ΟΜΗΡΟΣ: Ἰλιάς (12.175-12.250)

175 Ἄλλοι δ᾽ ἀμφ᾽ ἄλλῃσι μάχην ἐμάχοντο πύλῃσιν·
ἀργαλέον δέ με ταῦτα θεὸν ὣς πάντ᾽ ἀγορεῦσαι·
πάντῃ γὰρ περὶ τεῖχος ὀρώρει θεσπιδαὲς πῦρ
λάϊνον· Ἀργεῖοι δὲ καὶ ἀχνύμενοί περ ἀνάγκῃ
νηῶν ἠμύνοντο· θεοὶ δ᾽ ἀκαχήατο θυμὸν
180 πάντες, ὅσοι Δαναοῖσι μάχης ἐπιτάρροθοι ἦσαν.
σὺν δ᾽ ἔβαλον Λαπίθαι πόλεμον καὶ δηϊοτῆτα.
Ἔνθ᾽ αὖ Πειριθόου υἱός, κρατερὸς Πολυποίτης,
δουρὶ βάλεν Δάμασον κυνέης διὰ χαλκοπαρῄου·
οὐδ᾽ ἄρα χαλκείη κόρυς ἔσχεθεν, ἀλλὰ διαπρὸ
185 αἰχμὴ χαλκείη ῥῆξ᾽ ὀστέον, ἐγκέφαλος δὲ
ἔνδον ἅπας πεπάλακτο· δάμασσε δέ μιν μεμαῶτα·
αὐτὰρ ἔπειτα Πύλωνα καὶ Ὄρμενον ἐξενάριξεν.
υἱὸν δ᾽ Ἀντιμάχοιο Λεοντεύς, ὄζος Ἄρηος,
Ἱππόμαχον βάλε δουρὶ κατὰ ζωστῆρα τυχήσας.
190 αὖτις δ᾽ ἐκ κολεοῖο ἐρυσσάμενος ξίφος ὀξὺ
Ἀντιφάτην μὲν πρῶτον, ἐπαΐξας δι᾽ ὁμίλου,
πλῆξ᾽ αὐτοσχεδίην· ὁ δ᾽ ἄρ᾽ ὕπτιος οὔδει ἐρείσθη·
αὐτὰρ ἔπειτα Μένωνα καὶ Ἰαμενὸν καὶ Ὀρέστην
πάντας ἐπασσυτέρους πέλασε χθονὶ πουλυβοτείρῃ.
195 Ὄφρ᾽ οἱ τοὺς ἐνάριζον ἀπ᾽ ἔντεα μαρμαίροντα,
τόφρ᾽ οἳ Πουλυδάμαντι καὶ Ἕκτορι κοῦροι ἕποντο,
οἳ πλεῖστοι καὶ ἄριστοι ἔσαν, μέμασαν δὲ μάλιστα
τεῖχός τε ῥήξειν καὶ ἐνιπρήσειν πυρὶ νῆας,
οἵ ῥ᾽ ἔτι μερμήριζον ἐφεσταότες παρὰ τάφρῳ.
200 ὄρνις γάρ σφιν ἐπῆλθε περησέμεναι μεμαῶσιν,
αἰετὸς ὑψιπέτης ἐπ᾽ ἀριστερὰ λαὸν ἐέργων,
φοινήεντα δράκοντα φέρων ὀνύχεσσι πέλωρον
ζωὸν ἔτ᾽ ἀσπαίροντα· καὶ οὔ πω λήθετο χάρμης·
κόψε γὰρ αὐτὸν ἔχοντα κατὰ στῆθος παρὰ δειρὴν
205 ἰδνωθεὶς ὀπίσω· ὁ δ᾽ ἀπὸ ἕθεν ἧκε χαμᾶζε
ἀλγήσας ὀδύνῃσι, μέσῳ δ᾽ ἐνὶ κάββαλ᾽ ὁμίλῳ,
αὐτὸς δὲ κλάγξας πέτετο πνοιῇς ἀνέμοιο.
Τρῶες δ᾽ ἐρρίγησαν ὅπως ἴδον αἰόλον ὄφιν
κείμενον ἐν μέσσοισι, Διὸς τέρας αἰγιόχοιο.
210 δὴ τότε Πουλυδάμας θρασὺν Ἕκτορα εἶπε παραστάς·
«Ἕκτορ, ἀεὶ μέν πώς μοι ἐπιπλήσσεις ἀγορῇσιν
ἐσθλὰ φραζομένῳ, ἐπεὶ οὐδὲ μὲν οὐδὲ ἔοικε
