ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ - Ἐκκλησιάζουσαι (285-310)

ΧΟΡΟΣ
285 ὥρα προβαίνειν, ὦνδρες, ἡμῖν ἐστι· τοῦτο γὰρ χρὴ
μεμνημένας ἀεὶ λέγειν, ὡς μήποτ᾽ ἐξολίσθῃ
ἡμᾶς. ὁ κίνδυνος γὰρ οὐχὶ μικρός, ἢν ἁλῶμεν
ἐνδυόμεναι κατὰ σκότον τόλμημα τηλικοῦτον.

χωρῶμεν εἰς ἐκκλησίαν, ὦνδρες· ἠπείλησε γὰρ [στρ.]
290 ὁ θεσμοθέτης, ὃς ἂν
μὴ πρῲ πάνυ τοῦ κνέφους
ἥκῃ κεκονιμένος,
στέργων σκοροδάλμῃ
βλέπων ὑπότριμμα, μὴ
δώσειν τὸ τριώβολον.
ἀλλ᾽, ὦ Χαριτιμίδη
καὶ Σμίκυθε καὶ Δράκης,
ἕπου κατεπείγων,
σαυτῷ προσέχων ὅπως
295 μηδὲν παραχορδιεῖς
ὧν δεῖ σ᾽ ἀποδεῖξαι·
ὅπως δὲ τὸ σύμβολον
λαβόντες ἔπειτα πλη-
σίοι καθεδούμεθ᾽, ὡς
ἂν χειροτονῶμεν
ἅπανθ᾽ ὁπόσ᾽ ἂν δέῃ
τὰς ἡμετέρας φίλας.
καίτοι τί λέγω; φίλους
γὰρ χρῆν μ᾽ ὀνομάζειν.

300 ὅρα δ᾽ ὅπως ὠθήσομεν τούσδε τοὺς ἐξ ἄστεως [ἀντ.]
ἥκοντας, ὅσοι πρὸ τοῦ
μέν, ἡνίκ᾽ ἔδει λαβεῖν
ἐλθόντ᾽ ὀβολὸν μόνον,
καθῆντο λαλοῦντες
ἐν τοῖς στεφανώμασιν,
νυνὶ δ᾽ ἐνοχλοῦσ᾽ ἄγαν.
ἀλλ᾽ οὐχί, Μυρωνίδης
ὅτ᾽ ἦρχεν ὁ γεννάδας,
οὐδεὶς ἂν ἐτόλμα
305 τὰ τῆς πόλεως διοι-
κεῖν ἀργύριον φέρων·
ἀλλ᾽ ἧκεν ἕκαστος
ἐν ἀσκιδίῳ φέρων
πιεῖν ἅμα τ᾽ ἄρτον αὖ-
ον καὶ δύο κρομμύω
καὶ τρεῖς ἂν ἐλάας.
νυνὶ δὲ τριώβολον
ζητοῦσι λαβεῖν, ὅταν
πράττωσί τι κοινὸν ὥσ-
310 περ πηλοφοροῦντες.

***
ΚΟΡΥΦΑΙΑ
Καιρός να ξεκινάμε, ως άντρες — και τη λέξη αυτή
να την καρφώσετε στο νου και να τη συχνολέτε,
μη σας γλιστρήσει. Ο κίντυνος μεγάλος, αν μας πιάσουν
που τόσο απόκοτη δουλειά στα σκοτεινά σκαρώσαμε.
ΧΟΡΟΣ
290 Εμπρός. Για τη συνέλευση, παλίκαροι αντρειωμένοι. [στρ.]
Μας φοβερίζει ο Θεσμοθέτης:
που δεν ερθεί αξημέρωτα
κι αλευρωμένος σκόνη
να ζέχνει σκορδοστούμπι
με μούτρα ξινολάχανα,
τριώβολο δεν παίρνει.
Σβέλτα, Χαρίτο, σβέλτα
και Δράκο και Σμικύθη,
κουνάτε τα ξερά σας,
και μην καταπροδώσετε
αυτά που σας παράγγειλα.
Και μόλις θα φουχτώσουμε
στην είσοδο τη μάρκα μας,
να κάτσουμε πλάι πλάι
το χέρι να σηκώνουμε
σ᾽ ό,τι θα λεν οι «φίλες»!
Αχ, είπα «φίλες», συφορά!
αντίς να λέγω οι «φίλοι».

300 Εμπρός! μη μας προκάνουν οι χαζοί πρωτευουσιάνοι. [αντ.]
Νά τους κοπάδι κουβαλιόνται,
μα πριν, όντας πλερώνονταν
ένα οβολό μονάχα,
καθόνταν στην Αγορά
και σαλιαρίζαν. Κοίτα τους
πώς τώρα πηλαλάνε.
Αλλ᾽ όντας κυβερνούσε
ο μέγας Μυρωνίδης,
κανείς δεν πλερωνόταν,
αλλά το χρέος του έκαμνε.
Κι απ᾽ το χωριό κουβάλαγε
καθένας στο ταγάρι του
κρασάκι και ξερόψωμο
δυο κρέμμυδα προσφάι
και τρεις ελιές — μα σήμερα
τριώβολο ζητάνε.
Που δωρεάν υπηρετεί
310 για χαμαλίκι το ᾽χει.

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΠΡΙΑΜΙΔΕΣ, ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ

Κόρη, σύζυγος, μητέρα

 

Η Ανδρομάχη ήταν κόρη του γενναίου / Αετίωνος, που κάτωθεν της δενδρωμένης Πλάκου / της Θήβης εβασίλευε και των Κιλίκων όλων (Ζ 395-397), «πολύδωρη» σύζυγος του Έκτορα της Τροίας, τρυφερή μητέρα του Αστυάνακτα:

 

Ο Έκτορας και οι σύντροφοι τη γλυκομάτα φέρνουν

από τη Θήβα την ιερή κι απ' την Πλακία, τις βρύσες

οπόχει τις αστείρευτες, την τρυφερή Ανδρομάχη,

πάν' απ' τα πέλαα τ' αρμυρά με τα γοργά

καράβια κι ολόχρυσα πολλά μαζί στριφτά βραχιόλια φέρνουν

και πορφυρά φορέματα με κεντητά λουλούδια,

και φέρνουν πλουμοσκάλιστα στολίδια κι απ' ασήμι

ποτήρι· αντάμ' αμέτρητα κι ελεφαντόδοντο άσπρο.

(Σαπφώ, απ. 44 Ρ)

 

Το ξεκλήρισμα της οικογένειά της από τον Αχιλλέα τον ένατο χρόνο του πολέμου τον περιγράφει η ίδια στον Έκτορα, σε μια προσπάθεια να κάνει τον άνδρα της να λυπηθεί την ερημιά της. Μέσα από την αφήγησή της αντλούμε τις εξής πληροφορίες που αφενός φανερώνουν το ήθος του Αχιλλέα, αφετέρου προοικονομούν τον θάνατο του Έκτορα αλλά και την τύχη της ίδιας μέσα από την αφήγηση για τη μητέρα της. Λέει λοιπόν: Ο Αχιλλέας 1) σκότωσε τον πατέρα της· 2) σκότωσε όλα της τα αδέλφια· 3) αφάνισε τα κοπάδια τους· 4) κατέλαβε την πόλη της Θήβας· 5) άρπαξε πολλά λάφυρα· 6) σεβάστηκε τον νεκρό πατέρα της και τον έθαψε με τα όπλα του και με τις πρέπουσες τιμές· 7) αιχμαλώτισε τη μητέρα της, την ελευθέρωσε όμως έναντι λύτρων, και εκείνη πέθανε τελικά στο σπίτι του άνδρα της. (Ζ 414-427*) Η αναφορά στα δεινά και την ερημιά της αιτιολογούν τα αισθήματα** που τρέφει για τον άνδρα της. Με τον «αγώνα λόγων***» που δίνει προσπαθεί να επηρεάσει συναισθηματικά τον Έκτορα, ώστε να εφαρμόσει μια πιο αμυντική τακτική και να μη μονομαχήσει με τον Αχιλλέα.

 

Η αφήγηση της Ανδρομάχης για το πώς ο Αχιλλέας φέρθηκε στον νεκρό πατέρα της συνειρμικά φέρνει στον νου τον τρόπο με τον οποίο ο μοιραίος για τη ζωή τη δική της και των μελών της οικογένειάς της Έλληνας πολεμιστής αντιμετώπισε το νεκρό σώμα του Έκτορα -το γύμνωσε από το όπλα, το τραυμάτισε ακόμη και νεκρό, το κακοποίησε σέρνοντάς το πίσω από το άρμα του και γύρω από τον τάφο του Πατρόκλου ή από τα τείχη της Τροίας.

 

Στην Ιλιάδα εμφανίζεται ψηλή, μελαχρινή, αυστηρή, τρυφερή μητέρα. Ιδιαίτερη συγκίνηση προκαλεί η συναντησή της με τον άνδρα της, παρουσία του παιδιού τους, καθώς ο αναγνώστης/ακροατής της ραψωδίας Ζ ξέρει ότι είναι η τελευταία φορά που το ζευγάρι και το παιδί συναντιούνται: ο Έκτορας θα πεθάνει σε λίγο, με την άλωση της Τροίας θα πεθάνει και ο τελευταίος γόνος της βασιλικής οικογένειας, ενώ στην Ανδρομάχη επιφυλάσσεται η τύχη που προλέγει ο Έκτορας στη συναντησή τους: θα γίνει σκλάβα και θα κάνει τις δουλειές που αρμόζουν σε μια σκλάβα προκαλώντας τη χλεύη ή τον οίκτο ή τον φθόνο (Ζ 450-461****).

Η τύχη της Ανδρομάχης μετά την άλωση της Τροίας

Η τύχη της Ανδρομάχης μετά την άλωση της Τροίας συνδέεται με του Έλενου. Και λέγονταν τα εξής:

 

1. Ακολούθησε τον Έλενο που μαζί με τη μητέρα του Εκάβη, την Κασσάνδρα και μερικούς άλλους Τρώες πήγε στη θρακική Χερσόνησο και εγκαταστάθηκε εκεί.

2. Έπεσαν και οι δυο στον κλήρο του Νεοπτόλεμου. Με τη μαντική του ικανότητα ο Έλενος, συμβούλευσε τον Νεοπτόλεμο να μη γυρίσει στην Ελλάδα από τη θάλασσα, αλλά από τη στεριά, με αποτέλεσμα ο γιος του Αχιλλέα να σωθεί από την καταστροφή που έπαθε ο ελληνικός στόλος στον Καφηρέα.

 

Από τον Νεοπτόλεμο απέκτησε ένα γιο, τον Μολοσσό -ή και άλλους δυο, τον Πέργαμο και τον Πίελο. Λεγόταν ότι μετά τη δολοφονία του Νεοπτόλεμου το βασίλειο έμεινε στην Ανδρομάχη και τον Έλενο. Και όταν ο Αινείας πέρασε από την Ήπειρο, κατευθυνόμενος στη Δύση, τους βρήκε να βασιλεύουν ειρηνικά.

 

Μετά τον θάνατό του, η Ανδρομάχη συνόδευσε τον γιο της Πέργαμο στη Μυσία όπου ίδρυσε την ομώνυμη πόλη.

 

Η μορφή της Ανδρομάχης ενέπνευσε δραματουργικά τον Ευριπίδη στις Τρωάδες (415 π.Χ.) και στην ομώνυμη τραγωδία (426 π.Χ.). Στην πρώτη, και καθώς στην αθηναϊκή κοινωνία η θέση και η αποστολή της γυναίκας ήταν σημαντικό ζήτημα, εμφανίζεται σαν το πρότυπο***** της γυναίκας της αθηναϊκής δημοκρατίας, σε αντίθεση με τη Φαίδρα στην τραγωδία Ιππόλυτος (428 π.Χ.) πάλι του ίδιου ποιητή.

