ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Ἀντιγόνη (1284-1327)

ΚΡ. ἰὼ, [ἀντ. α]

ἰὼ δυσκάθαρτος Ἅιδου λιμήν,
1285 τί μ᾽ ἄρα τί μ᾽ ὀλέκεις;
ὦ κακάγγελτά μοι
προπέμψας ἄχη, τίνα θροεῖς λόγον;
αἰαῖ, ὀλωλότ᾽ ἄνδρ᾽ ἐπεξειργάσω.
τί φής, ὦ παῖ, τίνα λέγεις μοι νέον,
1290 αἰαῖ, αἰαῖ,
σφάγιον ἐπ᾽ ὀλέθρῳ,
γυναικεῖον ἀμφικεῖσθαι μόρον;
ΕΞ. ὁρᾶν πάρεστιν· οὐ γὰρ ἐν μυχοῖς ἔτι.
ΚΡ. οἴμοι,
1295 κακὸν τόδ᾽ ἄλλο δεύτερον βλέπω τάλας.
τίς ἄρα, τίς με πότμος ἔτι περιμένει;
ἔχω μὲν ἐν χείρεσσιν ἀρτίως τέκνον,
τάλας, τὸν δ᾽ ἔναντα προσβλέπω νεκρόν.
1300 φεῦ φεῦ μᾶτερ ἀθλία, φεῦ τέκνον.

ΕΞ. ἣ δ᾽ ὀξύπληκτος ἡμένη δὲ βωμία
λύει κελαινὰ βλέφαρα, κωκύσασα μὲν
τοῦ πρὶν θανόντος Μεγαρέως κενὸν λέχος,
αὖθις δὲ τοῦδε, λοίσθιον δὲ σοὶ κακὰς
1305 πράξεις ἐφυμνήσασα τῷ παιδοκτόνῳ.

ΚΡ. αἰαῖ αἰαῖ, [στρ. β]
ἀνέπταν φόβῳ. τί μ᾽ οὐκ ἀνταίαν
ἔπαισέν τις ἀμφιθήκτῳ ξίφει;
1310 δείλαιος ἐγώ, αἰαῖ,
δειλαίᾳ δὲ συγκέκραμαι δύᾳ.

ΕΞ. ὡς αἰτίαν γε τῶνδε κἀκείνων ἔχων
πρὸς τῆς θανούσης τῆσδ᾽ ἐπεσκήπτου μόρων.
ΚΡ. ποίῳ δὲ κἀπελύετ᾽ ἐν φοναῖς τρόπῳ;
1315 ΕΞ. παίσασ᾽ ὑφ᾽ ἧπαρ αὐτόχειρ αὑτήν, ὅπως
παιδὸς τόδ᾽ ᾔσθετ᾽ ὀξυκώκυτον πάθος.

ΚΡ. ὤμοι μοι, τάδ᾽ οὐκ ἐπ᾽ ἄλλον βροτῶν [στρ. γ]
ἐμᾶς ἁρμόσει ποτ᾽ ἐξ αἰτίας.
ἐγὼ γάρ σ᾽ ἐγὼ ᾽κανον, ἰὼ μέλεος,
1320 ἐγώ, φάμ᾽ ἔτυμον. ἰὼ πρόσπολοι,
ἀπάγετέ μ᾽ ὅτι τάχος, ἄγετέ μ᾽ ἐκποδών,
1325 τὸν οὐκ ὄντα μᾶλλον ἢ μηδένα.

ΧΟ. κέρδη παραινεῖς, εἴ τι κέρδος ἐν κακοῖς·
βράχιστα γὰρ κράτιστα τἀν ποσὶν κακά.

***

ΚΡΕ. Οϊμέ,
Οϊμέ λιμάνι του Άδη ανίλεο,
γιατί, γιατί να με χαλάς;
ω εσύ, που κακομήνυτα
μου φέρνεις πάθη, τί μου λες
κι ένα νεκρό αποτελειώνεις;
πε μου, παιδί, ποιά νέα μού λες
1290 πως μ᾽ αγκαλιάζει συφορά.
οϊμέ, ποιό γυναικείο σφαχτάρι
για το ξετέλειωμά μου έχει κοπεί;
ΑΓΓ. Μπορείς να δεις, που έξω τη βγάζουν τώρα.
ΚΡΕ. Συφορά μου, ο βαριόμοιρος,
το άλλο μου δεύτερο κακό, νά, βλέπω·
ποιά μοίρα, ποιά να με περιμένει ακόμα;
ενώ κρατώ στα χέρια μου το παιδί μου
νεκρό, κι άλλο νεκρό αυτή αντικρίζω·
1300 αλί μου, ω άθλια μάνα, ω άθλιε γιε μου!

ΑΓΓ. Με κοφτερό μπρος στο βωμό μαχαίρι
τα σκοτεινά της έσβησε τα μάτια,
αφού του Μεγαρέα θρήνησε το τέλος
που σκοτώθηκε πριν με τόση δόξα,
κι έπειτα αυτού· και τελευταία και σένα
σου ευχήθηκε όλα τα κακά του κόσμου
που πήγες να της σκοτώσεις το παιδί της.

ΚΡΕ. Συφορά, συφορά μου,
τρομάρα μού παίρνει το νου·
γιατί δε σηκώνει κανείς να μου μπήξει
στο στήθος σπαθί κοφτερό;
1310 αλί μου ο βαριόμοιρος, μαύρη με ζώνει
συφορά από παντού.

ΑΓΓ. Σε σένα η σκοτωμένη έριχτε απάνω
την αιτία του χαμού κι αυτού και κείνου.
ΚΡΕ. Και ποιός στάθηκε του φόνου της ο τρόπος;
ΑΓΓ. Με το ίδιο της χτυπήθηκε το χέρι
κάτ᾽ από το συκώτι, όταν το τέλος
το βαρυθρήνητο έμαθε του γιου της.

ΚΡΕ. Οϊμένα, για όλ᾽ αυτά ποτέ
άλλον κανένα έξω από με
δε θα βαρύν᾽ η αιτία·
εγώ, ναι εγώ σε σκότωσα,
1320 αλήθεια λέω, εγώ ο τρισάμοιρος·
μα πάρτε με, άνθρωποί μου εσείς·
βγάλετε γρήγορα απ᾽ εδώ
έναν που πιότερο απ᾽ το τίποτα δεν είναι.

ΧΟΡ. Κέρδος για σένα ό,τι ζητάς, αν κέρδος
υπάρχει μες στις συφορές· γιατ᾽ είναι
πάντα πολύ καλύτερο να βλέπεις
όσο πιο λίγο το κακό μπροστά σου.

Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία: 4. Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική εποχή (323-31 π.Χ.)

4.4. Ποίηση

Η ελληνιστική ποίηση στο μεγαλύτερο μέρος της απευθυνόταν σε ένα περιορισμένο, λόγιο ακροατήριο, που μπορούσε να καταλάβει τη δύσκολη γλώσσα της, να θαυμάσει τη μετρική της μαστοριά, να αντιληφθεί και να εκτιμήσει τους υπαινιγμούς σε παλαιότερα κείμενα και σε σπάνιες παραλλαγές των μύθων. Εξαίρεση αποτέλεσε το θέατρο, που απευθυνόταν στο μεγάλο κοινό.

4.4.Α. Δραματική ποίηση

Οι θεατρικές εκδηλώσεις (διονυσιακές γιορτές, θεατρικοί αγώνες κλπ.) συνεχίζονται. Δράματα γράφονται και παριστάνονται πολλά. Στις επικράτειες των Διαδόχων χτίζονται πλήθος καινούργια θέατρα, ανάμεσά τους και το θέατρο στην Έφεσο, που χωρούσε 20.000 θεατές.[1] Οι ηθοποιοί και οι άλλοι περὶ τὸν Διόνυσον τεχνῖται είναι τώρα επαγγελματίες, συγκροτούν θιάσους και περιοδεύουν παρουσιάζοντας έργα κλασικά και νεότερα.

Η στενή σχέση του θεάτρου με τη δημοκρατία είναι γνωστή, και θα το περιμέναμε η ποιότητα της θεατρικής παραγωγής να ξεπέσει, όπως και έγινε. Τελευταία σημαντική αναλαμπή η Νέα κωμωδία, που άνθισε στην Αθήνα από τα τέλη του 4ου ως τα μέσα του 3ου π.Χ. αιώνα. Από τα έργα της σώζονται πολλά και μεγάλα αποσπάσματα,[2] αλλά μόνο μία ολόκληρη κωμωδία, ο Δύσκολος του Μενάνδρου.

ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ (342-291 π.Χ.)

«Μένανδρε και ζωή, ποιος απ᾽ τους δυο αντίγραψε τον άλλον;»
Αριστοφάνης ο Γραμματικός

Ο κυριότερος εκπρόσωπος της Νέας κωμωδίας ήταν Αθηναίος από την Κηφισιά. Στα χρόνια του η πολιτική ζωή της Αθήνας ήταν εξαιρετικά ταραγμένη, αλλά στα έργα του δε βρίσκουμε ούτε έναν πολιτικό υπαινιγμό. Η παράδοση της Παλαιάς κωμωδίας έχει οριστικά χαθεί. Ακολουθώντας σε πολλά τους τρόπους του Ευριπίδη, η Νέα κωμωδία είναι ρεαλιστική: αφορά κοινούς ανθρώπους, με τις αρετές και τα ελαττώματά τους, ανθρώπους που ο συγγραφέας τούς παρουσιάζει να κινούνται στο πλαίσιο μιας πολύπλοκης φανταστικής υπόθεσης με ευχάριστο τέλος. Αποφασιστικό ρόλο στις υποθέσεις αυτές, πέρα από τον έρωτα, παίζει κάθε φορά και η τύχη.

Οι κωμικοί τύποι που σχηματίστηκαν στη Μέση κωμωδία (ο γεροτσιγκούνης, ο ερωτευμένος νέος, η εταίρα, ο καταφερτζής δούλος κλπ.) εξακολουθούν να πρωταγωνιστούν· όμως ειδικά για τον Μένανδρο διαπιστώνουμε ότι κατάφερνε τόσο τους γνωστούς και συνηθισμένους τύπους όσο και κάθε άλλο πρόσωπο να τους μετατρέπει σε ξεχωριστούς, ολοκληρωμένους ανθρώπους.[3] Τους παρουσιάζει με συμπάθεια, και είναι αυτός που έγραψε τον στίχο: Ὡς χαρίεν ἔστ᾽ ἄνθρωπος, ἂν ἄνθρωπος ᾖ.[4]

Εκτός από τον Δύσκολο, που ένα αναπάντεχο παπυρικό εύρημα τον διάσωσε ολόκληρο, πολύστιχα αποσπάσματα μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε τουλάχιστο δύο ακόμα έργα, τη Σαμία και τους Ἐπιτρέποντες.

Ο Μένανδρος έγραψε πάνω από 100 κωμωδίες, αλλά οι νίκες του στους θεατρικούς διαγωνισμούς ήταν λιγότερες από του κυριότερου ανταγωνιστή του, του Φιλήμονα - «Ντροπή!» σημείωσαν οι κατοπινοί κριτικοί, που αναγνώρισαν τον Μένανδρο ως ποιητή μεγάλο.

Ο Φιλήμων (περ. 365-264 π.Χ.) γεννήθηκε στις Συρακούσες, αλλά προτίμησε να ζήσει στην Αθήνα, όπως και ο τρίτος σημαντικότερος ποιητής της Νέας κωμωδίας, ο Δίφιλος, που είχε γεννηθεί στη Σινώπη του Πόντου. Η προσπάθεια του Πτολεμαίου Α' να μεταφυτέψει τη θεατρική κίνηση στην Αλεξάνδρεια απότυχε: ο Μένανδρος δεν αποδέχτηκε καν την πρόσκλησή του, και ο Φιλήμων, που την αποδέχτηκε, παρουσίασε εκεί την κωμωδία του Πανήγυρις και γύρισε στην Αθήνα.

Η Νέα κωμωδία δεν είχε πια καθόλου χορικά τραγούδια· μόνο ενδιάμεσα, στα διαλείμματα θα λέγαμε σήμερα, μια ομάδα από χορευτές-γλεντοκόπους έμπαινε στην ορχήστρα να τραγουδήσει και να χορέψει μιμητικό χορό. Έτσι, ολοκληρώθηκε μια εξέλιξη που είχε ξεκινήσει με τα εμβόλιμα χορικά του Ευριπίδη και του Αγάθωνα και συνεχίστηκε με τα τελευταία έργα του Αριστοφάνη και τη Μέση κωμωδία.

Σχετική είναι και μια άλλη εξέλιξη, που αφορά το θεατρικό κτίσμα. Από τη στιγμή που ο Χορός δε συμμετείχε στο έργο, η ορχήστρα δεν είχε λόγο να επικοινωνεί με το προσκήνιο, όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί. Έτσι, μόνο ορισμένα παλιά θέατρα, όπως το θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα, διατηρούσαν την παραδοσιακή τους μορφή· στα καινούργια θέατρα που χτίζονταν προς το τέλος του 3ου αιώνα π.Χ. και αργότερα, το προσκήνιο ήταν υπερυψωμένο και στηριζόταν σε μια σειρά από κολόνες, τρία και τέσσερα μέτρα ψηλές.

Η ελληνιστική τραγωδία και το συνακόλουθο σατυρικό δράμα δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Γνωρίζουμε πολλά ονόματα ποιητών,[5] και μας σώθηκαν αρκετά αποσπάσματα και τίτλοι από τα δράματά τους· όμως σε γενικές γραμμές η δραματική παραγωγή ήταν άχρωμη, σχεδόν ασήμαντη, και είναι χαρακτηριστικό ότι τραγικό έργο ολόκληρο δε σώζεται κανένα. Το μεγαλύτερο απόσπασμα που έχουμε είναι 269 στίχοι από την τραγωδία Ἐξαγωγή, με θέμα την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο. Ποιητής της ο Ιεζεκιήλ, που έζησε τον 3ο/2ο π.Χ. αιώνα και αποφάσισε να παρουσιάσει ένα επεισόδιο από την ιστορία του λαού του στη μορφή και τη γλώσσα της ελληνικής τραγωδίας.

Ανάμεσα στους δραματικούς ποιητές ξεχωρίζει ο Λυκόφρων από τη Χαλκίδα (4ος/3ος π.Χ. αι.). Τα δράματά του έχουν χαθεί· σώζεται όμως το έργο του Ἀλεξάνδρα, όπου ένας δούλος παρουσιάζεται να μεταφέρει κατά λέξη στον Πρίαμο μια πολύστιχη προφητεία της μάντισσας Κασσάνδρας, που είχε και το όνομα Αλεξάνδρα. Ο μονόλογός του είναι τόσο σκοτεινός στην έκφραση και στο περιεχόμενο, ώστε σίγουρα το έργο δεν προοριζόταν να παρουσιαστεί στο θέατρο αλλά μόνο να διαβαστεί από λόγιους μελετητές και γνώστες της παράδοσης. Μελετητής και γνώστης της παράδοσης, φιλόλογος, ήταν άλλωστε και ο ίδιος ο Λυκόφρονας.

