ΟΜΗΡΟΣ: Ὀδύσσεια (9.152-9.215)

Ἦμος δ᾽ ἠριγένεια φάνη ῥοδοδάκτυλος Ἠώς,

νῆσον θαυμάζοντες ἐδινεόμεσθα κατ᾽ αὐτήν.
ὦρσαν δὲ νύμφαι, κοῦραι Διὸς αἰγιόχοιο,
155 αἶγας ὀρεσκῴους, ἵνα δειπνήσειαν ἑταῖροι.
αὐτίκα καμπύλα τόξα καὶ αἰγανέας δολιχαύλους
εἱλόμεθ᾽ ἐκ νηῶν, διὰ δὲ τρίχα κοσμηθέντες
βάλλομεν· αἶψα δ᾽ ἔδωκε θεὸς μενοεικέα θήρην.
νῆες μέν μοι ἕποντο δυώδεκα, ἐς δὲ ἑκάστην
160 ἐννέα λάγχανον αἶγες· ἐμοὶ δὲ δέκ᾽ ἔξελον οἴῳ.
ὣς τότε μὲν πρόπαν ἦμαρ ἐς ἠέλιον καταδύντα
ἥμεθα δαινύμενοι κρέα τ᾽ ἄσπετα καὶ μέθυ ἡδύ.
οὐ γάρ πω νηῶν ἐξέφθιτο οἶνος ἐρυθρός,
ἀλλ᾽ ἐνέην· πολλὸν γὰρ ἐν ἀμφιφορεῦσιν ἕκαστοι
165 ἠφύσαμεν Κικόνων ἱερὸν πτολίεθρον ἑλόντες.
Κυκλώπων δ᾽ ἐς γαῖαν ἐλεύσσομεν ἐγγὺς ἐόντων,
καπνόν τ᾽ αὐτῶν τε φθογγὴν ὀΐων τε καὶ αἰγῶν.
ἦμος δ᾽ ἠέλιος κατέδυ καὶ ἐπὶ κνέφας ἦλθε,
δὴ τότε κοιμήθημεν ἐπὶ ῥηγμῖνι θαλάσσης.
170 ἦμος δ᾽ ἠριγένεια φάνη ῥοδοδάκτυλος Ἠώς,
καὶ τότ᾽ ἐγὼν ἀγορὴν θέμενος μετὰ πᾶσιν ἔειπον·
«Ἄλλοι μὲν νῦν μίμνετ᾽, ἐμοὶ ἐρίηρες ἑταῖροι·
αὐτὰρ ἐγὼ σὺν νηΐ τ᾽ ἐμῇ καὶ ἐμοῖς ἑτάροισιν
ἐλθὼν τῶνδ᾽ ἀνδρῶν πειρήσομαι, οἵ τινές εἰσιν,
175 ἤ ῥ᾽ οἵ γ᾽ ὑβρισταί τε καὶ ἄγριοι οὐδὲ δίκαιοι,
ἦε φιλόξεινοι, καί σφιν νόος ἐστὶ θεουδής.»
Ὣς εἰπὼν ἀνὰ νηὸς ἔβην, ἐκέλευσα δ᾽ ἑταίρους
αὐτούς τ᾽ ἀμβαίνειν ἀνά τε πρυμνήσια λῦσαι.
οἱ δ᾽ αἶψ᾽ εἴσβαινον καὶ ἐπὶ κληῗσι καθῖζον,
180 ἑξῆς δ᾽ ἑζόμενοι πολιὴν ἅλα τύπτον ἐρετμοῖς.
ἀλλ᾽ ὅτε δὴ τὸν χῶρον ἀφικόμεθ᾽ ἐγγὺς ἐόντα,
ἔνθα δ᾽ ἐπ᾽ ἐσχατιῇ σπέος εἴδομεν, ἄγχι θαλάσσης,
ὑψηλόν, δάφνῃσι κατηρεφές· ἔνθα δὲ πολλὰ
μῆλ᾽, ὄϊές τε καὶ αἶγες, ἰαύεσκον· περὶ δ᾽ αὐλὴ
185 ὑψηλὴ δέδμητο κατωρυχέεσσι λίθοισι
μακρῇσίν τε πίτυσσιν ἰδὲ δρυσὶν ὑψικόμοισιν.
ἔνθα δ᾽ ἀνὴρ ἐνίαυε πελώριος, ὅς ῥα τὰ μῆλα
οἶος ποιμαίνεσκεν ἀπόπροθεν· οὐδὲ μετ᾽ ἄλλους
πωλεῖτ᾽, ἀλλ᾽ ἀπάνευθεν ἐὼν ἀθεμίστια ᾔδη.
190 καὶ γὰρ θαῦμ᾽ ἐτέτυκτο πελώριον, οὐδὲ ἐῴκει
ἀνδρί γε σιτοφάγῳ, ἀλλὰ ῥίῳ ὑλήεντι
ὑψηλῶν ὀρέων, ὅ τε φαίνεται οἶον ἀπ᾽ ἄλλων.
Δὴ τότε τοὺς ἄλλους κελόμην ἐρίηρας ἑταίρους
αὐτοῦ πὰρ νηΐ τε μένειν καὶ νῆα ἔρυσθαι·
195 αὐτὰρ ἐγὼ κρίνας ἑτάρων δυοκαίδεκ᾽ ἀρίστους
βῆν· ἀτὰρ αἴγεον ἀσκὸν ἔχον μέλανος οἴνοιο,
ἡδέος, ὅν μοι δῶκε Μάρων, Εὐάνθεος υἱός,
ἱρεὺς Ἀπόλλωνος, ὃς Ἴσμαρον ἀμφιβεβήκει,
οὕνεκά μιν σὺν παιδὶ περισχόμεθ᾽ ἠδὲ γυναικὶ
200 ἁζόμενοι· ᾤκει γὰρ ἐν ἄλσεϊ δενδρήεντι
Φοίβου Ἀπόλλωνος. ὁ δέ μοι πόρεν ἀγλαὰ δῶρα·
χρυσοῦ μέν μοι δῶκ᾽ εὐεργέος ἑπτὰ τάλαντα,
δῶκε δέ μοι κρητῆρα πανάργυρον, αὐτὰρ ἔπειτα
οἶνον ἐν ἀμφιφορεῦσι δυώδεκα πᾶσιν ἀφύσσας,
205 ἡδὺν ἀκηράσιον, θεῖον ποτόν· οὐδέ τις αὐτὸν
ἠείδη δμώων οὐδ᾽ ἀμφιπόλων ἐνὶ οἴκῳ,
ἀλλ᾽ αὐτὸς ἄλοχός τε φίλη ταμίη τε μί᾽ οἴη.
τὸν δ᾽ ὅτε πίνοιεν μελιηδέα οἶνον ἐρυθρόν,
ἓν δέπας ἐμπλήσας ὕδατος ἀνὰ εἴκοσι μέτρα
210 χεῦ᾽, ὀδμὴ δ᾽ ἡδεῖα ἀπὸ κρητῆρος ὀδώδει,
θεσπεσίη· τότ᾽ ἂν οὔ τοι ἀποσχέσθαι φίλον ἦεν.
τοῦ φέρον ἐμπλήσας ἀσκὸν μέγαν, ἐν δὲ καὶ ᾖα
κωρύκῳ· αὐτίκα γάρ μοι ὀΐσατο θυμὸς ἀγήνωρ
ἄνδρ᾽ ἐπελεύσεσθαι μεγάλην ἐπιειμένον ἀλκήν,
215 ἄγριον, οὔτε δίκας εὖ εἰδότα οὔτε θέμιστας.

***
Κι όταν, χαράζοντας την άλλη μέρα, ρόδινη φάνηκε στον ουρανό η Αυγή,
θαυμάζαμε το ωραίο νησί και το γυρίζαμε.
Οι Νύμφες τότε, θυγατέρες του Διός με την αιγίδα του, σήκωσαν
στα βουνά τις άγριες γίδες, να ᾽χουν οι σύντροφοι το γεύμα τους.
Αμέσως, τόξα καμπύλα, κοντάρια μυτερά, οπλισμένα,
τα πήραμε όλα απ᾽ τα πλεούμενά μας· στα τρία μοιρασμένοι,
ρίχνουμε — ένας θεός μάς έδωσε γρήγορο, πλούσιο και λιμπιστό κυνήγι.
Καθώς λοιπόν μ᾽ ακολουθούσαν πλοία δώδεκα, έπεσαν στο καθένα
160 αγριοκάτσικα εννιά — για μένα μόνο ξεχωρίζουν δέκα.
Τότε, μια μέρα ολόκληρη, ώσπου να βασιλέψει ο ήλιος για καλά,
εκεί καθήσαμε κρέατα τρώγοντας που τελειωμό δεν είχαν,
πίνοντας το γλυκό πιοτό.
Γιατί δεν έλειψε το κόκκινο κρασί μες στα καράβια·
υπήρχε ακόμη, αφού ο καθένας γέμισε με πολύ πιοτό
τις στάμνες, όταν οχυρωμένη την πατήσαμε την άγια πόλη των Κικόνων.
Από τη θέση αυτή το βλέμμα προσηλώναμε στη χώρα των Κυκλώπων,
που βρίσκονταν τόσο κοντά: καπνοί, φωνές, βελάσματα
από τις γίδες και τα πρόβατα.
Ώσπου, ο ήλιος βασιλεύοντας, έπεσε το βαθύ σκοτάδι·
και τότε στο ακρογιάλι γέρνοντας μας συνεπήρε ο ύπνος.
170Κ ι όταν, χαράζοντας την άλλη μέρα, ρόδινη φάνηκε στον ουρανό η Αυγή,
κάλεσα εγώ σε σύναξη, κι εκεί σ᾽ όλους μπροστά μιλώντας είπα:
«Οι άλλοι τώρα εδώ να μείνετε, καλοί μου σύντροφοι και τιμημένοι·
μόνος εγώ, με το δικό μου το καράβι, το δικό μου πλήρωμα,
θα πάω να τους δοκιμάσω, να δω ποιοι να ᾽ναι αυτοί·
ανίσως αλαζόνες κι απολίτιστοι με δίχως δικαιοσύνη,
ανίσως και φιλόξενοι, που ξέρει ο νους τους τους θεούς να σέβεται.»
Τελειώνοντας πετιέμαι πάνω στο καράβι, παρακινώντας τους συντρόφους
κι αυτοί να ανέβουν, να λύσουν τις πρυμάτσες.
Ευθύς κι εκείνοι ανέβηκαν, κάθησαν στα ζυγά κι έτσι με τάξη,
καθισμένοι στη σειρά, πήραν με τα κουπιά τους να χτυπούν
180 την αφρισμένη θάλασσα.
Φτάναμε πια στην κοντινή εκείνη ακτή, όταν το μάτι μας
σταμάτησε σε μια σπηλιά, ολότελα στην άκρη, προς τη θάλασσα·
ήταν ψηλή και σκεπασμένη από τις δάφνες. Εδώ τη νύχτα ησύχαζαν
πολλά κοπάδια, πρόβατα και γίδες· τριγύρω επίσης η αυλή
ψηλή, χτισμένη με τις πέτρες της στη γη βαθιά χωμένες·
τα πεύκα σηκωμένα και φουντωμένες οι βαλανιδιές κυμάτιζαν στα ύψη.
Εκεί τις νύχτες του περνούσε ένας πελώριος άντρας· μοναχός
κι απόμακρος ποίμαινε το κοπάδι του, μ᾽ άλλους δεν σύχναζε,
και ζώντας ολομόναχος βρισκόταν έξω από τον κάθε νόμο.
190 Σ᾽ έπιανε δέος να τον δεις θεόρατο, δεν θύμιζε καθόλου
θνητό που τρέφεται με στάρι· μάλλον με δασωμένο ακρωτήρι
φάνταζε που ξεχωρίζει μόνο του επάνω στα ψηλά βουνά
από τις άλλες κορυφές.
Τότε προστάζω οι άλλοι τιμημένοι σύντροφοι αυτού να μείνουν,
στο καράβι πλάι, στου καραβιού τη φύλαξη δοσμένοι,
όμως εγώ, διαλέγοντας δώδεκα εταίρους, τους καλύτερους,
ξεκίνησα· μαζί μου κουβαλώντας κι ένα ασκί γιδίσιο,
μαύρο κρασί γλυκό, που ο Μάρων μού το χάρισε,
200 του Ευανθέα ο γιος, ο λειτουργός του Απόλλωνα,
εκείνου που τον Ίσμαρο σκέπει και προστατεύει·
σαν αντιχάρισμα που εμείς τον σεβαστήκαμε μαζί με το παιδί
και τη γυναίκα του, από τον φόβο του θεού, αφού το άλσος κατοικούσε
το πολύδεντρο του Φοίβου Απόλλωνα.
Αυτός μου χάρισε δώρα λαμπρά: μου δίνει δέκα τάλαντα
χρυσάφι δουλεμένο, μου δίνει και κρατήρα ατόφιο ασήμι,
γεμίζει ακόμη με κρασί δώδεκα αμφορείς, άκρατο και γλυκό,
θείο ποτό· κανείς, μήτε υπηρέτης μήτε δούλα, δεν ήξερε
την ύπαρξή του μες στο σπίτι, εκτός από τον ίδιο, την καλή γυναίκα του
και μόνη μια κελάρισσα πιστή.
Κάθε φορά που ήταν να πιουν αυτό το κόκκινο κρασί, γλυκό σαν μέλι,
αρκούσε, γεμίζοντας μια κούπα, να ρίξεις το κρασί σ᾽ είκοσι μέτρα του νερού,
210 κι ο τόπος μοσχοβόλαγε, καθώς ανέβαινε απ᾽ τον κρατήρα η μυρωδιά,
θεσπέσιο άρωμα — τότε κανείς δεν είχε τρόπο πια να κρατηθεί.
Με τούτο το κρασί γεμάτο, ένα μεγάλο ασκί κρατούσα, και μέσα
στο ταγάρι κάποιες τροφές· γιατί η γενναία μου γνώση αμέσως
το φαντάστηκε πως θ᾽ ανταμώσω κάποιον με φυσικό του
τη μεγάλη δύναμη, άγριο και βουνίσιο, που λες δεν καλοξέρει
τι είναι το δίκιο μήτε κι οι θεσμοί.