δῆμον ἐόντα παρὲξ ἀγορευέμεν, οὔτ᾽ ἐνὶ βουλῇ
οὔτε ποτ᾽ ἐν πολέμῳ, σὸν δὲ κράτος αἰὲν ἀέξειν·
215 νῦν αὖτ᾽ ἐξερέω ὥς μοι δοκεῖ εἶναι ἄριστα.
μὴ ἴομεν Δαναοῖσι μαχησόμενοι περὶ νηῶν.
ὧδε γὰρ ἐκτελέεσθαι ὀΐομαι, εἰ ἐτεόν γε
Τρωσὶν ὅδ᾽ ὄρνις ἦλθε περησέμεναι μεμαῶσιν,
αἰετὸς ὑψιπέτης ἐπ᾽ ἀριστερὰ λαὸν ἐέργων,
220 φοινήεντα δράκοντα φέρων ὀνύχεσσι πέλωρον
ζωόν· ἄφαρ δ᾽ ἀφέηκε πάρος φίλα οἰκί᾽ ἱκέσθαι,
οὐδὲ τέλεσσε φέρων δόμεναι τεκέεσσιν ἑοῖσιν.
ὣς ἡμεῖς, εἴ πέρ τε πύλας καὶ τεῖχος Ἀχαιῶν
ῥηξόμεθα σθένεϊ μεγάλῳ, εἴξωσι δ᾽ Ἀχαιοί,
225 οὐ κόσμῳ παρὰ ναῦφιν ἐλευσόμεθ᾽ αὐτὰ κέλευθα·
πολλοὺς γὰρ Τρώων καταλείψομεν, οὕς κεν Ἀχαιοὶ
χαλκῷ δῃώσωσιν ἀμυνόμενοι περὶ νηῶν.
ὧδέ χ᾽ ὑποκρίναιτο θεοπρόπος, ὃς σάφα θυμῷ
εἰδείη τεράων καί οἱ πειθοίατο λαοί.»
230 Τὸν δ᾽ ἄρ᾽ ὑπόδρα ἰδὼν προσέφη κορυθαίολος Ἕκτωρ·
«Πουλυδάμα, σὺ μὲν οὐκέτ᾽ ἐμοὶ φίλα ταῦτ᾽ ἀγορεύεις·
οἶσθα καὶ ἄλλον μῦθον ἀμείνονα τοῦδε νοῆσαι.
εἰ δ᾽ ἐτεὸν δὴ τοῦτον ἀπὸ σπουδῆς ἀγορεύεις,
ἐξ ἄρα δή τοι ἔπειτα θεοὶ φρένας ὤλεσαν αὐτοί,
235 ὃς κέλεαι Ζηνὸς μὲν ἐριγδούποιο λαθέσθαι
βουλέων, ἅς τέ μοι αὐτὸς ὑπέσχετο καὶ κατένευσε·
τύνη δ᾽ οἰωνοῖσι τανυπτερύγεσσι κελεύεις
πείθεσθαι, τῶν οὔ τι μετατρέπομ᾽ οὐδ᾽ ἀλεγίζω,
εἴτ᾽ ἐπὶ δεξί᾽ ἴωσι πρὸς ἠῶ τ᾽ ἠέλιόν τε,
240 εἴτ᾽ ἐπ᾽ ἀριστερὰ τοί γε ποτὶ ζόφον ἠερόεντα.
ἡμεῖς δὲ μεγάλοιο Διὸς πειθώμεθα βουλῇ,
ὃς πᾶσι θνητοῖσι καὶ ἀθανάτοισιν ἀνάσσει.
εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης.
τίπτε σὺ δείδοικας πόλεμον καὶ δηϊοτῆτα;
245 εἴ περ γάρ τ᾽ ἄλλοι γε περὶ κτεινώμεθα πάντες
νηυσὶν ἐπ᾽ Ἀργείων, σοὶ δ᾽ οὐ δέος ἔστ᾽ ἀπολέσθαι·
οὐ γάρ τοι κραδίη μενεδήϊος οὐδὲ μαχήμων.
εἰ δὲ σὺ δηϊοτῆτος ἀφέξεαι, ἠέ τιν᾽ ἄλλον
παρφάμενος ἐπέεσσιν ἀποτρέψεις πολέμοιο,
250 αὐτίκ᾽ ἐμῷ ὑπὸ δουρὶ τυπεὶς ἀπὸ θυμὸν ὀλέσσεις.»

