους να επιλέξουν το περιβάλλον τους. Για παράδειγμα, η εξωστρέφεια που μεταβιβάζεται από τους γονείς στα παιδιά βοηθά τα παιδιά να δημιουργήσουν τις ομάδες φιλίας τους.

Εξίσου, το περιβάλλον αλλάζει την έκφραση των γονιδίων. Για παράδειγμα, όταν οι μέλλουσες μητέρες εκτέθηκαν σε πείνα, τα γονίδια των μωρών τους άλλαξαν ανάλογα, με αποτέλεσμα χημικές αλλαγές που κατέστειλαν την παραγωγή ενός αυξητικού παράγοντα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα μωρά να γεννιούνται μικρότερα από το συνηθισμένο και με παθήσεις όπως οι καρδιαγγειακές παθήσεις.

Η φύση και η ανατροφή αλληλεξαρτώνται και αλληλοεπηρεάζονται συνεχώς. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δύο άνθρωποι που έχουν μεγαλώσει στο ίδιο περιβάλλον μπορεί να ανταποκριθούν σε αυτό με διαφορετικό τρόπο, πράγμα που σημαίνει ότι η υπόθεση της γενετικής της συμπεριφοράς περί ίσου περιβάλλοντος δεν ισχύει πλέον. Επίσης, το αν οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν πιο ευτυχισμένοι ή όχι εξαρτάται από την «ευαισθησία τους σε ερεθίσματα περιβάλλοντος» – την ικανότητά τους να αλλάζουν.

Ορισμένοι άνθρωποι είναι ευαίσθητοι στο περιβάλλον τους και έτσι μπορούν να αλλάξουν σημαντικά τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά τους ως απάντηση τόσο σε αρνητικά όσο και σε θετικά γεγονότα. Έτσι, όταν παρακολουθούν ένα σεμινάριο ευεξίας ή διαβάζουν ένα βιβλίο θετικής ψυχολογίας, μπορεί να επηρεαστούν από αυτό και να βιώσουν σημαντικά περισσότερες αλλαγές σε σύγκριση με άλλους – και η αλλαγή μπορεί να διαρκέσει περισσότερο, επίσης.

Δεν υπάρχει όμως καμία παρέμβαση θετικής ψυχολογίας που θα λειτουργήσει για όλους τους ανθρώπους, επειδή είμαστε μοναδικοί όπως το DNA μας και, ως εκ τούτου, έχουμε διαφορετική ικανότητα για ευημερία και τις διακυμάνσεις της κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Είμαστε προορισμένοι να είμαστε δυστυχισμένοι; Ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να αγωνίζονται λίγο περισσότερο από άλλους για να ενισχύσουν την ευημερία τους και αυτός ο αγώνας μπορεί να σημαίνει ότι θα συνεχίσουν να είναι δυστυχισμένοι για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Και σε ακραίες περιπτώσεις, μπορεί να μην βιώσουν ποτέ υψηλά επίπεδα ευτυχίας.

Άλλοι, ωστόσο, που έχουν μεγαλύτερη γενετική πλαστικότητα, δηλαδή είναι πιο ευαίσθητοι στα περιβαλλοντικά ερεθίσματα και, ως εκ τούτου, έχουν αυξημένη ικανότητα αλλαγής, μπορεί να είναι σε θέση να βελτιώσουν την ευημερία τους και ίσως ακόμη και να ευδοκιμήσουν, αν υιοθετήσουν έναν υγιεινό τρόπο ζωής και επιλέξουν να ζήσουν και να εργαστούν σε ένα περιβάλλον που ενισχύει την ευτυχία και την ικανότητά τους να αναπτυχθούν.

Αλλά η γενετική δεν καθορίζει ποιοι είμαστε, ακόμη και αν παίζει σημαντικό ρόλο στην ευημερία μας. Αυτό που έχει επίσης σημασία είναι οι επιλογές που κάνουμε σχετικά με το πού ζούμε, με ποιον ζούμε και πώς ζούμε τη ζωή μας, οι οποίες επηρεάζουν τόσο τη δική μας ευτυχία όσο και την ευτυχία των επόμενων γενεών.