Στη ζωή υπάρχει κάτι παραπάνω από το να είσαι ευτυχισμένος

Το κυνήγι της ευτυχίας είναι πιθανώς ο βασικότερος ίσως στόχος του καθένα μας. Οι τωρινές συνθήκες ζωής είναι οι ευνοϊκότερες για να ζήσουμε ευτυχισμένοι σε σχέση με όλη την ιστορία της ανθρωπότητας. Κι όμως, οι αυτοκτονίες και η ελαφριά κατάθλιψη αυξάνονται ταχύτατα στις δυτικές κοινωνίες. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Ο μύθος

Το κυνήγι της ευτυχίας είναι θεσμοθετημένο ως ένα από τα δικαιώματα του ανθρώπου σύμφωνα με τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας των ΗΠΑ το 1776. Έχει γίνει και διάσημη ταινία με τον Will Smith για τους νεότερους. Η ταινία περιγράφει τη ζωή ενός νεαρού έγχρωμου πατέρα με ένα παιδί, ο οποίος θέλει να μπει στον χρηματοοικονομικό τομέα και να ζήσει το Αμερικάνικο όνειρο. Και να ζήσει ευτυχισμένος.

Στην ταινία τα καταφέρνει τελικά. Να δουλέψει ως χρηματιστής. Γιατί αν όντως έγινε ευτυχισμένος δε θα το μάθουμε ποτέ, καθώς η ταινία τελειώνει όταν πετυχαίνει το στόχο του και γίνεται μόνιμος εργαζόμενος στην εταιρεία του.

Η πραγματικότητα

Αν όμως ήταν να μαντέψουμε, θα λέγαμε ότι οι πιθανότητες ήταν εναντίον του στο να γίνει ευτυχισμένος. Διαβάζοντας οποιοδήποτε βιβλίο Θετικής Ψυχολογίας θα δει κανείς πως το κυνήγι της ευτυχίας μας κάνει στην πραγματικότητα πιο… δυστυχισμένους. Άρα όσο προσπαθούμε να γίνουμε ευτυχισμένοι, τόσο απομακρυνόμαστε από τον στόχο μας.

Ίσως το ίδιο που συμβαίνει και με έναν οργασμό. Όσο τον σκέφτεσαι, τόσο δεν τον φτάνεις. Τι μπορείς να κάνεις λοιπόν για να ζήσεις μια ζωή μακριά από την κατάθλιψη και τη δυσφορία; Τι πρέπει να ψάξεις να βρεις; Τι να κυνηγήσεις;

Η εναλλακτική

Η καλύτερη εναλλακτική φαίνεται να είναι να προσπαθήσεις να βάλεις νόημα στη ζωή σου. Όχι ευτυχία. Νόημα. Η αίσθηση της ευτυχίας έρχεται και φεύγει. Το νόημα θα σε κρατήσει όρθιο ακόμα και όταν έρθουν οι δύσκολες στιγμές.

Αν και ο πατέρας της Θετικής Ψυχολογίας, Martin Seligman, έχει ορίσει τη ζωή με νόημα σαν ένα βασικό συστατικό μιας ευτυχισμένης ζωής, λίγοι από εμάς το λαμβάνουμε υπ' όψιν όταν σκεφτόμαστε το πώς μοιάζει στα μάτια μας μια ευτυχισμένη ζωή. Πώς όμως μπορείς να ζήσεις μια ζωή γεμάτη νόημα; Σας παραθέτω την καλύτερη ανάλυση που έχω ακούσει μέχρι στιγμής.

Η ζωή με νόημα βασίζεται σε τέσσερις πυλώνες.

Πυλώνας 1. Αίσθηση ότι ανήκεις

Όλοι έχουμε ανάγκη την αίσθηση ότι ανήκουμε κάπου. Κάποιες φορές μας οδηγεί κάπου για το καλό (οικογένεια, παρέα) και κάποιες άλλες για το κακό (συμμορία, αίρεση, φανατική ομάδα κλπ). Αυτό που έχουμε πραγματικά ανάγκη είναι η αίσθηση ότι μας αποδέχονται γι' αυτό που είμαστε. Κάτι αρκετά σπάνιο.

Μπορείς να βρεις έστω και έναν άνθρωπο να συζητήσεις και να νιώσεις ότι σε αποδέχεται γι αυτό που είσαι και να τον αποδεχτείς κι εσύ; Αν ναι, τότε έχεις ήδη κάνει ένα σημαντικό βήμα για να δώσεις νόημα στη ζωή σου.

Πυλώνας 2: Ύπαρξη Σκοπού

Ο πιο προσιτός στόχος για να αποκτήσεις σκοπό στη ζωή σου είναι το να απαντήσεις σε αυτές τις δυο ερωτήσεις:

– Σε τι είσαι καλός;

– Πώς μπορείς να χρησιμοποιήσεις τις ικανότητές σου για να βοηθήσεις τους άλλους; Την κοινωνία;

Μπορεί να είναι μέσω της δουλειάς σου ή έξω από αυτήν. Παλιά ήμουν καλός στα μαθηματικά. (Εντάξει ακόμα είμαι λίγο). Τα χρησιμοποίησα για να βρω μια καλοπληρωμένη δουλειά στα χρηματιστήρια στο Λονδίνο. Η ζωή μου δεν είχε σκοπό. Τώρα βρίσκω ενδιαφέρον στον τομέα της ψυχολογίας και της κατανόησης της ανθρώπινης φύσης. Περιέργως, τα μαθηματικά με βοηθούν κι εδώ.

Αυτή τη στιγμή νιώθω πως η ζωή μου έχει σκοπό. Να βοηθήσω κι άλλους ανθρώπους με τα άρθρα και τα βιβλία μου να γνωρίσουν τον εαυτό τους. Ίσως εσύ να είσαι καλός με τους υπολογιστές, ίσως στο να οργανώνεις πράγματα, ίσως στο να ακούς τους άλλους, ίσως στο να μαγειρεύεις, ίσως στο να δημιουργείς με τα χέρια σου.

Πώς μπορείς να χρησιμοποιήσεις τις ικανότητές σου για να βοηθήσεις τους άλλους; Ίσως προσφέροντας χρόνο σε μια φιλανθρωπική οργάνωση; Κάτι άλλο; Βρες την πρακτική απάντηση και η ζωή σου θα αποκτήσει σκοπό. Κάτι για το οποίο να αξίζει να ζεις.

Πυλώνας 3: Αίσθηση Υπέρβασης

Υπάρχουν κάποιες στιγμές στη ζωή όλων μας που νιώθουμε πως ξεφεύγουμε από την καθημερινότητα και νιώθουμε ότι συμμετέχουμε σε κάτι μεγαλύτερο από εμάς. Ίσως όταν είμαστε στη φύση, ίσως σε μια θρησκευτική ή πνευματική εμπειρία. Ίσως πάλι κοιτάζοντας ή παρακολουθώντας την τέχνη. Εγώ το παθαίνω όταν διαβάζω κάτι πολύ ενδιαφέρον για τον άνθρωπο και το σύμπαν. Οι υπερβατικές εμπειρίες αλλάζουν τους ανθρώπους. Εσύ πότε ένιωσες να χάνεις τον εαυτό σου; (με την καλή την έννοια).

Πυλώνας 4: Το αφήγημα της ζωής σου

Πώς διηγείσαι στον εαυτό σου την ιστορία της ζωής σου; Το να έχεις ένα αφήγημα για τη ζωή σου ξεκαθαρίζει τα πράγματα στο μυαλό σου. Σε βοηθάει να καταλάβεις πως έγινες αυτός που τώρα είσαι.

Αυτό που οι περισσότεροι δεν κατανοούν είναι ότι μπορείς να αλλάξεις το πώς λες την ιστορία στον εαυτό σου. Η ζωή σου δεν είναι απλά μια ακολουθία γεγονότων. Το πώς σου τα διηγείσαι έχει τεράστια σημασία. Ένας νεαρός άντρας είχε μείνει παράλυτος παίζοντας ποδόσφαιρο. Μετά τον τραυματισμό του έλεγε στον εαυτό του. «Πριν τραυματιστώ είχα σπουδαία ζωή. Τώρα η ζωή μου καταστράφηκε». Οι άνθρωποι που περιγράφουν τη ζωή τους έτσι (η ζωή μου ήταν καλή και τώρα είναι χάλια) τείνουν να είναι πιο αγχώδης και καταθλιπτικοί.

Έτσι ήταν και ο νεαρός αυτός άντρας. Μετά από λίγο καιρό όμως άρχισε να αλλάζει την ιστορία του. Έλεγε: «Πριν τον τραυματισμό μου η ζωή μου δεν είχε νόημα. Πάρτι όλη την ώρα και ήμουν πολύ εγωιστής. Το συμβάν όμως με έμαθε ότι μπορώ να γίνω καλύτερος άνθρωπος.» Αυτή η αλλαγή στο πώς αφηγούταν τη ζωή του, τον έκανε να αλλάξει ρότα και να ασχοληθεί με το να συμβουλεύει παιδιά. Έκανε σκοπό του το να βοηθάει τους άλλους.

Οι άνθρωποι που ζουν ζωές με νόημα διηγούνται το αφήγημα της ζωής τους μέσω από το φακό της λύτρωσης, της ανάπτυξης και της αγάπης. Πώς μιλάς στον εαυτό σου για τον εαυτό σου; Μπορείς να βρεις έναν άλλον τρόπο να διηγηθείς σε σένα την ιστορία της ζωής σου; Δεν είναι εύκολο και ίσως χρειαστείς βοήθεια από κάποιον ειδικό. Ίσως πάρει χρόνο. Και σίγουρα αξίζει.

Συμπέρασμα

Μια ζωή γεμάτη νόημα μπορεί είναι μια ζωή γεμάτη προκλήσεις και δυσκολίες ανά φάσεις. Η ευτυχία έρχεται και φεύγει. Αν έχει νόημα η ζωή σου όμως, θα έχεις κάτι πολύ ισχυρό από το οποίο θα μπορείς πάντα να πιαστείς, για να μπορέσεις να σηκωθείς και να συνεχίσεις.

Η δύναμη του φαινομένου placebo

Οι περισσότεροι επιστήμονες θα συμφωνήσουν ότι το μυαλό είναι ένας εκπληκτικός κόσμος που δεν έχει εξερευνηθεί πλήρως και παρέχει απίστευτες δυνατότητες. Πολλές φορές οι άνθρωποι έχουν αποδείξει ότι με τη σωστή νοοτροπία μπορούν να αντιμετωπίσουν συνθήκες που ούτε φαντάζονταν.

Άνθρωποι με ασθένειες έχουν καταφέρει να βρουν τρόπους διαχείρισης ή να καταφέρουν να τις αντιμετωπίσουν πλήρως, παρά τις προβλέψεις των επιστημόνων και των ιατρών. Αυτό όμως δεν προέρχεται μόνο από θετικές σκέψεις, αλλά από κάτι περισσότερο. Με αυτή τη λογική λειτουργούν και πολλά φάρμακα που ονομάζουμε εικονικά ή placebo.

Το μυαλό είναι ισχυρό και έχει θεραπευτικές ικανότητες, όταν οι κατάλληλες συνθήκες δημιουργηθούν. Έχει τη δυνατότητα να πείσει το σώμα ότι μια ψεύτικη θεραπεία που δέχεται, λειτουργεί πραγματικά, διεγείροντας με αυτόν τον τρόπο την πραγματική θεραπεία του.

Αυτό το φαινόμενο συμβαίνει πολλά χρόνια τώρα και πλέον έρευνες δείχνουν ότι εικονικά φάρμακα μπορεί να είναι τόσο αποτελεσματικά όσο και οι παραδοσιακές θεραπείες.

Αν ταξιδέψουμε στο μακρινό 1799, θα καταλάβουμε λίγο καλύτερα πώς λειτουργεί.

Ο Βρετανός ιατρός John Haygarth ήθελε να δοκιμάσει την αξιοπιστία μιας ακριβής θεραπείας. Εκείνη την εποχή πωλούνταν μεταλλικά καλάμια με το όνομα Perkins tractors που υπόσχονταν ότι αφαιρούσαν τις ασθένειες από το σώμα.

Όντας σκεπτικός με την ιδέα, ο Haygarth, χορηγούσε αντί αυτής της θεραπείας, πανομοιότυπα, ψεύτικα, ξύλινα Perkins. Το αποτέλεσμα ήταν αρκετά ενδιαφέρον: 4 στους 5 ασθενείς με ρευματισμούς αναφέρουν ότι ο πόνος βελτιώθηκε. Ο ίδιος δημοσίευσε ένα βιβλίο για την συνεισφορά της φαντασίας στην ασθένεια.

Στις δοκιμές φαρμακευτικών ουσιών έχει αναγνωριστεί ως και πρόσφατα ότι λειτουργούν με παρόμοια λογική. Οι επιστήμονες χωρίζουν τους συμμετέχοντες των δοκιμών φαρμάκου σε δύο ομάδες. Εκείνες που θα λάβουν το πραγματικό, νέο χάπι και εκείνους που θα λάβουν εικονικό χάπι -placebo.

Σκοπός είναι να ελέγξουν αν το πραγματικό χάπι θα έχει αποτελέσματα ή αν τα αποτελέσματα δε σχετίζονται τόσο με το χάπι όσο με τους ίδιους του ασθενείς. Οι συμμετέχοντες δε γνωρίζουν ποιο χάπι έχουν λάβει, ώστε τα αποτελέσματα να είναι πραγματικά. Οι ιατροί ελέγχουν τις αντιδράσεις των συμμετεχόντων και θεωρείται ότι ίδια αντίδραση και από τι δύο ομάδες σημαίνει ότι το νέο χάπι δεν είναι αποτελεσματικό.

Όμως, νεότερο ερευνητικό υλικό διαπιστώνει ότι ακόμη και σε περιπτώσεις που οι ασθενείς γνωρίζουν ότι λαμβάνουν εικονικό χάπι, εκφράζουν βελτίωση των συμπτωμάτων.