Προς το τέλος του 3ου π.Χ. αιώνα οι παραστάσεις κωμωδίας, τραγωδίας και σατυρικού δράματος σπανίζουν, και θα έρθει ώρα να σταματήσουν τελείως. Τη θέση τους παίρνουν λιγότερο έντεχνα λαϊκότερα θεάματα, σαν αυτά που συνήθως παρουσιάζονταν στα συμπόσια, στα πανηγύρια και σε άλλες ανάλογες εκδηλώσεις: μονόλογοι και διάλογοι σε στίχο ή σε πεζό, φάρσες και σκετς, μυθολογικές παρωδίες,[6] χορευτικά και τραγουδιστικά νούμερα, ακροβασίες και χοντροκοπιές - όλα ρεαλιστικά και αθυρόστομα. Μπορούμε να τα χαρακτηρίσουμε στο σύνολό τους ως μίμους, ή και να ξεχωρίσουμε, όπως ο Πλούταρχος, τα καθαρά «παιχνίδια» (παίγνια) από όσα διάθεταν πλοκή (υποθέσεις). Έχουμε κάποιες απεικονίσεις και σκόρπιες πληροφορίες για το ένα ή το άλλο είδος, αλλά τα κείμενα που διαθέτουμε είναι ελάχιστα.[7]

Ο μίμος έχει οριστεί ως μίμησις βίου τά τε συγκεχωρημένα καὶ τὰ ἀσυγχώρητα περιέχων, «όσα επιτρέπονται, και όσα δεν επιτρέπονται» (Διομήδης ο Γραμματικός). Χαρακτηριστικό του ότι παιζόταν χωρίς μάσκα, αρχικά από ένα μονάχα μιμολόγο, που κρατούσε όλους τους ρόλους, αργότερα από περισσότερους και με τη συμμετοχή γυναικών, ή ακόμα και παιδιών.
-----------------------------
1. Την εποχή αυτή κάθε πολιτεία, μικρή μεγάλη, είχε το θέατρό της, που δε χρησίμευε μόνο για παραστάσεις αλλά και για κάθε άλλη κοινωνική εκδήλωση, συνελεύσεις, συναυλίες, διαλέξεις κλπ.

2. Τις γνώσεις μας για τη Νέα κωμωδία ενισχύουν σημαντικά και οι Ρωμαίοι κωμωδιογράφοι, που συχνά μιμήθηκαν, διασκεύασαν, ως ένα σημείο και μετάφρασαν τα έργα της.

3. Σε αυτό πρέπει να βοήθησε και ότι δάσκαλός του ήταν ο μελετητής και συγγραφέας των Χαρακτήρων, ο Θεόφραστος.

4. «Χαριτωμένος που είναι ο άνθρωπος, αν είναι άνθρωπος!» (απόσπ. 484).

5. Σε επτά από αυτούς, τους καλύτερους, που διακρίθηκαν στους δραματικούς αγώνες, δόθηκε αργότερα το ομαδικό όνομα Πλειάς, από τον αστερισμό της Πλειάδος (της Πούλιας), που έχει επτά αστέρια.

6. Συνήθως τις ονομάζουμε Ιλαροτραγωδίες ή Φλύακες, με το όνομα που είχαν στην Κάτω Ιταλία, όπου στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα έδρασε ο πιο γνωστός ποιητής τους, ο Ρίνθων.

7. Πληροφορίες έχουμε και για το ιδιότυπο είδος του Παντόμιμου, όπου οι υποκριτές παρίσταναν τα πάντα με τις κινήσεις τους - χωρίς καθόλου κείμενο!

Να την ακούς την ψυχή σου, ξέρει καλύτερα από τον καθένα, τι χρειάζεσαι

Να την ακούς την ψυχή σου. Ξέρει καλύτερα από τον καθένα τι πραγματικά χρειάζεσαι, τι έχεις ανάγκη. Αν είναι κάτι το οποίο θέλεις να κάνεις, να το κάνεις χωρίς δισταγμό, προκειμένου να νιώσεις καλύτερα.

Όλοι μας έχουμε νιώσει, κάποιες φορές, ότι θέλουμε να αλλάξουμε τη ζωή μας ολοκληρωτικά, ειδικά όταν βρισκόμαστε σε αδιέξοδες καταστάσεις. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η συμβουλή είναι: αλλαγή πλεύσης. Η προσπάθεια δεν είναι εύκολη αλλά, πιστέψτε με, αξίζει τον κόπο!

Τα βασικά σημεία του χαρακτήρα σου είναι δύσκολο να αλλάξουν, αμέσως. Δεν μπορείς δηλαδή να πατήσεις ένα κουμπί και ξαφνικά να κάνεις στροφή 180 μοιρών, να γίνεις δηλαδή ένας άλλος άνθρωπος. Αυτό που μπορείς να κάνεις, και μόνο αν το θέλεις εσύ, γιατί διαφορετικά δεν έχει νόημα, είναι να προφυλάξεις τα αδύνατά σου σημεία έτσι ώστε να προστατέψεις τον εαυτό σου. Με άλλα λόγια: “ξέρω τι με πονάει και προσπαθώ να το προφυλάξω έτσι ώστε να μην με λαβώσουν ή αν το κάνουν η πληγή να είναι επιπόλαιη”. “Παράλληλα, μπορώ να επενδύσω στα δυνατά μου σημεία, με σκοπό να εξελιχθώ σαν άνθρωπος και σαν προσωπικότητα”.

Όλοι έχουμε ενδιαφέροντα και πράγματα τα οποία μας αρέσουν ή και αν δεν έχουμε μπορούμε να βρούμε. Η καλλιέργεια των δυνατών μας σημείων είναι το κλειδί για την πρόοδό μας.

Τέλος, πρέπει να θυμάστε ότι η αλλαγή ξεκινάει πάντα από “μέσα μας”. Δεν μπορεί να μας αλλάξει κάποιος άλλος. Πρέπει εμείς οι ίδιοι να το θέλουμε πολύ και να έχουμε υπόψη μας, ότι κάθε αλλαγή θέλει χρόνο και γίνεται σταδιακά. Το πότε θα θεωρήσουμε ότι το καταφέραμε, εξαρτάται πάλι από εμάς. Εξάλλου, το πώς διαμορφώνει ο καθένας τον χαρακτήρα του, είναι καθαρά προσωπική του υπόθεση.

Καλή προσπάθεια λοιπόν!

Παιδική Κακοποίηση και Άγχος

Αν υποφέρετε από κάποια αγχώδη διαταραχή είναι πολύ πιθανόν ότι έχετε υποστεί κάποια μορφή κακοποίησης κατά την παιδική σας ηλικία. Οι περισσότεροι ειδικοί της ψυχικής υγείας ήδη γνωρίζουν εδώ και πολλά χρόνια από την άμεση κλινική τους εμπειρία, ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ένα μεγάλο ποσοστό των ενηλίκων πελατών τους που υποφέρουν από αγχώδεις διαταραχές οφείλονται κατά κύριο λόγο σε τραυματικά επεισόδια σωματικής ή / και συναισθηματικής κακοποίησης που βίωσαν όταν ήταν παιδιά. Η εμπειρική αυτή γνώση επιβεβαιώνεται τώρα με εκτεταμένες έρευνες που έγιναν πρόσφατα στις ΗΠΑ και Καναδά.

Οι έρευνες αυτές μελέτησαν τη σχέση της παιδικής κακοποίησης με την παρουσία σε ενήλικες σοβαρών αγχωδών διαταραχών όπως κρίσεις πανικού, αγοραφοβία, κοινωνική φοβία, μετα-τραυματικό στρες, ψυχαναγκαστική διαταραχή, αλλά και κατάθλιψη. Οι έρευνες αυτές έδειξαν ότι ακόμη και αν η παιδική κακοποίηση δεν είναι η κύρια αιτία της αγχώδους διαταραχής, αν το άτομο δεν αντιμετωπίσει τα δυσάρεστα αυτά συναισθήματα του παρελθόντος μέσα στο πλαίσιο μιας κατάλληλης θεραπείας με τη βοήθεια και υποστήριξη ενός ειδικευμένου θεραπευτή, δεν θα μπορέσει να απαλλαγεί από τα συμπτώματα άγχους από τα οποία υποφέρει.

Τα αποτελέσματα των παρακάτω ερευνών ποικίλουν, αποτελούν όμως ισχυρή ένδειξη ότι η παιδική κακοποίηση είναι μια από τις κυριότερες αιτίες άγχους καθώς και άλλων ψυχολογικών και συναισθηματικών προβλημάτων. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπ’ όψιν ότι τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών περιλαμβάνουν μόνον άτομα που έχουν διατηρήσει κάποια συνειδητή μνήμη της κακοποίησης που υπέστησαν όταν ήταν παιδιά. Γνωρίζουμε όμως ότι ένας μεγάλος αριθμός ατόμων που έχουν κακοποιηθεί στην παιδική τους ηλικία δεν έχουν καμία συνειδητή μνήμη της κακοποίησής τους. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις τα συναισθήματα είναι τόσο οδυνηρά που έχουν απωθηθεί βαθιά στο ασυνείδητο, όπου όμως εξακολουθούν να είναι ενεργά και να προκαλούν συμπτώματα. Αυτό συμβαίνει κυρίως σε άτομα που υπέστησαν σεξουαλική κακοποίηση ή έντονους εξευτελισμούς σε μικρή ηλικία. Η κακοποίηση μπορεί να ήταν επαναλαμβανόμενη ή να συνέβη μόνο μία φορά.

Τα συναισθήματα που προκαλούνται από αυτό το είδος κακοποίησης είναι τέτοια που το παιδί δεν μπορεί να τα χειριστεί, αλλά και δεν μπορεί συνήθως να τα εκφράσει σε άλλους λόγω της βαθιάς ντροπής και ενοχής που αισθάνεται. Η απώθηση αυτών των συναισθημάτων στο ασυνείδητο είναι στη πραγματικότητα ο μόνος τρόπος επιβίωσης του ατόμου. Το παιδί που κακοποιείται σεξουαλικά ή υφίσταται επαναλαμβανόμενους εξευτελισμούς πιστεύει ότι αυτό φταίει για ότι του συμβαίνει. Αισθάνεται απερίγραπτη ενοχή και ντροπή, αισθάνεται «μαγαρισμένο» και βρώμικο και συγχρόνως αισθάνεται τρόμο και απόγνωση καθώς βρίσκεται ανίσχυρο και ανυπεράσπιστο στα χέρια αυτού που το κακοποιεί. Οι μνήμες αυτές συνήθως αποκαλύπτονται και γίνονται συνειδητές στη διάρκεια μιας κατάλληλης θεραπείας. Αν λοιπόν προσθέσουμε στα αποτελέσματα των παρακάτω ερευνών τα άτομα που δεν έχουν συνειδητή μνήμη της κακοποίησής τους κατά την παιδική ηλικία, μπορούμε να πούμε ότι η παιδική κακοποίηση είναι η κυριότερη αιτία της παρουσίας σοβαρών συμπτωμάτων άγχους στους ενήλικες.

Οι έρευνες:

1. Ερευνητές στο πανεπιστήμιο του Michigan βρήκαν ότι το 35% των θυμάτων συναισθηματικής, σωματικής ή σεξουαλικής κακοποίησης υποφέρουν σαν ενήλικες από σοβαρή κατάθλιψη και διαταραχές πανικού.
2. Έρευνα στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας διαπίστωσε ότι 15,5% των ανδρών και 33,3% των γυναικών που υποφέρουν από διαταραχή πανικού, ψυχαναγκαστική διαταραχή και κοινωνική φοβία, έχουν υποστεί σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση κατά την παιδική τους ηλικία. Το 45,1% του 33,3% των γυναικών είχαν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση. Από αυτές το 60% υπέφεραν από διαταραχή πανικού.
3. Μια αντίστοιχη έρευνα στο πανεπιστήμιο McMaster του Καναδά έδειξε ότι 23,4% αυτών που υποφέρουν από αγχώδεις διαταραχές είχαν κακοποιηθεί σεξουαλικά και 44,9% σωματικά.
4. Σε μια έρευνα στο πανεπιστήμιο του Miami οι ερευνητές βρήκαν ότι το 63% των ατόμων που υποφέρουν από διαταραχή πανικού, αγοραφοβία και κοινωνική φοβία είχαν υποστεί κάποιο είδος κακοποίησης στην παιδική τους ηλικία. Βρήκαν επίσης ότι η κοινωνική φοβία σχετίζεται με σεξουαλική κακοποίηση πολύ περισσότερο από τις άλλες διαταραχές.
5. Μετά από τη μελέτη και ανάλυση των στοιχείων από πολλαπλές σχετικές έρευνες, ερευνητές του πανεπιστημίου της Nevada κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι 33% έως 86% ατόμων που υπέστησαν κακοποίηση στην παιδική τους ηλικία, υποφέρουν από μετα-τραυματικό στρες.

Σύμφωνα με κλινικές έρευνες αλλά και την προσωπική εμπειρία πολλών επαγγελματιών της ψυχικής υγείας, η ψυχολογική και συναισθηματική βία και κακοποίηση είναι συχνά πιο βαθιά και μακροπρόθεσμα τραυματική για το παιδί απ’ ότι η σωματική κακοποίηση και μπορεί να συγκριθεί στις επιπτώσεις της μόνο με τη σεξουαλική κακοποίηση. Ιδιαίτερα ψυχολογική κακοποίηση η οποία περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενο εξευτελισμό, ταπείνωση και γελοιοποίηση του παιδιού μπορεί να δημιουργήσει ψυχικά τραύματα που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να είναι βαθύτερα και εντονότερα κι απ’ αυτή ακόμη τη σεξουαλική κακοποίηση.

Τα επακόλουθα της σωματικής, σεξουαλικής και ψυχολογικής ή συναισθηματικής κακοποίησης κατά την παιδική ηλικία, δεν περιορίζονται μόνο στην παρουσία σοβαρών αγχωδών διαταραχών που διατηρούνται κατά την ενηλικίωση και συνήθως για όλη τη ζωή του ατόμου, εκτός αν το άτομο ακολουθήσει κάποια αποτελεσματική θεραπευτική αγωγή. Η παιδική κακοποίηση είναι επίσης συχνά η κύρια αιτία περιπτώσεων βαριάς κατάθλιψης, διαταραχών της προσωπικότητας και γενικά δυσπροσαρμοστικότητας στην κοινωνική ζωή. Το χειρότερο όμως είναι ότι η παιδική κακοποίηση δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο, μια συνεχόμενη και αδιάσπαστη αλυσίδα σωματικής και ψυχολογικής βίας. Είναι χαρακτηριστικό φαινόμενο ότι άτομα τα οποία κακοποιήθηκαν κατά την παιδική τους ηλικία, έχουν συχνά τη τάση να κακοποιούν τα δικά τους παιδιά με τον ίδιο ή και χειρότερο ακόμη τρόπο από αυτόν που κακοποιήθηκαν οι ίδιοι σαν παιδιά. Έχει επίσης διαπιστωθεί ότι η παιδική ηλικία πολλών βίαιων κακοποιών ακόμη και δολοφόνων χαρακτηρίζεται από βίαιη σωματική και ψυχολογική κακοποίηση. Και είναι ακόμη γνωστό ότι αυτοί που έχουν τη τάση να βιάζουν ή να κακοποιούν παιδιά σεξουαλικά, έχουν στις περισσότερες περιπτώσεις και οι ίδιοι υποστεί παρόμοια σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική τους ηλικία. Το φαινόμενο το θύμα να γίνεται θύτης είναι συνηθισμένο, καθώς ο θύτης είναι ο ισχυρός και το θύμα αδύναμο. Οι ισχυροί επιβιώνουν, οι αδύναμοι χάνονται. Ασυνείδητα λοιπόν πολλά θύματα χρησιμοποιούν ως πρότυπο και υιοθετούν το ρόλο του θύτη σαν τον καλύτερο και αποτελεσματικότερο τρόπο επιβίωσης. Μπορούμε να πούμε ότι η κακοποίηση παιδιών με οποιονδήποτε τρόπο είναι ένα από τα χειρότερα και, δυστυχώς, πιο διαδεδομένα εγκλήματα που μαστίζουν την ανθρώπινη κοινωνία. Είναι το είδος εγκλήματος που έχει τις χειρότερες και πιο μακροπρόθεσμες επιπτώσεις σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο.

Η αντιμετώπιση των συναισθημάτων που προέρχονται από παιδική κακοποίηση είναι εξαιρετικά οδυνηρή και δύσκολη.