Μπορείς να είσαι αυτός που είσαι

Παντού και πάντα σε ό,τι και αν έκανα η συμβουλή των δικών μου ανθρώπων ήταν “να είσαι ο εαυτός σου σε ό,τι και αν κάνεις”. Τι πιο ωραίο άλλωστε να είσαι ο εαυτός σου και να μην φοβάσαι να πείς την αλήθεια.

Έχεις σκεφτεί ποτέ οτι αυτό που σκέφτεσαι αυτό και αισθάνεσαι;

Οι άνθρωποι ανεξαρτήτου ηλικίας καταβάλλουν προσπάθειες να ξεφύγουν από τη κριτική των άλλων αποφεύγοντας να λένε αυτό που πραγματικά θέλουν. Παρατηρούμε για παράδειγμα να μην εκφράζουν τη γνώμη τους σε μια κουβέντα φίλων με πολιτικά, να μην εκφράζουν τις επιθυμίες τους στο εργασιακό περιβάλλον ή και να μην ζητούν αυτό που θέλουν από το σύντροφο τους. Αυτό συμβαίνει γιατί φοβόμαστε τη κριτική από τους άλλους καθώς επιθυμούμε να είμαστε αρεστοί σε όλους. Η συνεχής διαδικασία της κριτικής μεταξύ των ανθρώπων δεν θα σταματήσει και ο μόνος τρόπος αντιμετώπισής της είναι να αφήσουμε το καθένα να κρίνει όπως θέλει, να κοιτάξουμε τις δικές μας κριτικές και να μην σταματήσουμε να είμαστε αυτό που είμαστε.

Τα παραπάνω βήματα αντιμετώπισης του φόβου της κριτικής από τους άλλους θα κρατήσουν τη ψυχολογία μας και το χαρακτήρα μας ακέραιο από κάθε σχόλιο και αρνητική ενέργεια. Παρ’όλα αυτά η κάθε συμπεριφορά που αναγκάζεσαι να αντιμετωπίσεις σε καθιστά πιο ώριμο επιλέγοντας το καλύτερο περιβάλλον για σένα. Ο χαρακτήρας σου ενδυναμώνει με ό,τι έχει να αντιμετωπίσει καθώς όλοι έχουν να σου δώσουν ένα μάθημα είτε καλό είτε ”καλύτερο”.

Άλλωστε όπως υποστήριζε και ο διάσημος φιλόσοφος και Ψυχολόγος της θετικής σχολής Ψυχολογίας Κάρλ Γκούσταβ Γιούνκ <<ό,τι μας ενοχλεί στους άλλους, μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε καλύτερα τον εαυτό μας>>.

Πρίν θυμώσεις γιατί δεν απάντησες όπως πραγματικά ήθελες σε μια κριτική που υπέστη στο παρελθόν λόγω συνθηκών, άσε το χρόνο να δώσει την απάντηση και μην ξεχνάς να ”βλέπεις” πίσω από τη συμπεριφορά των άλλων γιατί τις περισσότερες φορές δεν είναι κάτι “προσωπικό”, αφού ο οποιοσδήποτε κρίνει βάσει των δικών του βιωμάτων και των ηθικών αξιών του, έχοντας προσωπική αντίληψη των καταστάσεων και του κόσμου.

Καθένας είναι διαφορετικός και είναι σημαντικό να αποδεχόμαστε τον άλλον όπως ακριβώς είναι, σεβόμενοι τις απόψεις του, τις επιθυμίες του, την ιδεολογία του. Ο καθένας είναι ελεύθερος να είναι όπως θέλει να είναι.

Ας αποδεχτούμε λοιπόν, τη διαφορετικότητα μεταξύ μας, δίνοντας στους άλλους αυτό που έχουμε και παίρνοντας αυτό που οι άλλοι μπορούν να μας δώσουν.

Η συνειδητοποίηση της σημαντικότητας της επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων θα μας δώσει έναν πιο όμορφο και απλό κόσμο γύρω μας.