Αυτό μπορεί να εξηγείται από τις άλλες μη φαρμακευτικές επιδράσεις που έχει η αίσθηση του φαρμάκου. Για παράδειγμα, αλλαγές στη διάθεση, η πεποίθηση ότι το φάρμακο λειτουργεί και άλλες νευροβιολογικές αντιδράσεις. Ο νευροδιαβιβαστής ντοπαμίνη, αλλά και οι ενδορφίνες αυξάνονται, προκαλώντας βελτίωση στη διάθεση, στις συναισθηματικές αντιδράσεις και στην αντίληψη του εαυτού. Πέρα από αυτά, το placebo διατελεί θεραπευτικούς ρόλους και με άλλους τρόπους.

Ο ασθενής χρειάζεται επανεξέταση από ιατρούς, μια σειρά φαρμάκων και άλλες διαδικασίες που ενισχύουν την πεποίθηση ότι δέχονται μεγάλη προσοχή και ειδικά για τα συμπτώματά τους. Ο εγκέφαλος αποφασίζει ότι μάλλον όλο αυτό θα του κάνει καλό.

Ειδικοί υποστηρίζουν ότι τα εικονικά φάρμακα δημιουργούν μια εμπιστοσύνη ότι η θεραπεία θα λειτουργήσει, εγκαθιδρύοντας μια πιο αποτελεσματική συνεργασία σώματος – εγκεφάλου.

Φυσικά, δεν θα έχουν κάποιο αποτέλεσμα ως φάρμακα καθαυτά. Θα βοηθήσουν όμως τον εγκέφαλο να επιφέρει ύφεση στα συμπτώματα που δημιουργεί, όπως η αντίληψη του πόνου. Διάφορες καταστάσεις υγείας μπορούν να επωφεληθούν με τη χρήση placebo: διαχείριση του πόνου, αϋπνία λόγω στρες και παρενέργειες από τις θεραπείες καρκίνου όπως ναυτία και ζαλάδες.

Γιατί να λάβει κάποιος εικονική θεραπεία και όχι πραγματική;

Οι λόγοι βασίζονται στην επιβάρυνση του οργανισμού με φαρμακευτικές ουσίες. Αν κάτι μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε χωρίς τη βοήθεια φαρμάκων ή επίπονης θεραπείας, γιατί να επιβαρύνεται άδικα το σύστημά μας; Ακόμη, οι δυνατότητες του εγκεφάλου φαίνεται να λειτουργούν και να αφυπνούνται, αφού εξυπηρετείτε η σχέση σώματος και εγκεφάλου.

Εκδίκηση: Όταν σε “τυφλώνει” η αδικία, η απόρριψη, ο πόνος

Όταν θέλεις να τον πονέσεις όσο σε πόνεσε, χάνεις το δίκιο σου! Τι πρέπει να κάνεις…

Σε απάτησε. Σε χώρισε χωρίς λόγο. Σε άφησε για μια μικρότερη, για μια ωραιότερη, για μια χειρότερη. Τον έπιασες να ανταλλάσσει ερωτικά μηνύματα στο κινητό του, καθώς έπινες τον καφέ σου τον είδες να περνάει μπροστά σου με μια άλλη… Και άλλα πολλά που μπορεί να έχουν συμβεί σε αυτή τη ζωή που σε έφεραν πραγματικά στα όριά σου ή σε έβγαλαν έξω από αυτά.

Το μυαλό σου αρχίζει και λειτουργεί επικίνδυνα. Σε ωθεί να κάνεις πράγματα άσχημα. Φαντασιώνεσαι καταστάσεις περίεργες και σε πνίγει το μίσος… Διψάς για εκδίκηση! Θέλεις να πονέσει όσο σε πόνεσε…

Η εκδίκηση είναι ένας μηχανισμός για την ανακούφιση του πληγωμένου μας εγωισμού. Προσπαθούμε να πάρουμε το αίμα μας πίσω και να κάνουμε τον άλλον να νιώσει όπως ακριβώς νιώσαμε εμείς. Από τη μία μεριά να ανεβάσουμε την αυτοεκτίμησή μας κι από την άλλη να αποκατασταθεί μέσα μας το αίσθημα δικαίου.

Μπαίνουμε σε αυτή τη διαδικασία για να ανακουφίσουμε την ψυχή μας που πονάει είτε από το αίσθημα της αδικίας, είτε της απόρριψης, είτε της μείωσης. Θέλουμε να του δώσουμε τα ίδια άσχημα συναισθήματα.

Είναι θέμα χαρακτήρα

Από τη θεωρία στην πράξη η απόσταση είναι μεγάλη. Ο θυμός και η στενοχώρια εύκολα σε βάζει στη διαδικασία κακών σκέψεων. Για να φτάσεις στο σημείο όμως να κάνεις κάτι από αυτά, να καταστρώσεις σχέδιο και να το πραγματοποιήσεις δεν είναι τόσο εύκολο για όλες.

Ποιοι ολοκληρώνουν το σχέδιο της εκδίκησης λοιπόν; 

Οι άνθρωποι οι οποίοι είναι πιο ευάλωτοι είτε γιατί δεν πιστεύουν πολύ στον εαυτό τους είτε γιατί είναι δυστυχισμένοι. Με λίγα λόγια, δεν είναι ικανοποιημένοι από τη ζωή τους, από την εικόνα τους και από τον εαυτό τους. Θέλουν να εκδικηθούν για να ξορκίσουν την κακή εικόνα και να δείξουν στον άλλον ότι δεν είναι αυτό που φαντάζονταν (ότι είναι του χεριού του, ότι μπορεί να τους κάνει ό, τι θέλει). Δείχνουν ότι μπορούν κι εκείνοι να είναι το ίδιο δυνατοί και να κάνουν την ίδια πράξη.

Βεβαίως η εκδίκηση είναι θέμα χαρακτήρα. Υπάρχουν άνθρωποι εκδικητικοί και υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι είναι μεγαλόψυχοι και ξέρουν να συγχωρούν όχι από αδυναμία, αλλά από δύναμη.

Το γιατί της εκδίκησης… η αγάπη!

Για ποιο λόγο εκδικείται κάποιος; Τι προσπαθεί να πετύχει κάνοντας εσκεμμένα κακό σε κάποιον άλλον; Γιατί θέλουν να ανεβάσουν την αυτοεκτίμησή τους, να αισθανθούν καλά, ενώ πριν είχαν αισθανθεί πάρα πολύ άσχημα και μειωμένοι. Θέλουν να πονέσουν τον άλλον όπως πόνεσαν εκείνοι.

Το μέσα αρχίζει να κλωτσάει. Ο πόνος είναι βαθύς. Τόσο έντονος, τόσο ενοχλητικός που γίνεται κινητήριος δύναμη. Προσπαθείς να κάνεις κάτι να νιώσεις καλύτερα. Η απόγνωση σε οδηγεί σε λάθος μονοπάτια, να βλάψεις ανθρώπους που μέχρι χθες δήλωνες πως αγαπάς.

Περισσότερο εκδικούμαστε τα άτομα που αγαπάμε γιατί αυτά είναι και πιο ικανά να μας πληγώσουν. Όσο πιο πολύ αγαπάμε κάποιον τόσο πιο πολύ πληγωνόμαστε από μια συμπεριφορά του άρα και τόσο πιο πολύ επιθυμούμε να του το ανταποδώσουμε για να έρθουμε σε μια ισορροπία μέσα μας.

Τι να κάνεις λοιπόν;

Τι μπορείς να κάνεις όταν πονάς, όταν σε πνίγει το δίκιο σου, όταν σε τυφλώνει η αδικία…

-Καταρχήν πρέπει να προσέξεις τη συμπεριφορά σου ώστε να μην πληγώσεις τον άλλον για να μην θελήσει και ο άλλος να σε εκδικηθεί αφενός. Αφετέρου ας είμαστε προσεκτικοί… σε ποιον άνθρωπο κάνουμε κάτι που θα τον πειράξει, γιατί αν ο άνθρωπος αυτός δεν το αντέχει, είναι σίγουρο ότι θα προσπαθήσει να μας το ξεπληρώσει με τον χειρότερο τρόπο.

-Η εκδίκηση είναι αποτέλεσμα μιας χαμηλής αυτοεικόνας και αυτοεκτίμησης. Γι’ αυτό κάνοντας τον άνθρωπο να πιστέψει στον εαυτό του, να ξέρει ποιος είναι και να αγαπάει τον εαυτό του είναι σίγουρο ότι αυτός ο άνθρωπος δεν θα εκδικηθεί κανέναν, γιατί ξέρει ότι αν κάποιος κάνει κάτι κακό έχει πρόβλημα αυτός που το έκανε. Το έκανε επειδή εκείνος είναι κακός και λίγος.

-Άρα, δεν χρειάζεται να εκδικηθώ έναν άνθρωπο που έχει πρόβλημα και δεν αξίζει. Βέβαια, άλλο το εκδικούμαι και άλλο το αμύνομαι. Έχει διαφορά. Γιατί αν κάποιος μου κάνει κάτι κακό είμαι υποχρεωμένος να προστατέψω τον εαυτό μου και να πάρω όλα τα μέτρα που χρειάζονται για να περιφρουρήσω και τον εαυτό μου και τα δικαιώματά μου. Αυτό δεν είναι εκδίκηση, είναι αυτοπροστασία γιατί πρώτα από όλα αγαπάμε τον εαυτό μας και μετά τους άλλους.

-Αν νιώσεις ότι θέλεις να πάρεις εκδίκηση… πρέπει να εκλογικεύσεις αυτήν την επιθυμία σου και να σκεφτείς για ποιο λόγο έκανες αυτήν τη σκέψη. Μια τέτοια σκέψη και μια τέτοια ενέργεια δεν σε τιμά σαν άνθρωπο ίσα ίσα που δείχνει την αδυναμία σου και την ανεπάρκειά σου.

Με λίγα λόγια…

Μπορεί να πονάς, αλλά μην ρίχνεις το επίπεδό σου χαμηλότερα από το δικό του. Η αδιαφορία σου είναι η μεγαλύτερη “εκδίκηση”, η απουσία σου η καλύτερη “τιμωρία” του.
Και στην τελική, γιατί να επιβαρύνεις το κάρμα σου;

Όταν η ζήλια γίνεται τρέλα

Από τις πιο μικρές ηλικίες ο άνθρωπος μυείται στην έννοια της ζήλιας, ξεκινώντας από τα πιο απλά πράγματα και προχωρώντας στα πιο σύνθετα. Στα πρώτα του παιχνίδια βρίσκει πάντα κάτι καλύτερο από το δικό του και ζηλεύει που κάποιος άλλος μπορεί να το έχει, αλλά όχι εκείνος!

Μεγαλώνοντας συνειδητοποιεί πως υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα που θα ήθελε να αποκτήσει, γιατί βγαίνει έξω στο κόσμο και του γεννιέται η επιθυμία για ταύτιση με τους γύρω του. Και όταν βέβαια δεν συμβεί αυτό ξεκινάει η ζήλια.

Όπως ξέρουμε τα συναισθήματα του ανθρώπου είναι πολύ δυνατά, τόσο που κάποιες φορές δεν μπορούν να ελεγχθούν. Έτσι και η ζήλια, όντας ένα από τα πιο δυνατά συναισθήματα έχει την τάση ,στην ακραία μορφή της, να καταστρέφει τα πάντα. Ποιος είναι τόσο δυνατός να νικήσει το μυαλό του και τις σκέψεις που κάνουν σενάρια επιστημονικής φαντασίας και μοιάζουν τόσα αληθινά, αγγίζοντας τα όρια της πραγματικότητας; “Μα γιατί;”, αναρωτιέσαι. Κι όμως δεν μπορείς να συγκρατηθείς, όσες φορές και αν έχεις πείσει τον εαυτό σου πως κάνεις λάθος. Πάντα την επόμενη φορά το συναίσθημα της ζήλιας θα ‘ναι πιο έντονο και πιο έντονο. Θα σε τρώει μέρα με την μέρα όλο και πιο πολύ, γιατί εσύ το άφησες να εισχωρήσει μέσα σου και να σε κατακτήσει. Του έδωσες την δύναμη που επιζητούσε για να σε ελέγχει.

Και που καταλήγουμε, λοιπόν; Στην εμπιστοσύνη. Ναι ξέρω η στερεοτυπική φράση της εμπιστοσύνης που ακούμε ξανά και ξανά. Ίσως για αυτό πια έχει χάσει την αξία της. Διότι, την προφέρει ο καθένας χωρίς να υπολογίζει το βάρος της, ισοσκελίζοντας την με όλες τις άλλες. Αν ξέραμε τι θα πει εμπιστοσύνη ίσως να ξέραμε να την εφαρμόσουμε, γιατί στα λόγια όλοι καλοί είμαστε στην πράξη όμως είναι που ξεκαθαρίζουν όλα. Άλλωστε όλοι μπορούμε να προφέρουμε το “Σου έχω εμπιστοσύνη”, όμως λίγοι θα το εννοούν. Γιατί όλα από εκεί θα ξεκινούν πάντα και εκεί θα τελειώνουν. Δεν μπορεί να υπάρξει κανενός είδους σχέση που να μην βασίζεται στην εμπιστοσύνη. Από κει και πέρα προφανώς και θα υπάρχουν στιγμές ζήλιας όμως δεν θα ναι αρκετές να κλονίσουν την σχέση. Είναι τα όρια που θέτεις εσύ στα πράγματα και τα περιθώρια που αφήνεις για να σε επηρεάσουν.

Αλλά να μην αναφέρουμε μόνο τα αρνητικά. Γιατί πάντοτε υπάρχει και η θετική πλευρά των πραγμάτων και αυτήν πρέπει να επιλέγουμε. Η ζήλια δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ο εχθρός που θέλει να διαλύσει τις σχέσεις και να σπείρει την διχόνοια. Όταν είναι σε σε υγιή μορφή και δεν φτάνει στα όρια της τρέλας, τότε αναζοπυρώνει τα πράγματα, δείχνει ενδιαφέρον και φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά. Τι πιο γλυκό, από το να βλέπεις τον άνθρωπο σου να νοιάζεται μην σε χάσει ακόμα και αν έχουν περάσει κάμποσα χρόνια! Να είναι εκεί και να στο δείχνει με κάθε τρόπο και τι ποιο εύκολο από την ζήλια.