 

Στην Ανδρομάχη, φαίνεται ότι ο Ευριπίδης αξιοποίησε την προφητική ρήση του Έκτορα για την τύχη της γυναίκας του μετά την άλωση της Τροίας. Η άκληρη κόρη του Μενέλαου και της Ελένης, η Ερμιόνη, περήφανη για τα πλούτη της αλλά και δυστυχισμένη για την ατεκνία της, κατηγόρησε την Ανδρομάχη ότι της πλάνεψε τον άνδρα και ότι με μαγικά βότανα την έκανε άτεκνη. Με τη βοήθεια του πατέρα της Μενέλαου, συνωμότησε εναντίον της Ανδρομάχης και του γιου της, τον οποίο η άτυχη μητέρα έκρυψε για λίγο στον ναό της Θέτιδας. Τον ανακάλυψε όμως η Ερμιόνη και ήταν έτοιμη να σκοτώσει μητέρα και παιδί, που τελικά σώθηκαν με τη μεσολάβηση του Πηλέα, παππού του Νεοπτόλεμου, όχι όμως και ο ίδιος ο Νεοπτόλεμος που έπεσε θύμα της συνωμοσίας του Ορέστη, και ο οποίος έσωσε την Ερμιόνη που ήθελε να αυτοκτονήσει -την πήρε και έφυγαν.

 

Και στις δύο τραγωδίες η Ανδρομάχη εμφανίζεται ως η μάνα που κινδυνεύει να χάσει το παιδί της ή το χάνει. Και δεν είναι, βέβαια, τυχαίο ότι στην Ανδρομάχη, σε μια τραγωδία που γράφεται κοντά στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου, το παιδί της σώζεται, το ίδιο και η ίδια που δικαιώνεται· αντίθετα, στις Τρωάδες, τραγωδία γραμμένη στην καρδιά του πολέμου μεταξύ Ελλήνων, είναι η μάνα που χωρίς επιστροφή και ελπίδα χάνει το παιδί της και η ίδια σέρνεται στη σκλαβιά.

--------------------------

*Η Ανδρομάχη μιλά για το πατρικό της σπίτι

 

[…] έχασα πατέρα και μητέρα·

τον μέγαν Αετίωνα μου φόνευσεν ο θείος

Πηλείδης, όταν έριξε την πόλιν των Κιλίκων,

την Θήβην την υψίπυλον· αλλά τον εσεβάσθη

νεκρόν, δεν τον εγύμνωσε, και μ΄ όλην την λαμπρήν του

αρματωσιά τον έκαυσε κι εσήκωσέ του μνήμα,

κι ολόγυρά του εφύτευσαν πεύκα μεγάλα οι νύμφες

Ορεστιάδες, του Διός αιγιδοφόρου κόρες·

ήσαν επτά στο σπίτι μας γλυκείς αυτάδελφοί μου,

κι εις μιαν ημέραν όλοι ομού ροβόλησαν στον Άδη·

όλους τους εθανάτωσεν ο θείος Αχιλλέας

των μόσχων μέσα εις τες κοπές και των λευκών προβάτων.

Και την σεπτήν μητέρα μου, βασίλισσαν στην Θήβην,

δούλην εδώ την έφερε με τ' άλλα λάφυρά του.

Και αφού με δώρ' αμέτρητα κατόπι εξαγοράσθη,

την έσβησεν η Άρτεμις στο σπίτι του πατρός μου.

(Ιλ., Ζ 413-428)

 

**Τα αισθήματα της Ανδρομάχης για τον Έκτορα

 

Έκτωρ, συ είσαι δι΄ εμέ πατέρας και μητέρα,

συ αδελφός, συ ανθηρός της κλίνης σύντροφός μου.

(Όμ. Ιλ., Ζ 427-428)

 

***Ανδρομάχης αγών

 

κι απ' το χέρι του πιασμένη η Ανδρομάχη

εδάκρυσε και του ΄λεγεν: «Οϊμέ! Θα σ' αφανίσει

τούτη σου η τόλμη, ω τρομερέ· το βρέφος δεν λυπείσαι

τούτο κι εμέ την άμοιρην που χήρα σου θα γίνω

ογρήγορα, ότι ογρήγορα θα ορμήσουν όλοι αντάμα

να σε φονεύσουν οι Αχαιοί και άμα σε χάσω, κάτω

στον μαύρον Άδη ας κατεβώ, διότι αν αποθάνεις

και συ, καμιά παρηγοριά δι' εμέ δεν θ΄ απομείνει,

και πόνοι μόνον· […]

[…]

Αλλά λυπήσου μας, και αυτού μείνε στον πύργον, μήπως

ορφανό κάμεις το παιδί και χήραν την γυναίκα.

(Όμ. Ιλ., Ζ 404-413, 431-432)

 

****Ο Έκτορας μιλά για την τύχη της Ανδρομάχης

 

Αλλά των Τρώων η φθορά δεν με πληγώνει τόσο

και του πατρός μου ο θάνατος και της σεμνής μητρός μου

και των γλυκών μου αδελφών, οπού πολλοί και ανδρείοι

από τες λόγχες των εχθρών θα κυλισθούν στο χώμα

όσ΄ ο καημός σου, όταν κανείς των Αχαιών σε πάρει

εις την δουλείαν, ενώ συ θα οδύρεσαι, θα κλαίεις,

εις τ΄ Άργος ξένον ύφασμα θα υφαίνεις προσταγμένη·

απ΄ την Υπέρειαν πηγήν ή από την Μεσσηίδα

νερό θα φέρνεις στανικώς, από σκληρήν ανάγκην·

κι ενώ συ κλαίεις θενά ειπούν: «Ιδέτε την συμβίαν

του Έκτορος που πρώτευε των ιπποδάμων Τρώων

στον πόλεμον, που ολόγυρα στην Ίλιον πολεμούσαν».

(Ζ 450-461)

 

*****Η Ανδρομάχη πρότυπο για την Αθηναία γυναίκα

 

Ποιές αρετές ζητούν απ᾽ τη γυναίκα;

στου αντρός μου αυτές το σπίτι ακολουθούσα.

Οποιανής πρώτα πρώτ᾽ αρέσει το έξω,

βγάζει όνομα κακό, κι ας βρίσκει ή όχι

σ᾽ αυτό ψεγάδι ο κόσμος· τέτοιον πόθο

650τον έδιωξα και σπίτι έμενα πάντα·

σε γυναικών κουσκουσουριές κλεισμένη

η πόρτα μου· κανόνιζα μονάχη

πώς να βαδίζω· δάσκαλός μου ο νους μου.

Στον άντρα μου μπροστά σιωπή, ησυχία·

ήξερα σε τί πράματα σωστό ήταν

τον άντρα να νικώ, και πότε πάλι

σ᾽ αυτόν ν᾽ αφήνω θα ᾽πρεπε τη νίκη.

Αυτών των αρετών μου η φήμη πήγε

ως τους Αχαιούς κι αυτό ήταν ο χαμός μου·

(Ευρ., Τρ. στ. 645-656)

Η υστερία του μονόπλευρου

Ένα απ’ τα συχνότερα λάθη που κάνουμε όταν ερωτευόμαστε είναι ότι αυτομάτως μετατρεπόμαστε σε όντα κτητικά, έτοιμα να αντιμετωπίσουμε οποιαδήποτε πρόκληση βρεθεί μπροστά μας σαν εχθρό, ώστε στο τέλος να κερδίσουμε επάξια το θήραμά μας, δηλαδή το αντικείμενο του πόθου μας.

Μερικές φορές κιόλας γινόμαστε τόσο ευάλωτοι και συνάμα διεκδικητικοί που δε βλέπουμε καν καθαρά, δεν αναλογιζόμαστε τις κινήσεις μας και τις συνέπειες που αυτές φέρουν κι απλά λειτουργούμε μηχανικά βάσει ενστίκτου. Σε περίπτωση που οι κόποι μας πιάσουν τόπο και τελικά το πρόσωπο που βαλθήκαμε να κατακτήσουμε ανταποκριθεί κι όλο αυτό καταλήξει σε κάτι αμοιβαίο, τότε χαλάλι όλα, αφού πετύχαμε τον στόχο μας κι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα. Τι γίνεται, όμως, όταν ο ενοχλητικός φτερωτός θεός ρίξει τα βέλη του μόνο σε εσένα και στον άνθρωπο που εσύ επέλεξες αστοχήσει; Ή τι γίνεται όταν έχεις ερωτοχτυπηθεί με έναν άνθρωπο αλλά αντί να τον προσεγγίσεις και να του δείξεις το ενδιαφέρον σου, κάθεσαι απλά σε μια γωνία περιμένοντας ένα θαύμα να ‘ρθει μαγικά;

Είναι σχεδόν βέβαιο πως όλοι έχουμε περάσει από αυτό το βασανιστικό στάδιο, εκείνο του πλατωνικού έρωτα. Ίσως να μην υπάρχει κάτι πιο ψυχοφθόρο απ’ το μονόπλευρο κόλλημα μ’ έναν άνθρωπο που όπως όλα δείχνουν δεν ενδιαφέρεται ή δεν είχε κάποιο κίνητρο για να ενδιαφερθεί. Οποιαδήποτε κίνηση του εν λόγω ατόμου προς το μέρος σου, χρήζει ανάλυσης με χειρουργική μαεστρία, προκειμένου να αποκωδικοποιηθεί, είτε πρόκειται για ένα χαμόγελο είτε για ένα τυχαίο σπρώξιμο.

Όλα τα πιθανά σενάρια πέφτουν στο τραπέζι της υπερανάλυσης, με τους φίλους σου σχεδόν κατά κανόνα να σε γεμίζουν φρούδες ελπίδες ότι κατά βάθος σε γουστάρει το πρόσωπο, απλά δεν το παραδέχεται και δεν το δείχνει. Κλασική αυτή η παρηγορητική ενθάρρυνση, που, παρά την καλή της πρόθεση, συντηρεί μια κατάσταση κι απογοητεύει.

Και σαν να μην έφταναν όλα τα άλλα, η πρωταγωνιστική σκέψη που σου τρυπάει το μυαλό πρωί-βράδυ είναι αν το crush σου γλυκοκοιτάζει ή ακόμα χειρότερα βγαίνει με κάποιον άλλον. Στο σημείο αυτό η έννοια της παράνοιας παίρνει άλλες διαστάσεις. Μόνο στην ιδέα αυτή παγώνεις, δε θέλεις ούτε να το φαντάζεσαι -σκέψου, δηλαδή, τι έχει να γίνει αν το δεις και με τα μάτια σου! Μέχρι που, αργά ή γρήγορα, φτάνει η στιγμή που, όντως, σε μια έξοδό σου, πετυχαίνεις τον μονόπλευρο έρωτά σου να μιλάει με ένα άλλο πρόσωπο και καταρρέεις, όσο η φούσκα σου ότι εσείς οι δύο θα ‘στε μαζί σκάει με δύναμη πάνω σου.

Ούτε καν οι φίλοι σου κι οι συμβουλές τους δεν αρκούν για να σε παρηγορήσουν και να σε συγκρατήσουν. Αφού απ’ τη μία σε πιάνει νευρικό γέλιο, που προτίμησε οποιονδήποτε άλλο κι όχι εσένα, που είσαι ένα κουκλί ζωγραφιστό κι απ’ την άλλη κλαις με μαύρο δάκρυ, όσο βλέπεις τις ελπίδες σου να χορεύουν τον χορό του Ζαλόγγου. Αν αυτό δεν είναι παράνοια τότε τι είναι;

Ζηλεύουμε το ενδιαφέρον που δείχνει το crush μας σε άλλα άτομα και συμπεριφερόμαστε σαν να μας ανήκει αυτός ο άνθρωπος, χωρίς όμως να ‘χει υπάρξει, στην πραγματικότητα, ποτέ δικός μας∙ σκέτο μπέρδεμα. Εντάξει, απ’ τη μία είναι λογικό να ταράζεσαι όταν αυτός που θέλεις δείχνει αλλού το ενδιαφέρον του, αλλά απ’ την άλλη δε δικαιολογείται τέτοια ταραχή, λες κι είσαι σε σχέση και σε κερατώνουν.

Ο άνθρωπος αυτός δε σου ανήκει κι οι επιλογές του δεν εξαρτώνται από εσένα, οπότε αντί να τρελαίνεσαι, ή δείξε του επιτέλους το ενδιαφέρον σου, μπας και γίνει το θαύμα που επιζητούσες, ή δέξου το και πήγαινε παρακάτω.