Τι είμαι; Είμαι το σώμα μου; Είμαι αυτό που βλέπω, αυτό που σκέφτομαι, αυτό που αισθάνομαι;

Ο νους συγχέει τις ανάγκες του σώματος με τις δικές του γιατί έχει ανάγκη να ξέρει: Τι είμαι; Ζούμε σε αυτόν τον κόσμο της ψευδαίσθησης και δεν έχουμε ιδέα τι είμαστε. Έτσι, ο νους μας δημιουργεί όλες αυτές τις ερωτήσεις. Το ερώτημα «Τι είμαι;» γίνεται το μεγαλύτερο μυστήριο και οποιαδήποτε απάντηση ικανοποιεί την ανάγκη μας για ασφάλεια. Ο νους λέει: «Είμαι το σώμα. Είμαι αυτό που βλέπω, αυτό που σκέφτομαι, αυτό που αισθάνομαι. Πονάω- αιμορραγώ».

Η συνάφεια μεταξύ νου και σώματος είναι τόσο στενή που ο νους πιστεύει ότι είναι το σώμα. Το σώμα έχει ανάγκη και είναι ο νους που λέει «Έχω ανάγκη». Ο νους παίρνει τα του σώματος προσωπικά γιατί προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα «Τι είμαι;». Έτσι, είναι εντελώς φυσιολογικό από ένα σημείο και μετά ο νους να παίρνει τον έλεγχο του σώματος. Και ζείτε έτσι, μέχρι που συμβαίνει κάτι που σας ταρακουνά και σας δείχνει τι δεν είστε. Και όταν δείτε τι δεν είστε, όταν ο νους σας αρχίσει να συνειδητοποιεί ότι δεν είναι το σώμα σας, αρχίζετε να αποκτάτε επίγνωση. Ο νους λέει: «Τότε, τι είμαι; Είμαι το χέρι; Αν κόψω το χέρι μου, είμαι ακόμη εγώ. Τότε, δεν είμαι το χέρι μου». Αφαιρείτε όλα όσα δεν είστε, μέχρι που στο τέλος το μόνο που απομένει είναι αυτό που είστε πραγματικά. Για να βρει ο νους την ταυτότητά του, απαιτείται μια μακρά διαδικασία, κατά τη διάρκεια της οποίας αφήνετε πίσω σας την προσωπική σας ιστορία, όσα σας δημιουργούν ασφάλεια, μέχρι που τελικά κατανοείτε ποιοι είστε πραγματικά.

Διαπιστώνετε ότι δεν είστε αυτοί που πιστεύατε, γιατί δεν επιλέξατε ποτέ τις πεποιθήσεις σας. Αυτές οι πεποιθήσεις υπήρχαν πριν γεννηθείτε. Διαπιστώνετε ότι δεν είστε ούτε το σώμα σας, γιατί αρχίζετε να λειτουργείτε χωρίς το σώμα σας. Αρχίζετε να παρατηρείτε ότι δεν είστε το όνειρο, ότι δεν είστε ο νους. Αν πάτε βαθύτερα, αρχίζετε να παρατηρείτε ότι δεν είστε ούτε η ψυχή. Αυτό που ανακαλύπτετε έπειτα είναι εκπληκτικό. Ανακαλύπτετε ότι στην πραγματικότητα είστε μια δύναμη – μια δύναμη που δίνει ζωή στο σώμα σας, που δίνει τη δυνατότητα στον νου σας να ονειρεύεται.

Χωρίς εσάς, χωρίς αυτή τη δύναμη, το σώμα σας θα κατέρρεε. Χωρίς εσάς, το όνειρό σας θα έσβηνε. Αυτό που πραγματικά είστε είναι η δύναμη της Ζωής. Αν κοιτάξετε στα μάτια κάποιου, θα δείτε την αυτεπίγνωσή του, την εκδήλωση της Ζωής, να λάμπει στα μάτια του. Η Ζωή δεν είναι το σώμα, δεν είναι ο νους, δεν είναι η ψυχή. Είναι η δύναμη. Μέσω της δύναμης ένα νεογέννητο μωρό γίνεται παιδί, έφηβος, ενήλικας· αναπαράγεται και γερνά. Όταν η Ζωή αφήνει το σώμα, το σώμα αποσυντίθεται και γίνεται σκόνη.