***
175 Και ομοίως τότ᾽ εμάχονταν εις άλλες πύλες άλλοι
αλλ᾽ όλα τούτα ωσάν θεός να ειπώ φωνήν δεν έχω·
ότι παντού πολέμου πυρ εμάνιζε στο τείχος
κι οι Αργείοι δια τα πλοία τους βιασμένοι επολεμούσαν,
αν και θλιμμένοι· και οι θεοί που βοηθοί τους ήσαν
180 κατάκαρδα τους Δαναούς εσυμπονούσαν όλοι.
Και οι δυο Λαπίθες κίνησαν να συγκροτήσουν μάχην.
Και ο Πολυποίτης κραταιός υιός του Πειριθόου
τον Δάμασον εκτύπησε στο χάλκινό του κράνος·
το κράνος δεν εκράτησε το χαλκοφόρο ακόντι
185 που εσύντριψε το κόκαλο κι εγέμισ᾽ όλος αίμα
ο εγκέφαλος· και ως νέκρωσεν εκείνου την ανδρείαν
έπεσαν απ᾽ την λόγχην του ο Όρμενος και ο Πύλων
και ακόντισεν ο Λεοντεύς, καλός βλαστός του Άρη,
στην ζώνην τον Ιππόμαχον του Αντιμάχου γόνον.
190 Και από την θήκην έσυρε το κοφτερόν του ξίφος,
στο πλήθος όρμησε και αυτού τον Αντιφάτην πρώτον
κτύπησε και τον έστρωσε τ᾽ ανάσκελα στο χώμα.
Κατόπιν Μένων, Ιαμενός και Ορέστης εστρωθήκαν
απ᾽ το κοντάρι του όλοι ομού· κι ενώ τους εγυμνώναν
195 απ᾽ τα λαμπρά τους άρματα, τ᾽ αγόρια τ᾽ ανδρειωμένα
ο Πολυδάμας ο λαμπρός και ο Έκτωρ οδηγούσαν,
σώμα εκλεκτό πυκνότατο, που εδίψαε να σπάσει
το τείχος και των Αχαιών να κάψει τα καράβια.
Κι εμπρός στον χάντακα έστεκαν και ακόμη εμεριμνούσαν,
200 ότι ενώ ήσαν πρόθυμοι τον λάκκον να περάσουν,
υψηλοπέτης αετός εφάνη δεξιά τους,
και ζωντανός στα νύχια του και κοκκινοβαμμένος
μέγας σπαρνούσε δράκοντας και πολεμούσε ακόμη·
όσο που οπίσω γέρνοντας τον αετόν στο στήθος
205 έκοψε κάτω απ᾽ τον λαιμόν· κι εκείνος απ᾽ τον πόνον
απόλυσε τον δράκοντα να πέσει μες στο πλήθος
και κρώζοντας επέταξε με τες πνοές του ανέμου·
και άμα τον στικτόν δράκοντα, σημείον του Κρονίδη,
νεκρόν είδαν στο μέσον τους, επάγωσαν οι Τρώες.
210 Εις τον τολμηρόν Έκτορα τότ᾽ είπε ο Πολυδάμας:
«Έκτωρ, μ᾽ ελέγχεις πάντοτε στην σύνοδον, αν λέγω
το αγαθόν, και του λαού τωόντι δεν αρμόζει