Γνωσιακές προκαταλήψεις

Οι γνωσιακές προκαταλήψεις είναι συστηματικοί μη ορθολογικοί τρόποι ερμηνείας ερεθισμάτων & πληροφοριών. Τα άτομα δημιουργούν τη δική τους «υποκειμενική πραγματικότητα» από την αντίληψή τους για εξωτερικά και εσωτερικά ερεθίσματα. Η υποκειμενική κατασκευή της πραγματικότητας ενός ατόμου μπορεί να υπαγορεύει τη συμπεριφορά του στον κόσμο. Έτσι, οι γνωστικές προκαταλήψεις μπορεί μερικές φορές να οδηγήσουν σε αντιληπτική παραμόρφωση, ανακριβή κρίση, παράλογη ερμηνεία, ή αυτό που γενικά ονομάζεται παραλογισμός.

Κοινό χαρακτηριστικό στις γνωσιακές προκαταλήψεις και διαστρεβλώσεις είναι η μεγάλη και διαχρονική διασπορά τους στην ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά. Ενδεχομένως σε παλαιότερους χρόνους να διαμορφώθηκαν ως προσαρμοστικοί μηχανισμοί επιβίωσης σε δύσκολες συνθήκες, προστατευτικοί μηχανισμοί από πιθανές αποτυχίες και τρόποι ερμηνείας ανεξήγητων για το ανθρώπινο μυαλό γεγονότων. Χρησίμευσαν και χρησιμεύουν ως μέσα ταχείας εγκεφαλικής επεξεργασίας πληροφοριών και λήψης γρήγορων αποφάσεων όταν το επιβάλλουν οι συνθήκες (για παράδειγμα κάτω από έντονο στρες) καθώς και ως μέσα ανεύρεσης συντρόφου και εγκατάστασης συλλογικών σχέσεων.

Ένας εναλλακτικός όρος που βοηθά περισσότερο στην κατανόησή τους είναι ως «γνωσιακή παράκαμψη». Δηλαδή ο εγκέφαλος κάνει «άλματα» στη λογική επεξεργασία των ερεθισμάτων ώστε να ανταποκριθεί σε συνθήκες που έχει εκλάβει ως δύσκολες. Στη σημερινή εποχή που η ροή των πληροφοριών αυξάνεται γεωμετρικά και οι απαιτήσεις της καθημερινότητας σε κοινωνικό, εργασιακό, οικονομικό, οικογενειακό επίπεδο έχουν διογκωθεί σε ποσότητα και πολυπλοκότητα σε σχέση με το παρελθόν, καθίσταται σαφές ότι τα πρότυπα αυτά είναι τουλάχιστον ανεπαρκή. Στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων τα πρότυπα αυτά εγκαθίστανται από μικρή ηλικία και είναι ασυνείδητα, δηλαδή το άτομο δεν έχει επίγνωση της ύπαρξής τους, καθώς είναι ενσωματωμένα στο νοητικό του όργανο.

Ουσιαστικά μπορεί να ειπωθεί ότι το άτομο δέχεται και καταγράφει πληροφορίες και ερεθίσματα γύρω του, τις αντιλαμβάνεται, τις καταχωρεί και τις αποθηκεύει και τις χρησιμοποιεί τόσο όταν απαιτείται δράση σε συλλογικό επίπεδο όπως τα προαναφερόμενα παραδείγματα, όσο και όταν παραστεί ανάγκη σε ατομικό επίπεδο. Η μεσολάβηση διαστρεβλώσεων, προκαταλήψεων, παρακάμψεων σε οποιοδήποτε στάδιο της διαδικασίας αυτής μπορεί επαγωγικά να έχει συνέπειες επίσης σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο.

Για παράδειγμα όταν το άτομο επιδεικνύει ασύνετη καταναλωτική συμπεριφορά γιατί επηρεάστηκε από μια σειρά διαφημίσεων η συνέπεια είναι ότι θα βρεθεί κάποια στιγμή χρεωμένο σε πολύ δύσκολη θέση. Με παρόμοιο σκεπτικό όταν μια μεγάλη πληθυσμιακή ομάδα καθοδηγείται μέσω μιας στοχευμένης πολιτικής καμπάνιας να στηρίξει μια κομματική παράταξη, χωρίς να συνυπολογίσει όλες τις παραμέτρους του παρόντος και λησμονώντας το παρελθόν, οι συνέπειες θα είναι οδυνηρές σε συλλογικό επίπεδο.

Η λίστα με τις κυριότερες γνωσιακές προκαταλήψεις είναι μεγάλη και για όποιον ενδιαφέρεται η εκπληκτική online εγκυκλοπαίδεια Wikipedia διαθέτει μια πλήρη καταγραφή. Χωρίζονται αδρά σε 3 μεγάλες κατηγορίες που αφορούν

• τη μνήμη και τις εγγενείς αδυναμίες της,
• την κοινωνική συνδιαλλαγή και
• τη λήψη αποφάσεων/υιοθέτηση απόψεων, πίστεων, πεποιθήσεων.

Μνημονικές γνωσιακές προκαταλήψεις (Memory Bias)

Υποβολιμότητα (Suggestibility) : Μια μορφή εσφαλμένης απόδοσης όπου αναφερόμενες από ομιλητή ιδέες εκλαμβάνονται λανθασμένα ως μνήμες/αναμνήσεις

Κρυπτομνησία (Cryptomnesia) Μια μορφή εσφαλμένης απόδοσης όπου μια ανάμνηση εκλαμβάνεται λανθασμένα ως προϊόν φαντασίας και το αντίστροφο (ή αλλιώς η σύγχυση μεταξύ αναμνήσεων και φαντασίας)

Προδιάθεση σταθερότητας/συνέχισης (Consistency bias) Η εσφαλμένη απόδοση της ύπαρξης παρελθούσης νοοτροπίας/συμπεριφοράς και στον παρόντα χρόνο

Φαινόμενο επανάληψης σε τακτικά διαστήματα επί μακρόν (Spacing effect) Με αυτόν τον τρόπο ανακαλείται ευκολότερα η πληροφορία ή αλλιώς πες, πες, ξαναπές επί χρόνια, κάποια στιγμή θα εντυπωθεί!

Εσφαλμένη αναγνώριση αλήθειας (Illusion-of-truth effect) Η τάση να θεωρούμε αληθινές δηλώσεις που έχουμε ξανακούσει συχνά στο παρελθόν (χωρίς συχνά να θυμόμαστε πότε και που ακριβώς τις ακούσαμε), παρά δηλώσεις με τις οποίες δεν είμαστε εξοικειωμένοι

Φαινόμενο «Μετά Χριστόν προφήτης» (Hindsight bias) Η τάση να φιλτράρονται τα γεγονότα διαμέσου της γνώσης του παρόντος, ώστε να φαίνονται οτι τελικά ήταν προβλέψιμα από το άτομο

Φαινόμενο συναισθηματικού ξεθωριάσματος (Fading affect bias) Συναισθήματα που σχετίζονται με αρνητικές αναμνήσεις ξεχνιούνται ευκολότερα από όσα σχετίζονται με θετικές

Εγωκεντρική προδιάθεση (Egocentric bias) Η ανάμνηση του παρελθόντος ως καλύτερο/ευνοϊκότερο για το άτομο από ότι πραγματικά ήταν ή η τάση να λησμονούνται οι αρνητικές πλευρές των γεγονότων που μας αφορούν

Κανόνας της αποκορύφωσης και του τέλους (Peak-end rule) Η τάση να ευνοείται η καταγραφή όχι του συνόλου μιας εμπειρίας, αλλά το πώς ήταν στο αποκορύφωμά της και πώς τελείωσε

Φαινόμενο «το ’χω στην άκρη της γλώσσας μου» (Tip of the tongue) Η τάση να ξεχνάμε ξαφνικά το όνομα του αντικειμένου ή της πληροφορίας για την οποία μιλούσαμε, ενώ θυμόμαστε να το περιγράψουμε με άλλα λόγια

(Primacy effect) Το φαινόμενο όπου από μια λίστα με πληροφορίες ανακαλούμε ευκολότερα τις τελευταίες, ακολούθως τις πρώτες και τελευταίες τις ενδιάμεσες!

Γνωσιακές προκαταλήψεις & λήψη αποφάσεων, υιοθέτηση απόψεων, πίστεων, πεποιθήσεων.

Η λήψη αποφάσεων είναι γνωσιακή διεργασία που μπορεί να συμβαίνει αμέτρητες φορές μέσα σε ένα τυπικό 24ωρο της ζωής μας. Από το τι ρούχα θα φορέσουμε το πρωί μέχρι το ποιες ενέργειες θα κάνουμε ώστε να είμαστε αποτελεσματικοί στην εργασία μας και πώς θα συμπεριφερθούμε στις προσωπικές μας σχέσεις. Κάποιες αποφάσεις που παίρνουμε έχουν αντίκτυπο και στο κοινωνικό σύνολο, όπως για παράδειγμα αν θα αφήσουμε σκουπίδια στην παραλία μέχρι και στο τι θα ψηφίσουμε στις εθνικές εκλογές.

Πιθανόν να μην έχουμε πάντοτε επίγνωση για τη σημασία των αποφάσεών μας για τους πολλούς, η σημασία όμως υπάρχει έτσι κι αλλιώς. Οι αποφάσεις που παίρνουμε μπορεί να είναι βραχυπρόθεσμες όπως για παράδειγμα αν θα περάσουμε το φανάρι με πορτοκαλί ή τι θα φάμε το μεσημέρι, αλλά και μακροπρόθεσμες όπως για παράδειγμα μια οικονομική επένδυση, οι σπουδές μας, η δημιουργία οικογένειας κ.α.

Σε όλες τις περιπτώσεις η διεργασία της λήψης απόφασης περιλαμβάνει την αξιολόγηση από το νοητικό μας όργανο, δηλαδή τον εγκέφαλο, των ερεθισμάτων-πληροφοριών που φθάνουν στην αντίληψή του και το φιλτράρισμα αυτών μέσα από παρελθούσες εμπειρίες και μνήμες καθώς και μέσα από προϋπάρχοντα, εγκατεστημένα νωρίς στη ζωή μας σχήματα και στερεοτυπικά πρότυπα σκέψης.

Αν και τα πρότυπα αυτά μπορεί να εξυπηρετούν σε κάποιες περιπτώσεις και υπό κάποιες συνθήκες, τις περισσότερες φορές επιδρούν αρνητικά στην αξιοπιστία των τελικών μας αποφάσεων. Διάφορες πεποιθήσεις και ιδέες που έχουμε σχηματίσει για διάφορους τομείς του κόσμου γύρω μας ενδέχεται να βασίζονται σε εσφαλμένη επεξεργασία κάποιων κομματιών του, η οποία κατά το πλείστον γίνεται ασυνείδητα.

Ακολουθεί αναφορά στις σχετικές γνωσιακές προκαταλήψεις

Η ενοχή λόγω συσχέτισης μπορεί μερικές φορές να είναι επίσης ένας τύπος πλάνης ad hominem, εάν το επιχείρημα επιτίθεται σε ένα άτομο λόγω της ομοιότητας μεταξύ των απόψεων κάποιου που κάνει ένα επιχείρημα και άλλων υποστηρικτών του επιχειρήματος.

Αυτή η μορφή του επιχειρήματος έχει ως εξής:

• Η Ομάδα Α υποβάλλει μια συγκεκριμένη αξίωση.

• Η Ομάδα Β, η οποία αντιμετωπίζεται αρνητικά από τον παραλήπτη, υποβάλλει την ίδια αξίωση με την Ομάδα Α.

• Επομένως, η Ομάδα Α αντιμετωπίζεται από τον παραλήπτη της αξίωσης ως συσχετισμένη με την Ομάδα Β, και κληρονομεί πόσο αρνητικά προβάλλεται.

Φαινόμενο «αβεβαιότητας» Ambiguity effect Η τάση του ατόμου να αποφεύγει επιλογές για τις οποίες λείπουν πληροφορίες κάνοντας αβέβαιο το αποτέλεσμα

Προδιάθεση προσοχής Attentional bias Η τάση του ατόμου να στρέφει την προσοχή του σε συγκεκριμένα ερεθίσματα (συνήθως με συναισθηματικό ή απειλητικό περιεχόμενο) του περιβάλλοντος αγνοώντας τα υπόλοιπα.

Φαινόμενο Διαθεσιμότητας Availability heuristic Η τάση να υπερεκτιμάται η πιθανότητα να συμβούν γεγονότα με μεγαλύτερη διαθεσιμότητα στη μνήμη, δηλαδή γεγονότα που μπορούμε ευκολότερα να φέρουμε στο νου μας. Σχετικός είναι και ο «καταρράκτης διαθεσιμότητας» Availability cascade . Σχετίζεται με την αύξηση της διαθεσιμότητας στη μνήμη ορισμένων πληροφοριών μέσω της συνεχούς επανάληψής τους. Ο συνδυασμός των δύο αυτών φαινομένων ουσιαστικά μπορεί να αποδοθεί με τη φράση «επανέλαβε κάτι αρκετά και θα γίνει πραγματικότητα»!

«Τυφλό σημείο» Bias blind spot Η τάση να θεωρούμε τον εαυτό μας λιγότερο προκατειλημμένο από τους γύρω μας

Προδιάθεση επιβεβαίωσης Confirmation bias Η τάση να ερμηνεύουμε ερεθίσματα βάσει των προσχηματισμένων πεποιθήσεών μας ώστε να τις επιβεβαιώνουμε.

Αγνοώντας τις πιθανότητες Neglect of probability Η τάση να αγνοούμε τις υπάρχουσες πιθανότητες κατά την αξιολόγηση μιας αβέβαιας κατάστασης π.χ. φοβόμαστε περισσότερο τα αεροπλάνα από τα αυτοκίνητα, ενώ η πιθανότητα ατυχήματος με τα δεύτερα είναι μεγαλύτερη

Προδιάθεση αρνητικότητας Negativity bias Η τάση να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και να θεωρούμε σημαντικότερες αρνητικές πληροφορίες/ερεθίσματα από τα θετικά. Εξελικτικά η προδιάθεση αυτή ερμηνεύεται ως μια προσπάθεια αυτοπροστασίας από τις πιθανές συνέπειες των αρνητικών γεγονότων

Προδιάθεση αντίδρασης Reactance Η τάση να πράττουμε το αντίθετο από αυτό που οι άλλοι μας συμβουλεύουν, μας προτρέπουν, μας εντέλλουν ερμηνεύοντάς το ως προσπάθεια καταστρατήγησης της ελευθερίας γνώμης/επιλογής μας. Συχνή στην παιδική ηλικία …και όχι μόνο!