Είστε Ζωή που δίνει πνοή στο σώμα, τον νου και την ψυχή σας. Μόλις το διαπιστώσετε αυτό, όχι με τη λογική, όχι με την ευφυΐα σας, αλλά επειδή νιώθετε τη Ζωή, διαπιστώνετε ότι είστε η δύναμη που κάνει τα λουλούδια να ανοίγουν και να κλείνουν, που κάνει το κολιμπρί να πετά από λουλούδι σε λουλούδι. Διαπιστώνετε ότι είστε σε κάθε δέντρο, σε κάθε ζώο, σε κάθε φυτό, σε κάθε βράχο. Είστε η δύναμη που κινεί τον άνεμο και διαποτίζει το σώμα σας. Όλο το σύμπαν είναι ένα ζωντανό ον που κινείται από αυτή τη δύναμη και αυτό είστε κι εσείς. Είστε Ζωή.

Έγινε χάρη στην Τύχη βασιλιάς της Ρώμης

Γιατί ο βασιλιάς Σέρβιος Τούλλιος έχτισε ναό της μικρής Τύχης, την οποία ονομάζουν “βρέβεμ”; Μήπως επειδή, αν και αρχικά ήταν άσημος, ασχολούνταν με ταπεινά έργα και ήταν γιος αιχμάλωτης, έγινε χάρη στην Τύχη βασιλιάς της Ρώμης; Ή μήπως η μεταβολή αυτή δηλώνει το μέγεθος και όχι τη μικρότητα της Τύχης, και ο Σέρβιος, περισσότερο απ’ όλους, θεοποίησε τη δύναμη της Τύχης και την έβαλε πάνω από κάθε πράξη;

Δεν έφτιαξε άλλωστε ναούς μόνο στην ευέλπιδα Τύχη, στην αποτρόπαιη, στη μειλίχια, στην πρωτογένεια και στην άρρενα, αλλά έχτισε και ιερό της προσωπικής Τύχης, και άλλα της προστάτιδας, (της ευέλπιδος) και της παρθένου.

Γιατί όμως ν’ ανατρέξει κάποιος και στις άλλες επωνυμίες της, αφού υπάρχει ο βωμός της Ιξευτηρίας Τύχης, την οποία ονομάζουν “βισκάταν”, που σημαίνει ότι μας πιάνει αιχμάλωτους από μακριά και μας κρατάει μαζί της σε όλες τις περιστάσεις; Πρέπει λοιπόν να εξετάσεις μήπως ο Σέρβιος είχε αντιληφθεί τη μεγάλη δύναμη ακόμα και των πιο μικρών μεταβολών της Τύχης, το ότι από την ύπαρξη ή την έλλειψη κάποιου μικρού πράγματος συνέβη πολλές φορές σε μερικούς να επιτύχουν ή ν’ αποτύχουν στα πιο σπουδαία ζητήματα και, λόγω των παραπάνω, έχτισε το ιερό της μικρής Τύχης, διδάσκοντας να δίνουμε προσοχή στις περιστάσεις και να μην περιφρονούμε ό,τι μας τυχαίνει επειδή είναι μικρό.

Στη λαϊκομυθολογική αντίληψη και παράδοση, η αφηρημένη έννοια της τύχης προσωποποιήθηκε στην ομώνυμή της θηλυκού γένους θεότητα του συμπτωματικού και της συγκυρίας, που μεταβλήθηκε βαθμηδόν σε πολιούχο θεά της καλοτυχίας σε πολλές Ελληνικές πόλεις (Κόρινθος, Σικυών, Άργος, Ερμιόνη, Ήλις, Θήβαι κ.α.), λατρευόμενη ως θεά του πεπρωμένου, της ευτυχίας, της αφθονίας, του πλούτου, ακόμα και του έρωτα. Η σημασία που της αποδιδόταν συν τω χρόνω αυξήθηκε, ακόμα και στην Ελληνιστική και στη Ρωμαϊκή εποχή.