στον πόλεμον ή στην βουλήν παράκαιρα να λέγει,
αλλά να υψώνει πάντοτε χρεωστεί την δύναμίν σου·
215 και τώρα πάλιν ό,τι ορθόν νομίζω θα ομιλήσω.
Με τ᾽ άρματ᾽ ας μη πέσομε στων Δαναών τα πλοία,
διότ᾽ ιδού τι προνοώ· το πουλί τούτο αν ήλθε,
ο υψηλοπέτης αετός, στα δεξιά των Τρώων,
εις την στιγμήν που πρόθυμα τον λάκκον θα περνούσαν,
220 και δράκοντ᾽ είχε ζωντανόν στα νύχια του μεγάλον,
και τον απόλυσεν ευθύς, ώστε στα γονικά του
δεν έφθασε, στα τέκνα του τροφήν να τον προσφέρει·
όμοια κι εμείς, αν σπάσομε τες πύλες και το τείχος
των Αχαιών ορμητικώς, και αυτοί τα οπίσω κάμουν,
225 στον ίδιον δρόμον άσχημα θα γύρομε απ᾽ τα πλοία,
ότι θ᾽ αφήσομεν αυτού πολλούς απ᾽ τους δικούς μας
οπού θα σφάξουν οι Αχαιοί τα πλοία τους να σώσουν.
Ιδού πώς μάντης ικανός και γνώστης των σημείων
οπού τον σέβονται οι λαοί, το πράγμα θα εξηγούσε».
230 Μ᾽ άγριον βλέμμ᾽ απάντησεν ο λοφοσείστης Έκτωρ:
«Δεν μου αρέσει παντελώς ό,τ᾽ είπες, Πολυδάμα·
και λόγον τούτου ορθότερον να βγάλει ξεύρει ο νους σου.
Αλλ᾽ αν τον λέγεις σοβαρά και μέτωρο δεν είναι,
τότ᾽ οι θεοί σ᾽ εμώραναν, αφού με συμβουλεύεις
235 του υψίστου Δία τες βουλές εγώ να λησμονήσω,
που με ρητήν υπόσχεσιν μου εμήνυσεν εκείνος·
και στα πλατύπτερα πουλιά συ θέλεις να υπακούσω·
κι εγώ δεν τα ψηφώ ποσώς, ή στου φωτός τα μέρη
δεξιά πετούν ή αριστερά στου σκότους τον αέρα.
240 Κι εμείς ας υπακούσομε του Βροντητή Κρονίδη
εις την υπέρτατην βουλήν, που μόνος βασιλεύει
των αθανάτων και θνητών· ένα σημάδι μόνον
είναι καλόν, να προμαχείς για την γλυκιά πατρίδα.
Κι εσύ προς τι τον πόλεμον φοβείσαι και την μάχην;
245 Διότι αν και όλοι πέσομεν νεκροί μες στα καράβια
εμείς οι άλλοι, να χαθείς εσύ δεν είναι φόβος·
ότ᾽ η καρδιά σου είν᾽ άνανδρη και φεύγει από τες μάχες·
αλλ᾽ αν από τον πόλεμον θ᾽ απέχεις ή τολμήσεις
με λόγια από τον πόλεμον ν᾽ απομακρύνεις άλλους,
250 μάθε ότι από την λόγχην μου θα χάσεις την ζωήν σου».