ΜΑ ΠΡΟΣΕΧΕ. Τα όρια μπορείς να τα περάσεις χωρίς να το καταλάβεις και να βρεθείς στην άλλη όχθη του ποταμού και πίστεψε με το ποτάμι έχει τόση ορμή και θα σε παρασύρει χωρίς επιστροφή. Η ζήλια πάντοτε είναι ύπουλη, για αυτό μην την υποτιμάς. Βρίσκεται δίπλα σου, αναζητώντας την κατάλληλη ευκαιρία να τρυπώσει ανάμεσα και να κάνει την δουλειά της. Έχε τα μάτια σου ανοιχτά και το μυαλό σου καθαρό, καθώς μόνο όντας νηφάλιος μπορείς να κρίνεις σωστά. Ίσως να μην κατάφερε ποτέ κανείς να νικήσει την ζήλια μέσα του, αλλά τουλάχιστον μάθε να μην είσαι υποχείριο της. 

Όπως ένα άγριο θηρίο μέσα στο κλουβί παλεύει να βγει, έτσι και η ζήλια θα κάνει τα αδύνατα δυνατά να βγει από μέσα σου. Αν όμως το κλουβί έχει γερά σίδερα και η σχέση σου γερά θεμέλια κανένα θηρίο όσο δυνατό και αν είναι δεν μπορεί να ξετρυπώσει.

Αλλά θυμήσου όσο το μυαλό σου τρέχει πιο γρήγορα από την λογική, τόσο πιο εύκολα θα πέφτεις σε παγίδες και θα κάνεις λάθη. Ουσιαστικά δεν παλεύεις με κανένα άλλο πέρα από το ίδιο σου το μυαλό. Ο ίδιος σου ο εαυτός είναι ταυτόχρονα ο σύμμαχος και ο αντίπαλός σου.

Ποιος θα βγει νικητής;

Υπάρχουν δυο όψεις του ίδιου κόσμου

Αν ρωτούσες μια μύγα, αν έχει δει κανένα λουλούδι στα μέρη που συχνάζει, θα απαντούσε ως εξής:

“Δεν έχω δει κανένα λουλούδι. Αλλά από την άλλη δεν υπάρχουν και πολλά ωραία πράγματα στον βούρκο.”

Το περισσότερο που μπορείτε να ακούσετε από την μύγα είναι ιστορίες σκουπιδιών, αφού έχει περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής, ψάχνοντας μέσα στα σκουπίδια.

Αν, όμως, ρωτήσετε μια μέλισσα αν έχει δει καθόλου βρωμιά στο περιβάλλον της, θα απαντούσε το εξής:

“Βρωμιά; Όχι δεν έχω δει καθόλου βρωμιά πουθενά. Το μόνο που έχω δει εδώ τριγύρω είναι όμορφα αρώματα λουλουδιών.”

Πάντα θα υπάρχουν εκείνοι, που μόλις μπαίνουν σε ένα λιβάδι που ανθίζει, θα βρουν το πιο απαίσιο μέρος και θα καθίσουν να κολυμπούν στον βούρκο για πάντα.

Αλλά, υπάρχουν και αυτοί που θα ψάξουν για μια μικρή όμορφη γωνία, ακόμα και μέσα σε έναν βούρκο, και θα περάσουν τον χρόνο τους στην πνευματική τροφή, που τους προσφέρει το μέρος.

Στην ζωή παίρνουμε μόνο αυτό που ψάχνουμε…

Ο έξυπνος άνθρωπος δεν έχει ανάγκη από δόγματα και γίνεται ο αυστηρότερος κριτής του εαυτού του

Ρωτάτε απευθείας τη συνείδησή σας. Εννοείται, εντελώς αμερόληπτα. Τουλάχιστον αυτό πιστεύετε.

Όμως, πόσο ανόθευτη και ειλικρινής είναι η ενδοσκόπηση; Ο Σουηδός ψυχολόγος Πέττερ Γιόχανσον παρουσίασε σε εθελοντές δύο πορτρέτα, γρήγορα κι από απόσταση, ζητώντας να του πουν ποιο από τα δύο πρόσωπα έβρισκαν πιο ευχάριστο. Έπειτα τους έδειξε από κοντά τη φωτογραφία που είχαν προτιμήσει ζητώντας τους να εξηγήσουν γιατί έβρισκαν αυτό το πρόσωπο πιο συμπαθητικό. Αλλά, την τελευταία στιγμή, ταχυδακτυλουργικά, άλλαξε τις φωτογραφίες. Οι περισσότεροι εθελοντές δεν πρόσεξαν το κόλπο και δικαιολόγησαν λεπτομερώς γιατί αυτή η φωτογραφία (η ψεύτικη) τους άρεσε περισσότερο. Συμπέρασμα: Η ενδοσκόπηση δεν είναι αξιόπιστη. Όταν κάνουμε ενδοσκόπηση για να εξερευνήσουμε τα βάθη της ψυχής μας, κατασκευάζουμε κάτι.

Η πεποίθηση ότι με την αυτοεξέταση βρίσκουμε το αληθινό και το σωστό ονομάζεται Ψευδαίσθηση της ενδοσκόπησης. Και δε γλιτώνει κανείς απ’ αυτή. Επειδή είμαστε τόσο σίγουροι για τις πεποιθήσεις μας, όταν κάποιος δε μοιράζεται την οπτική μας πάνω στα πράγματα παρουσιάζουμε τριών ειδών αντιδράσεις: 

Αντίδραση 1: Η «υπόθεση της άγνοιας» – ο άλλος απλούστατα δεν έχει τις αναγκαίες πληροφορίες. Αν ήταν ενημερωμένος, θα συμφωνούσε μαζί μας. Πρέπει απλώς να τον διαφωτίσουμε πάνω στο ζήτημα. Έτσι σκέφτονται οι ακτιβιστές – νομίζουν ότι μπορούν να πείσουν τους άλλους πληροφορώντας τους.

Αντίδραση 2: Η «υπόθεση της ηλιθιότητας» – παρόλο που ο άλλος διαθέτει τις αναγκαίες πληροφορίες, ο εγκέφαλός του δεν έχει αναπτυχθεί αρκετά, πράγμα που τον εμποδίζει να εξάγει τα σωστά συμπεράσματα. Απλούστατα, ο άλλος είναι βλαξ. Αυτή η αντίδραση είναι ιδιαιτέρως διαδεδομένη στους γραφειοκράτες που θέλουν να προστατέψουν τους «ηλίθιους» καταναλωτές από τον εαυτό τους.

Αντίδραση 3: Η «υπόθεση της κακίας» – ο άλλος έχει τις σωστές πληροφορίες, τις καταλαβαίνει, αλλά επιζητεί την αντιπαράθεση. Έχει κακές προθέσεις. Έτσι αντιμετωπίζουν πολλοί πιστοί τους άπιστους: οι άπιστοι είναι οι εκλεκτοί του διαβόλου.

Συμπέρασμα: Τίποτα δεν είναι πειστικότερο από τα δικά μας πιστεύω. Το να επιμένεις στις θέσεις σου πάση θυσία είναι φυσικό αλλά και επικίνδυνο. Η ενδοσκόπηση, αυτό το βλέμμα προς τα ενδότερά μας, είναι εν πολλοίς κατασκευή. Αν έχετε υπερβολική εμπιστοσύνη στον εαυτό σας για μεγάλο χρονικό διάστημα, υπάρχει κίνδυνος το ξύπνημα να είναι πολύ οδυνηρό. Κατά συνέπεια, όσο πιο ισχυρές είναι οι πεποιθήσεις σας, άλλο τόσο πιο κριτικός πρέπει να είστε απέναντι στον εαυτό σας. Ο έξυπνος άνθρωπος δεν έχει ανάγκη από δόγματα και γίνεται ο αυστηρότερος κριτής του εαυτού του.

Η πηγή του κοινωνικού άγχους

Είναι γνωστά τα οφέλη που απέφερε ο δυτικός πολιτισμός τα τελευταία δυο χιλιάδες χρόνια: έχουν αυξηθεί σε πρωτοφανή βαθμό ο πλούτος, τα αποθέματα τροφίμων, οι επιστημονικές γνώσεις, τα καταναλωτικά αγαθά, η ασφάλεια του ατόμου, το προσδόκιμο επιβίωσης και οι δυνατότητες βιοπορισμού. Εκείνο όμως που παραμένει λιγότερο εμφανές και γεννά ερωτήματα είναι το ενδεχόμενο οι εντυπωσιακές αυτές πρόοδοι να συμπορεύονται με μια άνοδο της στάθμης του άγχους που νιώθουν οι κοινοί Δυτικοί πολίτες για τη θέση τους στον κόσμο, με άλλα λόγια μια έμφαση στην ενασχόλησή μας με ερωτήματα όπως τι σημαίνουμε για τους γύρω μας, τι έχουμε πετύχει στη ζωή μας και πόσα χρήματα κερδίζουμε.

Κατά παράδοξο τρόπο, η δραστική μείωση των στερήσεων δεν έχει καταργήσει την αίσθηση ότι στερούμαστε ούτε το φόβο μήπως στερηθούμε – ίσως μάλιστα να τα επιτείνει ολοένα και περισσότερο. Σε πληθυσμούς ολόκληρους που έχουν ευλογηθεί με πλούτη και με δυνατότητες κυριολεκτικά αδιανόητες για τους προγόνους τους, οι οποίοι καλλιεργούσαν την απρόβλεπτη γη της μεσαιωνικής Ευρώπης, παρατηρείται μια αξιοσημείωτη ευχέρεια του ατόμου να αισθάνεται ανεπάρκεια τόσο ως προς αυτό που είναι όσο και ως προς αυτά που κατέχει.

Πάντως, αυτή η αίσθηση της στέρησης δε φαίνεται ίσως τόσο παράξενη, αν τη δούμε με βάση το ψυχικό πλαίσιο στο οποίο αποφασίζουμε τι είναι «επαρκές». Όπως συμβαίνει γενικότερα με τον καθορισμό ορίων, κανείς μας δεν προσδιορίζει μόνος του ποιο είναι το ελάχιστα απαιτούμενο για να αισθάνεται φερ’ ειπείν πλούσιος ή ευυπόληπτος. Όλοι το συνάγουμε αφού πρώτα συγκρίνουμε τη θέση μας με την κατάσταση κάποιων που τους δεχόμαστε ως σημείο αναφοράς, αυτούς που θεωρούμε ίσους με εμάς.

Αδυνατούμε να εκτιμήσουμε τη θέση μας χωρίς αυτή τη σύγκριση ή με μια σύγκριση ανεπίκαιρη, όπως π.χ. σε σχέση με τη ζωή των προγόνων μας κατά το Μεσαίωνα. Το πόσο ευημερούμε ιστορικά ποσώς μας εντυπωσιάζει. Η μόνη περίπτωση να θεωρήσουμε ότι περνάμε μια χαρά είναι να έχουμε όσα –ή και λίγο περισσότερα- έχουν εκείνοι μαζί με τους οποίους μεγαλώνουμε, εκείνοι με τους οποίους εργαζόμαστε πλάι πλάι, εκείνοι που τους έχουμε για φίλους μας και με τους οποίους ταυτιζόμαστε στην κοινωνική ζωή.

Αν μας έβαζαν να μείνουμε σε μια ετοιμόρροπη τρώγλη και να δεχόμαστε τη βάναυση μεταχείριση κάποιου αριστοκράτη που ζει σ’ ένα ζεστό και στεγανό πύργο, η κατάστασή μας θα κατέληγε να μας φαίνεται φυσιολογική σε περίπτωση που βλέπαμε όλους τους όμοιούς μας να ζουν στις ίδιες συνθήκες μ’ εμάς – που θα ήταν μεν δυσάρεστες, όχι όμως και έδαφος για να ευδοκιμήσει ο φθόνος. Αν, ωστόσο, έχουμε ένα βολικό σπίτι και μια άνετη δουλειά, αλλά μάθουμε στήνοντας απερίσκεπτα το αυτί μας σε κάποια συνάντηση με τους πάλαι ποτέ συμμαθητές μας ότι κάποιοι από αυτούς (που είναι η ισχυρότερη «ομάδα αναφοράς») ζουν τώρα σε σπίτια μεγαλύτερα από το δικό μας, αγορασμένα με τα έσοδα από κάποια πολύ πιο γοητευτική απασχόληση, είναι πιθανόν στο γυρισμό ν’ αρχίσει να μας τυραννάει η αίσθηση ότι η ζωή μας έχει αδικήσει.

Επομένως, το άγχος και η δυσφορία πηγάζουν από μια αίσθηση ότι θα ήταν δυνατόν να έχουμε γίνει κάτι άλλο από αυτό που είμαστε – αίσθηση που προκύπτει όταν εκείνοι τους οποίους θεωρούμε ίσους μας διαθέτουν επιτεύγματα ανώτερα από τα δικά μας. Αν είμαστε μικρόσωμοι και ζούμε ανάμεσα σε ανθρώπους που έχουν όλοι ίσο ύψος μ’ εμάς, δεν πρόκειται ποτέ να μας απασχολήσει ιδιαίτερα το μπόι μας.

Αρκεί όμως κάποιοι από την ομάδα να ψηλώσουν ελάχιστα και τότε ρέπουμε ξαφνικά προς μια αίσθηση στενοχώριας, αρχίζουμε να δυσανασχετούμε και να ζηλεύουμε – κι ας μην έχουμε κοντύνει ούτε χιλιοστό εμείς οι ίδιοι.