Στη Ρώμη λατρευόταν και στην αρσενική θεότητα της τύχης, ο Fors, αλλά προσφιλέστερη και με περισσότερο διαδεδομένη τη λατρεία της ήταν η θηλυκή Fortuna.

Στα αυτοκρατορικά χρόνια, μάλιστα, κάθε αυτοκράτορας είχε τη δική του Τύχη. Οι αναπαραστάσεις την απεικονίζουν με το κέρας της αφθονίας ή με πηδάλιο με το οποίο κυβερνά τη ζωή, ενώ πολλές φορές παριστάνεται τυφλή.

Σπουδαία ιερά της ήταν, ανάμεσα σε αυτά πολλών πόλεων, ο ναός της Τύχης στην Αλεξάνδρεια, το Τυχαίον, ο ναός που έχτισε ο Ηρώδης ο Αττικός στην Αθήνα και βέβαια οι πολλοί και λαμπροί ναοί της στη Ρώμη.

Η Αρχή της Βλάβης ή Αρχή της Ελευθερίας

Το 1776, η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ κατοχύρωσε το δόγμα «Ζωή, ελευθερία και επιδίωξη της ευτυχίας», μια τριάδα φυσικών και αναφαίρετων δικαιωμάτων κάθε λαού και κάθε ατόμου. «Δώστε μου ελευθερία ή θάνατο», είχε διακηρύξει έναν χρόνο νωρίτερα ο Αμερικανός επαναστάτης Πάτρικ Χένρι. Από τότε η ελευθερία ή/και η ανεξαρτησία θεωρείται το πιο σημαντικό ανθρώπινο δικαίωμα, ένα ιδανικό για το οποίο αξίζει να πολεμάμε και, αν χρειαστεί, να πεθάνουμε γι’ αυτό. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι έχουν παλέψει σκληρά για να την αποκτήσουν αποδεικνύει την ανυπολόγιστη αξία της.

Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι η αξία της ελευθερίας/ανεξαρτησίας είναι τόσο ιερή ώστε δεν θα έπρεπε να θεωρείται ούτε εξειδικευμένη ούτε περιορισμένη. Εντούτοις δεν χρειάζεται παρά μόνο ένα λεπτό για να σκεφτούμε ότι τελικά η ελευθερία δεν μπορεί να είναι ούτε απεριόριστη ούτε απόλυτη. Όπως παρατήρησε ο Άγγλος ιστορικός Ρ. X. Τάουνι, «η ελευθερία κάποιων πρέπει να βασίζεται στη στέρηση της ελευθερίας κάποιων άλλων». Αν, δηλαδή, εγώ εξασκώ την ελευθερία μου τραγουδώντας δυνατά στο μπάνιο, με την πράξη μου σου στερώ την ελευθερία να περάσεις ένα ήσυχο βράδυ στο σπίτι σου. Κανένας, λοιπόν, δεν μπορεί να απολαμβάνει απεριόριστη ελευθερία χωρίς να περιορίζει κατά κάποιο τρόπο την ελευθερία των άλλων. Το ερώτημα, επομένως, είναι πώς και πού πρέπει να θέσουμε κάποια όρια.

Από μιας μορφής φιλελεύθερη άποψη, η τυπική απάντηση σε αυτή την ερώτηση μπορεί να δοθεί με αυτό που ονομάζουμε «αρχή της βλάβης» (ή αρχή της ελευθερίας) η οποία ορίζει ότι τα άτομα πρέπει να αφήνονται ελεύθερα από την κοινωνία να ενεργούν με οποιονδήποτε τρόπο, αρκεί οι πράξεις τους να μην υπονομεύουν τα συμφέροντα των άλλων. Αυτή η αρχή βρίσκεται στη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη», μία από τις θεμελιώδεις διακηρύξεις η οποία καθόρισε με γενναιότητα τη «διατήρηση όλων των φυσικών και αναφαίρετων δικαιωμάτων του ανθρώπου» στο ξεκίνημα της Γαλλικής Επανάστασης το 1789:

«Η ελευθερία συνίσταται στο να μπορείς να κάνεις κάτι το οποίο όμως δεν μπορεί να βλάψει κάποιον άλλον. Επομένως, η άσκηση των φυσικών δικαιωμάτων του κάθε ανθρώπου δεν έχει όρια εκτός από εκείνα που εξασφαλίζουν ότι τα άλλα μέλη της κοινωνίας θα μπορούν να απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα. Άρθρο 4, Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη».

