Αρχές Σύνταξης της Αρχαιοελληνικής Γλώσσας: 10. ΟΝΟΜΑΤΙΚΕΣ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

ΕΝΔΟΙΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

§10.9. Ενδοιαστικές προτάσεις ονομάζονται οι προτάσεις οι οποίες εκφράζουν φόβο για κάτι που πρόκειται να συμβεί, ενώ είναι ανεπιθύμητο, ή για κάτι που δεν πρόκειται να συμβεί, ενώ είναι επιθυμητό. Οι προτάσεις αυτές αρχικά ήταν ανεξάρτητες ή ημιανεξάρτητες, οι οποίες εξελίχθηκαν σε υποταγμένες. Εισάγονται με τον σύνδεσμο μή, ο οποίος αρχικά ήταν ένα απλό απαγορευτικό μόριο, όπως συνεχίζει ακόμη να λειτουργεί και στα νέα ελληνικά (μη για το θεό!) και σε ορισμένες περιπτώσεις και στα αρχαία ελληνικά (μή μου τοὺς κύκλους τάραττε). Σταδιακά, πριν από την πρόταση που εξέφραζε φόβο άρχισε να εννοείται ένα ρήμα που δήλωνε φόβο, επιφύλαξη, υποψία, αμφιβολία, φροντίδα κ.ά. και δημιουργήθηκε εξάρτηση από αυτό (φοβάμαι μήπως γίνει ή δεν γίνει αυτό). Έτσι, προέκυψαν οι δευτερεύουσες προτάσεις που ονομάζονται ενδοιαστικές. Καμιά φορά, το μόριο μὴ χρησιμοποιείται για την εισαγωγή ανεξάρτητων ερωτηματικών απορηματικών προτάσεων (ΑΙΣΧ Πρ 959 μή τί σοι δοκῶ ταρβεῖν ὑποπτήσσειν τε τοὺς νέους θεούς || μήπως σου φαίνομαι ότι θα φοβηθώ και θα υποκύψω στους νέους θεούς; OM Ιλ 16.128 μὴ δὴ νῆας ἕλωσι καὶ οὐκέτι φυκτὰ πέλωνται μην πάρουν τα πλοία (ενν. οι Τρώες) και συμβούν πράγματα που δεν μπορούμε να αποφύγουμε;), οι οποίες διατηρούν κάποια συγγένεια με τις ενδοιαστικές. Υπό μια έννοια, οι ενδοιαστικές προτάσεις μπορεί να θεωρηθούν μια ιδιαίτερη μορφή των πλάγιων ερωτηματικών προτάσεων.

§10.10. Οι ενδοιαστικές προτάσεις εισάγονται με τους συνδέσμους μή, μὴ οὐ και σπανιότερα με τον ὅπως μή.

§10.11. Οι ενδοιαστικές προτάσεις εκφέρονται με μια μεγάλη ποικιλία εγκλίσεων, με εγκλίσεις των προτάσεων επιθυμίας, αλλά και των προτάσεων κρίσεως ανάλογα με το σημασιολογικό περιεχόμενο της πρότασης της εξάρτησης, τον βαθμό βεβαιότητας που εκφράζει ο ομιλητής για την εκπλήρωση ή όχι του φόβου και, τέλος, ανάλογα με το είδος της εξάρτησης (από αρκτικό ή ιστορικό χρόνο). Κατά συνέπεια οι εγκλίσεις εκφοράς είναι οι ακόλουθες:

• Οριστική· όταν ο φόβος είναι πραγματικός στο παρελθόν, στο παρόν ή το μέλλον:

ΘΟΥΚ 3.53.2 νῦν δὲ φοβούμεθα μὴ ἀμφοτέρων ἅμα ἡμαρτήκαμεν τώρα φοβόμαστε ότι έχουμε κάνει λάθος και στα δυο ζητήματα.

ΞΕΝ ΚΠαιδ 2.3.6 δέδοικα, ἔφη, μὴ ἄλλου τινὸς μᾶλλον ἢ τοῦ ἀγαθοῦ μεθέξω πλέον μέρος ἢ ἐγὼ βούλομαι || φοβάμαι, είπε, μήπως σε κάτι άλλο και όχι στο αγαθό θα συμμετέχω περισσότερο από όσο επιθυμώ.

• Δυνητική ευκτική· όταν το περιεχόμενο της ενδοιαστικής πρότασης εμφανίζεται όχι ως βέβαιο, αλλά ως ενδεχόμενο ή πιθανό να συμβεί κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις (σπάνια σύνταξη):

ΞΕΝ Πορ 4.41 φοβοῦνται μὴ ματαία ἂν γένοιτο αὕτη ἡ κατασκευή, εἰ πόλεμος ἐγερθείη || φοβούνται μήπως θα αποδεικνυόταν μάταιη αυτό το σχέδιο, αν ξεσπούσε πόλεμος.

ΛΥΣ 13.51 οὐ γὰρ δήπου […] οἱ τριάκοντα, δεδιότες μὴ καταλυθείη ἂν ὁ δῆμος, τιμωροῦντες ὑπὲρ τοῦ δήμου ἂν αὐτοὺς ἀπέκτειναν || δεν θα ήταν βέβαια οι Τριάντα που από φόβο μήπως καταλυθεί η δημοκρατία θα τους σκότωναν υποστηρίζοντας τον λαό.

• Υποτακτική∙ στην πλειονότητά τους οι ενδοιαστικές προτάσεις εκφέρονται με υποτακτική. Ο φόβος που εκφράζεται τότε είναι προσδοκώμενος:

ΘΟΥΚ 4.108.1 καὶ τοὺς ξυμμάχους ἐφοβοῦντο μὴ ἀποστῶσιν || φοβούνταν μήπως αποστατήσουν και οι σύμμαχοι.

ΕΥΡ Ιππ 924 δέδοικα μή σου γλῶσσ᾽ ὑπερβάλληι κακοῖς || φοβάμαι ότι οι δυστυχίες σου κάνουν τη γλώσσα σου να τρέχει αχαλίνωτη.

ΞΕΝ ΚΑναβ 7.3.47 δέδοικα μὴ συστάντες ἁθρόοι που κακόν τι ἐργάσωνται οἱ πολέμιοι || φοβάμαι μήπως οι εχθροί συγκεντρωθούν κάπου και προκαλέσουν καμιά ζημιά.

• Ευκτική του πλαγίου λόγου· όταν η εξάρτηση είναι από ιστορικό χρόνο, οπότε ο φόβος τοποθετείται στο παρελθόν:

ΙΣΟΚΡ 5.101 ἐφοβοῦντο μή ποτε βασιλεὺς αὐτὸς ποιησάμενος στρατείαν κρατήσειεν || φοβούνταν μήπως ο βασιλιάς κάποια μέρα εκστρατεύσει αυτοπροσώπως και ξεπεράσει τις δυσκολίες.

ΔΗΜ 19.123 ἐφοβοῦντο δὴ μὴ σύγκλητος ἐκκλησία γένοιτ᾽ ἐξαίφνης || φοβούνταν μήπως συγκληθεί μια έκτακτη συνεδρίαση της εκκλησίας του δήμου.

§10.12. Λειτουργία των ενδοιαστικών προτάσεων στον λόγο:

• Οι ενδοιαστικές προτάσεις, επειδή είναι ονοματικές προτάσεις, λειτουργούν στον λόγο ως αντικείμενα ρημάτων ή εκφράσεων που δηλώνουν φόβο, δισταγμό, υποψία, έκπληξη, δυσαρέσκεια, αγανάκτηση κ.ά.: φοβοῦμαι, δέδοικα, δέδια, φυλάττομαι, εὐλαβοῦμαι, ταρβῶ, φροντίζω, αἰσχύνομαι, ἐκπλήττομαι, ἀθυμῶ, τρόμος ἔχει, κίνδυνος ἔχει κ.ά.:

ΘΟΥΚ 4.55.3 ἐδέδισαν μή ποτε αὖθις ξυμφορά τις αὐτοῖς περιτύχῃ || φοβήθηκαν μήπως κάποτε πάλι κάποια συμφορά πέσει πάνω τους.

ΣΟΦ Φιλ 519 ὅρα σὺ μὴ νῦν μέν τις εὐχερὴς παρῇς || πρόσεχε μήπως εσύ τώρα εμφανιστείς πρόθυμος.

ΕΥΡ ΙΤ 731-733 ἐγὼ δὲ ταρβῶ μὴ ἀπονοστήσας χθονὸς θῆται παρ᾽ οὐδὲν τὰς ἐμὰς ἐπιστολὰς ὁ τήνδε μέλλων δέλτον εἰς Ἄργος φέρειν || φοβάμαι ότι, όταν αυτός που πρόκειται να μεταφέρει αυτό το πινακίδιο <στο Άργος> εγκαταλείψει αυτόν τον τόπο, θα αφήσει στην άκρη το γράμμα μου ως ανάξιο.

• Επίσης λειτουργούν ως υποκείμενα απρόσωπων εκφράσεων σημασίας ανάλογης των ρημάτων που δηλώνουν φόβο, δισταγμό, υποψία, έκπληξη, δυσαρέσκεια, αγανάκτηση κ.ά.: φόβος ἐστί, φοβερόν ἐστι, δέος ἐστί, δεινόν ἐστι, κίνδυνός ἐστι, προσδοκία ἐστί, ἐλπίς ἐστι κ.ά.:

ΞΕΝ Ιερ 1.12 φοβερὸν γὰρ <ἐστὶ> μὴ ἅμα τε στερηθῶσι τῆς ἀρχῆς καὶ ἀδύνατοι γένωνται τιμωρήσασθαι τοὺς ἀδικήσαντας || τους διακατέχει ο φόβος μήπως χάσουν την εξουσία και συνάμα περιέλθουν σε τόση αδυναμία ώστε να μην μπορούν να εκδικηθούν αυτούς που αδίκησαν.