Με δεδομένες τις μεγάλες ανισότητες που έχουμε να αντιμετωπίσουμε καθημερινά, το πιο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του φθόνου είναι μάλλον ότι καταφέρνουμε να μη ζηλεύουμε τους πάντες. Η ευημερία πολλών μας αφήνει ατάραχους – αλλά την ίδια στιγμή τα μικρά πλεονεκτήματα κάποιων άλλων μας τριβελίζουν διαρκώς και ανελέητα. Αιτία είναι ότι ζηλεύουμε μόνο εκείνους με τους οποίους νιώθουμε όμοιοι· φθονούμε μόνο τα μέλη της «ομάδας αναφοράς». Γι’ αυτό και ελάχιστες επιτυχίες είναι τόσο ανυπόφορες όσο οι επιτυχίες των στενών φίλων μας.

Η κοινωνική ευθύνη των επιστημόνων

Θα πρέπει να ενδιαφέρουν τους φυσικούς επιστήμονες οι κοινωνικές επιπτώσεις της εργασίας τους και τα ηθικά ζητήματα που ανακύπτουν από αυτή; Πρέπει να αποδέχονται την ευθύνη για τις συνέπειες της επιστημονικής έρευνας στον άνθρωπο και το περιβάλλον;

Τα συγκεκριμένα ερωτήματα δεν είχαν τεθεί στο μακρινό παρελθόν, διότι αυτού του είδους οι συνέπειες ήταν ελάχιστες. Τότε, η επιστήμη δεν έπαιζε κανένα ρόλο στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων ή στην ασφάλεια των κρατών. Το μοναδικό κίνητρο της επιστημονικής αναζήτησης ήταν η περιέργεια — το ίδιο ερέθισμα που δραστηριοποιεί τους επιστήμονες και σήμερα — χωρίς κανέναν φανερό πρακτικό στόχο. Η απομάκρυνση των επιστημόνων από τις καθολικού ενδιαφέροντος ανθρώπινες υποθέσεις τους οδήγησε στην κατασκευή ενός τείχους απομόνωσης πίσω από το οποίο βρήκαν καταφύγιο, προσποιούμενοι ότι η εργασία τους δεν είχε οποιαδήποτε σχέση με την ανθρώπινη ευημερία. Ο στόχος της επιστημονικής έρευνας, διαβεβαίωναν, ήταν η κατανόηση των νόμων της φύσης. Εφ’ όσον αυτοί είναι αμετάβλητοι και ανεπηρέαστοι από τις αντιδράσεις και τα συναισθήματα των ανθρώπων, οι αντιδράσεις και τα συναισθήματα τους δεν έχουν θέση στη μελέτη της φύσης.

Εξαιτίας αυτού του αποκλεισμού οι φυσικοί επιστήμονες ανέπτυξαν διάφορες αντιλήψεις και αρχές περί της επιστήμης με στόχο να δικαιολογήσουν το διαχωρισμό από την πραγματικότητα. Σε αυτές περιλαμβάνονται απόψεις όπως: «η επιστήμη για χάρη και μόνο της επιστήμης», «η επιστημονική αναζήτηση δεν γνωρίζει όρια», «η επιστήμη είναι ορθολογική και αντικειμενική», «η επιστήμη είναι ουδέτερη», «η επιστήμη ουδεμία σχέση έχει με την πολιτική», «οι επιστήμονες είναι απλώς εξειδικευμένοι εργάτες» και «δεν πρέπει να κατηγορούμε την επιστήμη για τις κακές εφαρμογές της». Ο John Ziman, επίτιμος καθηγητής φυσικής στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ, ανέλυσε όλα αυτά τα αξιώματα και βρήκε ότι κανένα δεν ισχύει στον σύγχρονο κόσμο.

Τούτη η νοοτροπία απομόνωσης ήταν ίσως ανεκτή στο παρελθόν, τότε που τα επιστημονικά ευρήματα διαχωρίζονταν σαφώς από τις πρακτικές τους εφαρμογές στο χρόνο και το χώρο. Έπειτα από μια ανακάλυψη απαιτούνταν δεκαετίες για να βρεθεί μια εφαρμογή της, και αυτή πάλι θα την αναλάμβαναν άλλοι, κυρίως μηχανικοί των πολυτεχνικών σχολών ή των βιομηχανικών εργαστηρίων.

Στις μέρες μας, είναι εξαιρετικά δύσκολο να διακρίνουμε τη διαφορά μεταξύ καθαρής και εφαρμοσμένης έρευνας. Οι πρακτικές εφαρμογές ακολουθούν καταπόδας τις επιστημονικές ανακαλύψεις και διεκπεραιώνονται από τους ίδιους ανθρώπους. Πράγματι, οι ερευνητές στις πανεπιστημιακές έδρες παροτρύνονται στην εφαρμοσμένη έρευνα για να εξασφαλίσουν οικονομική αυτάρκεια. Η τρομακτική πρόοδος της καθαρής επιστήμης κατά τον 20ό αιώνα — ειδικά της φυσικής κατά το πρώτο μισό του αιώνα και της βιολογίας κατά το δεύτερο — έχουν αλλάξει παντελώς τη σχέση μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας. Η επιστήμη έχει καταστεί κυρίαρχο στοιχείο της ζωής μας. Προσέφερε τεράστια βελτίωση στην ποιότητα της ζωής, αλλά δημιούργησε και σοβαρότατους κινδύνους. Σε αυτούς περιλαμβάνονται η μόλυνση του περιβάλλοντος, η σπατάλη των ζωτικών πόρων, η αύξηση μεταδοτικών ασθενειών και, πάνω απ’ όλα, η απειλή για την ίδια την ύπαρξη του ανθρώπινου είδους λόγω της ανάπτυξης όπλων μαζικής καταστροφής.

Οι φυσικοί επιστήμονες δεν είναι δυνατόν πλέον να υποστηρίζουν ότι η εργασία τους δεν έχει καμία σχέση με την ευμάρεια των ατόμων ή την κρατική πολιτική. Παραδόξως, πολλοί είναι αυτοί που επιμένουν σε τέτοιους ισχυρισμούς- πολλοί εμμένουν στη νοοτροπία της απομόνωσης, υπερασπιζόμενοι για την επιστήμη μια πολιτική «ελεύθερης αγοράς». Η λογική τους στηρίζεται κυρίως στη διάκριση μεταξύ καθαρής και εφαρμοσμένης έρευνας. Υποστηρίζουν ότι επιβλαβείς μπορεί να είναι μόνο οι εφαρμογές’ οι περί την καθαρή επιστήμη έχουν μοναδική υποχρέωση να δημοσιοποιούν τα αποτελέσματα της ερευνάς τους. Το τι θα πράξουν οι «άλλοι» με αυτά, είναι δική τους δουλειά, όχι των επιστημόνων.

Ωστόσο, όπως έχει διαπιστωθεί, η διάκριση μεταξύ καθαρής και εφαρμοσμένης έρευνας είναι, σε μεγάλο βαθμό, ανύπαρκτη. Η υιοθέτηση αμοραλιστικής στάσης από τους επιστήμονες είναι απαράδεκτη. Κατά τη δική μου γνώμη, αποτελεί ανήθικη στάση, διότι αποφεύγει να δεχτεί την προσωπική ευθύνη για τις πιθανές συνέπειες των πράξεων μας.

Είμαστε πολίτες μιας παγκόσμιας κοινότητας, με όλο και μεγαλύτερη αλληλεξάρτηση — αλληλεξάρτηση οφειλόμενη κυρίως στις τεχνολογικές προόδους που δημιουργεί η επιστημονική έρευνα. Μια αλληλεξαρτώμενη κοινότητα προσφέρει σημαντικά οφέλη στα μέλη της’ αλλά, για τον ίδιο λόγο, τα φέρνει αντιμέτωπα με τις μεγάλες ευθύνες τους. Κάθε πολίτης είναι υπόλογος για τα έργα του. Όλοι έχουμε ευθύνη έναντι της κοινωνίας.

Η ευθύνη αυτή είναι βαρύτερη για τους επιστήμονες για το λόγο ακριβώς που αναφέραμε προηγουμένως: τον κυρίαρχο ρόλο που παίζει η επιστήμη στη σύγχρονη κοινωνία. Ο μαθηματικός Michael Atiyah, κάτοχος του μεταλλίου Φιλντς (1966) και σημερινός πρόεδρος των Συνδιασκέψεων της Pugwash για την Επιστήμη και τις Παγκόσμιες Υποθέσεις, εξήγησε κατά τη διάλεξη Schrödinger του 1997 τους λόγους αυτής της ειδικής ευθύνης των επιστημόνων:

«Πρώτον, υπάρχει το ζήτημα της ηθικής ευθύνης. Αν δημιουργήσεις κάτι, πρέπει να ενδιαφερθείς για τις συνέπειες. Κάτι τέτοιο πρέπει να ισχύει για τις επιστημονικές ανακαλύψεις όπως ακριβώς ισχύει για τα παιδιά που φέρνουμε στον κόσμο.»

Ο Atiyah συνέχισε περιγράφοντας άλλους τέσσερις λόγους για τους οποίους οι φυσικοί επιστήμονες πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη των συνεπειών της ερευνάς τους:

Κατανοούν τα τεχνικά προβλήματα καλύτερα από τον μέσο πολιτικό ή πολίτη — και η γνώση συνοδεύεται από ευθύνη.

Μπορούν να προσφέρουν τεχνικές συμβουλές και βοήθεια για την επίλυση των απρόοπτων προβλημάτων που ανακύπτουν.

Μπορούν να προειδοποιήσουν για τους μελλοντικούς κινδύνους που ίσως προκύπτουν από μια τρέχουσα ανακάλυψη.

Αποτελούν μια διεθνή αδελφότητα που υπερβαίνει τα φυσικά σύνορα κι έτσι είναι σε θέση να έχουν συνολική άποψη για τα συμφέροντα του ανθρώπινου γένους.

Και στη διάλεξη Schrodinger αλλά και στην ομιλία του ως προέδρου της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου, ο Atiyah τόνισε ότι οι επιστήμονες πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη των έργων τους και για έναν ακόμη λόγο: τις συνέπειες μιας άσχημης δημόσιας εικόνας για την επιστήμη. Το κοινό θεωρεί τους επιστήμονες υπεύθυνους για τους κινδύνους που συνεπάγεται η επιστημονική πρόοδος: Τα πυρηνικά όπλα αποτελούν σοβαρή απειλή, και ορθώς κατηγορούνται οι επιστήμονες. Η κλωνοποίηση ανθρώπων είναι απεχθής και αντιμετωπίζεται ως ανήθικη- το αποτέλεσμα, η επιστήμη συνολικά δέχεται κατηγορίες εξαιτίας λίγων επιστημόνων που θέλουν να την αναπτύξουν.

Το κοινό έχει τη δυνατότητα, μέσω των εκλεγμένων κυβερνήσεων του, να ελέγξει την επιστήμη είτε σταματώντας τη χρηματοδότηση είτε θέτοντας περιοριστικούς όρους. Προφανώς, είναι προτιμότερο ο οποιοσδήποτε έλεγχος να ασκείται από τους ίδιους τους επιστήμονες.

Η επιστήμη πρέπει συνεχώς να μεριμνά για τη δημόσια εικόνα της, διότι έτσι εμπνέει σεβασμό για την ακεραιότητα της και κερδίζει την εμπιστοσύνη του κοινού στις εξαγγελίες και τους στόχους της. Οι επιστήμονες πρέπει με τη συμπεριφορά τους να αποδείξουν ότι μπορούν να συνδυάζουν τη δημιουργικότητα με την ευσπλαχνία, ότι τη στιγμή που αφήνουν ελεύθερη τη φαντασία τους εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για τους συνανθρώπους τους, και ότι είναι πλήρως υπεύθυνοι για τις πράξεις τους όταν παλεύουν με το άγνωστο.

Για όλα τα παραπάνω πρέπει να ληφθούν συγκεκριμένα μέτρα. Το πρώτο είναι ένας ηθικός κώδικας για τη συμπεριφορά των επιστημόνων, ανάλογος με τον όρκο του Ιπποκράτη που δίνουν οι γιατροί. Ο ηθικός κώδικας για τη συμπεριφορά όσων ασκούν την ιατρική υπάρχει εδώ και δυόμισι σχεδόν χιλιάδες χρόνια. Στο παρελθόν, όπως και σήμερα, η ζωή του ασθενούς βρίσκεται κυριολεκτικά στα χέρια του γιατρού και είναι απαραίτητο να εξασφαλιστεί ότι ο γιατρός χειρίζεται αυτή τη δύναμη υπεύθυνα, έχοντας ως πρώτιστο καθήκον τη φροντίδα του ασθενούς. Σήμερα, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι οι φυσικοί επιστήμονες έχουν σχεδόν παρόμοιο ρόλο σε σχέση με το ανθρώπινο είδος. Είναι επομένως καιρός, όσοι αποκτούν επιστημονικό τίτλο να αρχίσουν να δίνουν κάποιο είδος όρκου ή υπόσχεσης. Αυτό θα είχε μια σημαντική συμβολική αξία, αλλά θα μπορούσε επίσης να αναπτύξει στους νέους επιστήμονες την επίγνωση και τον προβληματισμό για ευρύτερα ζητήματα.

Τέτοιοι όρκοι έχουν εισαχθεί σε μερικές διακηρύξεις (για παράδειγμα, τούτη του Ινστιτούτου για τις Κοινωνικές Καινοτομίες —ISI), και έχουν προταθεί διάφορες μορφές διατύπωσης, κατάλληλες για ποικίλες περιπτώσεις. Ο παρακάτω όρκος, ο οποίος έχει προταθεί από το φοιτητικό τμήμα της Αμερικανικής Ομάδας της Pugwash, θα ήταν κατάλληλος για την τελετή αποφοίτησης όλων των νέων επιστημόνων:

«Υπόσχομαι να εργαστώ για έναν καλύτερο κόσμο, όπου η επιστήμη και η τεχνολογία θα χρησιμοποιούνται με κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο. Δεν θα χρησιμοποιήσω τις γνώσεις μου για οτιδήποτε έχει σκοπό να βλάψει τους ανθρώπους ή το περιβάλλον. Καθ’ όλη τη σταδιοδρομία μου θα εξετάζω έγκαιρα τις ηθικές συνέπειες της επιστημονικής δράσης μου. Παρότι οι αξιώσεις της θέσης που θα κατέχω μπορεί να είναι πολύ μεγάλες, αποδέχομαι αυτή τη δήλωση, διότι αναγνωρίζω ότι η ατομική ευθύνη αποτελεί το πρώτο βήμα στο δρόμο για την ειρήνη.»