Επιλεκτική στατιστική Selection bias Ανάλογα με τον τρόπο επιλογής του δείγματος μιας έρευνας ή δημοσκόπησης, τα αποτελέσματα τείνουν να διαφέρουν

Texas sharpshooter fallacy Η εύρεση ομοιοτήτων σε άσχετες μεταξύ τους πληροφορίες και η χρήση τους για την ανάδειξη της ύπαρξης επαναλαμβανόμενων προτύπων

Φαινόμενο ψευδούς ομοφωνίας False-consensus effect Η τάση του ατόμου να υπερεκτιμά το πόσο οι άλλοι συμφωνούν μαζί του

Επίδραση πλαισίου Framing effect Η καθοδήγηση σε διαφορετικά συμπεράσματα για την ίδια πληροφορία, αναλόγως με τον τρόπο παρουσίασής της

Η «πλάνη του τζογαδόρου» Gambler’s fallacy Η τάση να πιστεύουμε ότι οι μελλοντικές πιθανότητες επηρεάζονται από γεγονότα του παρελθόντος. Λανθασμένη στατιστική θεώρηση του τύπου: «Αφού επί 5 συνεχόμενες φορές έριξα τα ζάρια και ήρθε κορώνα, η πιθανότητα να έρθει γράμματα την έκτη φορά είναι μεγαλύτερη»

Προδιάθεση ψευδοβεβαιότητας Pseudocertainty effect Η τάση να μειώνουμε τις επιλογές με ρίσκο όταν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι θετικό, ενώ να προβαίνουμε σε επιλογές μεγαλύτερου ρίσκου όταν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι αρνητικό

Φαινόμενο «Μετά Χριστόν προφήτης» (Hindsight bias) Η τάση να θεωρούμε ότι προβλέψαμε την έκβαση κάποιων γεγονότων χρονικά κρίνοντας όταν αυτά ήδη έχουν συμβεί

Φαινόμενο «status quo» (Status quo bias) Η τάση να θέλουμε τα πράγματα να μείνουν ίδια και απαράλλαχτα ή αλλιώς να προτιμώνται υπάρχουσες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές δομές ασχέτως με τη λειτουργικότητά τους και σε βάρος εναλλακτικών επιλογών που θα ήταν ενδεχομένως επωφελείς για το σύνολο

Φαινόμενο εχθρικών μίντια Hostile media effect Η τάση να θεωρούμε τα ΜΜΕ ως προκατειλημμένα ανάλογα την κομματική ή οπαδική προτίμηση του καθενός. Για παράδειγμα ένας δεξιός μπορεί να «βλέπει» ότι μια παραδοσιακά φιλοκυβερνητική εφημερίδα αρχίζει και «κλείνει το μάτι» προς πιο κεντροαριστερές κατευθύνσεις, ενώ αντίθετα ένας αριστερός την ίδια χρονική στιγμή «βλέπει» ότι «η στήριξη του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος είναι μεγαλύτερη από ποτέ».

«Ψυχολογία του όχλου» (Herd Instinct) Η τάση του ατόμου να υιοθετεί τις γνώμες και να ακολουθεί τις συμπεριφορές των πολλών

Ψευδαίσθηση ελέγχου Illusion of control Η τάση να υπερεκτιμάται ο βαθμός ελέγχου ή επιρροής του ατόμου σε εξωτερικά γεγονότα

Ψευδής συσχέτιση Illusory correlation Η λανθασμένη εκτίμηση ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ δύο άσχετων γεγονότων

Πλάνη σχεδιασμού Planning fallacy Η τάση να υποεκτιμάται ο χρόνος ολοκλήρωσης ενός έργου

Φαινόμενο παράλειψης Omission bias Η τάση να κρίνουμε βλαπτικές πράξεις ως χειρότερες από παραλείψεις με παρόμοιο βλαπτικό αποτέλεσμα

Στρουθοκαμηλισμός Ostrich effect Η τάση να κάνουμε τα στραβά μάτια ή να αγνοούμε μια φανερά αρνητική κατάσταση!

Pareidolia Το φαινόμενο της ερμηνείας ενός τυχαίου ερεθίσματος ως συγκεκριμένο και σημαντικό π.χ. η αντίληψη εικόνων ή προσώπων στο σχήμα ενός σύννεφου ή η αντίληψη «κρυφών» ακουστικών μηνυμάτων σε δίσκους βινυλίου που παίζονται ανάποδα!

Κοινωνικού τύπου Γνωσιακές Προκαταλήψεις (Social Biases)

Στη συνέχεια αναφέρονται κοινωνικού τύπου γνωσιακές προκαταλήψεις. Στην πραγματικότητα και οι κοινωνικού τύπου προδιαθέσεις έχουν πολύ να κάνουν και με τις πεποιθήσεις μας, ενώ περιλαμβάνουν και τη διαδικασία λήψης απόφασης. Επιπλέον η ύπαρξη ή όχι μνημονικών αδυναμιών επίσης επηρεάζει τη λήψη μιας απόφασης. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η κατηγοριοποίηση στις γνωσιακές προκαταλήψεις όπως παρουσιάζονται δεν είναι αυστηρή και απλώς εξυπηρετεί περισσότερο τη δική μας κατανόηση. Έτσι κάποιες γνωσιακές προκαταλήψεις αναφέρονται ξανά παρακάτω καθώς έχουν και μια κοινωνική διάσταση.

Μια απόπειρα ορισμού τους θα μπορούσε να είναι : Προκατειλημμένες στάσεις, πεποιθήσεις απέναντι σε συγκεκριμένες κοινωνικές, πολιτιστικές, πολιτικές ομάδες, θρησκείες, φυλές, φύλα συμπεριλαμβανομένου και τη συνειδητή ή ασυνείδητη έκφραση αυτών στον προφορικό και γραπτό λόγο. Και μόνο μια απλή αντιπαραβολή του ορισμού αυτού με συμβάντα και εμπειρίες της καθημερινότητας είναι αρκετή για να μας υποψιάσει περί του συμπεράσματος στο οποίο καταλήγουν έρευνες του κλάδου της κοινωνικής ψυχολογίας: ότι κοινωνικές γνωσιακές προκαταλήψεις διαχρονικά αποτρέπουν την αμοιβαία επωφελή αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων!

Ακολουθεί μια σύντομη αναφορά στις κυριότερες από αυτές.

«Ψυχολογία του όχλου» (Herd Instinct) Η τάση του ατόμου να υιοθετεί τις γνώμες και να ακολουθεί τις συμπεριφορές των πολλών

Προδιάθεση υπέρ των «δικών μας» (Ingroup bias) Η τάση να επιδεικνύεται ευνοϊκή αντιμετώπιση σε άτομα που θεωρούμε δικά μας, του κύκλου μας, της ομάδας στην οποία ανήκουμε

Φαινόμενο Dunning–Kruger (Dunning–Kruger effect) Όταν μη ικανοί άνθρωποι φέρουν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους, ενώ ικανοί έχουν την τάση να υποτιμούν τις δυνατότητές τους. Στην πρώτη περίπτωση αυτό συμβαίνει γιατί απουσιάζει η ικανότητα διάκρισης μεταξύ ικανότητας και ανικανότητας στους μη ικανούς ανθρώπους. Παρουσιάζει ομοιότητες και με το φαινόμενο της «απατηλής υπεροχής» (Illusory superiority)

Προκατάληψη ενός δίκαιου κόσμου («θείας δίκης»;) (Just-world phenomenon) Η τάση για πίστη σε ένα δίκαιο κόσμο όπου κάποια στιγμή οι άδικοι θα πάθουν ό,τι αξίζουν

Φαινόμενο «status quo» (Status quo bias)

Προδιάθεση ψευδούς συναίνεσης (False consensus effect)

Προδιάθεση προβολής (Projection bias) Η τάση του ατόμου να θεωρεί ασυνείδητα ότι οι άλλοι μοιράζονται μαζί του σκέψεις, απόψεις, αξίες, συναισθήματα

Forer effect Η τάση του ατόμου να δίνει υψηλή αξιοπιστία σε περιγραφές της προσωπικότητάς του που αφορούν υποτιθέμενα το ίδιο, ενώ στην πραγματικότητα είναι ασαφείς και γενικές και δύναται να ισχύουν για πολύ κόσμο π.χ. ωροσκόπια

«Ύστατο» σφάλμα απόδοσης (Ultimate attribution error) Όταν εσφαλμένα αποδίδουμε κάποιο χαρακτηριστικό σε ένα σύνολο ατόμων αντί να εξατομικεύουμε για κάθε άτομο ξεχωριστά

Θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης (Fundamental attribution error) Η τάση του ατόμου να δίνει υπερβολική έμφαση σε εξηγήσεις βάσει χαρακτήρα για συμπεριφορές που παρατηρεί σε άλλους και να υποτιμά την επίδραση των καταστάσεων και συνθηκών κάτω από τις οποίες συμβαίνουν οι συμπεριφορές αυτές. Ακριβώς το αντίστροφο έχει την τάση να κάνει για δικές του συμπεριφορές! Για παράδειγμα μπορεί να κρίνουμε τους άλλους ως μη ηθικούς ή λαμόγια όταν χρησιμοποιούν κάποιο «βύσμα», αλλά όταν το βύσμα παρουσιαστεί σε μας το εκμεταλλευόμαστε εκλογικεύοντας με ποικίλους καταστασιακούς τρόπους (π.χ. έχω ανάγκη)

(Halo effect) Η τάση να κρίνουμε τους ανθρώπους βάσει επιφανειακών εντυπώσεων που έχουμε αποκομίσει από αυτούς π.χ. ένα ωραίο ντύσιμο

«Ηθική τύχη» (Moral luck) Η τάση του ατόμου να αποδίδει υψηλό ή χαμηλό ηθικό φρόνημα αναλόγως με το αποτέλεσμα μιας πράξης και όχι αναλόγως της πρόθεσης

Ψευδαίσθηση διαφάνειας (Illusion of transparency) Όταν υπερεκτιμάμε το πόσο μας γνωρίζουν οι άλλοι, αλλά και το πόσο εμείς γνωρίζουμε τους άλλους.

Επίσης,

Οι κυριότερες γνωσιακές προκαταλήψεις:

1. Φαινόμενο αβεβαιότητας (Ambiguity effect): η τάση του ατόμου να αποφεύγει επιλογές για τις οποίες λείπουν πληροφορίες κάνοντας αβέβαιο το αποτέλεσμα
2. Προδιάθεση προσοχής (Attentional bias): η τάση του ατόμου να στρέφει την προσοχή του σε συγκεκριμένα ερεθίσματα (συνήθως με συναισθηματικό ή απειλητικό περιεχόμενο) του περιβάλλοντος αγνοώντας τα υπόλοιπα.
3. Φαινόμενο Διαθεσιμότητας (Availability heuristic): η τάση να υπερεκτιμάται η πιθανότητα να συμβούν γεγονότα με μεγαλύτερη διαθεσιμότητα στη μνήμη, δηλαδή γεγονότα που μπορούμε ευκολότερα να φέρουμε στο νου μας. Σχετικός είναι και ο «καταρράκτης διαθεσιμότητας» (Availability cascade). Σχετίζεται με την αύξηση της διαθεσιμότητας στη μνήμη ορισμένων πληροφοριών μέσω της συνεχούς επανάληψής τους. Ο συνδυασμός των δύο αυτών φαινομένων ουσιαστικά μπορεί να αποδοθεί με τη φράση «επανέλαβε κάτι αρκετά και θα γίνει πραγματικότητα».
4. Τυφλό σημείο (Bias blind spot): η τάση να θεωρούμε τον εαυτό μας λιγότερο προκατειλημμένο από τους γύρω μας.
5. Προδιάθεση επιβεβαίωσης (Confirmation bias): η τάση να ερμηνεύουμε ερεθίσματα βάσει των προσχηματισμένων πεποιθήσεών μας ώστε να τις επιβεβαιώνουμε.
6. Αβλεψία των πιθανοτήτων (Neglect of probability): η τάση να αγνοούμε τις υπάρχουσες πιθανότητες κατά την αξιολόγηση μιας αβέβαιης κατάστασης π.χ. φοβόμαστε περισσότερο τα αεροπλάνα από τα αυτοκίνητα, ενώ η πιθανότητα ατυχήματος με τα δεύτερα είναι μεγαλύτερη.
7. Προδιάθεση αρνητικότητας (Negativity bias): η τάση να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και να θεωρούμε σημαντικότερες αρνητικές πληροφορίες/ερεθίσματα από τα θετικά. Εξελικτικά η προδιάθεση αυτή ερμηνεύεται ως μια προσπάθεια αυτοπροστασίας από τις πιθανές συνέπειες των αρνητικών γεγονότων.
8. Προδιάθεση αντίδρασης (Reactance): η τάση να πράττουμε το αντίθετο από αυτό που οι άλλοι μας συμβουλεύουν, μας προτρέπουν, ερμηνεύοντάς το ως προσπάθεια καταστρατήγησης της ελευθερίας μας.
9. Επιλεκτική στατιστική (Selection bias): ανάλογα με τον τρόπο επιλογής του δείγματος μιας έρευνας ή δημοσκόπησης,τα αποτελέσματα τείνουν να διαφέρουν
10. Texas sharpshooter fallacy: η εύρεση ομοιοτήτων σε άσχετες μεταξύ τους πληροφορίες και η χρήση τους για την ανάδειξη της ύπαρξης επαναλαμβανόμενων προτύπων.
11. Φαινόμενο ψευδούς ομοφωνίας (False-consensus effect): η τάση του ατόμου να υπερεκτιμά το πόσο οι άλλοι συμφωνούν μαζί του
12. Επίδραση πλαισίου (Framing effect): η καθοδήγηση σε διαφορετικά συμπεράσματα με βάση την ίδια πληροφορία, αναλόγως με τον τρόπο παρουσίασής της
13. Η πλάνη του τζογαδόρου (Gambler’s fallacy): η τάση να πιστεύουμε ότι οι μελλοντικές πιθανότητες επηρεάζονται από γεγονότα του παρελθόντος. Λανθασμένη στατιστική θεώρηση του τύπου : «Αφού επί 7 συνεχόμενες φορές έριξα το νόμισμα και ήρθε κορώνα, η πιθανότητα να έρθει γράμματα την έκτη φορά είναι μεγαλύτερη»
14. Προδιάθεση ψευδοβεβαιότητας (Pseudocertainty effect): η τάση να μειώνουμε τις επιλογές με ρίσκο όταν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι θετικό, ενώ να προβαίνουμε σε επιλογές μεγαλύτερου ρίσκου όταν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι αρνητικό.
15. Φαινόμενο Μετά Χριστόν προφήτης (Hindsight bias): η τάση να θεωρούμε ότι προβλέψαμε την έκβαση κάποιων γεγονότων, χρονικά κρίνοντας όταν αυτά ήδη έχουν συμβεί
16. Φαινόμενο status quo (Status quo bias): η τάση να θέλουμε τα πράγματα να μείνουν ίδια και απαράλλαχτα ή αλλιώς να προτιμώνται υπάρχουσες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές δομές ασχέτως με τη λειτουργικότητά τους και σε βάρος εναλλακτικών επιλογών.
17. Φαινόμενο εχθρικών μέσων ενημέρωσης (Hostile media effect): η τάση να θεωρούμε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ως προκατειλημμένα ανάλογα την κομματική προτίμηση του καθενός.
18. Ένστικτο της αγέλης (Ψυχολογία του όχλου) (Herd Instinct): η τάση του ατόμου να υιοθετεί τις γνώμες και να ακολουθεί τις συμπεριφορές των πολλών.
19. Ψευδαίσθηση ελέγχου (Illusion of control): η τάση να υπερεκτιμάται ο βαθμός ελέγχου ή επιρροής του ατόμου σε εξωτερικά γεγονότα
20. Ψευδής συσχέτιση (Illusory correlation): η λανθασμένη εκτίμηση ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ δύο άσχετων γεγονότων
21. Πλάνη σχεδιασμού (Planning fallacy): η τάση να υποεκτιμάται ο χρόνος ολοκλήρωσης ενός έργου
22. Φαινόμενο παράλειψης (Omission bias): η τάση να κρίνουμε βλαπτικές πράξεις ως χειρότερες από παραλείψεις με παρόμοιο βλαπτικό αποτέλεσμα
23. Στρουθοκαμηλισμός (Ostrich effect): η τάση να κάνουμε τα στραβά μάτια ή να αγνοούμε μια φανερά αρνητική κατάσταση.
24. Παρειδωλία (Pareidolia): το ψυχολογικό φαινόμενο κατά το οποίο ένα δυσδιάκριτο ή ασαφές εξωτερικό ερέθισμα εκλαμβάνεται εσφαλμένα ως ευκρινές και πλήρως αναγνωρίσιμο.