ΞΕΝ Ελλ 2.1.2 τό […] ἀπολλύναι ἀνθρώπους συμμάχους πολλοὺς δεινὸν ἐφαίνετο εἶναι, μή τινα καὶ εἰς τοὺς ἄλλους Ἕλληνας διαβολὴν σχοῖεν καὶ οἱ στρατιῶται δύσνοι πρὸς τὰ πράγματα ὦσιν || το να εξοντώσει τόσο πολλούς άνδρες συμμάχους φαινόταν επικίνδυνο, διότι φοβόταν μήπως <οι Λακεδαιμόνιοι> διασπείρουν διαβολές στους Έλληνες και οι στρατιώτες πάρουν αρνητική στάση προς την υπόθεση.

ΙΣΟΚΡ 14.38 κίνδυνός ἐστιν μὴ μεταβάλωνται καὶ γένωνται μετὰ τῶν πολεμίων || υπάρχει κίνδυνος μήπως μεταστραφούν και συμμαχήσουν με τους εχθρούς.

ΘΟΥΚ 3.102.4 δεινὸν γὰρ ἦν μὴ μεγάλου ὄντος τοῦ τείχους, ὀλίγων δὲ τῶν ἀμυνομένων, οὐκ ἀντίσχωσιν || διότι υπήρχε κίνδυνος μήπως, επειδή η έκταση του τείχους ήταν μεγάλη και οι αμυνόμενοι λίγοι, δεν άντεχαν.

• Τέλος, λειτουργούν ως επεξήγηση όρου προηγούμενης πρότασης, ο οποίος είναι συνήθως μια δεικτική αντωνυμίας ουδετέρου γένους (τοῦτο, τόδε, ὅ, ὅπερ, ἐκεῖνο):

ΞΕΝ ΚΠαιδ 7.5.22 ὃ δὴ λέγεται φοβερὸν εἶναι τοῖς εἰς πόλιν εἰσιοῦσι, μὴ ἐπὶ τὰ τέγη ἀναβάντες βάλλωσιν ἔνθεν καὶ ἔνθεν || λέγεται ότι αυτό είναι φοβερό για τους εισβολείς σε μια πόλη, δηλαδή μήπως ανεβούνε <οι κάτοικοι> πάνω στις στέγες και ρίχνουν πέτρες από όλες τις μεριές.

ΔΗΜ 1.3 ἔστι μάλιστα τοῦτο δέος, μὴ πανοῦργος ὢν καὶ δεινὸς ἅνθρωπος πράγμασι χρῆσθαι, …, τρέψηται καὶ παρασπάσηταί τι τῶν ὅλων πραγμάτων || υπάρχει αυτός ο μεγάλος κίνδυνος, δηλαδή μήπως αυτός ο άνθρωπος όντας πανούργος και φοβερός στο να εκμεταλλεύεται τις περιστάσεις,…, αντιστρέψει μια πλευρά της συνολικής κατάστασης και την παρασύρει προς την κατεύθυνση που τον ευνοεί.

ΞΕΝ ΚΑναβ 1.7.7 ὥστε οὐ τοῦτο δέδοικα, μὴ οὐκ ἔχω ὅ τι δῶ ἑκάστῳ τῶν φίλων || έτσι ώστε δεν το φοβάμαι αυτό, μήπως δηλαδή δεν έχω τι να δώσω σε καθένα από τους φίλους μου.

§10.13. Ειδικές παρατηρήσεις:

• ὅπως μή με υποτακτική ή οριστική μέλλοντα:

ΘΟΥΚ 3.49.2 καὶ τριήρη εὐθὺς ἄλλην ἀπέστελλον κατὰ σπουδήν, ὅπως μὴ φθασάσης τῆς προτέρας εὕρωσι διεφθαρμένην τὴν πόλιν || και αμέσως έστειλαν βιαστικά μια άλλη τριήρη, μήπως και βρουν κατεστραμμένη την πόλη αν προλάβει να φτάσει η πρώτη.

ΘΟΥΚ 1.57.6 τῶν τε πλησίον πόλεων φυλακὴν ἔχειν ὅπως μὴ ἀποστήσονται || να επιτηρούν τις γειτονικές πόλεις από φόβο μήπως αποστατήσουν.

• μή, μὴ οὐ με υποτακτική. Συχνά το ρήμα της εξάρτησης (φοβοῦμαι , δέδια, δέδοικα, ὅρα) παραλείπεται, τότε η ενδοιαστική πρόταση φαίνεται να είναι ανεξάρτητη:

ΘΟΥΚ 3.57.4 δέδιμεν μὴ οὐ βέβαιοι ἦτε || φοβόμαστε μήπως δεν είστε βέβαιοι.

ΠΛ Απολ 39a ἀλλὰ μὴ οὐ τοῦτ᾽ ᾖ χαλεπόν, ὦ ἄνδρες, θάνατον ἐκφυγεῖν || αλλά, άνδρες, δεν είναι δύσκολο να αποφύγει κανείς τον θάνατο.

• οὐ μὴ με υποτακτική αορίστου ή οριστική μέλλοντα. Αρχικά στην πρόταση υπήρχε πλήρης η φράση "οὐ φόβος (δέος, δεινόν, ἐλπίς) μή", η οποία προοδευτικά κατέληξε στη συμπυκνωμένη φράση οὐ μὴ που σημαίνει "με κανέναν τρόπο", "σε καμιά περίπτωση", "είναι βέβαιο ότι δεν θα …". Έτσι η υποτακτική αορίστου αντικαταστάθηκε σταδιακά από την οριστική μέλλοντα, γιατί το σύμπλεγμα οὐ μὴ δηλώνει έντονη άρνηση ενός μελλοντικού γεγονότος. Οι εκφράσεις οὐ μὴ γένηται και οὐ μὴ γενήσεται είναι ισοδύναμες.

ΞΕΝ Απομν 2.1.25 οὐ φόβος μή σε ἀγάγω ἐπὶ τὸ πονοῦντα καὶ ταλαιπωροῦντα τῷ σώματι καὶ τῇ ψυχῇ ταῦτα πορίζεσθαι || σε καμιά περίπτωση δεν θα σε οδηγήσω στην απόκτηση αυτών των απολαύσεων με κόπους και ταλαιπωρίες για την ψυχή και το σώμα.

• Το σύμπλεγμα οὐ μὴ σε ρητορικές ερωτήσεις δηλώνει έντονη απαγόρευση:

ΑΡΙΣΤΟΦ Νεφ 505 οὐ μὴ λαλήσεις; || δεν θα σταματήσεις να μιλάς επιτέλους;

• εναλλαγή εγκλίσεων. Πολλές φορές ενδοιαστικές προτάσεις που συνδέονται παρατακτικά μεταξύ τους και, κατά συνέπεια, έχουν κοινή εξάρτηση από ρηματικό τύπο ιστορικού χρόνου, εκφέρονται με διαφορετικές εγκλίσεις, λ.χ. με ευκτική πλαγίου λόγου και οποιαδήποτε άλλη έγκλιση από αυτές που χρησιμοποιούνται στις ενδοιαστικές προτάσεις. Αυτό συμβαίνει είτε για να δηλωθεί ο βαθμός βεβαιότητας του φόβου είτε για να τονιστεί το χρονικό σημείο στις διαδοχικές πράξεις είτε, τέλος, γιατί διαφοροποιείται το περιεχόμενο του λόγου:

ΞΕΝ Ελλ 2.1.2 τό […] ἀπολλύναι ἀνθρώπους συμμάχους πολλοὺς δεινὸν ἐφαίνετο εἶναι, μή τινα καὶ εἰς τοὺς ἄλλους Ἕλληνας διαβολὴν σχοῖεν καὶ οἱ στρατιῶται δύσνοι πρὸς τὰ πράγματα ὦσιν το να εξοντώσει τόσο πολλούς άνδρες συμμάχους φαινόταν επικίνδυνο, διότι φοβόταν μήπως <οι Λακεδαιμόνιοι> διασπείρουν διαβολές στους Έλληνες και οι στρατιώτες πάρουν αρνητική στάση προς την υπόθεση.

ΠΛ Φαιδ 88c ἡμᾶς […] εἰς ἀπιστίαν καταβαλεῖν οὐ μόνον τοῖς προειρημένοις λόγοις, ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὕστερον μέλλοντα ῥηθήσεσθαι, μὴ οὐδενὸς ἄξιοι εἶμεν κριταὶ ἢ καὶ τὰ πράγματα αὐτὰ ἄπιστα ᾖ || μας προκάλεσαν αμφιβολίες όχι μόνο για τα επιχειρήματα που είχαν διατυπωθεί προηγουμένως, αλλά και γι' αυτά που ήταν να διατυπωθούν ακολούθως, - καθώς φοβόμασταν μήπως η κριτική μας ικανότητα δεν άξιζε τίποτα ή και τα ίδια τα πράγματα δεν επιτρέπουν τη βεβαιότητα.

Η σημασία της σεξουαλικής ελευθερίας

Μια σεξουαλικά απελευθερωμένη κοινωνία είναι μια υγιής, ενδυναμωμένη κι ενωμένη κοινωνία. Η απελευθέρωση από τα δεσμά των ταμπού είναι αναγκαία ώστε να βρούμε την προσωπική μας έκφραση κι είναι ένας τρόπος να εμπλακούμε στη ζωή αναπτύσσοντας τη δημιουργικότητα, την τέχνη και τις καινοτόμες ιδέες. Ο ενστερνισμός της σεξουαλικής ελευθερίας είναι όμως ευκολότερο να συζητιέται, από το να γίνει πράξη καθότι για να φτάσουμε σε αυτή, θα πρέπει να παραβούμε κανόνες και ν’ αφεθούμε, όχι στη λογική που ακολουθεί το κοινωνικό σύνολο, αλλά στο προσωπικό «ιδανικό» για τον κάθε ένα μας ξεχωριστά.