Αυτή η αρχή όμως είναι ευρύτερα γνωστή από το έργο Για την Ελευθερία (1859) του βικτωριανού φιλοσόφου Τζον Στιούαρτ Μιλ: «Ο μόνος λόγος για τον οποίο θα μπορούσε να εξασκηθεί εξουσία δικαίως και νομίμως σε ένα μέλος μιας πολιτισμένης κοινότητας, αντίθετα με τη θέλησή του, είναι για να εμποδιστεί η βλάβη ή η ζημιά σε κάποιο άλλο άτομο. Το δικό του προσωπικό όφελος, είτε φυσικό είτε ηθικό, δεν είναι ικανοποιητική δικαιολογία».

Ο Μπερλίν και η αρνητική ελευθερία

Η αρχή της ανεξαρτησίας η οποία δημιουργήθηκε από την εφαρμογή της αρχής της βλάβης, είναι ένα είδος ελευθερίας που χαρακτηρίστηκε αργότερα από τον φιλόσοφο Αϊζάια Μπερλίν, στο περίφημο δοκίμιο Δύο Αντιλήψεις για την Ελευθερία (1958) «αρνητική ελευθερία». Μια τέτοια ελευθερία είναι αρνητική υπό την έννοια ότι καθορίζεται από κάτι που είναι απόν – από οποιαδήποτε μορφή εξωτερικού εξαναγκασμού ή περιορισμού. Με απλά λόγια, είστε ελεύθεροι να πράττετε οτιδήποτε επιθυμείτε, εφόσον δεν υπάρχει κάτι που να σας εμποδίζει να το κάνετε.

Σύμφωνα με την άποψη του Μπερλίν, θα έπρεπε να υπάρχει ένα πεδίο προσωπικής ελευθερίας απαραβίαστο και απρόσβλητο από οποιαδήποτε εξωτερική παρέμβαση και εξουσία, ένα πεδίο όπου ο άνθρωπος θα μπορεί να αφεθεί «να πράττει ή να είναι οτιδήποτε ικανός να κάνει ή να είναι». Και υπ’ αυτή την έννοια, τα άτομα θα έπρεπε να αφήνονται να ικανοποιούν τις προσωπικές τους επιθυμίες και τάσεις χωρίς εμπόδια και φραγμούς, υπό την προϋπόθεση ότι, ενεργώντας με αυτόν τον τρόπο, οι πράξεις τους δεν θα βλάπτουν τους άλλους ανθρώπους ή δεν θα τους εμποδίζουν να απολαμβάνουν παρόμοιες ελευθερίες. Συνεπώς, η «αρχή της βλάβης» είναι στενά συνδεδεμένη με έναν άλλο σπουδαίο πυλώνα της ελευθερίας/ανεξαρτησίας, αυτόν της ανεκτικότητας.