Γιατί βλέπουμε αντίσταση στο να κάνουμε αλλαγές στη ζωή μας, ακόμα και όταν αυτές είναι για προσωπικό μας όφελος;

Ο αυξανόμενος ανταγωνισμός έχει αυξήσει την πίεση τόσο στις επιχειρήσεις όσο και στα άτομα για συνεχόμενες προσαρμογές. Όπως η εισαγωγή νέων τεχνολογιών, νέες εξειδικεύσεις και αλλαγή οργανωσιακών δομών. Μελέτες όμως αποδεικνύουν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των προγραμμάτων αλλαγών που επιχειρείται σήμερα αποτυγχάνει. Η κύρια αιτία αποτυχίας εφαρμογής των προγραμμάτων αλλαγής εντοπίζεται στην αντίσταση των ατόμων στις αλλαγές.

Γιατί μεταξύ των άλλων υπάρχει ο φόβος απέναντι σε κάτι άγνωστο – καινούργιο, η ελλιπής πληροφόρηση για την αλλαγή και η συνήθεια. Η επιστήμη όμως εξηγεί με άλλο τρόπο την αντίσταση στις αλλαγές που συναντάμε στη ζωή.

“Δεν είναι ο δυνατότερος των ειδών που επιβιώνει, ούτε ο εξυπνότερος εξ αυτών, αλλά αυτός που προσαρμόζεται καλύτερα στην αλλαγή” -CharlesDarwin

1ον Είναι λόγοι βιολογικοί

Ένας λόγος έχει να κάνει με τη φύση της ανθρώπινης μνήμης και τη σχέση της με τη συνειδητή προσοχή. Υπάρχει ένα είδος μνήμης που ονομάζεται λειτουργική. Μέσω αυτής οι αντιλήψεις και οι ιδέες του ατόμου συγκρίνονται με άλλες πληροφορίες. Η λειτουργική μνήμη ανακαλείται συνήθως όταν το άτομο συναντάει κάτι νέο. Όταν για παράδειγμα ψάχνουμε για ένα νέο αυτοκίνητο και αυτόματα κάνουμε στο μυαλό μας τη σύγκριση των χαρακτηριστικών του με το αυτοκίνητο που χρησιμοποιούμε ήδη, ενεργοποιείται η λειτουργική μας μνήμη.

Αυτό το είδος μνήμης ενεργοποιεί τον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου μας, ένα κομμάτι του εγκεφάλου που είναι πολύ ενεργοβόρο.

Από την άλλη μεριά τα βασικά γάγγλια του εγκεφάλου λειτουργούν σε καταστάσεις ρουτίνας, δηλαδή σε γνωστές δραστηριότητες.

Για να κάνουμε έναν παραλληλισμό με το παράδειγμα του αυτοκινήτου είναι σαν να διαλέγουμε κάποιο μοντέλο που γνωρίζουμε ήδη, χωρίς να δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στο γεγονός, ίσως αργότερα να μη θυμόμαστε καν το πως το διαλέξαμε. Για να λειτουργήσει αυτό το κομμάτι του εγκεφάλου που βρίσκεται κοντά στον φλοιό απαιτείται πολύ λιγότερη ενέργεια σε σχέση με αυτό που απαιτείται για τη λειτουργία της λειτουργικής μνήμης. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι αυτές οι συνδέσεις του εγκεφάλου έχουν γίνει επανειλημμένως με αποτέλεσμα ο εγκέφαλος να έχει εκπαιδευτεί και να τις κάνει σχεδόν αυτόματα.

Τα βασικά γάγγλια λειτουργούν άψογα χωρίς τη συμμετοχή της συνειδητής σκέψης σε οποιαδήποτε κίνηση ρουτίνας. Σε αντίθεση η λειτουργική μνήμη κουράζεται πολύ εύκολα και μπορεί να συγκρατήσει περιορισμένο αριθμό πληροφοριών κάθε φορά. Κάθε ενέργεια λοιπόν που γίνεται επανειλημμένως – σε σημείο που να γίνεται πλέον συνήθεια -τείνει να καταλήγει στα βασικά γάγγλια ώστε να ελευθερωθούν και οι πόροι επεξεργασίας νέων πληροφοριών.

Πολλές από τις καθημερινές μας ενέργειες, το περιεχόμενο της καθημερινής μας ρουτίνας, διαχειρίζεται από τα βασικά γάγγλια. Το να προσπαθήσει κανείς να αλλάξει κάτι στη ρουτίνα αυτή απαιτεί μεγάλη προσπάθεια και κατανάλωση ενέργειας καθώς πρέπει να έχει την προσοχή του συνεχώς στραμμένη εκεί.

Αυτό συνήθως μεταφράζεται ως ένα δυσάρεστο συναίσθημα που μας κάνει να αισθανόμαστε άβολα γι’ αυτό και κάνουμε ό,τι μπορούμε για να αποφύγουμε αυτή την αλλαγή.

Ο Edmund Rolls πρώτος υπέδειξε με πειράματα παράδειγμα τέτοιας συμπεριφοράς στις αρχές του 1980, που επιβεβαιώνουν τη θεωρία που αναφέρουμε παραπάνω, ότι “Οι άνθρωποι δεν αντιστέκονται στην αλλαγή. Αντιστέκονται στο να αλλάξουν.”

2ον Είναι λόγοι που σχετίζονται με τη λειτουργία του εγκεφάλου και προκαλεί στρες.

Ένας άλλος λόγος για τον οποίο η αλλαγή προκαλεί δυσκολία σε όποιον την δοκιμάσει έχει να κάνει με τις βασικές λειτουργίες του εγκεφάλου. Οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι έχουν εξελίξει μια ικανότητα να ανιχνεύουν αυτό που οι νευρολόγοι αποκαλούν «λάθη» δηλαδή αντιληπτές διαφορές ανάμεσα στην πραγματικότητα και το αναμενόμενο.

Για παράδειγμα όταν δώσουμε σε κάποιον μια καραμέλα που κανονικά θα είχε γλυκιά γεύση ενώ αυτή στην πραγματικότητα είναι πικρή, με το που αυτός θα τη δοκιμάσει ο εγκέφαλός του θα σημάνει «λάθος». Αυτό στην πράξη σημαίνει εκπομπή πολύ ισχυρών σημάτων στον εγκέφαλο η οποία είναι πολύ ενεργοβόρα διαδικασία.

Τα σήματα «λάθους» δημιουργούνται από το μέρος του εγκεφάλου που ονομάζεται εμπρόσθιος φλοιός. Βρίσκεται πάνω από τα μάτια και είναι στενά συνδεδεμένος με το τμήμα φόβου του εγκεφάλου το οποίο βρίσκεται σε μία δομή που ονομάζεται αμυγδαλή.

Η αμυγδαλή μαζί με τον εμπρόσθιο φλοιό είναι από τα αρχαιότερα κομμάτια των εγκεφάλων των θηλαστικών, είναι απομεινάρια της εξελικτικής διαδικασίας.

Όταν αυτά τα σημεία ενεργοποιηθούν ξοδεύουν μεταβολική ενέργεια εις βάρος της προμετωπικής περιοχής η οποία προωθεί και υποστηρίζει υψηλότερες διανοητικές λειτουργίες.

Η προμετωπική περιοχή ενώ είναι πολύ εξελιγμένη στον άνθρωπο, δεν υπάρχει σε κατώτερους οργανισμούς.

Όταν λοιπόν εντοπίζεται κάποιο «λάθος» και ο εγκέφαλος αναγκάζεται να λειτουργήσει με την αμυγδαλή, το άτομο γίνεται πιο συναισθηματικό και δρα πιο αυθόρμητα, τα ζωώδη ένστικτά του βγαίνουν στην επιφάνεια.

Για να μπορέσει κανείς να ελέγξει αυτή τη διαδικασία και να μην επηρεαστεί από τα συναισθήματα και τα ένστικτά του απαιτείται πολύ δυνατή θέληση. Το να προσπαθήσει κανείς να αλλάξει τη συμπεριφορά κάποιου, ακόμα και με την καλύτερη αιτιολόγηση, θα προκαλέσει σε αυτόν δυσαρέσκεια-δυσκολία.

Ο εγκέφαλος στέλνει πολύ ισχυρά μηνύματα ότι κάτι πάει λάθος και η ικανότητα για αναλυτικότερη και πιο καθαρή σκέψη μειώνεται. Η αλλαγή από μόνη της λοιπόν προκαλεί στρες.

Καθημερινή συσχέτιση

Μετά από αυτή τη βιολογική προσέγγιση που μελετάει ουσιαστικά το πώς είναι φτιαγμένος να αντιδρά σε οποιαδήποτε αλλαγή ο άνθρωπος, ας εξετάσουμε την ειδική περίπτωση της αλλαγής στην καθημερινότητα.

Είναι στη φύση του ανθρώπου να προτιμάει τη σταθερότητα και ό,τι είναι προβλέψιμο στην προσωπική αλλά και την επαγγελματική του ζωή, μέχρι τουλάχιστον να γίνει αντιληπτό από τον ίδιο το κέρδος που θα έχει από την όποια αλλαγή.

Αν αυτό το κέρδος αξίζει το επικείμενο ρίσκο και τις υποθάλπτουσες απειλές τότε το προσωπικό συμφέρον προστάζει τη συμφωνία στην αλλαγή.

Σπάνια η αντίσταση στην αλλαγή είναι παράλογη στο μυαλό του ατόμου, η συμπεριφορά του εκείνη τη στιγμή είναι απόλυτα δικαιολογημένη. Ίσα ίσα από τη δική του οπτική γωνία η προτεινόμενη αλλαγή πλήττει τα συμφέροντά του. Άλλωστε η έκφραση ότι «ο άνθρωπος δεν αλλάζει» δεν έχει βγει τυχαία.

Δεν είναι δείγμα υγείας το να είμαστε προσαρμοσμένοι σε μία βαθιά άρρωστη κοινωνία

«Αν αφαιρέσεις την αγάπη, η γη είναι ένας τάφος» -Robert Browning

Η αγάπη και ο φόβος είναι οι δύο θεμελιώδεις εκφράσεις του ανθρώπινου πνεύματος, είναι καταστάσεις συνειδητότητας, και δεν μπορούν ποτέ να συνυπάρξουν. Στο φόντο της αγάπης εμφανίζονται και εξαφανίζονται τα πάντα. Η αλήθεια είναι το τραγούδι του φωτός της αγάπης. Η αυταπάτη είναι η κραυγή του σκοταδιού του φόβου.

Ζούμε σε μία εποχή ραγδαίων αλλαγών και αναταραχών σε ολόκληρο τον πλανήτη. Υπάρχουν δυνάμεις που θέλουν να οδηγήσουν τις κοινωνίες σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις, για να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα, επειδή οι κοινωνίες είναι οι θερμοκοιτίδες της βελτίωσης και της διεύρυνσης της ανθρώπινης συνειδητότητας.

Ο κόσμος μας έχει μετατραπεί σε μία αρένα συγκρούσεων ανάμεσα σε αντίπαλα στρατόπεδα, όπου κάθε σεβασμός για τη ζωή και την ελεύθερη επιλογή έχει χαθεί. Χρησιμοποιείται κάθε τρόπος για να αιχμαλωτιστεί η προσοχή μας έτσι ώστε να αποφασίζουμε και να ενεργούμε βάσει του φόβου, της ανασφάλειας, της έλλειψης και του άγχους. Κι έτσι γινόμαστε εύκολα θύματα στα συστήματα χειραγώγησης που σαν στόχο τους έχουν, δημιουργώντας σύγχυση, τον έλεγχο πάνω στη ζωή μας. Και πολλές φορές νιώθουμε σαν μαριονέτες που κρυμμένα χέρια κινούν τα νήματά μας και μας κατευθύνουν σ’ ένα θολό, ψεύτικο τοπίο. Νιώθουμε πως δεν υπάρχει διέξοδος, πως δεν έχουμε επιλογές, νιώθουμε εγκλωβισμένοι, μόνοι και χαμένοι…

Δεν είναι δείγμα υγείας το να είμαστε προσαρμοσμένοι σε μία βαθιά άρρωστη κοινωνία.

Η τελευταία χρονιά ήταν μία χρονιά «δράματος» κατά τη διάρκεια του οποίου όλοι πιαστήκαμε, περισσότερο ή λιγότερο, στα δίχτυα της συλλογικής παράνοιας, αφήνοντας στο περιθώριο την προσωπική μας ζωή και εξέλιξη.

Νιώθω πως τώρα, περισσότερο από ποτέ, είναι επιτακτική η ανάγκη να στραφούμε μέσα μας και να ρίξουμε φως στις επιταγές της καρδιάς και της ψυχής μας που «στραγγαλίζονται» από την ανησυχία, την αβεβαιότητα και τον φόβο, ιδιότητες ξένες προς την αγάπη. Είναι επιτακτική ανάγκη να βρούμε την αλήθεια μέσα μας, που θα μας καθοδηγήσει με ασφάλεια μέσα από τους ωκεανούς της υποκρισίας και της εξαπάτησης. Χρειάζεται να στρέψουμε την πρόθεση και την εστίασή μας σ’ αυτά που μας ενδυναμώνουν και δίνουν νόημα στη ζωή μας. Χρειάζεται να συνειδητοποιήσουμε πως είμαστε αφέντες της μοίρας μας και να θυμόμαστε ότι κάθε εξωτερική αλλαγή ξεκινά από μία εσωτερική αλλαγή. Και εμείς είμαστε αποκλειστικά υπεύθυνοι γι' αυτή την αλλαγή. Η αλλαγή ξεκινά με την δημιουργία ενός οράματος, ξεκινά από την φαντασία μας.

Η αγάπη είναι ο συμπαντικός νόμος και η φαντασία είναι ο τρόπος του σύμπαντος να επικοινωνήσει μαζί μας. Ας οραματιστούμε, λοιπόν, έναν νέο, καλύτερο τρόπο για να ζήσουμε. Δεν υπάρχει τίποτα αδύνατο για τη φαντασία. Κι αν δεν ελέγχουμε εμείς οι ίδιοι το μυαλό και τη φαντασία μας, θα το κάνουν άλλοι για μας…

Που πάει αυτή η σχέση;

Ο προσδιορισμός μιας σχέσης έχει να κάνει με την αποσαφήνιση των αναγκών, των επιθυμιών και των ορίων μας, Μια τέτοια συζήτηση είναι απλώς ένας τρόπος και για τους δύο ανθρώπους να βρεθούν στην ίδια σελίδα σχετικά με το πώς βλέπουν τη σχέση και ποιες είναι οι προσδοκίες γύρω από τη δέσμευση, την αποκλειστικότητα και τη συναισθηματική επένδυση.

Είναι σημαντικό ότι το πώς κάποιος επιλέγει να ορίσει μια σχέση εξαρτάται από το άτομο. Πολιτισμικά λαμβάνουμε συχνά σιωπηρά ή ρητά μηνύματα ότι οι σχέσεις υποτίθεται ότι πρέπει να είναι μακροχρόνιες και μονογαμικές, αλλά αυτή η φόρμουλα δεν λειτουργεί πάντα για όλους – και ο ορισμός της σχέσης δεν έχει να κάνει μόνο με την προσπάθεια να σπρώξουμε τη συγκεκριμένη σχέση σας σε αυτό το καλούπι. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι επαναπροσδιορίζουν το πώς τους φαίνονται οι σχέσεις και δημιουργούν συμφωνίες που πραγματικά έχουν νόημα για τις ανάγκες τους.

Οι μακροχρόνιες, μονογαμικές σχέσεις είναι δύσκολες και δεν είναι πάντα αυτό που χρειάζονται όλοι. Αν είστε ευχαριστημένοι με το πού βρίσκεστε, μην αφήνετε τους άλλους να σας πουν ότι δεν είναι εντάξει.