Καθώς οι καιροί αλλάζουν οι συζητήσεις περί sex πληθαίνουν, ίσως καμιά φορά με λάθος τρόπο και φέρνοντας αντίθετα αποτελέσματα από τα επιθυμητά, ένα ερώτημα γεννιέται. Είμαστε απελευθερωμένοι όσο μιλάμε γι’ αυτό το θέμα ή κατά κάποιο τρόπο πιο εγκλωβισμένοι από ό,τι πριν απλώς σε διαφορετικό κελί;


Σεξουαλική απελευθέρωση δε σημαίνει εγκατάλειψη ευθυνών κι ηθικών φραγμών ή απομάκρυνση από τα ιδεώδη. Μέτρον άριστον υποστήριζαν οι πρόγονοί μας, ώστε να μην ξεφύγει ο έλεγχος και δημιουργηθεί χάος, αντί για την επιθυμητή εξέλιξη. Το ζητούμενο είναι να υπάρξει ανοιχτή επικοινωνία κι ένωση, να μειωθεί ο διχασμός κι η μη εποικοδομητική κριτική, να κατανοήσουμε τον εαυτό μας και να τον αποδεχτούμε ώστε να μπορέσουμε να κάνουμε εξίσου το ίδιο και στους γύρω μας. Έχουμε την ευκαιρία να δημιουργήσουμε κάτι αξιοθαύμαστο σε ψυχικό και ψυχολογικό επίπεδο μιας και το sex δεν είναι μια πράξη καθαρά σωματική, αλλά και πνευματική.

Η σεξουαλική εξερεύνηση δεν αφορά αποκλειστικά το δικαίωμα σε πολλαπλούς συντρόφους ή το βίωμα πρωτόγνωρων εμπειριών. Αφορά κυρίως τη δύναμη να εκφράζουμε αυτό που θέλουμε, τις επιθυμίες κι όσα μας κάνουν αυτό που είμαστε ελεύθερα, χωρίς τον φόβο στιγματισμού και τις επιπτώσεις που επιφέρει σε ψυχολογικό, κοινωνικό, σχεσιακό επίπεδο. Η συνειδητοποίηση ξεπερνά τα κεκτημένα των περασμένων χρόνων, δημιουργώντας μια νέα βελτιωμένη κουλτούρα που αποτελείται από ανθρώπους που θέλουν το καλύτερο για όλους κι έχουν σαν «πιστεύω» ότι η σεξουαλική ελευθερία είναι δικαίωμα.

Υπάρχουν πολλοί καθοριστικοί παράγοντες που επηρεάζουν την απελευθέρωση ενός πολιτισμού κι οι αναχρονιστικές  / παραδοσιακές τακτικές δεν είναι πλέον ιδανικές, διότι ο κόσμος σήμερα απέχει τον κόσμο του χθες όπου μπορούσαν να σταθούν. Το κοινωνικό κίνημα που αμφισβήτησε τους παραδοσιακούς κώδικες συμπεριφοράς που σχετίζονται με τη σεξουαλικότητα και τις διαπροσωπικές σχέσεις σε όλο το Δυτικό κόσμο από το 1960 ως το 1980, γνωστή κι ως «μια στιγμή της σεξουαλικής απελευθέρωσης», περιλάμβανε την αποδοχή του sex έξω από τις παραδοσιακές ετεροφυλοφιλικές και μονογαμικές σχέσεις, προκαλώντας αλυσιδωτή επανάσταση και στη μέθοδο αντισύλληψης, τον γυμνισμό, το προγαμιαίο sex, τις εναλλακτικές μορφές της σεξουαλικότητας και τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων. Πίσω από αυτό το κίνημα, το ζητούμενο ήταν να έχουμε την ίδια ελευθερία να πούμε «ναι» εξίσου όμως και την ίδια να πούμε «όχι».

Είτε συντηρητικός, προοδευτικός, είτε εναλλακτικός τύπος ανθρώπου είμαστε, δεν τίθεται ζήτημα αλλαγής απόψεων ούτε υιοθέτηση κάποιου ρόλου, αλλά η κατάργηση κάποιων στερεοτύπων, φόβων και ταμπού που μας ωθούν λανθασμένα ή στη μία ή στην άλλη πλευρά, ενώ εκεί που θα έπρεπε να πηγαίνουμε από μόνοι μας, είναι πιο κοντά στο ερώτημα «να αφεθώ στη ροή του πάθους και του έρωτα, της δημιουργίας κι εν γένει της ίδιας της ζωής ή όχι;». Η κάθε επιλογή μας έπειτα, να γίνεται αποδεκτή και σεβαστή από αλλά και προς όλους εμάς. Σε μία κοινωνία δεν είναι αρκετό να αποδεχτούμε μόνο τον εαυτό μας, αλλά και τα θέλω και τα πιστεύω των άλλων, γιατί αυτό είναι κι ο ορισμός της κοινωνίας: να λειτουργούμε εκτός από ατομικά κι ως σύνολο.

Τότε, εκτός από την αναγκαία σεξουαλική απελευθέρωση που θα αισθανθούμε θα γίνει κι η αρχή για τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση για την ενημέρωση και προστασία. Γι’ αυτό κι είναι ένα θέμα που δεν αφορά μόνο εμάς «σήμερα» αλλά επηρεάζει έμμεσα και τους ανθρώπους του «αύριο». Έτσι, είναι αναγκαίο να θέσουμε γερές βάσεις ώστε να συνεχίζεται η εξέλιξη με υγιή και σωστά πρότυπα, για μια κοινωνία ενωμένη και περήφανη, αλλά κυρίως ελεύθερη.

«Η σεξουαλική απελευθέρωση είναι η ρίζα κάθε απελευθέρωσης» -J.Adam Snyder

Η κουλτούρα του Φόβου

Μαθαίνει ο άνθρωπος να φοβάται; Είναι δυνατόν να πιστέψουμε πως ο άνθρωπος μαθαίνει να φοβάται; Κι όμως μια πιθανή ''κουλτούρα φόβου'', που είναι δυνατόν τα παιδιά να γνωρίσουν μέσα στο σπίτι, στο σχολείο αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία, προκαλεί φόβο, δυσπιστία, έλλειψη ανεκτικότητας και επιδείνωση των επιθετικών συμπεριφορών απέναντι σε πιθανούς υπόπτους.

Αλλά πως μπορεί να καλλιεργηθεί αυτή η κουλτούρα φόβου και πως αντιμετωπίζεται;

Τα κοινωνικά ιδεώδη στην σύγχρονη εποχή φαίνεται να έχουν υποβαθμιστεί και η κοινωνία δεν καταφέρνει να βοηθήσει τους νέους της να φέρουν εις πέρας την ολοκλήρωση της συν-ταύτισης τους με συμβολικές αξίες και ηθικές αρχές. Επιπλέον η υπερβολική καταναλωτική τάση, ιδιαίτερα των προηγούμενων χρόνων, ''κονιορτοποιεί'' περισσότερο και ριζικά την διαδικασία των ταυτίσεων. (Με τον όρο ταυτίσεις εννοούμε την διαδικασία εσωτερίκευσεις των ιδανικών, ηθικών αξιών, καλών παραδειγμάτων κλπ που συμβαίνει τόσο στην ηλικία 5-10 καθώς και στην εφηβεία).

Ζούμε σε μια εποχή κοινωνικής αποδόμησης και η βία είναι ένα απο τα αποτελέσματα της. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο της αποδομής, είναι φυσικό και η οικογένεια να πάσχει απ΄ αυτή. Σε ποιές κοινωνικές δομές όμως εκπαιδεύεται ο άνθρωπος να φοβάται και πως;

A. Οικογένεια

Η βία μέσα στην ίδια την οικογένεια, μέσα από τα λόγια, τις κινήσεις, τις πράξεις, προκαλεί μεγάλο πόνο. Μέσα στην οικογενειακή βία, περιλαμβάνουμε και την σεξουαλική βία στα παιδιά. Ως οικογενειακή βία χαρακτηρίζουμε το ενδοοικογενειακό εκείνο κλίμα που δεν κατανοεί την ανάγκη των παιδιών για σεβασμό , την ανάγκη του να το κατανοούν και να αντιδρούν απέναντι του με τον κατάλληλο τρόπο, να το συμπαθούν, αλλά και να το καθρεφτίζουν.

Με την λέξη καθρέφτισμα εννοούμε την έμφυτη ανάγκη του παιδιού να νιώθει ξεχωριστό και ιδιαίτερο και αυτό να αντανακλάται στις αντιδράσεις των γονέων. Στο καθρέφτισμα αυτό είναι δυνατόν τα παιδιά να δεχθούν πλήγματα στα υγιή κομμάτια του ναρκισσισμού τους με άμεσο αποτέλεσμα την υποδομή για θεμελίωση χαμηλής αυτοπεποίθησης.

Όπως τα φυτά στρέφονται προς τον ήλιο για να μεγαλώσουν , έτσι και τα παιδιά στρέφονται προς τους γονείς τους για να επιβιώσουν και κάνουν ό,τι μπορούν για να μην τους χάσουν. Δυστυχώς υπάρχουν γονείς που χωρίς να το καταλαβαίνουν, επειδή υπήρξαν ως παιδιά στερημένα, ''χρησιμοποιούν'' τα παιδιά τους για δική τους ικανοποιήση.