Ό,τι αξίζει, μένει και σίγουρα η ψυχική σου υγεία αξίζει περισσότερο απ’ όλα. Σταμάτα, λοιπόν, να ‘χεις σχεσιακά προβλήματα χωρίς να έχεις καν πραγματική σχέση και κυνήγα το αληθινό, που ακόμα κι αν σε κάνει κάποιες στιγμές να τρελαίνεσαι, όλες τις άλλες θα σε ηρεμεί.

Μαθαίνουμε να μη λαχταράμε τη συνεχόμενη ηλιοφάνεια

Τι συμβαίνει λοιπόν με τη δυστυχία; Πρέπει να την υπομένουμε; Πρέπει να την ανεχόμαστε και να έχουμε στόχο να την ξεπεράσουμε; Πρέπει να την αποφεύγουμε σα συμφορά, ή μήπως να την πολεμάμε σαν εχθρό;

Η απάντηση είναι απλή και αδιαμφισβήτητη: δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη δυστυχία, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο δεν μπορούμε να αποφύγουμε το αντίθετό της.

Όσο ευχάριστη κι αν ήταν η μέρα μας, θα φτάσει ένα ακόμα δειλινό. Ο ήλιος πάντα δύει και η ζεστασιά του φεύγει. Καθώς η μέρα διαδέχεται τη νύχτα, έτσι και η νύχτα διαδέχεται τη μέρα, είτε μας αρέσει είτε όχι: μαθαίνουμε να ζούμε και με τα δύο, μαθαίνουμε να μη λαχταράμε τη συνεχόμενη ηλιοφάνεια ή να αποφεύγουμε το σκοτάδι.

Αυτό που μπορούμε, ωστόσο, να κάνουμε, είναι να έχουμε μία δεκτική συμπεριφορά απέναντι στα αρνητικά και να μάθουμε να εκτιμάμε τα πλεονεκτήματα που μας προσφέρει κάθε φάση της ζωής μας. Αυτό δε γίνεται μόνο με το να ενισχύουμε τα βράδια μας με λάμπες, με ζεστές κουβέρτες και με ασφαλή καταφύγια, αλλά και με το να αντιμετωπίζουμε την εξασθένιση του φωτός με ηρεμία και να μαθαίνουμε να εκτιμάμε το φως των αστεριών.

Το να μη χρειάζεται να ζούμε μέσα στον τρόμο είναι ένας από τους βασικούς στόχους του να μάθουμε να ζούμε μία καλή ζωή.

Αυτό θα μπορούσε να διατυπωθεί, όπως το έχω εκφράσει και πριν, ως η καλλιέργεια της αγάπης στον τρόπο με τον οποίο υπάρχει κανείς μέσα στον κόσμο – εφόσον η αγάπη ορίζεται ως μία σοβαρή και μελετημένη δέσμευση. Θα μπορούσαμε να έχουμε χειρότερους στόχους από την αφοσίωση στην εύρεση της ομορφιάς και της αλήθειας σε όλες μας τις εμπειρίες – στη μέρα ή στη νύχτα, στο φως ή στο σκοτάδι. Και, σ’ αυτό, χρειαζόμαστε μία δόση ρεαλισμού και ταπεινοφροσύνης.

Δεν υπάρχει λόγος να αναζητάμε τον ήλιο όταν λάμπουν τ’ αστέρια. Δεν υπάρχει λόγος να θέλουμε τον ήλιο, τ’ αστέρια ή το φεγγάρι όταν τα σύννεφα καλύπτουν τον ουρανό. Δεν υπάρχει λόγος να θρηνούμε τους γαλάζιους ουρανούς που χάνονται όταν έρχεται η βροχή. Η βροχή είναι καλή, ζωτική και απαραίτητη. Ενυδατώνει και γονιμοποιεί ξανά τα ποτάμια της ζωής. Η νύχτα μάς δίνει την ευκαιρία να νιώσουμε ασφαλείς και να κρυφτούμε, είναι ο χρόνος του ανεφοδιασμού και της ξεκούρασης. Δεν είναι απαραίτητες μόνο οι εποχές, αλλά και οι κύκλοι της νύχτας και της μέρας, και οι μεταβολές του κλίματος και του καιρού.

Πρέπει να μάθουμε να εκτιμάμε αυτά τα πράγματα και να τα αξιοποιούμε στο έπακρο. Πρέπει κάποιες φορές να μάθουμε να βρίσκουμε το δικό μας δρόμο στο φως του φεγγαριού, αλλά και να προστατευόμαστε από τον πολύ ήλιο. Και, αφού έχουμε δουλέψει και καταπιαστεί με τόσα πολλά πράγματα κάθε μέρα, να αφήσουμε τον εαυτό μας να κοιμηθεί και να μην αξιώνουμε συνεχή ερεθίσματα, για να μη γινόμαστε μεμψίμοιροι. Και, αφού έχουμε γευματίσει, να μην απαιτούμε και άλλα γλυκά και καλούδια, για να μη φάμε υπερβολικά και καταλήξουμε νωθροί και άχρηστοι.

Το ταξίδι της ζωής μάς οδηγεί σε διάφορους, συχνά δύσβατους δρόμους, και πρέπει να ανακαλύψουμε τους καλύτερους τρόπους για να απολαύσουμε την πανοραμική τους θέα, γιατί υπάρχουν πολλά περισσότερα να δούμε απ’ όσα επιτρέπουμε συνήθως στον εαυτό μας. Συχνά, είναι σε στιγμές μεγάλου πόνου και πίεσης που μας αποκαλύπτεται αυτή η άγνωστη ομορφιά.

Γεννήθηκα για να είμαι ελεύθερος

Χαμένος μέσα στη βουή της πόλης, ψάχνω εκείνο το μέρος μέσα μου να ξαποστάσω. Τρελαμένος, κινούμαι στους ρυθμούς που σε θέλουν ρομπότ για να τα προλαβαίνεις όλα χωρίς συναίσθημα και χωρίς αληθινό χαμόγελο.

Σταματάω για μια στιγμή και παρατηρώ τα χέρια μου, τα δάχτυλά μου, έτσι ασυναίσθητα και αναρωτιέμαι: “Αλήθεια τρέχει αίμα στις φλέβες μου;”. Έχω ξεχάσει να είμαι ζωντανός. Φρικάρω και μόνο στη συνειδητοποίηση.

Μεμιάς μαζεύω τα πράγματά μου και φεύγω σχεδόν τρέχοντας από το γραφείο. Θέλω να φύγω από όλους και από όλα και να πάω στο καταφύγιό μου. Θέλω να κατεβάσω ρολά στην ανούσια καθημερινότητα και να πιάσω επαφή με τα ουσιώδη και τα ζωτικά.

Μήπως έχω ξεχάσει να είμαι άνθρωπος; Δίπλα μου χίλιες δυστυχίες διαδραματίζονται κι εμένα μου είναι αδύνατο να βγω απ’ το μικρόκοσμό μου. Έχτισα το δικό μου κόσμο όπως και τόσοι άλλοι από τα ίδια όμως υλικά που μου τα πούλησαν φτηνά σε τιμή ευκαιρίας, νομίζοντας πως κάτι έκανα, μέχρι να συνειδητοποιήσω ότι έκανα μια από τα ίδια όπως τόσοι και τόσοι.

Μία από τα ίδια. Ανατριχιάζω σ’ αυτή την άνευρη επανάληψη που το μόνο που ζητά είναι να μη με κάνει να ξυπνήσω από το λήθαργο που έχω πέσει. Τυποποιημένη ζωή ίδια κι απαράλλαχτη όπως τυποποιημένα έχουν γίνει σχεδόν τα πάντα στη ζωή μας από τις σχέσεις, την τροφή μας, τον τρόπος διασκέδασης.

Νιώθω να πνίγομαι. Πώς κατάντησα έτσι; Ποιος με έβαλε σ’ αυτό το κουτάκι; Μόνος μου πήρα την απόφαση και μπήκα; Ποιος μου είπε να ανήκω κι εγώ κάπου; Ποιος σας είπε ότι θέλω να ανήκω σε αυτό το κουτί που εσείς ονομάσατε ζωή;

Μια καλοστημένη παγίδα για να τους πιάνει όλους, για να φυλακίζει την ελευθερία τους. Νισάφι πια., δε θέλω να σας ανήκω. Γεννήθηκα για να είμαι ελεύθερος. Τόσο δύσκολη είναι σήμερα η ελευθερία; Τόσο ουτοπική και άπιαστη; Μήπως εγώ είμαι ο απροσάρμοστος και ο “περίεργος” σ’ έναν κόσμο που θέλει τη βολή του και όχι την ελευθερία του;

Καλύτερα “περίεργος” θαρρώ, παρά βολεμένος σε μια κατάσταση που πλασάρεται ως ασφάλεια. Τουλάχιστον είμαι ελεύθερος να επιλέξω κι αυτό θέλει πολλά κότσια.

Λένε πολλά για την ψυχή

Λένε, πως οι ψυχές όταν φεύγουν, γίνονται αστέρια και μας κοιτούν από ψηλά. Λένε, πως η ψυχή δεν πεθαίνει ποτέ. Πως μένει πάντοτε, αιώνια, ζωντανή.

Λένε, πως οι δικοί μας άνθρωποι όταν φεύγουν γίνονται πηγή δύναμης μέσα μας. Μέσα από την δική μας σάρκα πως παίρνει ζωή η θύμησή τους. Λένε, πως οι αναμνήσεις μας μαζί τους περιέχουν στ’ αλήθεια την ποιότητα και την παρουσία τους και πως η ενέργεια αυτή δεν σβήνει ποτέ μέσα στο χρόνο.

Λένε… Λένε. Λένε πολλά για την ψυχή. Μα, η αλήθεια σαν ολόφωτη και σοφή δασκάλα σε συναντά αναπόφευκτα κάποιες φορές στη ζωή και σου προσφέρει, σαν γενναιόδωρη αγκαλιά, τη σοφία της.

Και η αλήθεια είναι πως η ψυχή είναι όλα αυτά μαζί, κι εκατομμύρια άλλα πράγματα, μα όσα πολλά κι αν είναι μόνο αν την πλησιάσεις με απλότητα θα την καταλάβεις πραγματικά. Η ψυχή είναι πουλί, γλάρος ολόλευκος που πετά, κι όσο εύκολα έρχεται εδώ τόσο εύκολα φεύγει.

Σαν το πουλί έρχεται με την γέννηση στη ζωή μας και σαν το πουλί φεύγει ξανά για να συνεχίσει το ταξίδι της, μ’ αυτό που εμείς οι άνθρωποι ονομάσαμε θάνατο. Αέρας.

Λένε πολλά για την ψυχή, αν κοιτάξεις όμως τον ουρανό με καθαρή ματιά, θα δεις γραμμένη την αλήθεια μέσα σε μια εικόνα. Στο γαλάζιο του χρώμα, το απέραντο, στα πουλιά που πετούν μ’ ελευθερία, στα σύννεφα που παίρνουν μορφές, στην συνεχόμενη ροή που κρύβεται κάπου εκεί, στ’ αστέρια που φανερώνονται το βράδυ και στην καρδιά σου που καθρεφτίζεται στο λαμπύρισμά τους.

Ταξιδιώτη, άκουσέ με, κοίτα μια μέρα τον ουρανό κι εκεί κάτω από το φως του μην διστάσεις – ρώτα τον για τις ψυχές. Αφουγκράσου την απάντησή του, κι εμπιστεύσου την αλήθειά της. «Εγώ τις έχω τις ψυχές», θα σου πει. «Εδώ μαζί μου. Όλες μαζί, παρέα μου, ταξιδεύουν»

Ο άνθρωπος στον οποίο μπορούμε να εξελιχθούμε, δεν γνωρίζει ούτε όρια ούτε περιορισμούς

Τις μέρες αυτές, οι λέξεις άπειρες δυνατότητες φεγγοβολούν στην εσωτερική μου οθόνη όλες σχεδόν τις ώρες. Αυτή η φράση με διαβεβαιώνει διαρκώς πως τίποτα δεν είναι αδύνατο, αρκεί να μπορέσω μόνο να το συλλάβω με τον νου μου και να είμαι πρόθυμος να επιστρατεύσω την επίγνωση αντί των όποιων δικαιολογιών.