Αντιλαμβάνεστε ότι ένας τέτοιος όρκος δεν μπορεί να συμβιβαστεί με σταδιοδρομίες που σχετίζονται με χημικά, βιολογικά ή πυρηνικά όπλα.

Θα ήθελα να δω τα πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο να υιοθετούν την πρακτική μιας τέτοιας ορκωμοσίας κατά την αποφοίτηση των φοιτητών τους. Μια προϋπόθεση γι’ αυτό θα ήταν η εισαγωγή στην πανεπιστημιακή ύλη μαθημάτων σχετικών με τις ηθικές πλευρές της επιστήμης.

Ενώ λοιπόν είναι ιδιαίτερα σημαντικό να κατανοήσουν την κοινωνική τους ευθύνη όσοι ξεκινούν την επιστημονική τους σταδιοδρομία, είναι εξίσου σημαντικό να έχουν συνείδηση αυτών των ευθυνών και οι παλιότεροι επιστήμονες. Γι’ αυτό το λόγο προτείνω οι εθνικές ακαδημίες επιστημών (ή τα αντίστοιχα ιδρύματα στις χώρες όπου δεν υπάρχουν ακαδημίες) να συμπεριλάβουν ρητώς ηθικά ζητήματα στον καθορισμό των αρμοδιοτήτων τους). Τα καταστατικά ορισμένων ακαδημιών ήδη περιλαμβάνουν άρθρα που τους επιτρέπουν να ασχοληθούν με τις κοινωνικές συνέπειες της επιστημονικής έρευνας. Θα ήθελα όμως αυτά τα άρθρα να γίνουν υποχρεωτικά. Θα επιθυμούσα όλες οι εθνικές ακαδημίες να δηλώνουν ρητά ότι τα ηθικά ζητήματα αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του επιστημονικού έργου.

Ως συνέπεια αυτής της γενικής δέσμευσης, προτείνω να αναλάβουν οι ακαδημίες ένα συγκεκριμένο καθήκον: την ίδρυση επιτροπών δεοντολογίας — άλλη μία πρακτική που εφαρμόζεται στην ιατρική. Σε πολλές χώρες τα ερευνητικά προγράμματα που αφορούν ασθένειες πρέπει να εγκρίνονται από επιτροπές δεοντολογίας της πολιτείας ή του νοσοκομείου προκειμένου να εξασφαλισθεί ότι η έρευνα δεν θα θέσει σε κίνδυνο την υγεία του ασθενούς. Θα επιθυμούσα να επεκταθεί αυτή η πρακτική στην ερευνητική εργασία γενικότερα, αρχίζοντας από τη γενετική μηχανική.

Εκτός από τις ακαδημίες Επιστημών, σημαντικό ρόλο μπορούν να παίξουν και άλλοι, ανεξάρτητοι οργανισμοί οι οποίοι ενδιαφέρονται ειδικά για τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν από την επιστημονική έρευνα και τις εφαρμογές της. Αυτοί οι οργανισμοί μπορούν να αναπτύξουν δραστηριότητες τις οποίες οι ακαδημίες αδυνατούν να διεξέλθουν, είτε εξαιτίας καταστατικών περιορισμών είτε επειδή είναι, επισήμως ή εμμέσως, κυβερνητικοί οργανισμοί.

Υπάρχουν πολλοί τέτοιοι ανεξάρτητοι οργανισμοί επιστημόνων, αυτός όμως που γνωρίζω καλύτερα είναι η κίνηση Pugwash, η οποία αυτοπροσδιοριζεται ως η «συνείδηση των επιστημόνων» και περιγράφει το ρόλο της ως εξής:

«Η κίνηση Pugwash είναι η έκφραση της επίγνωσης του κοινωνικού και ηθικού καθήκοντος των φυσικών επιστημόνων να βοηθήσουν στην αποτροπή και το ξεπέρασμα των πραγματικών και δυνητικών επιζήμιων αποτελεσμάτων των επιστημονικών και τεχνολογικών ανακαλύψεων και να προωθήσουν τη χρήση της επιστήμης και της τεχνολογίας για ειρηνικούς σκοπούς.»

Στα 42 χρόνια της ύπαρξης της, η κίνηση Pugwash έχει συγκεντρώσει, απ’ όλο τον κόσμο, επιστήμονες, διανοούμενους και ανθρώπους με εμπειρία σε κυβερνητικά, διπλωματικά και στρατιωτικά ζητήματα. Σκοπός της είναι η μείωση του κινδύνου ένοπλης σύγκρουσης και η εύρεση συνεργατικών λύσεων σε παγκόσμια προβλήματα που άπτονται της επιστήμης και των διεθνών υποθέσεων.

Η κοινωνική συνείδηση των επιστημόνων της κίνησης Pugwash βρήκε την κύρια έκφραση της στην ενασχόληση με τη βασική απειλή που προήλθε από την επιστημονική έρευνα: την ανάπτυξη των πυρηνικών όπλων. Για πολλά χρόνια, το κύριο καθήκον της ήταν να εμποδίσει τη μετατροπή του Ψυχρού Πολέμου σε θερμό —κάτι που θα οδηγούσε στην καταστροφή του πολιτισμού μας και πιθανόν του ανθρώπινου είδους. Οι προσπάθειες της κίνησης επικεντρώθηκαν σε μέτρα που θα σταματούσαν την κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών μέσω συμφωνιών περιορισμένης σημασίας, όπως η Συνθήκη μερικής απαγόρευσης των πυρηνικών δοκιμών (1963), η Συνθήκη για τους αντιβαλλιστικούς πυραύλους (1972) και η Συνθήκη για τα πυρηνικά όπλα μέσου βεληνεκούς (1987).

Όταν ο Ψυχρός Πόλεμος τερματίστηκε, η κίνηση Pugwash έστρεφε το ενδιαφέρον της στον κύριο στόχο —την πλήρη εξάλειψη των πυρηνικών όπλων. Οι δημοσιεύσεις που προέκυψαν από αυτή την προσπάθεια είχαν ως συνέπεια να καταστεί αντικείμενο σοβαρής μελέτης το ζήτημα του απαλλαγμένου από πυρηνικά όπλα πλανήτη μας. Άμεσο αποτέλεσμα υπήρξε η ίδρυση της Επιτροπής της Καμπέρα: η αναφορά της επιτροπής, η οποία δημοσιεύτηκε το 1996, αποτελεί το πλέον εύγλωττο επιχείρημα υπέρ της ιδέας της πυρηνικής αποτροπής.

Μπορεί να συμβάλει άμεσα η επιστημονική κοινότητα στην εξάλειψη των πυρηνικών και λοιπών όπλων μαζικής καταστροφής; Νομίζω ότι θα το είχε πράξει ήδη αν πρόσεχε τις εκκλήσεις του νομπελίστα φυσικού Hans Bethe πριν από λίγα χρόνια:

«Εισερχόμαστε σε μιαν εποχή αφοπλισμού και απόσυρσης των πυρηνικών όπλων. Ωστόσο, μερικές χώρες συνεχίζουν να αναπτύσσουν πυρηνικά όπλα. Είναι αβέβαιο αν, και πότε, θα συμφωνήσουν τα έθνη να σταματήσει τούτο το επικίνδυνο παιχνίδι. Όμως, οι μεμονωμένοι επιστήμονες μπορούν να επηρεάσουν αυτή τη διαδικασία αρνούμενοι να συμπράξουν. Γι’ αυτό το λόγο, ζητώ από τους επιστήμονες όλων των χωρών να απέχουν από κάθε εργασία δημιουργίας, ανάπτυξης, βελτίωσης και παραγωγής πυρηνικών όπλων, καθώς και οποιουδήποτε άλλου όπλου με δυνατότητες μαζικής καταστροφής, όπως τα χημικά ή τα βιολογικά όπλα.»

Η εξάλειψη των πυρηνικών όπλων θα απομάκρυνε τον άμεσο κίνδυνο για το ανθρώπινο είδος, αλλά δεν εγγυάται την ασφάλεια μακροπρόθεσμα. Τα πυρηνικά όπλα δεν μπορεί να «αποεφευρεθούν», δεν γίνεται να σβήσουμε απ’ τη μνήμη μας τη γνώση της κατασκευής τους. Αν υπάρξει στο μέλλον μια σοβαρή σύγκρουση μεταξύ μεγάλων δυνάμεων, τα πυρηνικά οπλοστάσια θα αναδυθούν και θα επιστρέψουμε στο κλίμα του Ψυχρού Πολέμου. Συνεπώς, θα πρέπει εντέλει να ασχοληθούμε με τη φαινομενικά ουτοπική ιδέα ενός κόσμου χωρίς πόλεμο.

«Η εξάλειψη των αιτιών του πολέμου» θα είναι το θέμα της επόμενης ετήσιας συνδιάσκεψης της Pugwash που θα διεξαχθεί στο Queen’s College του Πανεπιστημίου του Καιμπριτζ τον Αύγουστο του 2000. Και αυτό αποτελεί πραγματικά ένα καθήκον για τον νέο αιώνα.

Είναι μεγάλο προνόμιο να κάνουμε κάποιον που είναι λυπημένος να αισθανθεί καλύτερα

Όλοι μπορούμε να εκτιμήσουμε τις πράξεις καλοσύνης. Αλλά όταν πρόκειται να εξηγήσουμε γιατί τις κάνουμε, συχνά υποστηρίζουμε μία από τις δύο ακόλουθες ακραίες θέσεις. Κάποιοι πιστεύουμε ότι η καλοσύνη είναι κάτι εντελώς ανιδιοτελές που κάνουμε με αγάπη και φροντίδα, ενώ άλλοι πιστεύουμε ότι πρόκειται απλώς για ένα εργαλείο που χρησιμοποιούμε επιδέξια για να γίνουμε πιο δημοφιλείς και να κερδίσουμε από την πράξη μας.

Ωστόσο, οι έρευνες δείχνουν ότι η καλοσύνη προς τους άλλους, μπορεί να μας κάνει πραγματικά ευτυχισμένους με διάφορους τρόπους. Η απόφαση να είμαστε γενναιόδωροι ή να συνεργαζόμαστε με τους άλλους ενεργοποιεί μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται ραβδωτό σώμα1.

Είναι ενδιαφέρον ότι η περιοχή αυτή ανταποκρίνεται σε πράγματα που μας προσφέρουν ικανοποίηση, όπως το καλό φαγητό ακόμη και τα εθιστικά ναρκωτικά. Το συναίσθημα αυτό της ευχαρίστησης έχει ονομαστεί «ζεστή λάμψη» και η δραστηριότητα αυτή που βλέπουμε στο «ραβδωτό σώμα» είναι η πιθανή βιολογική βάση αυτού του συναισθήματος.

Φυσικά, δεν χρειάζεται να σαρώσουμε τους εγκεφάλους για να διαπιστώσουμε ότι η καλοσύνη έχει αυτό το είδος οφέλους. Ψυχολογικές έρευνες2 δείχνουν ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της καλοσύνης και της ευημερίας σε όλη τη ζωή μας, ξεκινώντας από πολύ νεαρή ηλικία. Στην πραγματικότητα, η διάθεση των εφήβων μπορεί να βελτιωθεί ακόμη και όταν θυμούνται πότε ήταν ευγενικοί με τους άλλους στο παρελθόν. Έρευνες έχουν επίσης φανερώσει ότι ένας ισχυρός παράγοντας για την αύξηση της ευεξίας σας είναι όταν ξοδεύετε περισσότερα χρημάτα για τους ανθρώπους που ενδιαφέρεστε, παρά για τον εαυτό σας.

Όμως, γιατί και πώς η καλοσύνη μας κάνει τόσο ευτυχισμένους; Υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί μηχανισμοί που εμπλέκονται και η δυναμική τους για την ευημερία μας εξαρτάται από τις προσωπικότητες μας.

Το χαμόγελο είναι μεταδοτικό

Η καλοσύνη σας είναι πιθανό να κάνει κάποιον να χαμογελάσει και αν δείτε να σας χαμογελούν πίσω, τότε αυτό μας ανεβάζει τη διάθεση. Μια βασική θεωρία της νευροεπιστήμης για την κατανόηση των άλλων, υποδηλώνει ότι όταν βλέπουμε κάποιον άλλο να μας δείχνει ένα συναίσθημα, ενεργοποιούνται αυτόματα οι ίδιες περιοχές του εγκεφάλου μας σαν να βιώνουμε αυτό το συναίσθημα και εμείς οι ίδιοι.

Μπορεί να θυμάστε τον εαυτό σας σε μια κατάσταση όπου αρχίσατε να γελάτε μόνο και μόνο επειδή κάποιος άλλος γελούσε. Γιατί λοιπόν να μην ενεργοποιήσετε αυτή την αλυσίδα των καλών συναισθημάτων κάνοντας μια ωραία έκπληξη σε κάποιον;

Διορθώνοντας ένα λάθος

Ο ίδιος μηχανισμός μας κάνει να συναισθανόμαστε τους άλλους όταν αισθάνονται άσχημα, ώστε να νιώθουμε και εμείς πεσμένοι ψυχολογικά. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους στενούς φίλους και την οικογένειά μας, καθώς οι αναπαραστάσεις τους στον εγκέφαλό μας αλληλεπικαλύπτονται με τις αναπαραστάσεις του εαυτού μας.

Προβαίνοντας σε μία πράξη καλοσύνης για να κάνουμε κάποιον που είναι λυπημένος να αισθανθεί καλύτερα, μπορεί επίσης να μας ανακουφίσει, εν μέρει επειδή αισθανόμαστε την ίδια ανακούφιση που νιώθει και αυτός και εν μέρει επειδή διορθώνουμε κάτι λάθος.