Μπορούν οι σχέσεις να στηριχτούν στο πρέπει;

Η ερώτηση είναι ρητορική και το άρθρο θα μπορούσε να τελειώσει με την μονολεκτική απάντηση του «όχι». Καμία σχέση, αν θέλει να προσδιορίζεται ως υγιής, δεν εμπεριέχει το «πρέπει» μέσα της. Το «θέλω» είναι προαπαιτούμενο να είναι πρωταγωνιστής. Όμως τι συμβαίνει γύρω μας και τόσες σχέσεις στηρίζονται στο «πρέπει»;

Πρέπει Vs Θέλω

Στην πορεία της ζωής μας η λέξη «πρέπει» λειτουργεί ως καταλύτης. Επιρροές από την οικογένεια και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον μας προσδιορίζουν πολλές και διαφορετικές μορφές του πρέπει.

Πρέπει να είσαι καλό παιδί για να...
Πρέπει να διαβάζεις για να πετύχεις…
Είναι αμέτρητα τα πρέπει!

Ένα «πρέπει», παντού κυριεύει το κάθε βήμα από την ανήλικη ζωή μας. Κανείς δεν προσπάθησε να το αντικαταστήσει με το «θέλω» γιατί αυτό θα ήταν δύσκολο για εκείνον που θα το τολμούσε. Θέλει τρόπο, υπομονή και ουσιαστική προσπάθεια, να μεταλαμπαδεύσεις σε έναν άνθρωπο την αγάπη που κρύβει μέσα της το «θέλω».

Να μιλήσεις για τις αξίες τις ζωής, να εξηγήσεις αυτές τις αξίες. Πόσο δύσκολο είναι πραγματικά αυτό; Πώς μπορείς να μιλήσεις για ένα θέμα που όμως δεν το κατέχεις;

Μεγαλώνουμε και δε μας δείχνει κανείς την αξία του «θέλω». Βιωματικά την μαθαίνουμε αυτή την αξία.

Έχοντας νιώσει πολλές φορές αντιφατικά συναισθήματα. Πολλοί έχουν την σύγχυση του «θέλω» με τις τύψεις και τις ενοχές. Νιώθουν ενοχικά όταν ικανοποιείται το θέλω τους.

Οι περισσότεροι μεγαλώνουμε με την πεποίθηση ότι όταν ικανοποιούμε τον εαυτό μας, αυτό συνάδει με τον εγωισμό και την εγωκεντρική συμπεριφορά. Είναι φυσικό επακόλουθο λοιπόν, στην ενήλικη ζωή, οι επιλογές να συμβαδίζουν με αυτό το μοτίβο συμπεριφοράς.

Επιλέγουμε σύντροφο με το σκεπτικό να καλύπτει τις προϋποθέσεις που μας έχουν περάσει και που πρέπει να πληρούμε τουλάχιστον σαν εικόνα.

Μεγαλώνοντας, αντιλαμβανόμαστε το κενό στην ψυχή μας. Ένα κενό που δεν μπορεί να καλυφθεί με όλα τα πρέπει του κόσμου. Τότε έρχεται η στιγμή της εσωτερικής αναζήτησης.

Τότε ψάχνουμε να δούμε τι γίνεται μέσα μας, τι συμβαίνει και δεν μπορούμε να είμαστε γεμάτοι και ήρεμοι ενώ θεωρητικά έχουμε τα πάντα!

Πόσοι άνθρωποι πραγματικά έχουν αυτό το επίπονο συναίσθημα. Να τα έχεις όλα και να μην έχεις τίποτα αφού το κενό έχει φωλιάσει μέσα στην ψυχή και χαμογελάει επιδεικτικά. Υπάρχει άραγε τρόπος να ξεφύγουμε από αυτή την κατάσταση ή να καταφέρουμε να μην βρεθούμε;

Ναι υπάρχει! Μαθαίνουμε από μικροί να έχουμε ένα μοντέλο συμπεριφοράς και να ακολουθούμε ένα πρότυπο.