Η επίγνωση μου επιτρέπει να συνειδητοποιώ την ύπαρξη δυνατοτήτων αντί δυσκολιών, να αισθάνομαι συνδεδεμένος με την Πηγή της ύπαρξής μου και να βλέπω την έκβαση των πραγμάτων ως θετική μάλλον παρά αρνητική. Νιώθω μια εξαίσια έκρηξη ενθουσιασμού, κάθε φορά που περνά από το μυαλό μου η σκέψη να μην καταφύγω πια σε όλες εκείνες τις πολυκαιρισμένες δικαιολογίες που μου παραδόθηκαν από την οικογένειά μου, από τα χρόνια που πέρασα στο σχολείο, από τη θρησκευτική μου παιδεία, από την κυβέρνησή μου και ούτω καθεξής.
 
Τα μηνύματα έμοιαζαν απίστευτα μεταξύ τους: «Αυτοί είναι οι περιορισμοί σου», «Αυτό μπορείς να το κάνεις κι αυτό όχι», «Αυτός είναι ο πραγματικός κόσμος, με τους ανταγωνισμούς και τον πόνο και τη βία και τον φόβο και το μίσος» και τα λοιπά. Αυτές οι ιδέες με έχουν επηρεάσει έντονα, όμως μπορώ να σας πω από το σημείο που βρίσκομαι τώρα πως έχω αποκτήσει μια νέα θεώρηση του κόσμου των άπειρων δυνατοτήτων, την οποία καλωσορίζω.

Όταν αποκτάτε, απλά, επίγνωση, παύετε να είστε θύμα των ατέλειωτων νοητικών ιών που φαινομενικά σας αποτρέπουν από το να πετύχετε την απόλυτη ολοκλήρωσή σας. Δεν θεωρείτε πλέον δύσκολο ν αλλάξετε τα πρότυπα σκέψης με τα οποία έχετε τόσα χρόνια εξοικειωθεί και τα οποία σας εμποδίζουν να ζήσετε στο ανώτερο δυνατό επίπεδο ευτυχίας και υγείας.

Απολαμβάνετε συνειδητά τη γνώση πως τα μιμίδια ή τα γονίδια ή οτιδήποτε άλλο ανήκει στον υλικό κόσμο δεν διαθέτει κανέναν απολύτως έλεγχο πάνω σας. Και το πρόσωπο στο οποίο μπορείτε να εξελιχθείτε δεν γνωρίζει όρια και περιορισμούς. Η πρώτη σας αντίδραση σε κάθε προβληματική κατάσταση της ζωής δεν εμπίπτει πλέον σε κάποια από τις 18 κατηγορίες δικαιολογιών· αντίθετα, αποκτάτε επίγνωση της επίγνωσής σας και λέτε στον εαυτό σας: «Για στάσου ένα λεπτό. Υπάρχει κάτι περισσότερο από αυτό που βλέπω και θα αντλήσω πρώτα-πρώτα από εκεί ό,τι χρειάζομαι».

Η Μαντάμ Μπλαβάτσκι, η οποία ήταν από τους πρωτοπόρους στην εισαγωγή των Ανατολικών θρησκειών στη Δύση, προέτρεπε τους ανθρώπους σε αυτό το είδος σκέψης. Όπως έλεγε η ίδια σχετικά: «Έχε υπομονή, Υποψήφιε, γιατί αυτός που δεν φοβάται την αποτυχία δεν ερωτοτροπεί με την επιτυχία. Στύλωσε το βλέμμα της Ψυχής σου στο αστέρι που αχτίδα του είσαι εσύ, στο φλεγόμενο άστρο που λάμπει μέσα στα κατασκότεινα βάθη του αιώνιου όντος».

Τα λόγια μας κυριολεκτικά αλλάζουν τον εγκέφαλο οπότε μίλα με προσοχή και αγάπη

Ενώ οι περισσότεροι από εμάς συχνά δεν σκεφτόμαστε τον τρόπο με τον οποίο μιλάμε, έχει σοβαρό αντίκτυπο όχι μόνο στους ανθρώπους γύρω μας αλλά και στον εαυτό μας. Φυσικά, ο κόσμος της έρευνας αυτού του είδους είναι περίπλοκος αλλά είναι αρκετά σαφές πως η υπερβολική αρνητικότητα μπορεί αν επηρεάσει τον ίδιο τον εγκέφαλο σου.

Στο βιβλίο τους «Wοrds Can Change Yοur Brain», ο Αndrew Νewberg, ένας νευροεπιστήμονας και ο Μαρκ Ρομπέρ Ουάλντμαν εξηγούν όσο πιο λεπτομερώς μπορούν πως τα πράγματα που λέμε μπορούν να επηρεάσουν το μυαλό μας. Γράφουν πως μόνο μία λέξη μπορεί να επηρεάσει την έκφραση γονιδίων που ρυθμίζουν το στρες και σε σωματικό σε συναισθηματικό επίπεδο, κάτι που ισχύει. Όσο πιο θετικοί είμαστε, τόσο λιγότερο αγχωμένοι γινόμαστε.

Έγραψαν τα παρακάτω:

«Διατηρώντας μια θετική και αισιόδοξη (λέξη) στο μυαλό σας, διεγείρετε την δραστηριότητα του μετωπιαίου λοβού. Αυτή η περιοχή περιλαμβάνει ειδικά γλωσσικά κέντρα που συνδέονται άμεσα με τον κινητικό φλοιό που είναι υπεύθυνος για την δραστηριοποίηση σας. Και όπως έδειξε η έρευνα μας, όσο περισσότερο εστιάζετε στα θετικά λόγια, τόσο πιο πολύ αρχίζετε να επηρεάζετε και άλλες περιοχές του εγκεφάλου. Οι λειτουργίες στον βρεγματικό λοβό αρχίζουν να αλλάζουν, πράγμα που αλλάζει την αντίληψη σας για τον εαυτό σας και για τους ανθρώπους με τους οποίους αλληλεπιδράτε. Μια θετική άποψη για τον εαυτό σας σας κάνει να βλέπετε το καλό στους άλλου ενώ μια αρνητική εικόνα του σας γεμίζει με υποψίες και αμφιβολίες. Με την πάροδο του χρόνου η δομή του θαλάμου σας θα αλλάξει ως αντίδραση στα συνειδητά λόγια, τις σκέψεις και τα συναισθήματα σας. Πιστεύουμε ότι οι θαλαμικές αλλαγές επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα.»

Μια μελέτη του 2013 απέδειξε ακριβώς αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω. Η γλώσσα που χρησιμοποιούμε έχει την δύναμη να αναδιαμορφώσει κυριολεκτικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο και μέσα από αυτό «αλλάζουμε τον εγκέφαλο μας». Η προοπτική που έχετε για την ζωή μπορεί να σας κάνει να την αγαπήσετε ή να μισήσετε τα πάντα. Νιώσατε ποτέ λες και έχετε ένα κόμπο στο στομάχι; Όλοι το έχουμε αισθανθεί σε κάποιο σημείο της ζωής μας και ενώ μας αρέσει ή όχι να το παραδεχόμαστε είναι η απόδειξη ότι τα λόγια είναι πολύ πιο ισχυρά από όσο τείνουμε να αποκαλύπτουμε.

Με το να σκέφτεστε αρνητικές έννοιες και σκέψεις τους δίνετε δύναμη να φέρουν περισσότερο φόβο και άγχος στην ζωή σας. Όσο πιο πολύ χρησιμοποιείτε θυμωμένα ή αρνητικά λόγια γενικά, τόσο περισσότερο προειδοποιητικά μηνύματα θα στέλνονται στο μυαλό σας. Αν αντιδράσετε υπερβολικά σε κάτι, στο τέλος θα φρικάρετε αλλά αν το αντιμετωπίσετε με λογική όλα θα κυλήσουν πολύ πιο ομαλά, έτσι;

Μέσω της επικοινωνίας, μπορούμε να δημιουργήσουμε καλύτερους δεσμούς με τους γύρω μας, να ευθυγραμμίσουμε το μυαλό μας και να δουλέψουμε καλύτερα. Αν μιλάτε με αρνητικό ή θετικό τρόπο συνεχώς, τελικά θα συμβούν κάποιες αλλαγές στον θάλαμο σας. Ο τρόπος με τον οποίο βλέπετε τον κόσμο θα αλλάξει. Οι λέξεις που χρησιμοποιείτε και αυτές που επιτρέπετε στους γύρω σας να χρησιμοποιούν μπορούν και θα αρχίσουν κυριολεκτικά να φιλτράρουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεστε τα πράγματα.

Σε μελέτη που πραγματοποίησε η Pοsitive Psychοlogy πήρε μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων ηλικίας 35-54 ετών και τους ζήτησε να γράφουν κάθε βράδυ τρία πράγματα που περνούσαν από το μυαλό τους την ημέρα. Στην διάρκεια τριών μηνών, το έκαναν καθημερινά και διαπίστωσαν αύξηση της ευτυχίας. Ακόμα και όταν σταμάτησε το πείραμα, αυτοί οι άνθρωποι εξακολούθησαν να βλέπουν τα οφέλη στην διάθεση τους και σκέφτονταν θετικές ιδέες και συναισθήματα επειδή κατάφεραν κυριολεκτικά να «αλλάξουν τον εγκέφαλο τους».

Τα θετικά λόγια πραγματικά κινητοποιούν τα κινητικά κέντρα με μεγάλη ταχύτητα. Το να βλέπεις περισσότερο την αισιόδοξη πλευρά των πραγμάτων δεν είναι συνήθως κακή ιδέα.

Στο Sharp Brains γράφτηκε το παρακάτω σχετικά με το θέμα:

«Σύμφωνα με την Sonja Lyubomirsky, μία από τις κορυφαίες ερευνήτριες του κόσμου για την ευτυχία, αν θέλετε να αναπτύξετε μια μακρόχρονη ικανοποίηση, πρέπει να κάνετε τακτικά θετικές σκέψεις για τον εαυτό σας, να μοιράζεστε τα ευχάριστα γεγονότα με τους άλλους και να απολαμβάνετε κάθε θετική εμπειρία της ζωής σας. Αν χρησιμοποιήσετε την γλώσσα σας- τους εσωτερικούς διαλόγους και τις συνομιλίες σας με τους άλλους, τις λέξεις, την ομιλία σας- για να καθιερώσετε την αισιοδοξία και την θετικότητα, θα βρείτε πως κινείστε σε μια πορεία που πραγματικά θα βελτιώσει την ζωή σας.

Μπορεί η θετική σκέψη να πάει και πιο μακριά; Ναι, αν χρησιμοποιήσετε την υπερβολή. Κάποιοι μπορεί να είναι δύσπιστοι επειδή υπερβολική χρήση ακραίων θετικών λέξεων στην ομιλία ή στον γραπτό λόγο μπορεί να είναι σημάδι ότι είστε παραπλανητικοί. Αυτό συμβαίνει αρκετά συχνά στις επιχειρήσεις καις στις διαφημίσεις και μας επηρεάζει. Είναι μια φυσική λειτουργία του εγκεφάλου που είναι ειδικά σχεδιασμένη να αναζητά την ανεντιμότητα στο πρόσωπο κάποιου ή στον τόνο της φωνής του. Η λύση σε αυτό το πρόβλημα επικοινωνίας είναι να είστε θετικοί αλλά ειλικρινείς. Δεν χρειάζεται να υπερβάλλετε για τον εαυτό σας, γιατί αν πραγματικά πιστεύετε στο προϊόν ή στην υπηρεσία που προσφέρετε- αν τα λόγια σας είναι αυθεντικά, το άλλο άτομο θα μπορέσει να διαισθανθεί την γνησιότητα από τα μη-λεκτικά σημάδια που δίνετε.»

Πρέπει οπωσδήποτε να αφιερώνουμε λίγο περισσότερο χρόνο για να σκεφτούμε πριν μιλήσουμε. Η δύναμη των λέξεων δεν είναι κάτι που μπορούμε να αρνηθούμε.