Αν και αυτό το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα ισχυρό για τους ανθρώπους που είμαστε κοντά, μπορεί να εφαρμοστεί και σε ανθρωπιστικά προβλήματα όπως η φτώχεια ή η κλιματική αλλαγή. Η συμμετοχή μας σε φιλανθρωπικές οργανώσεις που βοηθούν στην αντιμετώπιση τέτοιων προβλημάτων, παρέχει τον τρόπο να έχουμε έναν θετικό αντίκτυπο, γεγονός που στη συνέχεια βελτιώνει τη διάθεσή μας.

Δημιουργία συνδέσεων

Η καλοσύνη μας ανοίγει πολλές διαφορετικές δυνατότητες για να αναπτύξουμε κοινωνικές συνδέσεις με άλλους. Κάποιες πράξεις καλοσύνης, όπως η προσφορά ενός δώρου ή ακόμα και μόνο το κέρασμα ενός καφέ, ενισχύει τις φιλίες και συνδέεται με τη βελτίωση της διάθεσής μας.

Ομοίως, οι φιλανθρωπικές οργανώσεις προσφέρουν την ευκαιρία να συνδεθούμε με ανθρώπους που ζουν στην άλλη πλευρά του κόσμου μέσω κάποιας δωρεάς για τη βελτίωση της ζωής τους. Ο εθελοντισμός ανοίγει επίσης νέους κύκλους ανθρώπων με τους οποίους μπορούμε να συνδεθούμε, όπως με άλλους εθελοντές αλλά και με εκείνους που βοηθάμε.

Δημιουργία ευγενικής ταυτότητας

Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν τον εαυτό τους ευγενικό, οπότε οι πράξεις καλοσύνης μας βοηθούν να επιδείξουμε αυτή τη θετική ταυτότητά μας και μας κάνουν να νιώθουμε περήφανοι για τον εαυτό μας. Σε μια πρόσφατη μελέτη2, ακόμη και παιδιά στο πρώτο έτος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, αναγνώρισαν πως το να είμαστε καλοί με τους άλλους μπορεί να μας κάνει να αισθανόμαστε «καλύτεροι άνθρωποι και πιο ολοκληρωμένοι», που οδηγεί σε συναισθήματα ευεξίας.

Αυτή η επίδραση είναι ακόμα πιο ισχυρή όταν η πράξη καλοσύνης συνδέεται και με άλλες πτυχές της προσωπικότητάς μας, δημιουργώντας ίσως ένα πιο ουσιαστικό συναίσθημα. Για παράδειγμα, κάποιος που αγαπά τα ζώα θα μπορούσε να σώσει ένα πουλί, ένας λάτρης της τέχνης θα μπορούσε να κάνει μία δωρεά σε μια γκαλερί ή ένας συνταξιούχος δάσκαλος θα μπορούσε να προσφερθεί να εργαστεί εθελοντικά σε μια ομάδα μετά το σχολείο. Η έρευνα δείχνει ότι όσο περισσότερο κάποιος ταυτίζεται με την οργάνωση για την οποία προσφέρει εθελοντικά, τόσο πιο ικανοποιημένος είναι.

Η καλοσύνη επιστρέφει σε εμάς

Οι μελέτες για την ψυχολογία της καλοσύνης δείχνουν ότι ένα από τα πολλά πιθανά κίνητρα είναι η αμοιβαιότητα, η επιστροφή μιας χάρης. Αυτό μπορεί να συμβεί άμεσα ή έμμεσα. Κάποιοι μπορεί να θυμηθούν ότι τους βοηθήσατε στο παρελθόν και κατά συνέπεια είναι πιθανότερο να σας βοηθήσουν στο μέλλον.

Θα μπορούσε επίσης να σημαίνει ότι όταν ένα άτομο δείχνει καλοσύνη, κάνει και τους άλλους μέσα σε μία ομάδα να επιδεικνύουν καλοσύνη, γεγονός που ανυψώνει το ηθικό όλων. Φανταστείτε ότι μία μέρα το μήνα πηγαίνετε ένα γλυκό στο γραφείο βάσει μίας συμφωνίας ώστε όλοι οι συνάδελφοί σας να φέρνουν και αυτοί ένα γλυκό κάθε μήνα. Έτσι, θα απολαμβάνετε περισσότερα γλυκά από όσα προσφέρετε.

Η ιστορία όμως δεν τελειώνει έτσι. Οι πράξεις καλοσύνης μπορούν να ενισχύσουν τη διάθεσή μας, αλλά η έρευνα έχει επίσης δείξει ότι και η καλή διάθεση μπορεί να μας κάνει να γίνουμε περισσότερο καλοί με τους άλλους.

Ας το είχες σκεφτεί πριν

Κανένας δε σου έβαλε ποτέ το πιστόλι στον κρόταφο για vα πάρεις τις αποφάσεις που έχεις πάρει. Αυτή είναι η μόνη ελευθερία που είχες πάντα και είναι, παραδόξως, αυτή που λιγότερο έχεις χρησιμοποιήσει. Με το να εφαρμόζεις τόσο πολύ την αυτοθυματοποίηση έχεις εξασκήσει πολύ λίγο την υπευθυνότητα. Κυρίως επειδή μόνο και να τη σκεφτείς πεθαίνεις από τον φόβο σου. Ξέρεις τέλεια πως το να είσαι υπεύθυνος συνεπάγεται να αναλαμβάνεις τον εαυτό σου, αποδεχόμενος ότι είσαι συν-δημιουργός και συν-υπεύθυνος για τις σωματικές, ψυχικές και οικονομικές συνθήκες σου. Για τρεις μήνες, παρατήρησε την τάση σου να αυτοθυματοποιείσαι από τα αποτελέσματα που πετυχαίνεις στη ζωή σου.

Σίγουρα θα σου έχει γίνει συνήθεια. Αν μπορείς να επιτρέπεις στον εαυτό σου μια γκρίνια πότε πότε, μάθε να αναλαμβάνεις την ευθύνη των αιτιών που γεννάνε τον τύπο των καταστάσεων που σου προκαλούν δυσφορία: τις αποφάσεις σου.

Έχει μποτιλιάρισμα και φτάνεις αργά στη δουλειά; Ας μην είχες πάρει το αυτοκίνητο ή ας είχες φύγει νωρίτερα. Ο γιος σου είναι στην εφηβεία και κάνει ό,τι του αρέσει; Ας το είχες σκεφτεί πριν δεσμευτείς με το τρομερό πνευματικό ταξίδι που συνεπάγεται το να είσαι πατέρας. Σε απέλυσαν και δεν ξέρεις πώς να πληρώσεις το δάνειο; Ας μην είχες αφήσει την οικονομική σου ευρωστία στα χέρια μιας εταιρείας και μιας τράπεζας, τις οποίες δεν ενδιαφέρεις ούτε όσο ένα σκατό… Όσο κι αν του κακοφανεί του μωρού που εξακολουθείς να είσαι, είναι ώρα να ενηλικιωθείς.

Η υπευθυνότητα στην αρχή δεν αρέσει καθόλου. Είναι πολύ επώδυνο να παραδεχτείς και να αποδεχτείς τον αριθμό των λαθών που έχεις διαπράξει στη ζωή σου. Ωστόσο, μόνο αν αναλάβεις την ευθύνη τους θα μπορέσεις να μάθεις από αυτά και να εξελιχτείς ως άνθρωπος. Ωριμάζοντας ψυχολογικά, θα νιώσεις ικανός να πάρεις τα ηνία της ζωής σου στα χέρια σου. Και μόνο τότε θα εγκαταλείψεις για πάντα κάθε στάση θύματος. Και θα είναι τότε που θα ενηλικιωθείς.

Επίκουρος: The Final Cut

Χιλιάδες χρόνια πριν από την εφεύρεση των σύγχρονων μικροσκοπίων, μια μοναδική “κάστα” φιλοσόφων ανακάλυψε τις βασικές αρχές της ύλης μ΄ ένα τρόπο που μας είναι σχεδόν αδύνατο να πιστέψουμε. Ήταν οι “Ατομιστές.” ‘Ένα όνομα που οφείλεται στην ριζοσπαστική τους θεωρία που ήθελε όλο τον υλικό κόσμο να αποτελείται από μικρές, αδιαίρετες μονάδες: τα “άτομα” (“α” + “τομή”).

Ένας από τους πρώτους που υποστήριξε τη θεωρία αυτή ήταν ο Δημόκριτος, όμως τα περισσότερα από τα γραπτά του έχουνε πια χαθεί. Μεταξύ εκείνων όμως που δέχθηκαν τις θεωρίες του ήτανε ο Επίκουρος, ένα όνομα που φέρνει ακόμα στο νου πολυτελή γεύματα και ηδονές κάθε τύπου, αλλά που στην πραγματικότητα υπήρξε υπεύθυνος για την τελειοποίηση και μετάδοση των διδαγμάτων του δασκάλου του, τραβώντας τα στα “άκρα,” ώσπου να τολμήσει να φανταστεί πως ζούμε σε μια εικονική προσομοίωση, στην οποία η ίδια η πραγματικότητα είναι φτιαγμένη από pixels!

Με την πάροδο των αιώνων πολλές από τις διδασκαλίες του θα χαθούν, όμως μερικές θα πέρναγαν από τα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα, για ν’ ανακαλυφθούν ξανά στην Αναγέννηση, και από εκεί… στον Διαφωτισμό, όπου θα συμβάλλουν στη δημιουργία της σύγχρονης επιστήμης, μέσω της οποίας έφθασαν… σ’ εμάς. Εν ελλείψει τεχνολογίας, οι ατομιστές έφτασαν στο αξιοσημείωτο συμπέρασμα τους μέσω της λογικής, και δια μέσου ενός “πειράματος σκέψης”:

Ας υποθέσουμε, είπαν, ότι παίρνετε στα χέρια σας ένα κομμάτι ύλης. Οτιδήποτε, από ένα κομμάτι ξύλου μέχρι και μια σταγόνα νερού, και το διαιρείται στο μισό. Εν συνεχεία, πάρτε ένα από δύο μισά, και διαιρέστε το ξανά, ώστε να μείνετε μ’ το ένα τέταρτο. Τώρα, παίρνετε το τέταρτο, και το διαιρείτε στο μισό για μια ακόμη φορά, επαναλαμβάνοντας τη διαδικασία ξανά και ξανά, διαιρώντας το μικρότερο από τα κομμάτια στο μισό, κόβοντας και ξανακόβοντας, ώσπου …ώσπου τι;

Υπάρχουν ενδείξεις πως οι Έλληνες δεν πίστεψαν ποτέ στο “άπειρο” σαν κυριολεκτική πραγματικότητα, αλλά μόνο σαν σχήμα λόγου, για να πούνε ίσως… κάτι σαν: “φανταστείτε έναν μεγάλο αριθμό.” Έτσι λοιπόν, για εκείνους, αυτή η “άπειρη” διαίρεση θα πρέπει υποχρεωτικά να τελειώσει, και όταν αυτό συμβεί, ύστερα από “εκατομμύρια επί εκατομμυρίων” τομών, θα έχουμε μείνει με το μικρότερο δυνατό κομμάτι ύλης. Τόσο μικρό, που δε μπορούμε παρά να ρωτήσουμε τι ακριβώς θα συνέβαινε αν προσπαθούμε να κάνουμε μια τελική τομή.

Και ήταν σε αυτό ακριβώς το σημείο που οι ατομιστές έκαναν την πιο τολμηρή τους σκέψη. Είπαν δηλαδή, ότι μόνο ένα από δύο ενδεχόμενα μπορούσαν να συμβούν. Εάν το κομμάτι που έμενε μπορούσε πράγματι να διαιρεθεί, όντας (ποσοτικά) το πιο κοντινό που μπορεί κάτι να φτάσει κάτι στο μηδέν, θα εξαφανιστεί, καθώς τα δύο μισά θα “στρογγυλοποιηθουν” σε μηδέν.

Αυτό όμως, θα σήμαινε και πως ο κόσμος ολόκληρος είναι φτιαγμένος απ’ το “τίποτα,” μιας και μπορεί να αναλυθεί στο τίποτα με τη διαίρεση. Αυτό θα ήταν σαν να προσθέταμε μια σειρά από μηδενικά και να βγάζαμε στο τέλος το “ένα.” Αδύνατο!

Που σημαίνει ότι και αυτή η “τελική τομή,” ήταν επίσης αδύνατη, και ότι κόβοντας ένα κομμάτι ύλης “επ’ άπειρον” θα φτάσουμε τελικά σ’ ένα βασικό, αδιαίρετο στοιχείο. Και έτσι, αυτοί οι ριζοσπάστες φιλόσοφοι πρότειναν μια ιδέα που χιλιάδες χρόνια αργότερα θα γινόταν επιστημονικό δεδομένο: ότι όλη η πραγματικότητα, κι όσο ποικιλόμορφη κι αν φαίνεται στις αισθήσεις μας, αποτελείται στην ουσία από μικρές, αδιαίρετες μονάδες. Ο Ατομιστές ονόμασαν αυτές τις μονάδες “μη-διαιρετέες,” ή αλλιώς… “ά-τομα.”

Οι πηγές υποστηρίζουν πως ο πρώτος που έθεσε αυτή τη θεωρία ήταν ο Λεύκιππος, ένας φιλόσοφος σύγχρονος του Σωκράτη, ενώ ο πιο διάσημος μαθητής του ήταν ο Δημόκριτος, τα γραπτά και των δύο τους όμως έχουνε πια χαθεί.

Αυτό, Παραταύτα, μπορεί να μην οφείλεται μόνο στην αμέλεια, μιας και οι θεωρίες των Ατομιστών περί της “υλικής φύση όλων των φαινομένων” δεν ήταν καθόλου δημοφιλής στην εποχή τους, και ο ίδιος ο Πλάτωνας φημολογείται πως είχε δηλώσει ότι “όλα τα γραπτά του Δημόκριτου πρέπει να συγκεντρωθούν σε ένα μέρος… και να καούν!” Όμως η ατομική θεωρία επέζησε, μέχρι που έναν αιώνα αργότερα πέρασε στο Επίκουρο, από τις επιστολές του οποίου γνωρίσαμε γι’ αυτή την “πρώιμη επιστήμη.”