Καθώς μεγαλώνουμε, είναι στο χέρι μας να μαθαίνουμε από τα ερεθίσματα που δεχόμαστε. Είναι ξεκάθαρα επιλογή μας να μαθαίνουμε από τα μαθήματα ζωής μας. Αν θέλουμε να εθελοτυφλούμε τότε να είμαστε και προετοιμασμένοι για το αποτέλεσμα. Εύκολα μπορούμε να βρούμε δικαιολογίες για την άρνηση ή την αναβλητικότητα μας. Η πορεία ζωής που χαράζει η επιλογή του «πρέπει» μας, οδηγεί τις περισσότερες φορές σε ημιτελείς καταστάσεις.

Το αίσθημα πληρότητας και ηρεμίας δεν είναι συνδεδεμένο με την επιβολή. Το πρέπει είναι υποχρεωτικό και καταναγκαστικό. Η ελευθερία δεν συμβαδίζει. Άτομα που ζουν με το πρέπει δεν μπορούν να έχουν ανοιχτούς ορίζοντες στις επιλογές τους και αναγκάζονται να πιέζουν πολλές φορές την σκέψη και τις πράξεις τους.

Η επίδραση των «πρέπει» στις σχέσεις μας

Ας δούμε ποια είναι η επίδραση του πρέπει σε κάθε μορφή σχέσης.

Στις ερωτικές σχέσεις το πρέπει είναι τροχοπέδη για την ελεύθερη έκφραση και καταδυναστεύει τη βούληση. Ζευγάρια που είναι μαζί γιατί έτσι πρέπει, σίγουρα δεν έχουν τις προϋποθέσεις να έχουν ισχυρούς δεσμούς αγάπης και να νιώθουν αληθινή χαρά από την σχέση τους.

Στις σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών το καταναγκαστικό «πρέπει» δεν είναι προϋπόθεση για να αναπτυχθεί υγιές περιβάλλον ανάπτυξης και ελεύθερης έκφρασης. Τα παιδιά δεν μπορούν να εκφράσουν τους φόβους και τις σκέψεις τους.

Το «πρέπει» αλλοιώνει την εικόνα και δίνει την ψευδαίσθηση της τελειότητας και της αρμονίας. Το πρέπει δημιουργεί σχέσεις που δεν στηρίζονται στην αλήθεια αλλά στην εξωτερική εικόνα που θα την δουν οι άλλοι. Αρκετοί ενήλικες που σήμερα αναζητούν τη βοήθεια θεραπευτών ψυχικής υγείας σε μια προσπάθεια να λυτρωθούν από δυσάρεστα συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης, ήταν παιδιά μεγαλωμένα με μπόλικα «πρέπει».

Στις φιλικές σχέσεις το πρέπει παραπλανεί. Δεν βοηθάει να μπουν θεμέλια αληθινά. Οι φιλίες οφείλουν να στηρίζονται στην αλήθεια και στην αγάπη. Το πρέπει είναι περιοριστικό και εμποδίζει την ανάπτυξη ελεύθερων φιλικών σχέσεων.

Ας μάθουμε να ζούμε με αληθινά συναισθήματα.

Να αποζητάμε στιγμές ζωής που θα μας δινουν μια ολοκληρωμένη εικόνα. Να έχουμε αγάπη μέσα μας χωρίς ταμπέλες και περιορισμούς. Να ζούμε αληθινά και όχι πίσω από πρέπει και ψεύτικες εικόνες. Είναι όμως εξαιρετικά δύσκολο για κάποιον που έχει γαλουχηθεί με μπόλικο «πρέπει» να κάνει την επανάστασή του.

Ένας τρόπος για να ξεφύγει κανείς, από μια τέτοια λανθάνουσα κατάσταση είναι να φτάσει στα όριά του, να ξεχειλίσει το ποτήρι της ανεκτικότητας και της αντοχής του.