Erich Fromm: Η θλίψη είναι αμαρτία και η χαρά αρετή

Αντίθετα με την υπόθεση του Φρόιντ σχετικά με το “ένστικτο του θανάτου”, συμφωνώ με την υπόθεση που κάνουν πολλοί βιολόγοι και φιλόσοφοι ότι είναι μια έμφυτη ιδιότητα κάθε ζωντανής ύλης να ζει, να διατηρεί την ύπαρξή της. Όπως το εξέφρασε ο Σπινόζα: “Οτιδήποτε αυθύπαρκτο πασχίζει να διατηρήσει τη δική του ύπαρξη” (Ηθική, ΙΙΙ, Προτ. VI). Αποκάλεσε αυτή την προσπάθεια την ουσία του εν λόγω πράγματος (Στο ίδιο, Προτ. VII).

Παρατηρούμε αυτή την τάση για ζωή σε κάθε ζωντανή ύλη γύρω μας· στο γρασίδι που διαπερνά την πέτρα για να βρει φως και να ζήσει· στο ζώο που θα πολεμήσει μέχρι τέλους για να ξεφύγει από τον θάνατο· στον άνθρωπο που θα κάνει σχεδόν τα πάντα για την αυτοσυντήρησή του.

Η τάση της αυτοσυντήρησης και η πάλη κατά του θανάτου αποτελούν την πιο στοιχειώδη μορφή του βιόφιλου προσανατολισμού και είναι κοινή σε κάθε ζωντανή ύλη. Στον βαθμό που είναι μια τάση συντήρησης της ζωής και πάλης κατά του θανάτου, αντιπροσωπεύει μόνο μία πτυχή της παρόρμησης προς τη ζωή. Η άλλη πτυχή είναι πιο θετική: η ζωντανή ύλη έχει την τάση να αφομοιώνει και να ενώνεται· την τάση να συγχωνεύεται με διαφορετικές και αντίθετες οντότητες και να αναπτύσσεται με δομημένο τρόπο. Η ενοποίηση και η αφομοιωτική ανάπτυξη αποτελούν χαρακτηριστικά όλων των διεργασιών της ζωής, όχι μόνο αναφορικά με τα κύτταρα αλλά και με τα συναισθήματα και τη σκέψη.

Η πιο στοιχειώδης έκφραση αυτής της τάσης είναι η συνένωση μεταξύ κυττάρων και οργανισμών, από τη μη σεξουαλική κυτταρική συνένωση μέχρι τη σεξουαλική ένωση στα ζώα και στον άνθρωπο. Στον άνθρωπο η σεξουαλική ένωση βασίζεται στην έλξη μεταξύ του αρσενικού και του θηλυκού πόλου. Το δίπολο αρσενικό-θηλυκό αποτελεί τον πυρήνα αυτής της ανάγκης συνένωσης, από την οποία εξαρτάται η ζωή του ανθρώπινου είδους. Φαίνεται ότι γι’ αυτόν τον λόγο η φύση έχει προσφέρει στον άνθρωπο την πιο έντονη ηδονή στη συνένωση των δύο πόλων. Κανονικά, το βιολογικό αποτέλεσμα αυτής της συνένωσης είναι η δημιουργία ενός νέου όντος. Ο κύκλος της ζωής αποτελείται από την ένωση, τη γέννηση και την ανάπτυξη· όπως ο κύκλος του θανάτου αποτελείται από τη διακοπή της ανάπτυξης, την αποσύνθεση, την παρακμή.

Εντούτοις, ακόμη και το σεξουαλικό ένστικτο, παρότι βιολογικά υπηρετεί τη ζωή, δεν είναι απαραίτητο ότι ψυχολογικά αποτελεί έκφραση βιοφιλίας. Φαίνεται να μην υπάρχει σχεδόν κανένα έντονο συναίσθημα που το σεξουαλικό ένστικτο να μην μπορεί να το έλξει και να αναμειχθεί μαζί του. Η ματαιοδοξία, η επιθυμία για πλούτη ή για περιπέτεια, ακόμη και η έλξη του θανάτου μπορούν κατά κάποιο τρόπο να θέσουν το σεξουαλικό ένστικτο υπό τις υπηρεσίες τους. Γιατί συμβαίνει αυτό αποτελεί θέμα προς διερεύνηση. Θα ήταν δελεαστικό να σκεφτεί κανείς ότι ήταν μια πονηριά της φύσης να κάνει το σεξουαλικό ένστικτο τόσο εύπλαστο, ώστε να μπορεί να κινητοποιηθεί από οποιοδήποτε είδος έντονης επιθυμίας, ακόμη και από εκείνες που βρίσκονται σε αντίθεση με τη ζωή. Αλλά, ανεξάρτητα από τον λόγο, το γεγονός της πρόσμειξης της σεξουαλικής επιθυμίας και της καταστροφικότητας είναι σχεδόν αδιαμφισβήτητο. (Ο Φρόιντ αναφέρθηκε σε αυτή την πρόσμειξη, ιδιαίτερα στη συζήτηση του συγκερασμού του ενστίκτου του θανάτου με το ένστικτο της ζωής, όπως εμφανίζεται στον σαδισμό και τον μαζοχισμό.)Ο σαδισμός, ο μαζοχισμός, η νεκροφαγία και η κοπροφαγία είναι διαστροφές όχι επειδή παρεκκλίνουν από τα αποδεκτά πρότυπα σεξουαλικής συμπεριφοράς, αλλά ακριβώς επειδή σημαίνουν τη μια στοιχειώδη διαστροφή: την πρόσμειξη ζωής και θανάτου.

Την πλήρη εκδίπλωση της βιοφιλίας τη συναντάμε στον δημιουργικό προσανατολισμό. Το άτομο που αγαπάει ολοκληρωτικά τη ζωή έλκεται από τη διαδικασία της ζωής και της ανάπτυξης σε όλες τις σφαίρες. Προτιμά να φτιάχνει αντί να συντηρεί. Έχει τη δυνατότητα να θαυμάζει και προτιμά να βλέπει κάτι καινούριο από την ασφάλεια του να βρίσκει επιβεβαίωση στο παλιό. Η προσέγγισή του στη ζωή είναι λειτουργική και όχι μηχανική. Βλέπει το σύνολο και όχι μόνο τα μέρη, τις δομές αντί για τα αθροίσματα. Επιθυμεί να διαπλάσει και να επηρεάσει μέσω της αγάπης, της λογικής και του παραδείγματός του· όχι δια της βίας, τεμαχίζοντας πράγματα ή μέσω του γραφειοκρατικού τρόπου διοίκησης των ανθρώπων σαν να ήταν πράγματα. Απολαμβάνει τη ζωή και όλες τις εκδηλώσεις της και όχι μόνο τις συγκινήσεις.

Η βιοφιλική ηθική έχει τη δική της αρχή περί Καλού και Κακού. Καλό είναι ό,τι υπηρετεί τη ζωή- Κακό είναι ό,τι υπηρετεί τον θάνατο. Το Καλό είναι σεβασμός για τη ζωή- ό,τι ενισχύει τη ζωή, την ανάπτυξη, την εξέλιξη. Κακό είναι ό,τι πνίγει τη ζωή, την περιορίζει, την κόβει κομμάτια. Η χαρά είναι αρετή και η θλίψη αμαρτία. Έτσι, από την οπτική της βιοφιλικής ηθικής η Βίβλος, αναφέρει ως βασικό αμάρτημα των Εβραίων: “γιατί δεν υπηρέτησες τον Κύριο τον Θεό σου με ευφροσύνη και χαρά στην καρδιά για όλα τα αναρίθμητα αγαθά που σου έδωκε” (Δευτερονόμιο 28:47).

Η συνείδηση του βιόφιλου ατόμου είναι τέτοια που αναγκάζει τον εαυτό του να αποφεύγει το κακό και να κάνει το καλό. Δεν πρόκειται για το υπερεγώ που περιγράφει ο Φρόιντ, το οποίο είναι ένας αυστηρός επιτηρητής που χρησιμοποιεί τον σαδισμό κατά του εαυτού του για χάρη της αρετής. Η βιόφιλη συνείδηση παρακινείται από την έλξη της για τη ζωή και τη χαρά. Η ηθική προσπάθεια συνίσταται στην ενίσχυση της πλευράς του εαυτού του που αγαπά τη ζωή. Γι’αυτόν τον λόγο ο βιόφιλος δεν εμμένει στη μεταμέλεια και στις τύψεις, τα οποία αποτελούν εντέλει μόνο διαφορετικές πτυχές αυτοαπέχθειας και θλίψης. Στρέφεται γρήγορα προς τη ζωή και προσπαθεί να κάνει καλό.

Η Ηθική του Σπινόζα αποτελεί σαφές παράδειγμα βιοφιλικής ηθικής. “Η ηδονή αφ’εαυτή δεν είναι κακή, αλλά καλή- αντιθέτως, ο πόνος αφ’εαυτός είναι κακός”. (Ηθική, ΙV, Προτ. XLI.) Και στο ίδιο πνεύμα: ” Ένας ελεύθερος άνθρωπος στοχάζεται τον θάνατο λιγότερο από οτιδήποτε άλλο- και η σοφία του αποτελεί διαλογισμό όχι του θανάτου αλλά της ζωής”.

 (Στο ίδιο, Προτ. LXVIII.) Η αγάπη για τη ζωή αποτελεί το υπόβαθρο διάφορων εκφάνσεων της ουμανιστικής φιλοσοφίας. Σε διαφορετικές νοητικές μορφές αυτές οι φιλοσοφίες διακατέχονται από το ίδιο πνεύμα με εκείνο του Σπινόζα· εκφράζουν την αρχή ότι ο λογικός άνθρωπος αγαπά τη ζωή, ότι η θλίψη είναι αμαρτία και η χαρά αρετή, ότι ο στόχος του ανθρώπου στη ζωή είναι να έλκεται από ό,τι είναι ζωντανό και να διαχωρίζει τον εαυτό του από ό,τι είναι νεκρό και μηχανικό.

Erich Fromm, Η Καρδιά του Ανθρώπου

Το πρώτο ψέμα που λέμε στον εαυτό μας είναι όταν λέμε “εγώ”.

Αν αρχίσουμε να μελετάμε τον εαυτό μας, πρώτα απ’ όλα συναντάμε μια λέξη που χρησιμοποιούμε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, και αυτή είναι η λέξη “εγώ”. Λέμε “εγώ κάνω”, “εγώ κάθομαι”, “εγώ αισθάνομαι”, “εγώ συμπαθώ”, “εγώ αντιπαθώ”, κ.λπ. Αυτή είναι η μεγαλύτερη ψευδαίσθησή μας, γιατί το κυριότερο λάθος που κάνουμε γα τον εαυτό μας είναι ότι νομίζουμε πως είναι ένας· μιλάμε πάντοτε για τον εαυτό μας ως “εγώ” και υποθέτουμε ότι αναφερόμαστε συνέχεια στο ίδιο πράγμα, ενώ στην πραγματικότητα είμαστε χωρισμένοι σε εκατοντάδες εκατοντάδων διαφορετικά “εγώ”. Τη μια στιγμή όταν λέω “εγώ”. Μιλάει ένα μέρος μου και την άλλη στιγμή όταν λέω “εγώ” , μιλάει ένα εντελώς διαφορετικό “εγώ”. Δεν ξέρουμε ότι δεν έχουμε ένα “εγώ”, αλλά πολλά διαφορετικά “εγώ”, που συνδέονται με τα συναισθήματα και τις επιθυμίες μας και ότι δεν έχουμε κυρίαρχο Εγώ. Αυτά τα εγώ αλλάζουν συνέχεια· το ένα πνίγει το άλλο, το ένα αντικαθιστά το άλλο και όλη αυτή η πάλη αποτελεί την εσωτερική μας ζωή.