Μια συζήτηση ορισμού της σχέσης μπορεί να είναι δύο άνθρωποι που συμφωνούν ότι θέλουν να υπάρχει αποκλειστικότητα, να συνεχίσουν να βγαίνουν περιστασιακά, να συνεχίσουν να κάνουν παρέα μόνο ως φίλοι με οφέλη ή οτιδήποτε άλλο ταιριάζει στο πώς αισθάνεστε. Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι πρόκειται για μια αμοιβαία κατανόηση.

Είναι επίσης σημαντικό να απολαμβάνετε το σημείο στο οποίο βρίσκεστε σε μια σχέση και να ζείτε τη στιγμή. Κάποιες φορές χρειάζεται αναπροσαρμογή καθώς προχωράμε. Ακόμα κι αν οι ταμπέλες δεν είναι το φόρτε σας, όμως, η εξάσκηση της ανοιχτής επικοινωνίας και η ευαισθησία στο πώς αισθάνεται ο καθένας σας καθ’ όλη τη διάρκεια της σχέσης είναι το κλειδί για να διατηρηθεί υγιής και για τα δύο μέρη.

Τώρα, η προσέγγιση της συγκεκριμένης συζήτησης μπορεί να απαιτεί κάποια δεξιότητα. Η αρχή είναι πάντα δύσκολη, το ίδιο και η νοητική προετοιμασία του εαυτού σας για το ότι μπορεί να μη σας αρέσει ο τρόπος με τον οποίο θα τελειώσει η συζήτηση. Αλλά παρέχει μια αίσθηση διαύγειας που μπορεί να είναι απαραίτητη για τη συνέχιση μιας σχέσης.

Πώς να ορίσουμε τη σχέση όταν νιώσουμε έτοιμοι

1. Πρώτον, εκτιμήστε πού βρίσκεστε στη σχέση

Ρωτήστε τον εαυτό σας πώς σας κάνει να αισθάνεστε: Είστε ευτυχισμένοι ή έχετε συνεχώς άγχος για το πού βρίσκεστε με αυτό το άτομο; Συνήθως, οι άνθρωποι θέλουν να κάνουν αυτές τις συζητήσεις επειδή αισθάνονται στάσιμοι, και αν αισθάνεστε κολλημένοι και στάσιμοι, τότε αυτό σημαίνει ότι κάτι χρειάζεται να εξελιχθεί.

2. Στη συνέχεια, αξιολογήστε τι θέλετε

Αφού σκεφτείτε γιατί νιώθετε την ανάγκη γι’ αυτή τη συζήτηση, ρωτήστε τον εαυτό σας τι είναι αυτό που θέλετε. Τι είναι αυτό που τελικά θέλετε από τη συγκεκριμένη σχέση; Μόλις απαντήσετε σε αυτές τις ερωτήσεις για τον εαυτό σας, τότε θα ξέρετε τι να ρωτήσετε το άλλο άτομο.

3. Προετοιμάστε τον εαυτό σας για το τι μπορεί να πει και πώς θα αντιδράσετε

Για παράδειγμα, μπορεί να θέλετε να προτείνετε να έχετε μια μονογαμική σχέση και το άτομο μπορεί να σας αποκαλύψει ότι δεν του αρέσει η ιδέα. Να είστε έτοιμοι να αποφασίσετε τι θα σημαίνει αυτό για εσάς και ποια θα είναι τα επόμενα βήματά σας, αν τα οράματά σας για τη σχέση δεν ευθυγραμμίζονται.

4. Προσέξτε τον τρόπο με τον οποίο ξεκινάτε τη συζήτηση

Μην κάνετε μια επίσημη ανακοίνωση χρησιμοποιώντας μια τετριμμένη φράση όπως: «Πρέπει να μιλήσουμε». Ακόμα κι αν έχετε προγραμματίσει πότε θέλετε να κάνετε τη συζήτηση, είναι σημαντικό να την κάνετε να κυλήσει φυσικά όπως κάθε άλλη. Αν πιέζετε πολύ ή τη «στήσετε» ως πιθανή αντιπαράθεση, το άτομο μπορεί να νιώσει ότι απειλείται και να τρέξει προς την αντίθετη κατεύθυνση.

5. Μιλήστε για εσάς, όχι για λογαριασμό του άλλου

Για παράδειγμα, «Μου αρέσεις», «Μου αρέσει να περνάω χρόνο μαζί σου» ή «Θα ήθελα να περνάω περισσότερο χρόνο μαζί σου. Εσύ τι λες;» Αυτό πιθανώς να είναι δύσκολο, επειδή απαιτεί ένα ορισμένο επίπεδο έκθεσης, αλλά δίνει έμφαση στα δικά σας συναισθήματα και δίνει χώρο στο άλλο άτομο να απαντήσει. Το πώς θα ανταποκριθεί η άλλη πλευρά είναι εκτός του δικού σας ελέγχου.

Ο μάγος

-Δάσκαλε, γιατί δεν είμαστε μάγοι;

-Γιατί έτσι σε δίδαξαν να μην είσαι.

Γεννήθηκες μάγος και σε έκαναν άνθρωπο.

Όταν ήσουν παιδί, περνούσες τον πόνο στο χτυπημένο χέρι όχι με φάρμακα, αλλά με ένα φιλί της μαμάς στην πληγή.

Ήξερες τι ήθελες και ποιος είναι ο προορισμός σου, μέχρι που σου είπαν ότι αυτό δεν βγάζει πολλά λεφτά και δεν είναι για τον γιο του τάδε μπαμπά σου.

Ανακάλυπτες κάθε μέρα τη μαγεία της ζωής σε όλες της τις διαστάσεις της, μέχρι που σου έβαλαν όρια για το τι μπορείς να ανακαλύπτεις.

Ήταν ένα η γύμνια σου με τη φύση, μέχρι που σου έβαλαν την αμαρτία.

Αναπτυσσόσουν με το γέλιο, μέχρι που σε πότισαν με λύπη.

Οι άθλοι σου ήταν καταπληκτικοί σαν παιδί, μέχρι που σου έσπειραν το φόβο.

Ζούσες τη μαγεία, την κάθε στιγμή, μέχρι που σου είπαν ότι αυτό είναι φαντασία και δεν θα σου χρησιμέψει πουθενά.

Το άτομο που έγινα, το οφείλω στους ανθρώπους που γνώρισα. - Τους ευγνωμονώ γι’ αυτό

Το άτομο που έγινα, το οφείλω στους ανθρώπους που γνώρισα.
Τους ευγνωμονώ γι’ αυτό.

Γνώρισα τους γονείς μου, που μου έδωσαν την αγάπη και μου δίδαξαν τη δύναμη. Μου έδωσαν όμως και τα όριά μου και τα περιοριστικά πιστεύω που με προσδιόρισαν ως προσωπικότητα.
Έμαθα έτσι τους τοίχους που έπρεπε να ρίξω στη ζωή μου χρησιμοποιώντας τα όπλα που μου χάρισαν.
Τους ευγνωμονώ γι’ αυτό.

Γνώρισα τους φίλους μου, που μου έδωσαν τη ζεστασιά της αποδοχής τους, αλλά και την προδοσία του ψεύτικου χαμόγελου και με βοήθησαν έτσι να γνωρίσω τον εαυτό μου.
Τους ευγνωμονώ γι’ αυτό.

Γνώρισα τα ταίρια μου που με μύησαν στον έρωτα, αλλά και στο θάνατο της καρδιάς και έτσι έμαθα να αγαπώ τον εαυτό μου.
Τους ευγνωμονώ γι’ αυτό.

Γνώρισα τους συναδέλφους μου που ήπιαμε, γελάσαμε, βάλαμε πλάτη ο ένας στον άλλο, αλλά και με μαχαίρωσαν πισώπλατα στη δύσκολη στιγμή και έτσι έμαθα τους ανθρώπους.
Τους ευγνωμονώ γι’ αυτό.

Γνώρισα τον περαστικό, τον συνοδοιπόρο, το γείτονα, τον άνθρωπο της διπλανής πόρτας και κάναμε γλέντια τρελά και μετά δεν ξαναβρεθήκαμε ποτέ και έτσι έμαθα να εκτιμώ την κάθε μου στιγμή γιατί δεν θα ξανάρθει ίδια ποτέ.
Τους ευγνωμονώ γι’ αυτό.

Γνώρισα και γνωρίζω συνέχεια ανθρώπους και έτσι μαθαίνω εμένα, γιατί αυτά που μου κάνανε τα κάνω και εγώ.
Σας ευγνωμονώ γι’ αυτό.

Δεν θα σου πω για “πάντα”. Μα πάντα θα σου λέω “αύριο”

Πόσο θέλω να πάρω την θλίψη από τα μάτια σου.

Υπάρχουν στιγμές που σκοτεινιάζει το βλέμμα σου και τα χείλη σου σφίγγονται για να μην βγει από το στόμα σου η κραυγή της ψυχής σου.
Ίσως να φοβάσαι τα λόγια που θα ξεστομίσει γιατί οι αλήθειες πάντα πονάνε.
Ξέρεις όμως κάπως έτσι έρχεται η λύτρωση.

Ούρλιαξε, κλάψε, φώναξε, εγώ θα είμαι εκεί αν θες, να σε πάρω αγκαλιά να σε κανακέψω σαν μικρό παιδί.

Το κάθε δάκρυ σου θα το φιλώ και θα το κάνω χαρά.
Το κάθε χάδι μου θα είναι βάλσαμο στις πληγές σου.
Ξέρω πως είναι να πονάς, αλλά ο πόνος όταν μοιράζεται είναι πιο ελαφρύς.
Βλέπεις κι εσύ τον ίδιο ρόλο παίζεις στη ζωή μου. Είσαι το δικό μου γιατρικό.
Γιατί κι εγώ μέσα από σένα βλέπω πως δεν είναι όλοι οι άνθρωποι ίδιοι. Υπάρχουν άνθρωποι που σέβονται την αγάπη και την φροντίζουν.
Υπάρχουν άνθρωποι που διψούν να νιώσουν πως τους νοιάζονται, πως τους αγαπούν, πως τους εκτιμούν.
Όμως πρέπει να αφεθείς για να μπορέσω να σε γιατρέψω. Το ίδιο πρέπει να κάνω κι εγώ.

Υπάρχουν φορές που θέλω να σου σκάσω δυο φιλιά. Υπάρχουν φορές που θέλω να σε πιάσω από το χέρι να περπατήσουμε και να σου πω είμαι εδώ. Υπάρχουν φορές που θέλω να νιώσω την τρέλα σου. Να γελάμε σαν μικρά παιδιά μέσα στο δρόμο, να με παίρνεις αγκαλιά και να βλέπω στα μάτια σου την ελπίδα, αυτή που εγώ θα σου έχω χαρίσει.
Ναι, θέλω να γίνω ένα σημαντικό κομμάτι στη ζωή σου.
Κι εγώ αυτό επιθυμώ. Να γίνεις αυτό το διαφορετικό στην δική μου ζωή. Αυτό που θα με κάνει πάλι να πιστέψω, πάλι να ονειρευτώ.
Να γίνω ο άνθρωπος σου κι εσύ ο δικός μου.

Δεν θα σου πω “για πάντα” .
Με τρομάζει πλέον αυτή η λέξη, γιατί κι εμένα όσες φορές μου είπαν “για πάντα” ανατράπηκαν όλα.

Όμως κάθε βράδυ θα σου λέω, μιλάμε “αύριο” ψυχή μου.
Πιο δίκαιο, πιο συνεπές, πιο έντιμο .

Αλλά το “μαζί” θα πάρει σάρκα και οστά.
Αυτό στο υπόσχομαι. Και από σένα ζητώ μόνο αυτό. Μαζί σε όλα, εύκολα δύσκολα, χαρές λύπες αλλά ”μαζί”.

Μόνο να γκρεμιστεί αυτός ο τοίχος που έχει υψωθεί ανάμεσα μας. Αυτός ο τοίχος που λέγεται παρελθόν. Ένα παρελθόν που ακόμα στέκεται στο παρόν μας και με μαθηματική ακρίβεια επηρεάζει το μέλλον. Πληγωθήκαμε, επειδή δώσαμε αξία σε ανθρώπους που δεν άξιζαν. Ακούμπησαν την ψυχή μας με βρώμικα χέρια και την λέρωσαν.

Όλα θέλουν το χρόνο τους όμως.
Τίποτα δεν είναι τυχαίο. Όλα συμβαίνουν για κάποιο λόγο τελικά.
Ίσως έπρεπε να περάσουμε από την δυστυχία για να εκτιμήσουμε την ευτυχία. Ίσως έπρεπε να περάσουν από τη ζωή μας κάποιοι άνθρωποι για να μας μάθουν τι θέλουμε αλλά και τι δεν θέλουμε πλέον. Να συνειδητοποιήσουμε ποιος αξίζει να είναι συνοδοιπόρος μας.

Σου απλώνω το χέρι για να σωθείς και να σωθώ.
Να περπατήσουμε στο δικό μας μονοπάτι.
Βήμα βήμα, χέρι χέρι, αλλά κυρίως ψυχή με ψυχή.
Δεν ξέρω που οδηγεί το μονοπάτι. Δεν ξέρω το τέλος της διαδρομής, αλλά ξέρω πως θα είναι όμορφα.
Και ξέρεις γιατί;
Γιατί περάσαμε από δύσβατους δρόμους και αντέξαμε. Κι αυτό είναι δύναμη για την συνέχεια.
Πιάσε μου το χέρι λοιπόν κι έλα να περπατήσουμε. Πάμε να σιγοτραγουδήσουμε στον δικό μας ρυθμό. Στον ρυθμό των ψυχών μας.
Πάμε να μπερδέψουμε τα όνειρα μας και να τα κάνουμε ένα. Το πιο όμορφο όνειρο και θα είναι όλο δικό μας.

Κι εκεί κάτω από το φεγγάρι απλά θέλω να με παίρνεις αγκαλιά να με φιλάς και να μου λες κι εσύ, ”αύριο” κοριτσάκι μου, μιλάμε “αύριο”.

Να παίρνεις το καλό από τους ανθρώπους και να το μοιράζεις

Αν κάποιος σε αγκαλιάσει επειδή κλαις, χάρισε και εσύ την αγκαλιά σου σε όποιον τη χρειάζεται.

Αν κάποιος σε σηκώσει όταν πέσεις, βοήθησε και εσύ κάποιον να σηκωθεί, να περπατήσει ή να σταθεί στα πόδια του.

Αν κάποιος σε βοηθήσει, βοήθησε και εσύ δυο τυχαίους ανθρώπους που δεν σου έχουν προσφέρει κάτι.

Αν κάποιος σε ευχαριστήσει για όσα έκανες για εκείνον, δείξε και εσύ ευγνωμοσύνη προς κάποιον τρίτο για κάτι που σου προσέφερε.

Αν κάποιος σου ζητήσει να τον συγχωρέσεις, ζήτα και εσύ συγχώρεση από κάποιον που πλήγωσες στο παρελθόν.

Αν κάποιος σε πλησιάσει και σου πει ότι αξίζεις, κοίτα γύρω σου και σκέψου ποιος αξίζει στη ζωή σου. Βρες τον και πες του πόσο σημαντικός είναι για σένα.

Αν κάποιος σε σεβαστεί, σεβάσου και εσύ άλλους πέντε.

Αν κάποιος σου πει ότι σε αγαπάει, πες το και εσύ σε όσους αγαπάς.

Μη νιώσεις όμως ποτέ πως το καλό το στέλνεις πίσω.

Μη νιώσεις υποχρεωμένος.

Δεν έχεις καμία υποχρέωση να επιστρέψεις το καλό στον ίδιο άνθρωπο.

Το καλό το μοιράζεις. Το σκορπίζεις. Και έτσι το πολλαπλασιάζεις.

Το πολλαπλασιάζεις… και ξέρεις ότι θα φτάσει στον άνθρωπο που αρχικά σε βοήθησε εκατό φορές πιο δυνατό.