Β. Σχολείο – Εκπαίδευση

Εκπαίδευση, εννοούμε τις μεθόδους με τις οποίες η κοινωνία μεταβιβάζει ;από την μια γενιά στην άλλη τη γνώση, τον πολιτισμό και τις επικρατούσες αξίες. Τα μικρά παιδιά μαθαίνουν τον κόσμο αλληλοεπιδρώντας με αντικείμενα, ερωτήματα, επιθυμίες και δεσμεύσεις. Παράγουν συνεχώς ερωτήματα και ιδέες, τα οποία και επιθυμούν να εκφράσουν. Οι μεγάλοι από την πλευρά τους ανατροφοδοτούν τα παιδιά με πολλούς τρόπους :

1. Αγνοούν τα ερωτήματα του παιδιού ή προσπαθούν να επιβάλλουν την δική τους προοπτική σχετικά με το τι αξίζει να μαθαίνει και να ασχολείται το παιδί τους.

2. Απαντούν στις συγκεκριμένες ερωτήσεις του, ή ακόμα επεκτείνουν την απάντηση ώστε να συμπεριλαμβάνει και κάποια γνώση ή πληροφορία που νομίζουν ότι σχετίζεται με το πλαίσιο.

3.Το υποστηρίζουν ώστε μόνο του να οδηγηθεί σταδιακά σε απαντήσεις του δίνουν δηλαδή όση βοήθεια χρειάζεται ώστε να προχωρήσει σ΄ ένα παρακάτω στάδιο και επίπεδο κατανόησης κάθε φορά.

Από τα παραπάνω κατανοούμε ότι η εκπαίδευση έχει δυο μοντέλα που παρέχεται Ένα είναι το μοντέλο μετάδοσης και το άλλο το υποστηρικτικό μοντέλο. Ενώ το μοντέλο της υποστήριξης δίνει έμφαση στην συν-δημιουργία των νοημάτων κυρίως μέσα από συμμετοχικές δραστηριότητες δασκάλων και μαθητών, το μοντέλο της μετάδοσης εκφράζει την άποψη ότι η γνώση είναι μεταδιδόμενο αγαθό και εστιάζει στους τρόπους με τους οποίους αυτό το αγαθό θα μπορέσει να μεταδοθεί σωστά στους μαθητές.

Στην Ελλάδα το 40% των δασκάλων της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης πιστεύει στην διατήρηση της αυστηρής ιεραρχίας μέσα στην τάξη και στην μετάδοση της ύλης ως τα σημαντικότερα καθήκοντα τους. Το 54% παρεκκλίνει από αυτούς τους παραδοσιακούς τρόπους αλλά μόνο για να εκφράσει προοδευτισμό και όχι γιατί επιθυμεί δομική ρήξη με τα παραδοσιακά πρότυπα. Τέλος το 6% μόνο καλλιεργεί μια παιδαγωγική σχέση με βάση το θεωρητικό πλαίσιο της υποστηρικτικής και αντιαυταρχικής εκπαίδευσης.

Πως αντιδρούν τα παιδιά;

Κάπου εδώ είναι και η καυτή πατάτα. Κάποιοι μαθητές ενσωματώνουν τις ενέργειες ελέγχου των εκπαιδευτικών σε μεγάλο βαθμό. Η προσωπικότητα του δασκάλου, η θέση αυτών των μαθητών στην ιεραρχία μαθησιακών επιδόσεων της τάξης, αλλά και η οικογενειακή και κοινωνική τους προέλευση, είναι πιθανόν αιτίες που τα παιδιά επιλέγουν να ενσωματώσουν και να αποδεχθούν, τον έλεγχο, την παραβίαση της προσωπικότητας τους κλπ.

Κάποια άλλα παιδιά, φαίνεται σαν να κάνουν μια κρυφή συμφωνία με τον δάσκαλο. Δεν αμφισβητούν, ούτε αντιστέκονται φανερά, όταν αυτός επιλέγει να θίξει την υπόληψη τους και να μειώσει την αυτοεκτίμηση τους. Αντιστέκονται όμως κρυφά. Παραβαίνουν κανόνες όταν δεν γίνονται αντιληπτοί, δημιουργούν μια ανεπίσημη κουλτούρα στην τάξη και πρωτοστατούν σ΄αυτή, συνεργάζονται σε εργασίες που έχουν οριστεί ως ατομικές, ή ακόμα δεν εμπλέκονται ενεργά στην μαθησιακή διαδικασία, παρόλο που φαίνονται ότι συμμετέχουν.

Μερικές φορές ενεργούν προκλητικά ώστε ο δάσκαλος να φανερώσει την κρυφή του εξουσία και να βρουν την ευκαιρία να τον αμφισβητήσουν φανερά. Τέλος άλλα παιδιά, δεν αποδέχονται την εξουσία και την εκπαιδευτική προσφορά. Είναι παιδιά που συνήθως συνοδεύονται και από οικογενειακό πλαίσιο με τα χαρακτηριστικά που προαναφέραμε.

Συνήθως τα παιδιά αυτά περιθωριοποιούνται , έρχονται σε κατά μέτωπο σύγκρουση με την εξουσία, μπαίνουν σε συμμορίες και γενικά αποσύρονται φανερά. Οι συμμορίες ανηλίκων, και επιλέγω να πω εδώ αυτό γιατί είναι και ο συνδετικός κρίκος για την κοινωνική βία, είναι οι χώροι δράσης ή πιο σωστά εκδραμάτισης.

Η αποθέωση είναι όλα να τελειώσουν με ένα μεγάλο καβγά μεταξύ των αντίπαλων ομάδων. Δίπλα στους κολλητούς αισθάνονται δυνατοί και θαρραλέοι , αφού οπουδήποτε αλλού δεν υπήρξαν. Υπάρχει ενέργεια, δυνατότητα έκφρασης, η προσέγγιση μεταξύ των παιδιών οφείλεται στην ανάγκη της ταυτότητας, στην ανάγκη απόκτησης προσωπικού στυλ και στην ανάγκη έκφρασης ενός χώρου έκφρασης τόσο του άγχους όσο και της ενέργειας, εφόσον το σπίτι, το σχολείο και αργότερα η κοινωνία δεν το προσφέρει.

Η αγάπη είναι το πιο ισχυρό αντίδοτο κατά της κουλτούρας της βίας. Αλλά μια αγάπη ειλικρινής και όσο το δυνατόν περισσότερο ανιδιοτελής. Αγαπάμε το παιδί μας γι΄αυτό που είναι και όχι για ό,τι εμείς ονειρευτήκαμε να είναι. Το παιδί έχει δικαίωμα στην διαφορετικότητα και την αυτοδιάθεση του. Ο ρόλος του γονέα και εκπαιδευτικού είναι να το βοηθήσει να μάθει να σκέφτεται όχι να το κατευθύνει στο τι να σκέφτεται.

Η επιστήμη για την διαισθητική νοημοσύνη της καρδιάς

Οι λαμπροί επιστήμονες που εργάζονται στο Institute of HeartMath έχουν κάνει καταπληκτική δουλειά στον τομέα της μελέτης της καρδιάς, ως φυσικό όργανο. Το Institute of Heart Math είναι ένας διεθνής αναγνωρισμένος, μη κερδοσκοπικός, ερευνητικός και επιμορφωτικός οργανισμός που βοηθάει τους ανθρώπους να μειώσουν το άγχος, να ελέγξουν τα συναισθήματά τους, να αυξήσουν την ενέργειά τους και να προσαρμοστούν σε πιο υγιείς και ευτυχισμένες ζωές. Με διάφορα προγράμματα που έχουν αναπτύξει και με την βοήθεια της τεχνολογίας παρέχουν εκπαίδευση για το πώς να εμπιστεύεσαι την διαισθητική νοημοσύνη της καρδιάς από κοινού με αυτήν του νου.

Μια μεγάλη μερίδα της έρευνάς τους αφορά την αλληλεπίδραση της καρδιάς με τον νου. Οι ερευνητές έχουν εξετάσει πώς επικοινωνεί η καρδιά με τον νου και πώς αυτό επηρεάζει την συνείδησή μας και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Για παράδειγμα, όταν ένας άνθρωπος νιώθει πολύ θετικά συναισθήματα όπως ευγνωμοσύνη, αγάπη ή ικανοποίηση, οι χτύποι της καρδιάς στέλνουν προς τα έξω ένα συγκεκριμένο μήνυμα. Επειδή η καρδιά παράγει το μεγαλύτερο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο από οποιοδήποτε άλλο όργανο στο σώμα μας, οι ερευνητές έχουν την δυνατότητα να συλλέξουν σημαντικά στοιχεία.

Σύμφωνα με τον RolinMcCratey, Ph.D, διευθυντή του Institute of Heart Math:

«Η Συναισθηματική πληροφορία είναι κωδικοποιημένη σ’ αυτά τα πεδία. Μαθαίνοντας να ελέγχουμε τα συναισθήματά μας, αλλάζουμε την πληροφορία που είναι κωδικοποιημένη στο μαγνητικό πεδίο που εκπέμπεται από την καρδιά και αυτό επηρεάζει και τους γύρω μας. Είμαστε ουσιαστικά και βαθιά συνδεδεμένοι μεταξύ μας και με τον πλανήτη τον ίδιο.»

Η δουλειά τους είναι πολύ σημαντική γιατί δείχνουν ότι η καρδιά μπορεί να παίξει έναν μεγαλύτερο ρόλο από αυτόν που γνωρίζουμε μέχρι τώρα.