Από τον πατερναλισμό στην τυραννία

Οι άνθρωποι που κριτικάρουν την «αρχή της βλάβης» μπορεί να εστιάσουν στην πρακτική ανεπάρκεια της ανεξαρτησίας την οποία υποτίθεται ότι προστατεύουν. Είναι αλήθεια όλοι οι πολίτες των ΗΠΑ έχουν το δικαίωμα να γίνουν Πρόεδροι. Δεν υπάρχει, δηλαδή, κανένα νομικό ή συνταγματικό κώλυμα στη διεκδίκηση του ανώτατου αυτού αξιώματος. Υπάρχει όμως πραγματικά η ευχέρεια να γίνει κάτι τέτοιο, αν η έλλειψη δεδομένων στοιχείων, όπως είναι οι απαραίτητοι πόροι από την άποψη των χρημάτων, της κοινωνικής θέσης, της μόρφωσης ή του χαρακτήρα, καθιστούν κάτι τέτοιο εντελώς αδύνατον; Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι άνθρωποι φαίνεται να μην έχουν την ουσιώδη ελευθερία να εξασκήσουν τα δικαιώματα που έχουν τυπικά. Το τι δεν υπάρχει εδώ, είναι αυτό που ο Μπερλίν ονομάζει «θετική ή ρητή ελευθερία», δηλαδή όχι απλώς ελευθερία από εξωτερικές παρεμβάσεις, αλλά ένα είδος «ενεργητικής» ελευθερίας που μας επιτρέπει να φτάσουμε σε συγκεκριμένους στόχους- ένα είδος δύναμης, η οποία επιτρέπει στα άτομα να ξεδιπλώσουν τις δυνατότητές τους, να εκπληρώσουν το όνειρά τους, να δρουν αυτόνομα και να ελέγχουν το πεπρωμένο τους.

Για εκείνους, συμπεριλαμβανομένου του Μπερλίν, οι οποίοι υποστηρίζουν την «αρχή της βλάβης», η θεωρία τους στηρίζεται στην παρατήρηση του τι μπορεί να συμβεί όταν η αρχή αυτή δεν εφαρμόζεται. Σε αυτή την περίπτωση, ίσως υπάρξει ένα είδος πατερναλισμού, κατά τον οποίο οι άνθρωποι θα αναλαμβάνουν από μόνοι τους να προωθήσουν (αυτό που θεωρούν ότι είναι) θετική ελευθερία στη ζωή των άλλων. Πολλές φορές, ξεκινώντας με τις καλύτερες προθέσεις, οι άνθρωποι φτάνουν σε γρήγορα συμπεράσματα, ότι υπάρχει πραγματικά ένα σωστό μονοπάτι, το οποίο οι άνθρωποι θα ήταν έτοιμοι να επιλέξουν εάν μόνο ήξεραν καλύτερα – αν, δηλαδή, η “καλύτερη πλευρά” τους κυριαρχούσε, ή ίσως αν η χειρότερη πλευρά τους καταπιεζόταν. Από εδώ, όπως παρατήρησε δυστυχώς και ο Μπερλίν, υπάρχει τελικά πολύ μικρή απόσταση για τους κατέχοντες την εξουσία να φτάσουν στο συμπέρασμα ότι έχουν το δικαίωμα να αγνοήσουν τις πραγματικές επιθυμίες των ανθρώπων ή των κοινωνιών και να εκφοβίσουν, να καταπιέσουν, να βασανίσουν εν ονόματι και από μέρους των “πραγματικών” εαυτών των ανθρώπων».

Σε πολύ ακραίες περιπτώσεις, ό,τι αρχίζει σαν κοινωνική μεταρρύθμιση μπορεί να μετατραπεί πολύ εύκολα σε φανατισμό, δικαιολογώντας, όπως τουλάχιστον φαίνεται, ένα είδος τυραννίας η οποία αυτό που ουσιαστικά διεκδικεί είναι η συμμόρφωση στην επιδίωξη των στόχων της κοινωνίας και αποκτηνώνει τους πολίτες στην πορεία της. Εμφανώς, η βαθύτερη δυσπιστία του Μπερλίν για τη θετική ελευθερία, τροφοδοτήθηκε κατά ένα πολύ μεγάλο μέρος από τις τερατωδίες του εικοστού αιώνα. Και συμπεραίνει ο Μπερλίν, «το να επιτίθεσαι, το να προσπαθείς να προσηλυτίσεις στις δικές σου απόψεις ενάντια στις απόψεις των άλλων, όλος αυτός ο έλεγχος και η υποχρεωτική αλλαγή σκέψης, είναι ένα είδος άρνησης αυτού που υπάρχει στους ανθρώπους και κάνει και αυτούς και τις αξίες τους θεμελιώδη».