Το καλό δεν είναι απλά ένας σπόρος που πρέπει να φυτέψεις.

Δεν είναι ούτε φυτό που πρέπει να ποτίσεις.

Το καλό είναι η βροχή που θα ποτίσει το σώμα και ο ήλιος που θα ζεστάνει την καρδιά.

Να παίρνεις το καλό από τους ανθρώπους και να το μοιράζεις.

Γιατί η καλοσύνη μόνο με πράξη πολλαπλασιασμού μπορεί να μοιάζει.

Γίνε λοιπόν εσύ ο ήλιος. Γίνε και η βροχή.

Στη ζωή του ενός. Στην καρδιά του καθενός.

Τα μικρά παιδιά εκφράζουν αυτό που νιώθουν και δεν φοβούνται να αγαπήσουν

Όταν γεννιέται κανείς, ο συναισθηματικός νους –το συναισθηματικό σώμα– είναι απολύτως υγιής. Περίπου γύρω στα τρία με τέσσερα χρόνια αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες πληγές στο συναισθηματικό σώμα, οι οποίες μολύνονται με συναισθηματικό δηλητήριο. Ωστόσο, αν παρατηρήσετε παιδιά που είναι δύο ή τριών ετών, αν δείτε πώς συμπεριφέρονται, θα διαπιστώσετε ότι παίζουν συνεχώς κι ότι πάντα γελούν. Η φαντασία τους είναι τόσο ζωηρή και κάθε τους όνειρο είναι μια περιπέτεια εξερεύνησης. Όταν κάτι δεν πάει καλά, αντιδρούν και υπερασπίζονται τον εαυτό τους, αλλά έπειτα το προσπερνούν και στρέφουν την προσοχή τους και πάλι στην παρούσα στιγμή, για να ξαναπαίξουν και να ξαναδιασκεδάσουν. Ζουν τη στιγμή. Δεν ντρέπονται για το παρελθόν· δεν ανησυχούν για το μέλλον. Τα μικρά παιδιά εκφράζουν αυτό που νιώθουν και δεν φοβούνται να αγαπήσουν.

Οι πιο χαρούμενες στιγμές στη ζωή μας είναι όταν παίζουμε σαν παιδιά, όταν τραγουδάμε και χορεύουμε, όταν εξερευνούμε και δημιουργούμε για να διασκεδάσουμε. Νιώθουμε υπέροχα όταν συμπεριφερόμαστε σαν παιδιά, γιατί αυτό είναι το φυσιολογικό για το ανθρώπινο μυαλό, η φυσιολογική ανθρώπινη τάση. Όταν ήμασταν παιδιά, είχαμε αθωότητα και μας ήταν φυσικό να εκφράζουμε αγάπη. Τι μας συνέβη, λοιπόν; Τι συνέβη σε όλο τον κόσμο;

Η απάντηση είναι ότι όταν είμαστε παιδιά, οι ενήλικοι έχουν ήδη την ψυχική ασθένεια, η οποία είναι πολύ μεταδοτική. Πώς μας τη μεταδίδουν; Μας «τραβούν την προσοχή», μας μαθαίνουν να είμαστε σαν εκείνους. Έτσι μεταδίδουμε την ασθένεια στα παιδιά μας και έτσι μας μόλυναν με αυτή οι γονείς, οι δάσκαλοι, τα μεγαλύτερα αδέρφια μας, ολόκληρη η κοινωνία των ασθενών. Μας τράβηξαν την προσοχή και μας έβαλαν πληροφορίες στο μυαλό μέσω της επανάληψης. Έτσι μαθαίνουμε.

Έτσι προγραμματίζουμε το ανθρώπινο μυαλό.

Το πρόβλημα είναι το πρόγραμμα, οι πληροφορίες που αποθηκεύσαμε στο μυαλό μας. Τραβώντας την προσοχή τους, μαθαίνουμε στα παιδιά μια γλώσσα και πώς να διαβάζουν, να συμπεριφέρονται και να ονειρεύονται. Τα εξημερώνουμε όπως ακριβώς εξημερώνουμε έναν σκύλο ή οποιοδήποτε άλλο ζώο: μέσω της τιμωρίας και της ανταμοιβής. Αυτό είναι απολύτως φυσιολογικό. Αυτό που αποκαλούμε διαπαιδαγώγηση δεν είναι τίποτα παραπάνω από εξημέρωση του ανθρώπου.

Φοβόμαστε την τιμωρία, αλλά, αργότερα, φοβόμαστε ότι δεν θα πάρουμε ανταμοιβή, ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί για τους γονείς, τα αδέρφια ή τον δάσκαλό μας. Έτσι γεννιέται η ανάγκη της αποδοχής. Προηγουμένως, δεν μας ενδιέφερε αν μας αποδέχονταν ή όχι. Οι απόψεις των άλλων δεν ήταν σημαντικές, κι αυτό γιατί απλά θέλαμε να παίζουμε και να ζούμε τη στιγμή.

Ο φόβος ότι δεν θα ανταμειφθούμε μετατρέπεται σε φόβο της απόρριψης. Ο φόβος ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί μας ωθεί να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε, να δημιουργήσουμε μια εικόνα του εαυτού μας. Έπειτα προσπαθούμε να παρουσιάσουμε αυτή την εικόνα του πώς θα ήθελαν οι άλλοι να είμαστε, απλά για να γίνουμε αποδεκτοί, απλά για να πάρουμε την ανταμοιβή. Μαθαίνουμε να προσποιούμαστε ότι είμαστε κάτι που δεν είμαστε και εξασκούμαστε στο να γίνουμε κάτι διαφορετικό, ώστε να είμαστε καλοί για τους γονείς, τον δάσκαλο, τη θρησκεία μας ή οποιονδήποτε άλλο. Εξασκούμαστε συνεχώς και γινόμαστε δεξιοτέχνες στο να είμαστε κάτι άλλο από τον πραγματικό μας εαυτό.

Σύντομα ξεχνάμε ποιοι είμαστε πραγματικά και αρχίζουμε να ζούμε ως εικόνες του εαυτού μας. Δεν δημιουργούμε μόνο μια εικόνα, αλλά πολλές διαφορετικές, αναλόγως με τις κατηγορίες ανθρώπων που συναναστρεφόμαστε. Αρχικά δημιουργούμε μια εικόνα στο σπίτι και μια άλλη στο σχολείο και όταν μεγαλώνουμε δημιουργούμε ακόμη περισσότερες.

Το ίδιο ισχύει και για μια συνηθισμένη σχέση μεταξύ ενός άντρα και μιας γυναίκας. Η γυναίκα έχει μια εξωτερική εικόνα που προσπαθεί να παρουσιάσει στους άλλους, αλλά όταν είναι μόνη της έχει άλλη εικόνα για τον εαυτό της. Κι ο άντρας έχει μια εξωτερική και μια εσωτερική εικόνα. Όταν είναι πια ενήλικοι, η εσωτερική και η εξωτερική εικόνα είναι πλέον τόσο διαφορετικές που δεν ταιριάζουν σχεδόν καθόλου. Έτσι, σε μια σχέση μεταξύ άντρα και γυναίκας υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις εικόνες. Πώς είναι, λοιπόν, δυνατόν να μάθουν πραγματικά ο ένας τον άλλο; Δεν είναι. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να προσπαθήσουν να κατανοήσουν την εικόνα. Όμως, υπάρχουν κι άλλες εικόνες που πρέπει να αναφέρουμε.

Όταν ένας άντρας γνωρίζει μια γυναίκα, δημιουργεί μια εικόνα για εκείνη από τη δική του οπτική, και το ίδιο κάνει κι η γυναίκα για τον άντρα. Έπειτα προσπαθούν να βάλουν τον άλλο στο καλούπι της εικόνας που έφτιαξαν για εκείνον. Τώρα υπάρχουν ανάμεσά τους έξι εικόνες που τους χωρίζουν. Φυσικά, λένε ψέματα ο ένας στον άλλο ακόμη κι αν δεν το συνειδητοποιούν. Η σχέση τους βασίζεται στον φόβο και στο ψέμα. Δεν βασίζεται στην αλήθεια, επειδή δεν μπορούν να δουν μέσα από την ομίχλη. Όταν είμαστε μικροί, δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ των εικόνων του εαυτού μας. Οι εικόνες μας δεν αμφισβητούνται, μέχρι που αρχίζουμε να αλληλοεπιδρούμε με τον εξωτερικό κόσμο και δεν έχουμε πια την προστασία των γονιών μας.

Όταν είμαστε παιδιά, μαθαίνουμε ότι οι απόψεις των άλλων είναι σημαντικές και ζούμε σύμφωνα με αυτές. Η άποψη κάποιου μπορεί να μας ρίξει στην κόλαση, ακόμη κι αν δεν είναι αλήθεια: «Είσαι άσχημος. Κάνεις λάθος. Είσαι χαζός». Οι απόψεις έχουν μεγάλη επιρροή στην ασυλλόγιστη συμπεριφορά όσων ζουν στην κόλαση. Γι’ αυτό έχουμε ανάγκη να ακούμε ότι είμαστε καλοί, ότι τα πάμε καλά, ότι είμαστε όμορφοι. «Πώς σου φαίνομαι; Σου άρεσε αυτό που είπα; Πώς τα πήγα;» Έχουμε ανάγκη να ακούμε τις γνώμες των άλλων, επειδή έχουμε εξημερωθεί και μπορούμε να χειραγωγηθούμε από αυτές. Γι’ αυτό αποζητάμε την αναγνώριση των άλλων· χρειαζόμαστε συναισθηματική στήριξη· έχουμε την ανάγκη να γίνουμε αποδεκτοί από το εξωτερικό Όνειρο μέσω των άλλων.

Τόσοι άνθρωποι υποφέρουν λόγω των ψεύτικων εικόνων που προβάλλουμε. Όλοι προσποιούμαστε ότι είμαστε εξαιρετικά σημαντικοί, αλλά, ταυτόχρονα, πιστεύουμε ότι είμαστε ένα μηδενικό. Προσπαθούμε σκληρά να γίνουμε κάποιοι σε αυτή την κοινωνία του Ονείρου, να μας αναγνωρίσουν και να μας αποδεχτούν. Προσπαθούμε να είμαστε σημαντικοί, να πετύχουμε, να αποκτήσουμε ισχύ, να γίνουμε πλούσιοι και διάσημοι, να εκφράσουμε το προσωπικό μας όνειρο και να το επιβάλουμε στους γύρω μας. Γιατί; Διότι πιστεύουμε ότι το Όνειρο είναι πραγματικό και το αντιμετωπίζουμε πολύ σοβαρά.

Είναι βλακώδες το να δείχνεις ότι είσαι έξυπνος

Αν θελήσουμε να εξετάσουμε γιατί είναι βλακώδες το να δείχνεις ότι είσαι έξυπνος, την απάντηση θα πρέπει να αναζητήσουμε να τη βρούμε σκεπασμένη κάτω από στρώματα σκόνης συμβουλών και νουθεσιών πάππου προς πάππου, οι οποίες συμβουλές και νουθεσίες μας καθιστούν σαφές ότι είναι φρονιμότερο να μη δείχνεις ότι είσαι έξυπνος. Αυτή η βαθύτατα απαισιόδοξη, αυτή η καχύποπτη σύνεση, που κανείς πια στις μέρες μας δεν μπορεί να την εννοήσει με το πρώτο, πολύ πιθανό να κατάγεται από μιαν εποχή, όπου οι αδύνατοι ήταν πράγματι τόσο έξυπνοι, ώστε δεν περνιούνταν καν για ξύπνιοι: καθότι, συν τοις άλλοις, η εξυπνάδα τους θα μπορούσε ενδεχομένως να απειλήσει τη ζωή των ισχυρών!

Η εξυπνάδα των υποτακτικών συμβαίνει ενίοτε να εκτιμάται –δεν εκτιμάται, όμως, ποτέ, όταν ξεπερνά τα όρια της άνευ όρων αφοσίωσης.

Η βλακεία αντίθετα, νανουρίζει και αποκοιμίζει τη δυσπιστία, την «αφοπλίζει», όπως λέμε σήμερα. Ο αδύνατος που δεν μπορεί, ερεθίζει τον δυνατό λιγότερο από τον αδύνατο που δεν θέλει. Κατά λογική συνέπεια, άρα, η εξυπνάδα κάνει τον δυνατό να γίνεται «θηρίο»! Και ναι μεν, τώρα, η εξυπνάδα των υποτακτικών συμβαίνει ενίοτε να εκτιμάται –δεν εκτιμάται, όμως, ποτέ, όταν ξεπερνά τα όρια της άνευ όρων αφοσίωσης.

Από τη στιγμή, μάλιστα, που θα λείψουν αυτά τα εύσημα καλής διαγωγής και δεν θα του είναι βέβαιο ότι η εξυπνάδα έχει όντως τεθεί στην υπηρεσία του κύριου και αφέντη, όλο και πιο σπάνια θα την αποκαλούν με το όνομά της και θα προτιμούν να τη λένε αυθάδεια, θρασύτητα, ή κακοήθεια.

Αριστοτέλης: η ευτυχία ως ύψιστο αγαθό

Ότι κάνουν οι άνθρωποι συνειδητά και σκόπιμα, το κάνουν, κατά τον Αριστοτέλη, για χάρη κάποιου πράγματος που τους φαίνεται καλό. Επιδιώκουμε ότι είναι καλό, και έτσι η επιδίωξη του αγαθού ή των αγαθών αποτελεί το κύριο κίνητρο των ανθρώπινων πράξεων. Ως εκ τούτου, η αριστοτελική ηθική βασίζεται σε μια γενική θεωρία της επιδίωξης και των αγαθών. Σε αυτή τη θεωρία η ευζωία, δηλαδή η ευτυχία (ευδαιμονία), διαδραματίζει τον ρόλο του ύψιστου αγαθού, δηλαδή του ύψιστου στόχου των επιδιώξεων μας.

Τι είναι αγαθό εξηγείται κατά τον απλούστερο τρόπο με τη βοήθεια ενός καταλόγου αγαθών υποδιαιρούμενων σε τρεις κατηγορίες: στα εξωτερικά αγαθά, στα εσωτερικά αγαθά του σώματος και στα εσωτερικά αγαθά της ψυχής (Πολιτικά 1323a 24 κ.ε.). Στα εξωτερικά αγαθά ανήκουν μεταξύ άλλων ο πλούτος, η φιλία, η ευγενής καταγωγή, οι άξιοι απόγονοι, η τιμή, η εύνοια της τύχης. Στα εσωτερικά αγαθά του σώματος ανήκουν η υγεία, η ομορφιά, η δύναμη, οι αθλητικές ικανότητες, και ως εσωτερικά αγαθά της ψυχής εκλαμβάνονται οι διάφορες αρετές (Ρητορική Α 5).

Το αγαθό ορίζεται ως κάτι που επιδιώκεται από όλους ή που επιλέγεται από όλους ή που επιλέγεται για χάρη του ιδίου ή που για χάρη του επιλέγουμε άλλα πράγματα (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 2 κ.ε., Ρητορική 1362a 21 κ.ε.). Ότι κάνουμε σκόπιμα, το κάνουμε επειδή επιδιώκουμε ένα συγκεκριμένο αγαθό και προσπαθούμε να το αποκτήσουμε. Άρα, τα αγαθά είναι οι επιδιωκόμενοι στόχοι όλων των σκόπιμων πράξεων μας. Ένας τέτοιος στόχος μπορεί να διαφέρει από τη σχετική δραστηριότητα (όπως το αποπερατωμένο σπίτι αποτελεί τον στόχο της οικοδόμησης, διαφοροποιούμενο από αυτήν) ή να ενυπάρχει στην ίδια τη δραστηριότητα (όπως η ευδαιμονία αποτελεί στόχο, χωρίς να μπορεί, όπως θα συνέβαινε με ένα προϊόν, να αποσπαστεί από τον τρόπο ζωής).