• Ήξερες ότι η καρδιά σου εκπέμπει ηλεκτρομαγνητικά πεδία που αλλάζουν ανάλογα με τα συναισθήματά σου;
• Ήξερες ότι το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο της καρδιάς εκτείνεται 1-2 μέτρα μακριά;
• Ήξερες ότι τα θετικά συναισθήματα δημιουργούν οφέλη στην φυσιολογία του σώματός σου;
• Ήξερες ότι μπορείς να τονώσεις το ανοσοποιητικό σου σύστημα κάνοντας συνειδητές ευχάριστες σκέψεις;
• Ήξερες ότι όταν σχηματίζεται το έμβρυο, η καρδιά είναι το πρώτο όργανο που σχηματίζεται;
• Ήξερες ότι η καρδιά στέλνει περισσότερη πληροφορία στον νου, απ’ ότι ο νους στην καρδιά;

Γιατί είναι σημαντικό για την ανθρώπινη φυλή να αλλάξει το μέσα της

Το Institute of Heart Math μας δίνει πολλά στοιχεία που μας δείχνουν πόσο σημαντικό είναι να αλλάξουμε τον τρόπο που νιώθουμε μέσα μας. Δεν μπορούμε να κάνουμε και πολλά πράγματα όταν αυτό που αισθανόμαστε είναι μίσος, θυμό, φόβο ή λύπη. Η σημερινή ανθρώπινη εμπειρία, η καθημερινότητα που όλοι συμμετέχουμε δεν βοηθάει και πολύ στο να νιώσουμε θετικά συναισθήματα. Πολλοί άνθρωποι νιώθουν ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής μας, να δουλεύεις για να πληρώνεις λογαριασμούς, δεν είναι ο φυσικός τρόπος ζωής για την ανθρώπινη φυλή. Είναι μια εμπειρία που δεν σε αφήνει να διατηρήσεις μια «υψηλή συχνότητα» ή μια θετική στάση.

Την ίδια στιγμή, πάρα πολλοί άνθρωποι στον κόσμο δεν έχουν τα βασικά και βρίσκουν δύσκολα τροφή, νερό ή στέγη. Ο πλανήτης καταστρέφεται και φαίνεται ότι ο χρόνος μας για να κάνουμε κάτι, λιγοστεύει. Αυτή είναι μια σκληρή αλήθεια που πρέπει να την δούμε κατάματα και να δούμε τις επιλογές μας. Δεν μπορούμε να διατηρούμε μια θετική στάση με όλα αυτά που συμβαίνουν , αλλά δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε αυτό που θέλουμε αν δεν το δημιουργήσουμε από μια θετική στάση.

Παρόλη την αρνητικότητα που υπάρχει στον κόσμο και στις προσωπικές μας καταστάσεις, πολλοί άνθρωποι καταφέρνουν να βρουν στιγμές εσωτερικής γαλήνης και ηρεμίας και αυτό είναι θαυμάσιο. Είναι όλα θέμα προοπτικής. Να βλέπεις την μεγάλη εικόνα και να αλλάξεις τον τρόπο που βλέπεις τα πράγματα.

Η ευτυχία είναι εσωτερική υπόθεση αλλά η ανθρώπινη εμπειρία πολλές φορές μας κάνει να το ξεχάσουμε. Αυτό φαίνεται και στην κοινωνία, οι άνθρωποι αρχίζουν και ζητάνε αλλαγή. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι θέλουν κάτι διαφορετικό, έναν κόσμο που να μπορούμε όλοι να ζήσουμε ειρηνικά και να νιώθουμε καλά για τους εαυτούς μας και για της θέση μας στον κόσμο. Αν ένας υποφέρει, όλοι υποφέρουν.

Το αστείο γεγονός σε σχέση με τα συναισθήματά μας είναι ότι τα περισσότερα είναι αποτελέσματα των σκέψεών μας. Μπορούμε να επιλέξουμε να αλλάξουμε τον τρόπο που αισθανόμαστε, αλλάζοντας τις σκέψεις μας. Τα αρνητικά συναισθήματα προέρχονται από σκέψεις που έχουμε για ανθρώπους, πράγματα ή καταστάσεις. Στο τέλος της ημέρας είναι όλα ανθρώπινες εμπειρίες και κάθε εμπειρία είναι ευκαιρία για ανάπτυξη και εξέλιξη.

Συμπέρασμα: θετικά συναισθήματα όπως αγάπη, συμπόνια, ευγνωμοσύνη έχουν μεγαλύτερη σημασία απ΄όσο φανταζόμασταν. Όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά της συνείδησής μας, και όπως η κβαντική φυσική μας έχει δείξει, η συνείδηση μας δημιουργεί την πραγματικότητα. Αν αυτό είναι αλήθεια μπορούμε να υποθέσουμε ότι το να νιώθουμε καλά μπορεί να είναι αυτό που χρειάζεται για να αλλάξουμε τον κόσμο.

Πόλεμος καὶ Ὕβρις

Οι αρχαίοι Έλληνες, πίστευαν ότι ο κάθε θεός είχε τη σύζυγό του. Ο μύθος λέει ότι με κλήρο απέκτησε ο κάθε θεός τη σύζυγό του. Τελευταίος έμεινε ο θεός Πόλεμος, ο οποίος πήρε για σύζυγό του την τελευταία θεά που είχε απομείνει: την Ύβρι. Και την αγαπούσε πάρα πολύ. Όπου βρισκόταν η Ύβρις, εκεί ερχόταν από πίσω και ο Πόλεμος. Έτσι από τότε σε όποια πόλη (κράτος) εκδηλωνόταν μεγάλη ύβρις, ακολουθούσε και πόλεμος.

Θα πρέπει όμως να εξηγήσουμε τί είναι ύβρις. Για τους αρχαίους δέν είναι αυτό που ονομάζουμε σήμερα “ύβρη” ή βρισιά. Ύβρις στα αρχαία σημαίνει μεγάλος εγωισμός, που κάνει τον άνθρωπο να εκδηλώνει ασέβεια προς τον Θεό, προς τον παντοτινό ηθικό νόμο, προς τα πλάσματα του Θεού και προς τη φύση.

Όποιος άνθρωπος γνωρίζει ποιός είναι ο ηθικός νόμος ώστε ανάλογα να συμμαζεύει τον εγωισμό του, πρέπει σύμφωνα με τον παντοτινό ηθικό νόμο να βαδίζει.

Και όποιος δέν γνωρίζει τον παντοτινό ηθικό νόμο, πρέπει να μελετά και να τον μαθαίνει.

Θεοὶ πάντες ἔγημαν ἣν ἕκαστος εἴληφεν ἐν κλήρῳ. Πόλεμος παρῆν ἐσχάτῳ κλήρῳ· Ὕβριν δὲ μόνην κατέλαβεν· ταύτης περισσῶς ἐρασθεὶς ἔγημεν. Ἐπακολουθεῖ δὲ αὐτῇ πανταχοῦ βαδιζούσῃ. Ὅτι ἔνθα ἂν προέλθῃ ὕβρις ἢ ἐν πόλει ἢ ἐν ἔθνεσι, πόλεμος καὶ μάχαι εὐθὺς μετ᾿ αὐτὴν ἀκολουθεῖ.

Είμαστε ακριβώς αυτό που κάνουμε

Οι ηθικά αδύναμοι άνθρωποι προσπαθούν να υπερασπιστούν ή να εξηγήσουν τον χαρακτήρα και τις πράξεις τους στους άλλους. Αντί γι’ αυτό, πρέπει να αφήνουμε τις πράξεις μας να μιλάνε για μας. Μη λες «Δεν πρέπει να λέμε ψέματα» — ας είσαι απλώς ειλικρινής. Το να ζεις τη σοφία είναι σημαντικότερο από το να γνωρίζεις γι’ αυτήν. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο να λέμε ωραία πράγματα και στο να κάνουμε ωραία πράγματα. Ας μη δίνουμε υπερβολικό βάρος στην πολυμάθεια και στην πολυπραγμοσύνη.

Είμαστε αυτό που κάνουμε, όχι αυτό που λέμε. Ο Ζαν Πολ Σαρτρ έλεγε ότι είμαστε καταδικασμένοι στην ελευθερία κι ότι κρινόμαστε από τις πράξεις μας για τις οποίες φέρουμε την αποκλειστική ευθύνη. Εξάλλου, η —συχνά εφιαλτική— κρίση των άλλων μόνο σε αυτές μπορεί να βασιστεί και όχι στις προθέσεις ενός ατόμου. Ως ιδανικό τίθεται η ελευθερία επιλογής της δράσης και η ανάληψη της ευθύνης που αναλογεί σε κάθε άνθρωπο. Το να δηλώνουμε ότι είμαστε σοφοί δεν πείθει κανέναν — αντιθέτως, οι σοφές μας πράξεις αργά ή γρήγορα θα εκτιμηθούν.

Λέει ο Επίκτητος: «Ο χτίστης δεν μας λέει: “Άκουσέ με, θα σου κάνω μια διάλεξη πάνω στο χτίσιμο”». Αναλαμβάνει την υποχρέωση να χτίσει ένα σπίτι και το χτίζει. Έτσι αποδεικνύει ότι ξέρει την τέχνη. Κάνε κι εσύ κάτι παρόμοιο: «φάε και πιες σαν άνθρωπος, περιποιήσου τον εαυτό σου, παντρέψου, κάνε παιδιά, ζήσε σαν πολίτης». Ζήσε με περιέργεια, χωρίς υπεροψία, χωρίς έπαρση και φλυαρία.

Τα τρία κύματα μετανάστευσης των πρώτων Sapiens στην Ευρώπη

Λίθινα εργαλεία που κατασκευάστηκαν έως και 54.000 χρόνια πριν αποκαλύπτουν τρεις φάσεις των πρώτων ανθρώπινων μεταναστεύσεων στην Ευρώπη, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύεται στο περιοδικό ανοικτής πρόσβασης «Plos One».