Είναι μέσω του Επίκουρου που μάθαμε πως οι ατομιστές, όχι μόνο εφηύραν, αλλά και ακολούθησαν τη θεωρία τους στο λογικό της συμπέρασμα: πως η πραγματικότητα είναι ομοιόμορφη, μιας και είναι φτιαγμένη από τα ίδια βασικά συστατικά, τα ίδια άτομα, με μόνες τις διαφορές τους σε σχήμα και μέγεθος να είναι αρκετές ώστε συστατικά όπως το νερό, το σίδερο, και ο αέρας να μοιάζουν τόσο διαφορετικά στις αισθήσεις μας.

Από τη νέα και πανίσχυρη οπτική τους, οι ιδιότητες που αντιλαμβανόμαστε εμείς, όπως το βάρος και το χρώμα, δεν υπάρχουν από μόνες τους, αλλά είναι το υποπροϊόν των ποικίλων τρόπων με τους οποίους τα άτομα αλληλοεπιδρούν με το σώμα μας, τον τρόπο με τον οποίο “χτυπούν” πάνω στα αισθητήρια όργανα μας.

Τα ίδια τα άτομα δεν χρειάζονται να έχουν καμία από τις ιδιότητες που παράγουν. Μπορούν να είναι άχρωμα για παράδειγμα, αλλά να προκαλούν την αίσθηση του χρώματος μόνο με τον τρόπο που εισέρχονται στα μάτια μας.

Με αυτή του την περιγραφή, ο Επίκουρος κατάφερε να εξηγήσει απόλυτα την αίσθηση της όσφρησης, που προκαλείται από τα σωματίδια που ξεφεύγουν μέσω της θερμοκρασίας μέσα από ένα πιάτο με φαγητό. Αλλά ακόμη και η όραση, και μόνο με λίγες μικρές αλλαγές, μπορεί επίσης να εξηγηθεί μέσα από άτομα, και πιο συγκεκριμένα τα φωτόνια, τα σωματίδια του φωτός που χτυπούν τα μάτια μας.

Αλλά πέρα ​​από αυτές τις παρατηρήσεις, ο λόγος που οι θεωρίες του Επίκουρου είναι τόσο σύγχρονες, είναι ότι κατάλαβε πως ένας πολύ μικρός αριθμός στοιχείων μπορεί από μόνος του να φτιάξει ολόκληρο το φυσικό κόσμο. Κατά ειρωνικό τρόπο, και σε αντίθεση με τα μεγάλα άλματα της ενστικτώδους αντίληψης του Επίκουρου, η σύγχρονη χημεία έπρεπε να εξελιχθεί σταδιακά, και για σχεδόν 2.000 χρόνια, πριν φτάσει στα ίδια συμπεράσματα, μέσα από τον Περιοδικό Πίνακα. Όταν όμως το έκανε, κάθε μαθητής γυμνασίου στον κόσμο έμαθε πως ο Επίκουρος είχε δίκιο, και ότι το νερό αποτελείται από δύο άτομα υδρογόνου και ενός οξυγόνου, το γνωστό σε όλους “H2O.”

Παρατηρήστε, πως τόσο το υδρογόνο όσο και οξυγόνο είναι αέρια, ενώ το αποτέλεσμα της ένωσής τους είναι υγρό. Ο Επίκουρος είχε καταλάβει ότι τα άτομα δεν χρειάζονται να έχουν τις ιδιότητες των υλικών που συνθέτουν, πριν από τη σύνθεση τους, αλλά παράγουν διαφορετικά υλικά μόνο και μόνο μέσα από τους τρόπους που συνδυάζονται.

Όμως ο Επίκουρος θα ξεπερνούσε ακόμα και τους ίδιους τους ατομιστές στη φαντασία με τη θεωρία του ότι εκτός από την ύλη, ο ίδιος ο Χώρος είχε μια “ελάχιστη ποσότητα.”

Μια πραγματικότητα που είναι… “πιξελιασμένη!” (pixelated) όπου τα αντικείμενα κινούνται όπως οι χαρακτήρες στην οθόνη του υπολογιστή μέσα από ένα βιντεοπαιχνίδι, και για τουλάχιστον ένα pixel τη φορά. Λες και ζούμε σε μια γιγαντιαία προσομοίωση.

Και όσο τρελό κι αν ακούγεται, ο διάσημος φυσικός Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, που έγινε δημοφιλής μέσα από την τηλεοπτική σειρά “Breaking Bad,” πίστευε ότι ο Επίκουρος είχε δίκιο, και πρότεινε ότι κανένα αντικείμενο δεν μπορεί να κινηθεί για λιγότερο από το μήκος της Σταθεράς Πλανκ.

Ο Επίκουρος μπορεί να μην εξέφρασε τις ιδέες του με τόση σαφήνεια όση τους προσδώσαμε εδώ, όμως οι αρχές τους είναι εκεί, στα γραπτά του, πολλά δε από τα οποία έχουν το μαχητικό ύφος των σύγχρονων υπερασπιστών της επιστήμης, όπως ο Σαμ Χάρις και ο Ρίτσαρντ Ντόκινς.

Γιατί αν θεωρήσατε ότι όλος αυτός ο πρώιμος “αναγωγισμός” (reductionism) θα οδηγούσε τον Επίκουρο στην απόρριψη της θρησκείας θα είχατε δίκιο, καθώς ο φιλόσοφος αυτός εγκαινίασε μια πρώιμη μορφή του “επιστημονικού αθεϊσμού” που τελευταία κερδίζει έδαφος. Παρόλο που η δική του εκδοχή διαθέτει ένα ποιητικό ύφος που συχνά λείπει στις μέρες μας.

Σε μια από τις επιστολές τους για παράδειγμα, κι ενώ εξηγεί πώς μερικές φορές οι θρησκευτικές πεποιθήσεις μπορεί τυχαία να αποδειχθούν σωστές, ο Επίκουρος λέει πως “είναι καλύτερα να είμαστε λογικά ατυχείς από παράλογα τυχεροί,” και ότι “είναι καλύτερο για μια όμορφη θεωρία να έχει τα λάθος αποτελέσματα, από μια άσχημη να έχει τα σωστά αποτελέσματα μόνο από τύχη.”

Όμως παρόλη την πρωτοτυπία τους οι Ατομιστές δεν είχαν ποτέ μεγάλη επίδραση στον πολιτισμό της Αρχαίας Ελλάδας, με τον Αριστοτέλη, ίσως το μεγαλύτερο στοχαστή της εποχής του, να κοροϊδεύει πολλά από τα συμπεράσματά τους. Και οι πραγματικοί λόγοι πίσω από αυτή την απόρριψη μπορεί να αποδειχθούν ακόμα πιο ενδιαφέροντες κι από τις ίδιες τις θεωρίες.

Ένα τούνελ που φτάνει βαθιά στις ρίζες της σύγχρονης επιστήμης, την επιστήμη εκείνη που τελικά δέχτηκε τον Επίκουρο. Δείχνοντας ωστόσο, πως οι λόγοι μπορεί να μην είναι τόσο ευγενείς… όσο πιστεύαμε κάποτε.

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, ΥΠΕΡ ΚΤΗΣΙΦΩΝΤΟΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ

ΔΗΜ 18.234–239

Η πολιτική δράση του Δημοσθένη απέφερε στην Αθήνα νέους συμμάχους

Ο Δημοσθένης, παραθέτοντας εκ νέου διάφορες παρελθούσες πολιτικές του ενέργειες, επέμεινε ότι άξιζε, σύμφωνα με την πρόταση του Κτησιφώντα, να τιμηθεί με τον στέφανο (βλ. σχετικά ΔΗΜ 18.1–7) και προανήγγειλε ότι θα αναφερόταν στους χρηματικούς πόρους και τους συμμάχους που απέκτησε η πόλη από τον καιρό που ανέλαβε πολιτική δράση ο ίδιος.

[234] Δύναμιν μὲν τοίνυν εἶχεν ἡ πόλις τοὺς νησιώτας, οὐχ
ἅπαντας, ἀλλὰ τοὺς ἀσθενεστάτους· οὔτε γὰρ Χίος οὔτε
Ῥόδος οὔτε Κέρκυρα μεθ’ ἡμῶν ἦν· χρημάτων δὲ σύνταξιν
εἰς πέντε καὶ τετταράκοντα τάλαντα, καὶ ταῦτ’ ἦν προεξει-
λεγμένα· ὁπλίτην δ’ ἢ ἱππέα πλὴν τῶν οἰκείων οὐδένα. ὃ
δὲ πάντων καὶ φοβερώτατον καὶ μάλισθ’ ὑπὲρ τῶν ἐχθρῶν,
οὗτοι παρεσκευάκεσαν τοὺς περιχώρους πάντας ἔχθρας ἢ
φιλίας ἐγγυτέρω, Μεγαρέας, Θηβαίους, Εὐβοέας. [235] τὰ μὲν
τῆς πόλεως οὕτως ὑπῆρχεν ἔχοντα, καὶ οὐδεὶς ἂν ἔχοι παρὰ
ταῦτ’ εἰπεῖν ἄλλ’ οὐδέν· τὰ δὲ τοῦ Φιλίππου, πρὸς ὃν ἦν
ἡμῖν ὁ ἀγών, σκέψασθε πῶς. πρῶτον μὲν ἦρχε τῶν ἀκολου-
θούντων αὐτὸς αὐτοκράτωρ, ὃ τῶν εἰς τὸν πόλεμον μέγιστόν
ἐστιν ἁπάντων· εἶθ’ οὗτοι τὰ ὅπλ’ εἶχον ἐν ταῖς χερσὶν ἀεί·
ἔπειτα χρημάτων ηὐπόρει καὶ ἔπραττεν ἃ δόξειεν αὐτῷ, οὐ
προλέγων ἐν τοῖς ψηφίσμασιν, οὐδ’ ἐν τῷ φανερῷ βου-
λευόμενος, οὐδ’ ὑπὸ τῶν συκοφαντούντων κρινόμενος, οὐδὲ
γραφὰς φεύγων παρανόμων, οὐδ’ ὑπεύθυνος ὢν οὐδενί, ἀλλ’
ἁπλῶς αὐτὸς δεσπότης, ἡγεμών, κύριος πάντων. [236] ἐγὼ δ’ ὁ
πρὸς τοῦτον ἀντιτεταγμένος (καὶ γὰρ τοῦτ’ ἐξετάσαι δίκαιον)
τίνος κύριος ἦν; οὐδενός· αὐτὸ γὰρ τὸ δημηγορεῖν πρῶτον,
οὗ μόνου μετεῖχον ἐγώ, ἐξ ἴσου προὐτίθεθ’ ὑμεῖς τοῖς παρ’
ἐκείνου μισθαρνοῦσι καὶ ἐμοί, καὶ ὅσ’ οὗτοι περιγένοιντ’
ἐμοῦ (πολλὰ δ’ ἐγίγνετο ταῦτα, δι’ ἣν ἕκαστον τύχοι πρό-
φασιν), ταῦθ’ ὑπὲρ τῶν ἐχθρῶν ἀπῇτε βεβουλευμένοι. [237] ἀλλ’
ὅμως ἐκ τοιούτων ἐλαττωμάτων ἐγὼ συμμάχους μὲν ὑμῖν
ἐποίησα Εὐβοέας, Ἀχαιούς, Κορινθίους, Θηβαίους, Μεγα-
ρέας, Λευκαδίους, Κερκυραίους, ἀφ’ ὧν μύριοι μὲν καὶ πεντα-
κισχίλιοι ξένοι, δισχίλιοι δ’ ἱππεῖς ἄνευ τῶν πολιτικῶν
δυνάμεων συνήχθησαν· χρημάτων δ’ ὅσων ἐδυνήθην ἐγὼ
πλείστων συντέλειαν ἐποίησα. [238] εἰ δὲ λέγεις ἢ τὰ πρὸς
Θηβαίους δίκαι’, Αἰσχίνη, ἢ τὰ πρὸς Βυζαντίους ἢ τὰ πρὸς
Εὐβοέας, ἢ περὶ τῶν ἴσων νυνὶ διαλέγει, πρῶτον μὲν ἀγνοεῖς
ὅτι καὶ πρότερον τῶν ὑπὲρ τῶν Ἑλλήνων ἐκείνων ἀγωνισα-
μένων τριήρων, τριακοσίων οὐσῶν τῶν πασῶν, τὰς διακο-
σίας ἡ πόλις παρέσχετο, καὶ οὐκ ἐλαττοῦσθαι νομίζουσα
οὐδὲ κρίνουσα τοὺς ταῦτα συμβουλεύσαντας οὐδ’ ἀγανακτοῦσ’
ἐπὶ τούτοις ἑωρᾶτο (αἰσχρὸν γάρ), ἀλλὰ τοῖς θεοῖς ἔχουσα
χάριν, εἰ κοινοῦ κινδύνου τοῖς Ἕλλησι περιστάντος αὐτὴ
διπλάσια τῶν ἄλλων εἰς τὴν ἁπάντων σωτηρίαν παρέσχετο.
[239] εἶτα κενὰς χαρίζει χάριτας τουτοισὶ συκοφαντῶν ἐμέ.
τί γὰρ νῦν λέγεις οἷ’ ἐχρῆν πράττειν, ἀλλ’ οὐ τότ’ ὢν ἐν τῇ
πόλει καὶ παρὼν ταῦτ’ ἔγραφες, εἴπερ ἐνεδέχετο παρὰ τοὺς
παρόντας καιρούς, ἐν οἷς οὐχ ὅσ’ ἐβουλόμεθα, ἀλλ’ ὅσα δοίη
τὰ πράγματ’ ἔδει δέχεσθαι· ὁ γὰρ ἀντωνούμενος καὶ ταχὺ
τοὺς παρ’ ἡμῶν ἀπελαυνομένους προσδεξόμενος καὶ χρήματα
προσθήσων ὑπῆρχεν ἕτοιμος.