Το πρώτο ψέμα που λέμε στον εαυτό μας είναι όταν λέμε “εγώ”. Είναι ψέμα διότι λέγοντας “εγώ” προϋποθέτουμε ορισμένα πράγματα. Προϋποθέτουμε κάποια ενότητα, κάποια δύναμη. Και αν πω “εγώ” σήμερα και “εγώ” αύριο, πρέπει κανονικά να είναι το ίδιο “εγώ”, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει σχέση μεταξύ τους. Βρισκόμαστε στην τωρινή κατάσταση εξαιτίας ορισμένων εμποδίων ή ορισμένων γεγονότων μέσα μας και το πιο σημαντικό γεγονός που δεν καταλαβαίνουμε είναι ότι δεν έχουμε το δικαίωμα να λέμε “εγώ”, γιατί θα είναι ψέμα. Όταν αρχίσετε να παρατηρείτε τον εαυτό σας θα δείτε ότι αυτή είναι η πραγματικότητα· υπάρχουν “εγώ” μέσα σας που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους και δεν έρχονται ποτέ σε επαφή. Για παράδειγμα, αρχίστε να μελετάτε τα γούστα σας και θα δείτε ότι μπορεί να σας αρέσει το ένα πράγμα τη μια στιγμή και κάποιο άλλο την επόμενη στιγμή και ότι τα δύο αυτά είναι τόσο αντίθετα μεταξύ τους, ώστε θα αντιληφθείτε αμέσως ότι αυτά τα “εγώ” δεν συναντιούνται ποτέ. Αν παρατηρήσετε τις αποφάσεις σας θα δείτε ότι ένα “εγώ” αποφασίζει και κάποιο άλλο πρέπει να εκτελέσει την απόφαση· κι αυτό το άλλο είτε είναι απρόθυμο να την εκτελέσει είτε ποτέ δεν άκουσε σχετικά.

Οι ομάδες αυτές των “εγώ” εκδηλώνονται ως ρόλοι που ο άνθρωπος παίζει στη ζωή του. Όλοι έχουν ένα ορισμένο αριθμό ρόλων· ένας αντιστοιχεί σε μια κατηγορία συνθηκών, ένας άλλος σε κάποια άλλη, κ.ο.κ. Ο άνθρωπος ο ίδιος σπάνια προσέχει τις διαφορές αυτές. Για παράδειγμα, έχει ένα ρόλο για την δουλειά του, έναν άλλο για το σπίτι, ακόμη έναν άλλο ανάμεσα στους φίλους του, έναν άλλον αν ενδιαφέρεται για σπορ, κ.ο.κ. Τους ρόλους αυτούς τους παρατηρούμε καλύτερα σε άλλους ανθρώπους παρά στον εαυτό μας. Οι άνθρωποι πολλές φορές είναι τόσο διαφορετικοί σε διάφορες περιστάσεις, ώστε οι ρόλοι αυτοί γίνονται ολοφάνεροι και ξεκάθαροι· αλλά καμιά φορά είναι καλύτερα κρυμμένοι ή και παίζονται μόνο εσωτερικά χωρίς εξωτερικές εκδηλώσεις. Όλοι οι άνθρωποι, είτε το γνωρίζουν είτε όχι, είτε το επιθυμούν είτε όχι, έχουν ορισμένους ρόλους που υποδύονται. Το παίξιμο αυτό γίνεται ασυνείδητα. Αν μπορούσε να γίνει συνειδητά, θα ήταν εντελώς διαφορετικό, αλλά δεν προσέχει κανείς ποτέ πώς περνάει από τον ένα ρόλο στον άλλον. Ή αν το προσέξει πείθει τον εαυτό του ότι το κάνει σκόπιμα, ότι είναι συνειδητή πράξη. Στη πραγματικότητα η αλλαγή πάντοτε ελέγχεται από τις περιστάσεις, δεν μπορεί να ελέγχεται από τον ίδιο τον άνθρωπο, διότι αυτός ο ίδιος δεν υπάρχει ακόμη. Καμιά φορά υπάρχουν συγκεκριμένες αντιφάσεις ανάμεσα στον ένα και στον άλλο ρόλο. Στον ένα ρόλο λέει κανείς κάτι, έχει ορισμένες συγκεκριμένες απόψεις και πεποιθήσεις. Περνάει μετά σ’ έναν άλλο ρόλο και έχει τελείως διαφορετικές πεποιθήσεις και λέει τελείως διαφορετικά πράγματα, χωρίς να το προσέχει ή διαφορετικά νομίζει ότι το κάνει σκόπιμα.

Nietzsche: Tο ερώτημα που τίθεται για όλα και το καθετί: «Το θέλεις αυτό άλλη μια φορά και αναρίθμητες φορές ακόμη;»

Το μεγαλύτερο βάρος. Κι αν μια μέρα ή μια νύχτα γλιστρούσε ένας δαίμονας μέσα στην πιο μοναχική μοναξιά σου και σου έλεγε: «Αυτή τη ζωή, όπως την έζησες και όπως τη ζεις μέχρι τώρα θα τη ξαναζήσεις άλλη μια φορά και αναρίθμητες ακόμη φορές˙ και δεν θα υπάρχει τίποτα καινούργιο σε αυτή, αλλά κάθε πόνος και κάθε χαρά και κάθε σκέψη και κάθε στεναγμός και καθετί ανείπωτα μικρό ή μεγάλο της ζωής σου θα ξανάρθει σε σένα, όλα με την ίδια σειρά και διαδοχή – ακόμα και αυτή η αράχνη και αυτό το σεληνόφως ανάμεσα στα δένδρα, κι αυτή η στιγμή και εγώ ο ίδιος.

Η αιώνια κλεψύδρα της ύπαρξης γυρίζει ακατάπαυστα πάνω κάτω και μαζί της και εσύ, κόκκε σκόνης!» Δε θα έπεφτες κατάχαμα, δεν θα έτριζες τα δόντια σου και δε θα καταριόσουν το δαίμονα που θα μιλούσε έτσι; Ή μήπως, θα ζούσες μία φοβερή στιγμή όπου θα του απαντούσες: «Είσαι θεός και δεν άκουσα τίποτα πιο θεϊκό!». Αν σε κυρίευε αυτή η σκέψη, θα σε μεταμόρφωνε εσένα, έτσι που είσαι και ίσως να σε έκανε σκόνη: το ερώτημα που τίθεται για όλα και το καθετί: «Το θέλεις αυτό άλλη μια φορά και αναρίθμητες φορές ακόμη;» θα ήταν το μεγαλύτερο βάρος που θα βάραινε τις πράξεις σου! Ή, αντίθετα, πόσο καλός θα έπρεπε να γίνεις απέναντι στον εαυτό σου και απέναντι στη ζωή ώστε να μην ποθείς τίποτε περισσότερο από αυτή την έσχατη αιώνια επιβεβαίωση και επισφράγιση;
(Η χαρούμενη επιστήμη,1882)

Μάθημα: Ρωτήστε τον εαυτό σας: «Αυτό που κάνω αξίζει να το κάνω συνέχεια; Ή μήπως το κάνω μόνο για προσωρινούς λόγους; Είναι άραγε ένα μπάλωμα ή έτσι θα έπρεπε να είναι πραγματικά η ζωή μου;» Το νοητικό πείραμα δεν είναι ένας ισχυρισμός για το τι ισχύει στ’ αλήθεια. Είναι μάλλον ένας τρόπος να ενταθεί η αίσθηση της σημασίας και του βάρους που έχει η παρούσα στιγμή, προκειμένου να αντιδρούμε στη φυσιολογική μας τάση να σκεφτόμαστε: έχω πολύ χρόνο μπροστά μου, μια μέρα θα σοβαρευτώ.

NIETZSCHE: Μια δεύτερη μάσκα

278
Περιπλανώμενε ταξιδιώτη, ποιος είσαι; Σε βλέπω να προχωράς στο δρόμο σου, δίχως περιφρόνηση, δίχως αγάπη, με ανεξιχνίαστα μάτια, υγρός και θλιμμένος σαν σκαντάγιο που γύρισε στο φως ανικανοποίητο από κάθε βάθος – τι έψαχνε εκεί κάτω; – με στήθος που δεν αναστενάζει, με χείλη που κρύβουν την αηδία τους, με χέρι που τώρα πιάνει αργά αργά, ποιος είσαι; τι έχεις κάνει;
Ξεκουράσου εδώ, αυτό το μέρος είναι φιλόξενο για όλους –αναπαύσου!  Και όποιος κι αν είσαι, τι σου αρέσει τώρα;
Τι σε βοηθά να ξεκουραστείς; Ονόμασε το τώρα, ό,τι έχω σου το προσφέρω!    < Ξεκούραση; Ξεκούραση;
Ω εσύ περίεργε, τι λες εκεί!  Άλλα δώσε μου ,σε παρακαλώ _ _ >
Τι; Τι;  Πες το ! —   <Μια ακόμη μάσκα! Μια δεύτερη μάσκα !> …

279
Οι άνθρωποι της βαθιάς θλίψης προδίδουν τον εαυτό τους όταν είναι ευτυχισμένοι  – έχουν έναν τρόπο να πιάνουν την ευτυχία, σαν να ήθελαν να την συνθλίψουν και να την πνίξουν, από φθόνο – αχ, ξέρουν πολύ καλά ότι θα πετάξει μακριά τους!

ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΝΙΤΣΕ, ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΚΑΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΚΟ
 

Απολιθώματα Σκοτεινής Ύλης μπορεί να περιέχουν οι βράχοι στην κρυσταλλική τους δομή

Αν στο εσωτερικό των αρχαίων συνέβησαν βράχων αλληλεπιδράσεις της σκοτεινής ύλης, θα μπορούσαν να έχουν μείνει ανιχνεύσιμα ίχνη στην κρυσταλλική δομή των βράχων.

Οι πέτρες κάτω από τα πόδια μας μπορεί να περιέχουν υπολείμματα – με τη μορφή ιχνών εύρους νανομέτρων – των αλληλεπιδράσεων της σκοτεινής ύλης, στο παρελθόν. Από προηγούμενες έρευνες για αυτά τα αποκαλούμενα απολιθώματα σκοτεινής ύλης δεν έχουν προκύψει αποτελέσματα, όμως μια ομάδα ερευνητών από τη Σουηδία και την Πολωνία θεωρούν ότι οι πρόσφατες πρόοδοι στις τεχνικές ανάλυσης υλικών εγγυώνται μια νέα κίνηση για να τα «ξεθάψουμε». Η ομάδα προβλέπει ότι ορισμένα ορυκτά από υλικό τρυπανιών βάθους θα μπορούσαν να εμφανίζουν σημάδια σκοτεινής ύλης με μια ευαισθησία που υπερβαίνει αυτή των υπαρχόντων σήμερα μεθόδων έρευνας.

Ο προσδιορισμός ίχνους απολιθώματος αρχικά αναπτύχθηκε για να μελετηθεί η πυρηνική σχάση σε αρχαίους βράχους. Όταν ένα προϊόν σχάσης υψηλής ενέργειας διατρέχει την κρυσταλλική δομή, αφήνει ένα άμορφο ίχνος που είναι εύρους λίγων νανομέτρων και μήκους λίγων μικρομέτρων. Τα σωμάτια της σκοτεινής ύλης θα μπορούσαν να παράγουν παρόμοια – αλλά μικρότερα – ίχνη μέσω συγκρούσεων με πυρήνες, όμως έρευνα που δημοσιεύθηκε το 1995 χρησιμοποιώντας μικροσκόπιο ατομικής δύναμης (AFM) δεν βρήκε τέτοια σημάδια.

Για αυτή την επικαιροποιημένη μελέτη, οι ερευνητές προτείνουν τη χρήση σύγχρονων τεχνικών, όπως δέσμη μικροσκοπίου ιόντων ηλίου και μικρής γωνίας σκέδασης ακτίνων-Χ, για να χαρτογραφήσουν άμεσα το εσωτερικό του όγκου ενός γραμμαρίου βράχου με ανάλυση νανομέτρου. Ένα τέτοιο επίτευγμα ήταν προηγουμένως αδύνατο. Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι έλαβαν δείγματα από χαμηλής ραδιενέργειας ορυκτά σε γεωτρήσεις βάθους 10 km, τα οποία θα έπρεπε να περιέχουν λιγότερα ίχνη από άλλα σωματίδια όπως οι κοσμικές ακτίνες.

Τα μέλη της ομάδας εκτιμούν ότι ένα κυβικό εκατοστό αρχαίου βράχου θα μπορούσε να έχει εκατοντάδες μέχρι χιλιάδες ίχνη σκοτεινής ύλης, που όπως λένε, θα είναι αναγνωρίσιμα από τη μοναδική κατανομή των μηκών των ιχνών τους. Οι υπολογισμοί τους επίσης υποστηρίζουν ότι η ευαισθησία ενός μεγέθους γραμμαρίου «παλαιο-ανιχνευτή» – του οποίου το βραχώδες υλικό «ψάχθηκε» για σκοτεινή ύλης για σχεδόν ένα δισεκατομμύρια χρόνια – θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερη από αυτή σημερινών ανιχνευτών μεγέθους τόνου που «τρέχουν» μόνο για λίγα χρόνια.