Όπως εντόπισε ο ερευνητής Λούντοβικ Σλίμακ από το Πανεπιστήμιο της Τουλούζης ΙΙΙ και το Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) της Γαλλίας μελετώντας τον τρόπο κατασκευής των λίθινων εργαλείων, οι πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη σε τρία μεταναστευτικά ρεύματα κατά τη διάρκεια της Παλαιολιθικής εποχής.

Η μελέτη επικεντρώθηκε κυρίως στη συγκριτική ανάλυση δεκάδων χιλιάδων λίθινων εργαλείων από δύο θέσεις, μία στο Λίβανο και μία στη Γαλλία, που αποκάλυψαν πρόσφατα την πρώτη μετανάστευση των Sapiens στην Ευρώπη, πριν από 54.000 χρόνια. Ο συγγραφέας εντόπισε μια παρόμοια ακολουθία τριών τεχνολογικών φάσεων και στις δύο περιοχές, γεγονός που υποδηλώνει τρία διακριτά κύματα μετανάστευσης των Homo Sapiens στην Ευρώπη.

Η εικόνα δείχνει τρεις τεχνικές παραδόσεις κάθε μίας από τις μεταναστεύσεις των Sapiens. Credit: Ludovic Slimak, CC-BY 4.0

«Μέχρι το 2022 υπήρχε η πεποίθηση ότι ο Homo Sapiens είχε φτάσει στην Ευρώπη μεταξύ της 42ης και της 45ης χιλιετίας. Η μελέτη δείχνει ότι αυτή η πρώτη μετανάστευση των Sapiens θα ήταν στην πραγματικότητα το τελευταίο από τα τρία μεγάλα μεταναστευτικά κύματα προς την ήπειρο, αναθεωρώντας εκ βάθρων όσα θεωρούνταν γνωστά για την προέλευση των Sapiens στην Ευρώπη», σημειώνει ο ερευνητής.

Αριστοτέλης: Ο χαρακτήρας των νέων ανθρώπων

Επιθυμώντας να προσφέρει στους ρήτορες τις γνώσεις που τους είναι απαραίτητες για την επίκληση και διέγερση των συναισθημάτων του ακροατηρίου τους, μετά την αναλυτική έκθεση καθενός από τα πάθη, ο Αριστοτέλης εξετάζει στο σημείο αυτό τα ἤθη που προσιδιάζουν στους ανθρώπους κάθε ηλικιακής ομάδας.

Ύστερα από αυτά ας πραγματευθούμε τώρα το θέμα «Τι λογής είναι οι άνθρωποι από πλευράς χαρακτήρα ενσχέσει με τα πάθη, τις έξεις, την ηλικία και τις τύχες της ζωής». Πάθη ονομάζω την οργή, την επιθυμία και τα παρόμοια (έχουμε ήδη μιλήσει γι’ αυτά), ενώ έξεις ονομάζω τις αρετές και τις κακίες (κάναμε και γι’ αυτές λόγο, κάνοντας επίσης αναφορά στα πράγματα που το κάθε επιμέρους άτομο επιλέγει και προτιμάει, καθώς και σ’ αυτά που πράττει). Οι ηλικίες είναι η νεανική, η ώριμη και η γεροντική. Τύχες της ζωής ονομάζω την ευγενική καταγωγή, τον πλούτο, την ισχύ στις διάφορες μορφές της, καθώς και τα αντίθετά τους ― γενικά τις καλές και τις κακές τύχες.

Οι νέοι λοιπόν ―για να μιλήσουμε για τα επιμέρους στοιχεία του χαρακτήρα τους― έχουν έντονες επιθυμίες και είναι άξιοι να κάνουν αυτά που επιθυμούν. Από τις επιθυμίες που σχετίζονται με το σώμα κυνηγούν κατά κύριο λόγο την ερωτική, και δεν έχουν τη δύναμη να ελέγξουν τον εαυτό τους ενσχέσει με αυτήν. Αλλάζουν εύκολα επιθυμίες και τις χορταίνουν γρήγορα: οι επιθυμίες τους είναι σφοδρές, ξεθυμαίνουν όμως γρήγορα γιατί η όρεξή τους για κάτι είναι έντονη, διαρκεί όμως λίγο, όπως ακριβώς η δίψα και η πείνα ―κάθε λίγο και λιγάκι― των αρρώστων. Παραφέρονται εύκολα, είναι ευέξαπτοι και ρέπουν στο να αφήνονται να παρασυρθούν από το θυμό τους. Δεν έχουν τη δύναμη να αντισταθούν στις παρορμήσεις τους· γιατί η αγάπη τους για την τιμή τούς κάνει να μη μπορούν να ανεχθούν την περιφρόνηση, αλλά αγανακτούν όταν πιστεύουν ότι αδικούνται. Αγαπούν τις τιμές, πιο πολύ όμως αγαπούν τη νίκη· γιατί οι νέοι θέλουν να υπερέχουν, και η νίκη είναι μια περίπτωση υπεροχής. Η αγάπη τους για τα δύο αυτά είναι μεγαλύτερη από την αγάπη τους για το χρήμα: η αγάπη τους για το χρήμα είναι πολύ μικρή, επειδή δεν έχουν ακόμη δοκιμάσει στέρηση και φτώχεια, όπως λέει και ο λόγος του Πιττακού για τον Αμφιάραο.

Ο χαρακτήρας τους είναι τέτοιος που να μη βλέπουν την κακή όψη των πραγμάτων, αλλά την καλή· ο λόγος είναι ότι τα μάτια τους δεν έχουν ακόμη δει πολλές κακίες. Είναι, επίσης, ευκολόπιστοι, γιατί δεν ήταν πολλές ως τώρα οι φορές που έπεσαν θύματα απάτης. Αντιμετωπίζουν, επίσης, τη ζωή με αισιοδοξία· γιατί όπως αυτοί που έχουν πιει πολύ κρασί, έτσι ακριβώς και οι νέοι έχουν μέσα τους, από την ίδια τους τη φύση, μια θέρμη ― την ίδια, βέβαια, στιγμή και γιατί δεν έχουν ακόμη γνωρίσει πολλές αποτυχίες. Ζουν κυρίως με την ελπίδα· ο λόγος είναι ότι η ελπίδα σχετίζεται με το μέλλον, ενώ η μνήμη με το παρελθόν, και για τους νέους το μέλλον είναι μεγάλο, ενώ το παρελθόν μικρό· στην αρχή, πράγματι, της ζωής του δεν έχει κανείς να θυμάται τίποτε, έχει όμως περιθώριο να ελπίζει τα πάντα. Για τον λόγο αυτό είναι και ευεξαπάτητοι, επειδή εύκολα δημιουργούν μέσα τους ελπίδες. Έχουν, επίσης, θάρρος ― περισσότερο αυτοί από τους άλλους· ο λόγος είναι ότι παραφέρονται εύκολα και είναι γεμάτοι από ελπίδες· η πρώτη από τις ιδιότητες αυτές τους κάνει να μη φοβούνται, ενώ η δεύτερη τους κάνει θαρραλέους: κανένας δεν αισθάνεται φόβο όσο κατέχεται από οργή, και η ελπίδα για κάτι καλό δίνει στον άνθρωπο θάρρος. Είναι, επίσης, συνεσταλμένοι και ντροπαλοί: έχοντας ανατραφεί αποκλειστικά με βάση τους καθιερωμένους κανόνες του κοινωνικού τους περιβάλλοντος δεν φαντάζονται ακόμη ότι υπάρχουν και άλλα όμορφα πράγματα. Είναι, επίσης, μεγαλόψυχοι· γιατί η ζωή δεν τους ταπείνωσε ακόμη, ούτε και δοκίμασαν τη δύναμη της ανάγκης, και το να θεωρεί κανείς τον εαυτό του άξιο μεγάλων πραγμάτων είναι μεγαλοψυχία ― αυτό πάλι χαρακτηρίζει τον άνθρωπο που είναι γεμάτος μέσα του από ελπίδες. Προτιμούν, επίσης, να κάνουν όμορφα μάλλον πράγματα παρά πράγματα που τους συμφέρουν· ο λόγος είναι ότι τη ζωή τους τη ρυθμίζουν πιο πολύ οι κανόνες του ηθικού χαρακτήρα παρά ο υπολογισμός: ο υπολογισμός σχετίζεται με το συμφέρον, ενώ η αρετή με το ωραίο. Αγαπούν, επίσης, τους φίλους τους και τους συντρόφους τους περισσότερο [1389b] από ό,τι αυτοί που βρίσκονται σε άλλες ηλικίες, για τον λόγο ότι είναι μια ευχαρίστηση γι’ αυτούς να ζουν συντροφιά με άλλους, αλλά και γιατί δεν υπάρχει ακόμη τίποτε που να το κρίνουν με βάση το συμφέρον ― άρα ούτε και τους φίλους τους. Όλα τους τα σφάλματα έχουν την αρχή τους στην υπερβολή και στη σφοδρότητά τους ― κατά παράβαση, βέβαια, του λόγου του Χίλωνα· πραγματικά, ό,τι κάνουν, το κάνουν σε υπερβολικό βαθμό: αγαπούν σε υπερβολικό βαθμό, μισούν σε υπερβολικό βαθμό, το ίδιο και όλα τα άλλα..