Πολλοί από τους επιδιωκόμενους στόχους αποτελούν τμήματα μιας ιεραρχικής ακολουθίας: Μελετούμε για τις εξετάσεις, περνούμε τις εξετάσεις για να αποκτήσουμε συγκεκριμένα επαγγελματικά προσόντα, ασκούμε κάποιο επάγγελμα για βιοπορισμό. Αν τώρα η ακολουθία επιδιωκόμενων στόχων προεκτεινόταν επ’ άπειρον, η επιδίωξή μας θα ήταν ανούσια και μάταιη (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 21)· άρα, συμπεραίνει ο Αριστοτέλης, τέτοιου είδους ακολουθίες πρέπει να κλείνουν με έναν υπέρτατο στόχο, που επιλέγεται για χάρη του ίδιου και όχι για χάρη κάποιου άλλου πράγματος. Έτσι, από την προκείμενη ότι καμιά από αυτές τις ακολουθίες αγαθών δεν πρέπει να μένει χωρίς τελικό στόχο, ο Αριστοτέλης καταλήγει στο συμπέρασμα πως για όλες τις πιθανές ιεραρχίες επιδιώξεων πρέπει να υπάρχει ένας ύψιστος τελικός στόχος.

Προτού όμως, ο Αριστοτέλης φτάσει στο σημείο να ταυτίσει το ύψιστο αγαθό με την ευδαιμονία ή την ευτυχία, θέτει μορφολογικά κριτήρια που ένα ύψιστο αγαθό ή στόχος οφείλουν να πληρούν (Ηθικά Νικομάχεια 1097a 25κ.ε.):

Υπάρχουν πράγματα που επιλέγονται μόνο για χάρη κάποιου άλλου στόχου (όπως ένα φάρμακο), και πράγματα που επιλέγονται τόσο για χάρη των ίδιων όσο και για χάρη κάποιου άλλου στόχου (όπως η ηδονή και η αρετή). Το ύψιστο, όμως, αγαθό ή σκοπός επιλέγεται μόνο για χάρη του ίδιου και ποτέ για χάρη κάποιου άλλου πράγματος.

 
Το ύψιστο αγαθό δεν μεγεθύνεται με τη συγκαταρίθμηση κάποιου άλλου αγαθού. Αυτά τα κριτήρια πληρούνται κατά γενική προσδοκία από την ευδαιμονίαν:

Αγαθά όπως η υγεία, η φιλία, η ευημερία επιδιώκονται για χάρη της ευδαιμονίας, αλλά, αντίστροφα, η ευδαιμονία δεν επιδιώκεται για χάρη αυτών των αγαθών.

Θα ήταν λάθος να ισχυριστούμε ότι το αγαθό της ευδαιμονίας μεγεθύνεται, αν προστεθεί σε αυτό κάποιο άλλο αγαθό που επιλέγεται για χάρη της ευδαιμονίας: Ο άνθρωπος που ζει γενικά μια καλή ζωή δεν θα γίνει ευτυχέστερος αν, για παράδειγμα, προστεθούν στην ευτυχία του 100 δραχμές ή ένα μπουκάλι κρασί.

Μορφολογικά καθίσταται σαφές ότι η εφικτή ευτυχία στη ζωή συνιστά το ύψιστο αγαθό και τον έσχατο επιδιωκόμενο στόχο. Αμφιλεγόμενο, ωστόσο, παραμένει το ερώτημα σε τι συνίσταται η ευτυχία, καθώς τα μορφολογικά κριτήρια του ύψιστου αγαθού δεν πληρούνται από όλες τις αντιλήψεις για το συγκεκριμένο περιεχόμενο της ευδαιμονίας. Έτσι, η ζωή που προσανατολίζεται αποκλειστικά στη συσσώρευση πλούτου δεν είναι δυνατόν να επιδιώκει το ζητούμενο ύψιστο αγαθό, γιατί ο πλούτος αποτελεί πάντοτε το μέσο για την απόκτηση άλλων πραγμάτων, και αυτό που υπάρχει για χάρη άλλων πραγμάτων δεν μπορεί να είναι το ύψιστο αγαθό (Ηθικά Νικομάχεια 1096a 5κ.ε.).

ΑΡΡΙΑΝΟΣ - Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις (2.8.1-2.8.8)

[2.8.1] Ὁ δὲ τότε μὲν δειπνοποιεῖσθαι παραγγέλλει, προπέμπει δὲ ὡς ἐπὶ τὰς πύλας τῶν τε ἱππέων ὀλίγους καὶ τῶν τοξοτῶν προκατασκεψομένους τὴν ὁδὸν τὴν ὀπίσω [ὡς ἐπὶ τὰς πύλας]· καὶ αὐτὸς τῆς νυκτὸς ἀναλαβὼν τὴν στρατιὰν πᾶσαν ᾔει, ὡς κατασχεῖν αὖθις τὰς πύλας. [2.8.2] ὡς δὲ ἀμφὶ μέσας νύκτας ἐκράτησεν αὖθις τῶν παρόδων, ἀνέπαυε τὴν στρατιὰν τὸ λοιπὸν τῆς νυκτὸς αὐτοῦ ἐπὶ τῶν πετρῶν, προφυλακὰς ἀκριβεῖς καταστησάμενος. ὑπὸ δὲ τὴν ἕω κατῄει ἀπὸ τῶν πυλῶν κατὰ τὴν ὁδόν· καὶ ἕως μὲν πάντῃ στενόπορα ἦν τὰ χωρία, ἐπὶ κέρως ἦγεν, ὡς δὲ διεχώρει ἐς πλάτος, ἀνέπτυσσεν ἀεὶ τὸ κέρας ἐς φάλαγγα, ἄλλην καὶ ἄλλην τῶν ὁπλιτῶν τάξιν παράγων, τῇ μὲν ὡς ἐπὶ τὸ ὄρος, ἐν ἀριστερᾷ δὲ ὡς ἐπὶ τὴν θάλασσαν. [2.8.3] οἱ δὲ ἱππεῖς αὐτῷ τέως μὲν κατόπιν τῶν πεζῶν τεταγμένοι ἦσαν, ὡς δὲ ἐς τὴν εὐρυχωρίαν προῄεσαν, συνέτασσεν ἤδη τὴν στρατιὰν ὡς ἐς μάχην, πρώτους μὲν ἐπὶ τοῦ δεξιοῦ κέρως πρὸς τῷ ὄρει τῶν πεζῶν τό τε ἄγημα καὶ τοὺς ὑπασπιστάς, ὧν ἡγεῖτο Νικάνωρ ὁ Παρμενίωνος, ἐχομένην δὲ τούτων τὴν Κοίνου τάξιν, ἐπὶ δὲ τούτοις τὴν Περδίκκου. οὗτοι μὲν ἔστε ἐπὶ τὸ μέσον τῶν ὁπλιτῶν ἀπὸ τοῦ δεξιοῦ ἀρξαμένῳ τεταγμένοι ἦσαν. [2.8.4] ἐπὶ δὲ τοῦ εὐωνύμου πρώτη μὲν ἡ Ἀμύντου τάξις ἦν, ἐπὶ δὲ ἡ Πτολεμαίου, ἐχομένη δὲ ταύτης ἡ Μελεάγρου. τοῦ δὲ εὐωνύμου τοῖς πεζοῖς μὲν Κρατερὸς ἐπετέτακτο ἄρχειν, τοῦ δὲ ξύμπαντος εὐωνύμου Παρμενίων ἡγεῖτο· καὶ παρήγγελτο αὐτῷ μὴ ἀπολείπειν τὴν θάλασσαν, ὡς μὴ κυκλωθεῖεν ἐκ τῶν βαρβάρων, ὅτι πάντῃ ὑπερφαλαγγήσειν αὐτῶν διὰ πλῆθος ἤμελλον.
[2.8.5] Δαρεῖος δέ, ἐπειδὴ ἐξηγγέλθη αὐτῷ προσάγων ἤδη Ἀλέξανδρος ὡς ἐς μάχην, τῶν μὲν ἱππέων διαβιβάζει πέραν τοῦ ποταμοῦ τοῦ Πινάρου ἐς τρισμυρίους μάλιστα τὸν ἀριθμὸν καὶ μετὰ τούτων τῶν ψιλῶν ἐς δισμυρίους, ὅπως τὴν λοιπὴν δύναμιν καθ᾽ ἡσυχίαν συντάξειε. [2.8.6] καὶ πρώτους μὲν τοῦ ὁπλιτικοῦ τοὺς Ἕλληνας τοὺς μισθοφόρους ἔταξεν ἐς τρισμυρίους κατὰ τὴν φάλαγγα τῶν Μακεδόνων· ἐπὶ δὲ τούτοις τῶν Καρδάκ[κ]ων καλουμένων ἔνθεν καὶ ἔνθεν ἐς ἑξακισμυρίους· ὁπλῖται δὲ ἦσαν καὶ οὗτοι. τοσούτους γὰρ ἐπὶ φάλαγγος ἁπλῆς ἐδέχετο τὸ χωρίον, ἵνα ἐτάσσοντο. [2.8.7] ἐπέταξε δὲ καὶ τῷ ὄρει τῷ ἐν ἀριστερᾷ σφῶν κατὰ τὸ Ἀλεξάνδρου δεξιὸν ἐς δισμυρίους· καὶ τούτων ἔστιν οἳ κατὰ νώτου ἐγένοντο τῆς Ἀλεξάνδρου στρατιᾶς. τὸ γὰρ ὄρος ἵνα ἐπετάχθησαν πῇ μὲν διεχώρει ἐς βάθος καὶ κολπῶδές τι αὐτοῦ ὥσπερ ἐν θαλάσσῃ ἐγίγνετο, ἔπειτα ἐς ἐπικαμπὴν προϊὸν τοὺς ἐπὶ ταῖς ὑπωρείαις τεταγμένους κατόπιν τοῦ δεξιοῦ κέρως τοῦ Ἀλεξάνδρου ἐποίει. [2.8.8] τὸ δὲ ἄλλο πλῆθος αὐτοῦ ψιλῶν τε καὶ ὁπλιτῶν, κατὰ ἔθνη συντεταγμένον ἐς βάθος οὐκ ὠφέλιμον, ὄπισθεν ἦν τῶν Ἑλλήνων τῶν μισθοφόρων καὶ τοῦ ἐπὶ φάλαγγος τεταγμένου βαρβαρικοῦ. ἐλέγετο γὰρ ἡ πᾶσα ξὺν Δαρείῳ στρατιὰ μάλιστα ἐς ἑξήκοντα μυριάδας μαχίμους εἶναι.

***

[2.8.1] Τότε ο Αλέξανδρος διέταξε τους στρατιώτες του να δειπνήσουν· έστειλε όμως λίγους ιππείς και τοξότες του προς τις Αμανικές πύλες, για να κατασκοπεύσουν τον δρόμο που ήταν πίσω από αυτές. Ο ίδιος πήρε μαζί του όλον τον στρατό και προχώρησε μέσα στη νύχτα για να ανακαταλάβει τις Αμανικές πύλες. [2.8.2] Γύρω στα μεσάνυχτα έγινε και πάλι κύριος των στενών και ξεκούρασε εκεί, πάνω στα βράχια, τον στρατό του την υπόλοιπη νύχτα, αφού τοποθέτησε με προσοχή φρουρούς. Μόλις ξημέρωσε, άρχισε να κατεβαίνει από τις πύλες προς τον δρόμο· και όσο ήταν στενοί οι τόποι από όλες τις μεριές, προχωρούσε με τον στρατό του συνταγμένο σε μακρά σειρά, όσο όμως ο δρόμος γινόταν φαρδύτερος, μετέβαλλε συνεχώς τη μακρά σειρά του στρατού του σε φάλαγγα, τοποθετώντας τα τάγματα των οπλιτών το ένα δίπλα στο άλλο, ώστε να έχουν προς τα δεξιά το Αμανό όρος και προς τα αριστερά τη θάλασσα. [2.8.3] Οι ιππείς του ως εκείνη την ώρα είχαν παραταχθεί πίσω από τους πεζούς. Όταν όμως προχώρησαν σε ανοιχτό μέρος, άρχισε αμέσως ο Αλέξανδρος να παρατάσσει τον στρατό του για μάχη, τοποθετώντας πρώτους στη δεξιά του πτέρυγα προς τη μεριά του βουνού από τους πεζούς στρατιώτες του το άγημα και τους υπασπιστές που αρχηγός τους ήταν ο Νικάνωρ, ο γιος του Παρμενίωνα, στη συνέχεια το τάγμα του Κοίνου και μετά από αυτό το τάγμα του Περδίκκα. Αυτοί είχαν παραταχθεί ως το μέσον των οπλιτών, αν αρχίσει κανείς από τα δεξιά. [2.8.4] Στην αριστερή πτέρυγα πρώτο ήταν το τάγμα του Αμύντα, μετά το τάγμα του Πτολεμαίου και στη συνέχεια το τάγμα του Μελεάγρου. Ο Κρατερός είχε τοποθετηθεί αρχηγός του πεζικού στην αριστερή πτέρυγα, ενώ ο Παρμενίων ανέλαβε την αρχηγία ολόκληρης της αριστερής πτέρυγας και είχε πάρει διαταγή να μην απομακρυνθεί από τη θάλασσα, για να μην τους κυκλώσουν οι βάρβαροι, γιατί υπήρχε φόβος να τους κυκλώσουν από παντού εξαιτίας της αριθμητικής τους υπεροχής.
[2.8.5] Όταν πληροφορήθηκε ο Δαρείος ότι βαδίζει ήδη ο Αλέξανδρος εναντίον του για μάχη, έστειλε στην απέναντι όχθη του ποταμού Πινάρου τριάντα χιλιάδες ιππείς και μαζί με αυτούς περίπου είκοσι χιλιάδες ελαφρά οπλισμένους, για να μπορέσει με την ησυχία του να παρατάξει τις υπόλοιπες δυνάμεις του. [2.8.6] Από τους βαριά οπλισμένους παρέταξε πρώτους τους τριάντα περίπου χιλιάδες Έλληνες μισθοφόρους απέναντι στη μακεδονική φάλαγγα· έπειτα δεξιά και αριστερά από αυτούς, τοποθέτησε τους λεγόμενους Κάρδακες, που ήταν επίσης βαριά οπλισμένοι και έφθαναν τις εξήντα χιλιάδες. Γιατί τόσοι μονάχα χωρούσαν κατά μέτωπο στον χώρο όπου παρατάσσονταν. [2.8.7] Παρέταξε επίσης άλλους είκοσι περίπου χιλιάδες κατά μήκος του βουνού που ήταν αριστερά τους και απέναντι στη δεξιά πτέρυγα του Αλεξάνδρου. Μερικοί από αυτούς βρέθηκαν στα νώτα του στρατού του Αλεξάνδρου, γιατί το βουνό όπου παρατάχτηκαν, εκτεινόταν εδώ και εκεί σε βάθος και σχημάτιζε κόλπους, όπως ακριβώς και στη θάλασσα· έπειτα προχωρούσε κυκλικά και βοηθούσε, ώστε οι Πέρσες οι παραταγμένοι στις υπώρειές του να βρίσκονται πίσω από τη δεξιά πτέρυγα του Αλεξάνδρου. [2.8.8] Το υπόλοιπο πλήθος των ελαφρά και βαριά οπλισμένων, παραταγμένο κατά εθνότητες και σε βάθος άχρηστο, τοποθετήθηκε πίσω από τους Έλληνες μισθοφόρους και τους παραταγμένους σε φάλαγγα βαρβάρους. Έλεγαν ότι ολόκληρος ο μάχιμος στρατός του Δαρείου έφθανε τους εξακόσιες περίπου χιλιάδες άνδρες.