Η επιστήμη έκανε την τεχνολογία ή η τεχνολογία την επιστήμη;

Μια ιστοριογραφική εισαγωγή

Όταν άρχισε να συγκροτείται ο κλάδος της Ιστορίας των Επιστημών, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ένα από τα ζητήματα που απασχολούσαν τους ιστορικούς ήταν η σχέση επιστημών και τεχνολογίας.

Η παραδοσιακή εικόνα, η οποία παραμένει έως σήμερα στη δημόσια σφαίρα, είναι ότι η τεχνολογία εκπορεύεται από τις επιστήμες. Προηγούνται, δηλαδή, η θεωρητική πλαισίωση και η προσπάθεια εξαγωγής της αλήθειας από τη μελέτη του κόσμου και έπεται η όποια τεχνική και πρακτική εφαρμογή. Υπήρχε, επομένως, η αντίληψη ότι η ιστορία των τεχνικών και τεχνολογιών απομάκρυνε τον ιστορικό από το αντικείμενό του. Για αρκετούς ιστορικούς των επιστημών, το σημαντικό ήταν οι ιδέες και πώς προέκυψαν και όχι οι τεχνολογικές εφαρμογές των ιδεών.

Πώς προέκυψε αυτή η πεποίθηση με την οποία είναι σύμφωνοι και αρκετοί επιστήμονες έως τις μέρες μας;

Ένας από τους λόγους είναι καθαρά συντεχνιακός. Αρχικά, ο κλάδος συγκροτήθηκε κατά βάση από επιστήμονες των σκληρών επιστημών, όπως της Φυσικής, της Χημείας και της Βιολογίας. Στόχος ιστορικών, όπως ο Ζορζ Σάρτον, ο Αλεξάντρ Κοϊρέ, ο Χέρμπερτ Μπάτερφιλντ, ήταν η ιδεαλιστική εξιστόρηση των ηρώων του παρελθόντος, όπως του Νεύτωνα, του Γαλιλαίου του Δαρβίνου κ.ο.κ. Κατά συνέπεια, οι τεχνικές πρακτικές και τεχνολογικές εφαρμογές αξιολογήθηκαν ως υποδεέστερες, υποκείμενες στην επιστημονική θεωρία και πέρασαν σε δεύτερη μοίρα.

Οι ιστορικοί των επιστημών αυτής της ιστοριογραφικής προσέγγισης θεωρούσαν ότι η επιστήμη ήταν το αποτέλεσμα θεωρητικών διεργασιών, στοχασμού, σύγκρισης με προηγούμενες ιδέες, διαφορετικής ταξινόμησης και κανονικοποίησης του κόσμου κ.ο.κ. Ως αποτέλεσμα, η ιστορία δεν ήταν παρά η ιστορία εκείνων των επιστημόνων που «κατάφεραν» να επινοήσουν τη νεότερη επιστήμη, όπως ο Γαλιλαίος, ο Νεύτων, ο Αϊνστάιν κ.λπ. Στις αφηγήσεις τους δεν υπήρχε χώρος για οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα.

Ένας δεύτερος λόγος εξαιτίας του οποίου προέκυψε αυτή η αντίληψη για τη σχέση επιστήμης και τεχνολογίας ήταν η αντίδραση των ιστορικών της Δύσης στην αναδυόμενη τάση των μαρξιστών ιστορικών που αντιμετώπιζε τις επιστήμες ως το αποτέλεσμα οικονομικής και τεχνολογικής ανάπτυξης. Σταθμός σε αυτή την ιστορική κατεύθυνση είναι το άρθρο του Σοβιετικού ιστορικού των επιστημών Μπόρις Γκέσεν (Boris Hessen) με τον τίτλο «Οι κοινωνικές και οικονομικές ρίζες των αρχών του Νεύτωνα».

Για τον Γκέσεν, αυτό που έκανε ο Νεύτων ήταν ότι συμπύκνωσε σε θεωρητική γλώσσα την πρακτική γνώση που είχαν παράγει οι τεχνίτες και μηχανικοί της εποχής του. Οι διανοητές της εποχής, δηλαδή, οικειοποιήθηκαν τις καθημερινές πρακτικές και δεξιότητες των τεχνιτών, μαστόρων και εργατών και τις τοποθέτησαν σε ένα αυστηρό θεωρητικό πλαίσιο. Η πραγματική κινητήρια δύναμη με την οποία αναδύθηκε η νεότερη επιστήμη, για τους μαρξιστές ιστορικούς, δεν ήταν άλλη από την ωφελιμότητα που θα είχε. Αυτό σημαίνει ότι η κατανόηση της συγκρότησης της νεότερης επιστήμης, κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα, προϋποθέτει την κατανόηση του αναδυόμενου καπιταλισμού.

Ο Γκέσεν παρουσίασε το άρθρο του το 1931 στο 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο Ιστορίας των Επιστημών στο Λονδίνο. Σε εκείνο το εμβληματικό συνέδριο συμμετείχαν μερικοί από τους κορυφαίους ιστορικούς και φιλοσόφους της Σοβιετικής Ένωσης, μεταξύ των οποίων ο Νικολάι Μπουχάριν, οι οποίοι έφεραν στους Δυτικούς συναδέλφους τους μια διαφορετική και εξαιρετικά πλούσια προοπτική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία των Επιστημών.

Πιο συγκεκριμένα, ο Γκέσεν έδειξε ότι, αν θέλουμε να διερευνήσουμε πώς παράγεται ένα έργο, ακόμη και οι εμβληματικές “Μαθηματικές αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας” του Νεύτωνα, πρέπει να λάβουμε υπόψη τις ιστορικές συνθήκες μέσα στις οποίες δημιουργήθηκε.

Η παραπάνω διαμάχη έχει μείνει στην Ιστορία ως διαμάχη μεταξύ εσωτερικιστικής και εξωτερικιστικής προσέγγισης της επιστήμης. Από τη δεκαετία του 1960 και έπειτα, αρκετοί ιστορικοί, όπως ο Ντόναλντ Κάρντγουελ, ο Μπρούνο Λατούρ, ο Λάρι Στιούαρτ, ο Σάιμον Σάφερ κ.ά., απέφυγαν να τοποθετηθούν είτε προς τη μία είτε προς την άλλη ιστορική προσέγγιση και επέλεξαν να μελετήσουν αυτή τη σχέση μέσα από την ανάπτυξη της εφαρμοσμένης επιστήμης.

Η στροφή στη μελέτη της σχέσης επιστήμης και τεχνολογίας είχε ως αποτέλεσμα να μη βλέπουμε ως πρωταγωνιστές αποκλειστικά τους επιστήμονες αλλά και τους μηχανικούς, τους τεχνίτες, τις μηχανές, τα εργοστάσια, τις νέες τεχνικές, την ίδια την παραγωγική διαδικασία, τις συνθήκες εργασίας, τη σχέση των τεχνοεπιστημονικών παράγωγων με τον καπιταλισμό κ.ο.κ. Με άλλα λόγια, αρκετοί ιστορικοί των επιστημών επέλεξαν να δουν τη σχέση επιστήμης και τεχνολογίας ως μια αμφίδρομη σχέση αλληλεπίδρασης. Λείαναν τις αιχμές μεταξύ των δύο αρχικών πόλων και προσπάθησαν να «γεμίσουν» τα κενά με ενδιάμεσες συνθετικές αφηγήσεις. Ναι μεν αποδέχονταν ότι δεν γίνεται ένα έργο να δημιουργηθεί αποκομμένο από την ιστορική του πραγματικότητα, ωστόσο δεν κατέληγαν σε ένα σκληρό μαρξιστικό και ντετερμινιστικό σχήμα ότι οι ιστορικές συνθήκες θα γεννήσουν αναπόφευκτα και με συγκεκριμένη μορφή/περιεχόμενο ένα έργο.

Τα τελευταία πενήντα χρόνια οι ιστορικοί των επιστημών επισημαίνουν τη σύνθετη σχέση επιστήμης και τεχνολογίας. Αντιλαμβάνονται την επιστήμη ως μια πρακτική δραστηριότητα και όχι ως μια θεωρητική αφαίρεση. Αυτό συνεπάγεται ότι οι ιστορικοί θα στρέψουν τη ματιά τους σε εκείνα τα χαρακτηριστικά των επιστημών που σχετίζονται περισσότερο με τις τεχνικές και τεχνολογικές πρακτικές καθώς και με το ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο.

Αυτό σημαίνει, ταυτόχρονα, ότι οι ιστορικοί δεν χρησιμοποιούν ερμηνευτικά σχήματα αποκλειστικά από την Ιστορία, αλλά οικειοποιούνται και μεθόδους από άλλες επιστήμες, όπως η Κοινωνιολογία, η Ανθρωπολογία, η Ιστορία της Εργασίας, οι Σπουδές Πολιτισμού (Cultural Studies), οι Σπουδές Φύλου (Gender Studies) κ.ο.κ. Επομένως, η αλλαγή στον τρόπο θέασης της σχέσης επιστήμης και τεχνολογίας συνοδεύεται και από μια αλλαγή στον τρόπο έρευνας αυτών των δύο εννοιών.

Προφανώς, δεν είναι τυχαίο ότι και στις σκληρές επιστήμες, τις οποίες μελετάει η ιστορία των επιστημών, τα όρια μεταξύ επιστημονικών και τεχνολογικών πεδίων είναι λιγότερο αυστηρά στις μέρες μας. Ακόμη και ο τρόπος που γίνεται η έρευνα σε ένα εργαστήριο ή αστεροσκοπείο απαιτεί τη συνεργασία διαφορετικών ειδικοτήτων και το αποτέλεσμα της έρευνας είναι το αποτέλεσμα της σχέσης ανθρώπων και μηχανών.

Από τη στιγμή που η ίδια η τεχνολογία υπαγορεύει σε μεγάλο βαθμό τα όρια της επιστημονικής έρευνας, πόσο εύκολα μπορεί να διατυπώσει κανείς ένα επιστημονικό/ερευνητικό ερώτημα χωρίς αυτό να είναι και τεχνολογικά υποκαθοριζόμενο;

Το ιστορικό πλαίσιο.

Έως τις αρχές του 18ου αιώνα, όταν και αναδύθηκε μια τεχνολογία βασισμένη σε επιστημονικές αρχές, η νέα επιστήμη είχε διανύσει λίγο παραπάνω από 100 χρόνια ιστορίας. Αν δούμε τις εξελίξεις της εποχής, θα διαπιστώσουμε ότι πρώτον δεν ήταν καθόλου βέβαιο ότι η νέα επιστήμη θα επιβίωνε και δεύτερον ότι οι νέες τεχνολογικές εξελίξεις δεν ήταν το αναπόφευκτο αποτέλεσμά της.

Ας τα πάρουμε με τη σειρά. Γιατί η νέα επιστήμη άντεξε; Ο ιστορικός των επιστημών Φλόρις Κοέν μας δίνει τρεις λόγους.

Ο πρώτος λόγος ήταν ότι τα Μαθηματικά ενσωματώθηκαν στη μελέτη της φύσης ως μια ρεαλιστική προσπάθεια απεικόνισης και περιγραφής της πραγματικότητας.

Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι δεν υπήρχαν σαφή διακριτά όρια μεταξύ επιστημονικών πεδίων. Οι διανοητές διασταύρωσαν διαφορετικά πεδία με τρόπους που δεν είχαν δοκιμαστεί προηγουμένως και προέκυψαν ενδιαφέροντα και χρήσιμα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, η Μηχανική έως τον 17ο αιώνα δεν αποτελούσε μέρος της Φυσικής Φιλοσοφίας και ήταν ένας τεχνικός κλάδος. Από τον 17ο αιώνα και έπειτα αποτέλεσε ραχοκοκαλιά στη μελέτη της φύσης.