Πιστεύουν ότι τα ξέρουν όλα, και είναι βέβαιοι για όλα πεισματικά αυτό είναι και η αιτία που ό,τι κάνουν το κάνουν σε βαθμό υπερβολικό. Και οι αδικίες που κάνουν έχουν σχέση με τη διάθεσή τους να προσβάλουν, όχι με τη διάθεσή τους να κάνουν κακό. Αισθάνονται, επίσης, εύκολα οίκτο, για τον λόγο ότι θεωρούν όλους τους ανθρώπους καλούς ή καλύτερους από αυτό που πράγματι είναι: μετρώντας τους πλησίον τους με μέτρο τη δική τους α–κακία καταλήγουν να θεωρήσουν πως ό,τι παθαίνει ο άλλος, το παθαίνει δίχως να το αξίζει. Τους αρέσουν επίσης τα γέλια και οι χαρές, γι’ αυτό και είναι πειραχτήρια· γιατί ο αστεϊσμός είναι μια εξευγενισμένη μορφή προσβολής.

ΑΡΙΣΤ Ρητ. 1388b31–1390b13

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΞΕΝΟΦΩΝ, ΕΛΛΗΝΙΚΑ

ΞΕΝ Ελλ 1.4.8–1.4.23

Ο Αλκιβιάδης επιστρέφει στην Αθήνα και εκλέγεται αρχιστράτηγος

Στα Ελληνικά του ο Ξενοφώντας συνεχίζει την αφήγηση των γεγονότων της τελευταίας περιόδου του Πελοποννησιακού πολέμου ξεκινώντας από το 411 π.Χ., από το σημείο δηλαδή που διακόπηκε η αφήγηση του Θουκυδίδη. Το φθινόπωρο του 408 π.Χ. οι Αθηναίοι σημείωσαν μια σειρά από επιτυχίες στη Θράκη και τον Ελλήσποντο, όπου είχε μεταφερθεί το θέατρο των επιχειρήσεων του Πελοποννησιακού πολέμου.

[1.4.8] Ἀλκιβιάδης δὲ βουλόμενος μετὰ τῶν στρατιωτῶν ἀπο-
πλεῖν οἴκαδε, ἀνήχθη εὐθὺς ἐπὶ Σάμου· ἐκεῖθεν δὲ λαβὼν
τῶν νεῶν εἴκοσιν ἔπλευσε τῆς Καρίας εἰς τὸν Κεραμικὸν
κόλπον. [1.4.9] ἐκεῖθεν δὲ συλλέξας ἑκατὸν τάλαντα ἧκεν εἰς τὴν
Σάμον. Θρασύβουλος δὲ σὺν τριάκοντα ναυσὶν ἐπὶ Θρᾴκης
ᾤχετο, ἐκεῖ δὲ τά τε ἄλλα χωρία τὰ πρὸς Λακεδαιμονίους
μεθεστηκότα κατεστρέψατο καὶ Θάσον, ἔχουσαν κακῶς ὑπό
τε τῶν πολέμων καὶ στάσεων καὶ λιμοῦ. [1.4.10] Θράσυλλος δὲ
σὺν τῇ ἄλλῃ στρατιᾷ εἰς Ἀθήνας κατέπλευσε· πρὶν δὲ
ἥκειν αὐτὸν οἱ Ἀθηναῖοι στρατηγοὺς εἵλοντο Ἀλκιβιάδην
μὲν φεύγοντα καὶ Θρασύβουλον ἀπόντα, Κόνωνα δὲ τρίτον
ἐκ τῶν οἴκοθεν. [1.4.11] Ἀλκιβιάδης δὲ ἐκ τῆς Σάμου ἔχων τὰ
χρήματα κατέπλευσεν εἰς Πάρον ναυσὶν εἴκοσιν, ἐκεῖθεν
δ’ ἀνήχθη εὐθὺ Γυθείου ἐπὶ κατασκοπὴν τῶν τριήρων, ἃς
ἐπυνθάνετο Λακεδαιμονίους αὐτόθι παρασκευάζειν τριάκοντα,
καὶ τοῦ οἴκαδε κατάπλου ὅπως ἡ πόλις πρὸς αὐτὸν ἔχοι.
[1.4.12] ἐπεὶ δὲ ἑώρα ἑαυτῷ εὔνουν οὖσαν καὶ στρατηγὸν αὑτὸν
ᾑρημένον καὶ ἰδίᾳ μεταπεμπομένους τοὺς ἐπιτηδείους, κατ-
έπλευσεν εἰς τὸν Πειραιᾶ ἡμέρᾳ ᾗ Πλυντήρια ἦγεν ἡ πόλις,
τοῦ ἕδους κατακεκαλυμμένου τῆς Ἀθηνᾶς, ὅ τινες οἰωνίζοντο
ἀνεπιτήδειον εἶναι καὶ αὐτῷ καὶ τῇ πόλει. Ἀθηναίων γὰρ
οὐδεὶς ἐν ταύτῃ τῇ ἡμέρᾳ οὐδενὸς σπουδαίου ἔργου τολμήσαι
ἂν ἅψασθαι. [1.4.13] καταπλέοντος δ’ αὐτοῦ ὅ τε ἐκ τοῦ Πειραιῶς
καὶ ὁ ἐκ τοῦ ἄστεως ὄχλος ἡθροίσθη πρὸς τὰς ναῦς, θαυ-
μάζοντες καὶ ἰδεῖν βουλόμενοι τὸν Ἀλκιβιάδην, λέγοντες
[ὅτι] οἱ μὲν ὡς κράτιστος εἴη τῶν πολιτῶν καὶ μόνος
[ἀπελογήθη ὡς] οὐ δικαίως φύγοι, ἐπιβουλευθεὶς δὲ ὑπὸ
τῶν ἔλαττον ἐκείνου δυναμένων μοχθηρότερά τε λεγόντων
καὶ πρὸς τὸ αὑτῶν ἴδιον κέρδος πολιτευόντων, ἐκείνου ἀεὶ
τὸ κοινὸν αὔξοντος καὶ ἀπὸ τῶν αὑτοῦ καὶ ἀπὸ τοῦ τῆς
πόλεως δυνατοῦ· [1.4.14] ἐθέλοντος δὲ τότε κρίνεσθαι παραχρῆμα
τῆς αἰτίας ἄρτι γεγενημένης ὡς ἠσεβηκότος εἰς τὰ μυστήρια,
ὑπερβαλλόμενοι οἱ ἐχθροὶ τὰ δοκοῦντα δίκαια εἶναι ἀπόντα
αὐτὸν ἐστέρησαν τῆς πατρίδος· [1.4.15] ἐν ᾧ χρόνῳ ὑπὸ ἀμηχανίας
δουλεύων ἠναγκάσθη μὲν θεραπεύειν τοὺς ἐχθίστους, κιν-
δυνεύων ἀεὶ παρ’ ἑκάστην ἡμέραν ἀπολέσθαι· τοὺς δὲ
οἰκειοτάτους πολίτας τε καὶ συγγενεῖς καὶ τὴν πόλιν ἅπασαν
ὁρῶν ἐξαμαρτάνουσαν, οὐκ εἶχεν ὅπως ὠφελοίη φυγῇ ἀπειρ-
γόμενος· [1.4.16] οὐκ ἔφασαν δὲ τῶν οἵωνπερ αὐτὸς ὄντων εἶναι
καινῶν δεῖσθαι πραγμάτων οὐδὲ μεταστάσεως· ὑπάρχειν
γὰρ ἐκ τοῦ δήμου αὐτῷ μὲν τῶν τε ἡλικιωτῶν πλέον ἔχειν
τῶν τε πρεσβυτέρων μὴ ἐλαττοῦσθαι, τοῖς δ’ αὐτοῦ ἐχθροῖς
†τοιούτοις δοκεῖν εἶναι οἵοισπερ πρότερον†, ὕστερον δὲ δυνα-
σθεῖσιν ἀπολλύναι τοὺς βελτίστους, αὐτοὺς δὲ μόνους λει-
φθέντας δι’ αὐτὸ τοῦτο ἀγαπᾶσθαι ὑπὸ τῶν πολιτῶν ὅτι
ἑτέροις βελτίοσιν οὐκ εἶχον χρῆσθαι· [1.4.17] οἱ δέ, ὅτι τῶν παροι-
χομένων αὐτοῖς κακῶν μόνος αἴτιος εἴη, τῶν τε φοβερῶν
ὄντων τῇ πόλει γενέσθαι μόνος κινδυνεύσαι ἡγεμὼν κατα-
στῆναι. [1.4.18] Ἀλκιβιάδης δὲ πρὸς τὴν γῆν ὁρμισθεὶς ἀπέβαινε
μὲν οὐκ εὐθύς, φοβούμενος τοὺς ἐχθρούς· ἐπαναστὰς δὲ
ἐπὶ τοῦ καταστρώματος ἐσκόπει τοὺς αὑτοῦ ἐπιτηδείους,
εἰ παρείησαν. [1.4.19] κατιδὼν δὲ Εὐρυπτόλεμον τὸν Πεισιάνακτος,
αὑτοῦ δὲ ἀνεψιόν, καὶ τοὺς ἄλλους οἰκείους καὶ τοὺς φίλους
μετ’ αὐτῶν, τότε ἀποβὰς ἀναβαίνει εἰς τὴν πόλιν μετὰ τῶν
παρεσκευασμένων, εἴ τις ἅπτοιτο, μὴ ἐπιτρέπειν. [1.4.20] ἐν δὲ τῇ
βουλῇ καὶ τῇ ἐκκλησίᾳ ἀπολογησάμενος ὡς οὐκ ἠσεβήκει,
εἰπὼν δὲ ὡς ἠδίκηται, λεχθέντων δὲ καὶ ἄλλων τοιούτων
καὶ οὐδενὸς ἀντειπόντος διὰ τὸ μὴ ἀνασχέσθαι ἂν τὴν
ἐκκλησίαν, ἀναρρηθεὶς ἁπάντων ἡγεμὼν αὐτοκράτωρ, ὡς
οἷός τε ὢν σῶσαι τὴν προτέραν τῆς πόλεως δύναμιν, πρό-
τερον μὲν τὰ μυστήρια τῶν Ἀθηναίων κατὰ θάλατταν
ἀγόντων διὰ τὸν πόλεμον, κατὰ γῆν ἐποίησεν ἐξαγαγὼν
τοὺς στρατιώτας ἅπαντας· [1.4.21] μετὰ δὲ ταῦτα κατελέξατο στρα-
τιάν, ὁπλίτας μὲν πεντακοσίους καὶ χιλίους, ἱππέας δὲ
πεντήκοντα καὶ ἑκατόν, ναῦς δ’ ἑκατόν. καὶ μετὰ τὸν
κατάπλουν τρίτῳ μηνὶ ἀνήχθη ἐπ’ Ἄνδρον ἀφεστηκυῖαν
τῶν Ἀθηναίων, καὶ μετ’ αὐτοῦ Ἀριστοκράτης καὶ Ἀδεί-
μαντος ὁ Λευκολοφίδου συνεπέμφθησαν ᾑρημένοι κατὰ
γῆν στρατηγοί. [1.4.22] Ἀλκιβιάδης δὲ τὸ στράτευμα ἀπεβίβασε
τῆς Ἀνδρίας χώρας εἰς Γαύριον· ἐκβοηθήσαντας δὲ τοὺς
Ἀνδρίους ἐτρέψαντο καὶ κατέκλεισαν εἰς τὴν πόλιν καί τινας
ἀπέκτειναν οὐ πολλούς, καὶ τοὺς Λάκωνας οἳ αὐτόθι ἦσαν.
[1.4.23] Ἀλκιβιάδης δὲ τροπαῖόν τε ἔστησε καὶ μείνας αὐτοῦ ὀλίγας
ἡμέρας ἔπλευσεν εἰς Σάμον, κἀκεῖθεν ὁρμώμενος ἐπολέμει.