Ο τρίτος λόγος ήταν η ανάγκη για ωφέλιμη επιστήμη σύμφωνα με το ιδεολογικό όραμα του Μπέικον. Ο Μπέικον έδειχνε έναν δρόμο που θα οδηγούσε την κοινωνία σε πρόοδο.

Το κατά πόσο τα πράγματα οδήγησαν εκεί που οραματιζόταν ο Μπέικον αποτελεί μια εντελώς διαφορετική συζήτηση που έχουμε κάνει σε άλλα άρθρα. Για την ώρα, ας σταθούμε στο γεγονός ότι η ιδεολογία της ωφελιμότητας αποτέλεσε τον βασικό κινητήριο μοχλό της επιστημονικής και τεχνολογικής προόδου.

Ωστόσο, σε αυτό το σημείο οφείλουμε να αναρωτηθούμε το εξής: Η νέα επιστήμη ή Φυσική Φιλοσοφία των αρχών του 18ου αιώνα ήταν εκείνη που οδήγησε σε συγκεκριμένες τεχνικές και τεχνολογικές επινοήσεις; Οι τρεις λόγοι που δίνει ο Κοέν σίγουρα δεν μας οδηγούν σε μια θετική απάντηση. Αντιθέτως, μας δείχνουν πώς οι τεχνικοί κλάδοι της εποχής, όπως τα Μαθηματικά ή η Μηχανική, ενσωματώθηκαν στη μελέτη της φύσης με στόχο να της αλλάξουν τη μορφή σε μια κατεύθυνση που υπαγορευόταν από το όραμα του Μπέικον και όχι από μια «άχρηστη» ή άδολη διερεύνηση της αλήθειας.

Επίσης, ένα δεύτερο ερώτημα είναι: Πώς αναδύθηκε μια νέα τεχνολογία βασισμένη σε επιστημονικές αρχές;

Η νέα τεχνολογία αποτέλεσε απλώς εφαρμογή των επιστημονικών μεθόδων και αρχών; Και εδώ η απάντηση είναι αρνητική. Αυτό που προσπαθεί να μας πει ο Κοέν είναι ότι η νέα επιστήμη δεν αποτελούσε το απαραίτητο αίτιο για την εμφάνιση της νέας τεχνολογίας, αλλά ότι τα μεθοδολογικά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά της ήταν απαραίτητα όταν η νέα τεχνολογία αναδύθηκε.

Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα, ο Φράνσις Μπέικον υποστήριζε ότι η νέα Φυσική Φιλοσοφία (η φυσική επιστήμη της εποχής) θα μπορούσε να αποτελέσει πηγή ωφέλιμων ανακαλύψεων και εφευρέσεων. Οι περισσότεροι μηχανικοί, μαθηματικοί και πειραματιστές στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα διακήρυσσαν, ακολουθώντας το πρόσταγμα του Μπέικον, την ανάγκη για μια ωφέλιμη επιστήμη. Νέοι θεσμοί, όπως η Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου και η Ακαδημία Επιστημών του Παρισιού, συγκροτήθηκαν με αποκλειστικό στόχο την προώθηση και την ανάπτυξη μια χρήσιμης επιστήμης. Οι υποστηρικτές του οράματος του Μπέικον θεωρούσαν ότι η νέα γνώση δεν θα έπρεπε να παράγεται για λόγους πνευματικής ευχαρίστησης και αναψυχής, αλλά να είναι απολύτως χρηστική και να παρακινεί όλους να ασχοληθούν και να παράγουν.

Όπως γίνεται πάντα, έτσι και στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα η ίδια η πραγματικότητα κατάφερε να υπερβεί την «καθαρή» διανοητική σκέψη. Εκείνη την περίοδο υπήρχαν αρκετά προβλήματα στους μαθηματικούς κλάδους και αρκετά από αυτά ήταν τόσο πολύπλοκα, ώστε οι κορυφαίοι μαθηματικοί δεν κατέληγαν σε οριστικές απαντήσεις.

Τότε, λοιπόν, εμφανίστηκε ένα νέος είδος τεχνιτών, οι οποίοι έφεραν λύσεις περίπου με τον τρόπο που λύθηκε και ο Γόρδιος Δεσμός. Τεχνίτες, όπως ο Τόμας Νιούκαμεν (Thomas Newcomen, 1664-1729), ο Τζον Χάρισον (John Harrison, 1693-1776), ο Τζον Σμίτον (John Smeaton, 1724-1792), ο Τζέιμς Βατ (James Watt, 1736-1819) και πολλοί άλλοι, κατάφεραν να υπερβούν τις θεωρητικές δυσκολίες και τη σύγχυση που υπήρχε στις μαθηματικές και τεχνικές επιστήμες. Οι άνθρωποι αυτοί έλυσαν προβλήματα της νέας επιστήμης μέσα στις μηχανές. Το γεγονός αυτό, αν και απαραίτητο, δεν ήταν επαρκές για να οδηγήσει στη Βιομηχανική Επανάσταση. Η εκβιομηχάνιση δεν απαιτούσε απλώς μια καλή επιστήμη.

Η βελτίωση της ατμομηχανής του Νιούκαμεν από τον Βατ, για παράδειγμα, αποτελούσε μια επινόηση που όφειλε πολλά στην επιστήμη. Υπήρχαν, ωστόσο, μηχανές που δεν προέκυψαν λόγω της νέας επιστημονικής γνώσης. Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν οι μηχανές που κατέστησαν δυνατή τη μαζική παραγωγή βαμβακιού και άλλων υφασμάτων. Εφευρέτες και τεχνίτες, όπως ο Τζέιμς Χάργκρεϊβς (James Hargreaves, 1720-1778), ο Ρίτσαρντ Άρκραϊτ (Richard Arkwright, 1732-1792) και ο Σάμιουελ Κρόμπτον (Samuel Crompton, 1753-1827), συνέβαλαν στη δημιουργία των πρώτων κλωστικών μηχανών, οι οποίες αποτέλεσαν κινητήριο δύναμη της Βιομηχανικής Επανάστασης. Στη συνέχεια, όταν προέκυψαν οι απαιτήσεις για μαζική λεύκανση και βαφή των ρούχων, η Χημεία βοήθησε προς αυτή την κατεύθυνση. Η επιστήμη, δηλαδή, ήρθε εκ των υστέρων σε αυτή την περίπτωση.

Επίσης, όλη η τεχνική επινοητικότητα που είχε προκύψει κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα, θα πήγαινε ανεκμετάλλευτη αν δεν μετατρεπόταν σε πραγματική οικονομική και εμπορική καινοτομία. Οι άνθρωποι που ασχολήθηκαν με τις νέες μηχανές επένδυσαν σημαντικά ποσά και στόχος τους ήταν ο πολλαπλασιασμός των κερδών μέσω των προϊόντων που παρήγαγαν οι μηχανές.

Ειδικά στην Αγγλία, το οικονομικό πλαίσιο ενθάρρυνε τέτοιου είδους επενδύσεις. Δεν υπήρχαν υπερβολικά περιοριστικοί νόμοι για πατέντες. Το κοινό ήταν περισσότερο ενημερωμένο σχετικά με την επιστήμη και τη βιομηχανία. Ο τρόπος δανεισμού μεγάλων κεφαλαίων ήταν εξαιρετικά οργανωμένος. Υπήρχε αξιόπιστη προστασία κατά των αυθαίρετων απαλλοτριώσεων. Τέλος, υπήρχε μια ενιαία εθνική αγορά που δεν επιβαρυνόταν από απαγορευτικούς εσωτερικούς ή εξωτερικούς δασμούς, ενώ διεκδικούσε να αποκτήσει και διεθνή χαρακτήρα λόγω των αποικιών στις ΗΠΑ και στην Ινδία.

Η ανάδυση της τεχνολογίας, επομένως, κάθε άλλο παρά αποτελούσε το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της νέας επιστήμης. Η νέα τεχνολογία ενσωμάτωνε την ιδεολογία του Μπέικον, νέες επιχειρηματικές πρακτικές, την ανάδυση της αστικής τάξης και την επιχειρηματική καινοτομία που αυτή έφερνε μαζί της, καθώς και μια συγκεκριμένη, τη βρετανική εν προκειμένω, οικονομική πραγματικότητα. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα έχει μια ιστορικότητα και όλα όσα παράγονται μέσα από τις ανθρώπινες δραστηριότητες συγκροτούν με τη σειρά τους νέες ιστορικές συνθήκες που θα μπορούσαν, ενδεχομένως, να είναι και διαφορετικές.

Ελληνιστική Γραμματεία: Τα πολιτισμικά συμφραζόμενα, Ελλάδα και Ανατολή, Η εβραϊκή παράδοση

Με επίκεντρο την Παλαιστίνη, οι Εβραίοι, από τον 6ο αι. π.Χ. και μετά βρέθηκαν να μετακινούνται και να κατοικούν σε διάφορες περιοχές της οικουμένης. Κατά την ελληνιστική εποχή η εβραϊκή διασπορά βρίσκεται στη Βαβυλώνα, την Περσία, τη Συρία, τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο, και μετά τον 2ο αι. π.Χ. στη Ρώμη∙ μάλιστα η Αλεξάνδρεια είχε μια από τις πολυπληθέστερες εβραϊκές κοινότητες του αρχαίου κόσμου, διέθετε συναγωγή και ανέμιξε με μεγάλη επιτυχία το ελληνικό με το ιουδαϊκό στοιχείο. Ωστόσο, οι σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων κάθε άλλο παρά αρμονικές ήταν, καθώς από τη μια πλευρά οι Εβραίοι μετέφεραν πάντοτε μαζί τους τη θρησκεία και τα έθιμά τους, ενώ από την άλλη πλευρά η εξουσία βρισκόταν στα χέρια Ελλήνων (ή ελληνιζόντων) ηγεμόνων. Η πιο γνωστή κρίση εκδηλώθηκε κατά τον 2ο αι. π.Χ., όταν οι επονομαζόμενοι Μακκαβαίοι επαναστάτησαν εναντίον του Αντίοχου του Επιφανούς στην Ιουδαία, με σκοπό να διαχωρίσουν οριστικά τον «ελληνισμό» από την εβραϊκή ορθοδοξία.

 

Η συνάντηση ελληνικής και εβραϊκής λογοτεχνίας έδωσε, ωστόσο, πλούσιους καρπούς. Περίφημη είναι η μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης στην ελληνιστική Κοινή στην Αλεξάνδρεια από τα μέσα του 3ου αι. και εξής, ένα κείμενο που είναι ευρύτερα γνωστό ως Εβδομήκοντα. Η μετάφραση αυτή έγινε από Εβραίους της Αλεξάνδρειας, που κατείχαν περισσότερο την ελληνιστική Κοινή παρά την εβραϊκή, με αποτέλεσμα αυτή να είναι πολύ περισσότερο ελεύθερη δημιουργία παρά πιστή απόδοση του πρωτοτύπου. Μια μεγάλη ιστορία βρίσκεται πίσω από το έργο της μετάφρασης, που φέρεται να χρηματοδότησε ο Πτολεμαίος Β΄ ο Φιλάδελφος, και η οποία έγινε στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας: την ιστορία αυτή (μαζί με ανέκδοτα όπως το ότι οι μεταφραστές ήταν 72 και η δουλειά τους ολοκληρώθηκε σε 72 μέρες!) αφηγείται η λεγόμενη Επιστολή του Αριστέα, γραμμένη κατά τον 2ο αι. π.Χ.

 

Δύο μεγάλες μορφές της ελληνοεβραϊκής γραμματείας, που άκμασε στα μέσα του 1ου αι. μ.Χ., είναι ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς (ή Ιουδαίος) και ο Φλάβιος Ιώσηπος. Ο πρώτος ήταν φιλόσοφος και προσπάθησε να συγκεράσει την ελληνική με την εβραϊκή φιλοσοφία, ενώ ο δεύτερος ασχολήθηκε με την εβραϊκή ιστορία, με έμφαση στη σύγκρουση των Εβραίων με τη Ρώμη.

 

Δεν πρέπει επίσης να λησμονήσουμε τη μοναδική τραγωδία με εβραϊκό θέμα, την Εξαγωγή του Εζεκιήλ, μια τραγωδία με θέμα την Έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο, γραμμένη στα ελληνικά κατά τον 2ο αι. π.Χ.