***
O Αλκιβιάδης, που ήθελε να γυρίσει στην Αθήνα μαζί με τον στρατό, πήγε αμέσως στη Σάμο, απ' όπου ξεκίνησε με είκοσι πλοία για τον Κεραμικό κόλπο της Καρίας. Εκεί συγκέντρωσε εκατό τάλαντα κι έπειτα επέστρεψε στη Σάμο. Ο Θρασύβουλος, από τη μεριά του, έκανε πανιά με τριάντα καράβια για τη Θράκη, όπου υπόταξε ―μαζί μ' άλλες περιοχές που 'χαν μεταπηδήσει στους Λακεδαιμονίους― και τη Θάσο που βρισκόταν σε κακά χάλια από τους πολέμους, τις επαναστάσεις και την πείνα. Ο Θράσυλλος πάλι έβαλε πλώρη με τον υπόλοιπο στρατό για την Αθήνα· πριν ακόμα φτάσει, ωστόσο, οι Αθηναίοι εκλέξαν στρατηγούς τον εξόριστο Αλκιβιάδη, τον Θρασύβουλο που έλειπε και τρίτο ―από κείνους που βρίσκονταν στην πόλη― τον Κόνωνα. Ο Αλκιβιάδης πήρε μαζί του χρήματα και πήγε με είκοσι πλοία από τη Σάμο στην Πάρο· από κει τράβηξε ίσια για το Γύθειο, με σκοπό να συλλέξει πληροφορίες για τα τριάντα πολεμικά που είχε μάθει ότι ναυπηγούσαν εκεί οι Λακεδαιμόνιοι, αλλά και για τις διαθέσεις των Αθηναίων στο ζήτημα της επιστροφής του. Βλέποντας ότι τούτες ήταν ευνοϊκές, ότι τον είχαν εκλέξει στρατηγό κι ότι οι φίλοι του τού μηνούσαν ιδιωτικά να γυρίσει, μπήκε στον Πειραιά τη μέρα που η πόλη γιόρταζε τα Πλυντήρια και που το άγαλμα της Αθηνάς ήταν ολόκληρο σκεπασμένο· μερικοί το θεώρησαν κακό σημάδι και για τον ίδιο και για την πόλη, επειδή κανένας Αθηναίος δεν θα τολμούσε να καταπιαστεί, τέτοια μέρα, με σπουδαία υπόθεση.

Την ώρα που έμπαινε στο λιμάνι, ο κοσμάκης του Πειραιά και της Αθήνας μαζεύτηκε κοντά στο πλοίο, όλος θαυμασμό και περιέργεια ν' αντικρίσει τον Αλκιβιάδη. Άλλοι έλεγαν πως ήταν ο καλύτερος πολίτης της Αθήνας κι ο μόνος που είχε εξοριστεί άδικα, εξαιτίας των ραδιουργιών ανθρώπων που δεν είχαν ούτε τη δική του ικανότητα ούτε την ευγλωττία ― αυτών που στην πολιτική φρόντιζαν τα δικά τους συμφέροντα, εκείνος όμως πάντοτε υπηρετούσε το σύνολο μ' όλες τις δυνάμεις τις δικές του και της πόλης· κι ενώ τότε εκείνος, ευθύς ως κατηγορήθηκε γι' ασέβεια προς τα Μυστήρια, ζήτησε να δικαστεί αμέσως ―πράγμα που φαινόταν δίκαιο― αυτό οι εχθροί του το ανέβαλαν και διάλεξαν τον καιρό που έλειπε για να τον στερήσουν από την πατρίδα του· αυτό το διάστημα αναγκάστηκε ―αιχμάλωτος των περιστάσεων― να κολακεύει τους χειρότερούς του εχθρούς, διακινδυνεύοντας κάθε μέρα τη ζωή του· κι ενώ έβλεπε τους πιο αγαπητούς του συμπολίτες και συγγενείς κι ολόκληρη την πόλη να κάνουν λάθη, εξόριστος καθώς ήταν δεν είχε τρόπο να τους βοηθήσει· άλλωστε, δήλωναν, άνθρωποι σαν κι αυτόν δεν έχουν ανάγκη από επαναστάσεις και πολιτειακές μεταβολές· το δημοκρατικό πολίτευμα του εξασφαλίζει υπεροχή πάνω στους συνομηλίκους του κι ισοτιμία με τους γεροντότερους, ενώ απ' την άλλη δείχνει τους εχθρούς του όμοιους ακριβώς μ' αυτό που ήταν και πριν ― άνθρωποι οι οποίοι μόλις τους δόθηκε η ευκαιρία εξόντωσαν τους καλύτερους πολίτες, και που μια κι έμειναν μονάχοι ο κόσμος αρκέστηκε σ' αυτούς μόνο και μόνο επειδή δεν υπήρχαν άλλοι καλύτεροι. Άλλοι πάλι έλεγαν ότι ήταν ο μόνος υπαίτιος για όλα τα κακά που τους είχαν συμβεί στο παρελθόν, κι ήταν πιθανό να προκαλέσει αυτός μονάχος του κι όλες τις μελλοντικές καταστροφές που θα απειλούσαν την πόλη.

Ο Αλκιβιάδης ωστόσο, κι όταν το πλοίο του αγκυροβόλησε, δεν έβγαινε αμέσως στη στεριά γιατί φοβόταν τους εχθρούς του. Όρθιος στο κατάστρωμα, προσπαθούσε να δει αν είχαν έρθει οι φίλοι του. Μόνο σαν είδε τον ξάδερφό του Ευρυπτόλεμο του Πεισιάνακτος και τους άλλους συγγενείς του, και μαζί και τους φίλους του, βγήκε στη στεριά κι ανέβηκε στην Αθήνα με συνοδεία έτοιμη να τον προστατέψει από κάθε ενόχληση. Στη Βουλή και στη Συνέλευση του λαού απολογήθηκε λέγοντας ότι δεν είχε ασεβήσει κι ότι αδικήθηκε· ειπώθηκαν κι άλλα παρόμοια χωρίς κανένας ν' αντιμιλήσει, γιατί δεν θα το ανεχόταν η Συνέλευση. Τέλος τον ονόμασαν αρχιστράτηγο μ' ευρύτατη εξουσία, πιστεύοντας πως ήταν ικανός ν' αποκαταστήσει την πρωτινή δύναμη της πόλης. Πρώτη πράξη του Αλκιβιάδη στάθηκε, ενώ οι Αθηναίοι συνήθιζαν να στέλνουν την πομπή των Μυστηρίων από τη θάλασσα εξαιτίας του πολέμου, να την οδηγήσει από τη στεριά βγάζοντας όλο τον στρατό να τη συνοδεύσει.

Μετά απ' αυτά οργάνωσε εκστρατευτικό σώμα από χίλιους πεντακόσιους οπλίτες, εκατόν πενήντα ιππείς κι εκατό πλοία, και τρεις μήνες ύστερα από τον γυρισμό του έκανε πανιά για την Άνδρο που είχε αποστατήσει από την Αθήνα. Μαζί του έστειλαν τον Αριστοκράτη και τον Αδείμαντο του Λευκολοφίδη, που είχαν εκλεγεί στρατηγοί για τις δυνάμεις ξηράς. Ο Αλκιβιάδης αποβίβασε τον στρατό στο Γαύριο της Άνδρου. Όταν οι Ανδριώτες βγήκαν να τους επιτεθούν, νικήθηκαν κι αποκλείστηκαν μέσα στην πόλη· σκοτώθηκαν και μερικοί απ' αυτούς ―όχι πολλοί― καθώς κι οι Λάκωνες που βρίσκονταν εκεί. Ο Αλκιβιάδης έστησε τρόπαιο κι έμεινε λίγες μέρες στην Άνδρο· κατόπιν πήγε στη Σάμο, χρησιμοποιώντας τη σαν ορμητήριο για τις πολεμικές του επιχειρήσεις.