Δεσμά που λειτουργούν ως αλυσίδα και παρεμποδίζουν την ελευθερία. Έχουν μάθει έτσι και ο φόβος δεν αφήνει να δουν το φως της ομορφιάς της ζωής. Η ζωή είναι στιγμές αληθινής χαράς και το πρέπει είναι μια παραφωνία.

Μην χάνετε καιρό από τη ζωή που σας ανήκει.

Σπάζοντας τα αόρατα δεσμά προς την απελευθέρωση

«Εάν για να είμαι εγώ ευτυχισμένος, πρέπει εσύ να κάνεις αυτό και τ’ άλλο. Και για να είμαι εγώ ευτυχισμένος, πρέπει να συμπεριφέρεσαι με αυτόν τον τρόπο. Και για να είμαι εγώ ευτυχισμένος, δεν θα πρέπει να λες αυτά και αυτά. Και δεν θα πρέπει ούτε να τα σκέφτεσαι.

Εάν για να μην υποφέρω εγώ, πρέπει εσύ να θέλεις ακριβώς ό,τι θέλω εγώ, τη στιγμή ακριβώς που το θέλω και, βέβαια, να πάψεις να θέλεις οτιδήποτε άλλο (να μην είναι δηλαδή κάτι που το θέλεις κάποια στιγμή που δεν είναι η στιγμή που το θέλω εγώ) Τότε... Έχω πρόβλημα…» Bucay (2012, p.204)

Μέχρι ποια ηλικία θεωρείσαι μικρός-ή; Πότε επιτέλους μεγαλώνεις;

Πότε θεωρείσαι ολοκληρωμένος άνθρωπος με προσωπικότητα, σπουδές, εμπειρία, άξιος-α αμοιβαίου σεβασμού και συναδελφικότητας; Πότε γνωρίζεις εσύ ο ίδιος τι είναι καλύτερο για τον εαυτό σου; Πότε σου αναγνωρίζεται το δικαίωμα στο λάθος, στην επιλογή, στο ρίσκο, στην ίδια τη ζωή;

Γιατί θα πρέπει να βρίσκεσαι σε ένα διαρκή πόλεμο για να διεκδικήσεις το αυτονόητο; Το δικαίωμα δηλαδή στην ελευθερία των επιλογών σου, το δικαίωμα στην ίδια την ζωή με ό, τι αυτό συνεπάγεται;

Γιατί θα πρέπει να νιώθεις ενοχές που θες να ζήσεις; Τι είναι αυτό που δίνει το δικαίωμα στους άλλους να επιβάλλουν το εγώ τους στη ζωή σου και είσαι εσύ ο κακός που δεν τους αφήνεις;

Γιατί να χρειάζεται να μπαίνεις στη διαδικασία να αναρωτιέσαι όλα τα παραπάνω; Γιατί δεν θεωρείται αυτονόητη η απάντηση στο δικαίωμα της ζωής σου; Σε ποιο σημείο, επίπεδο, ηλικία, εμπειρία, φάση ζωής πρέπει να καταφέρεις να φτάσεις για να μπορέσεις να σπάσεις μέχρι και τον τελευταίο «αόρατο δεσμό» και να οδηγηθείς στην πολυπόθητη απελευθέρωση; Και ποια είναι αυτή; Να μπορείς να ζήσεις μια ελεύθερη ζωή χωρίς ενοχές.

Γιατί θα πρέπει να νιώθεις ενοχές για τον τρόπο σκέψης σου, τις επιλογές σου, τις αποφάσεις σου, τη ζωή που θέλεις να ζήσεις στην τελική; Μέχρι πότε θα είσαι δέσμιος-α αυτού του αόρατου δεσμού; Ποιοι είναι αυτοί οι σημαντικοί άλλοι;

Γιατί δεν ασχολούνται με τη δική τους απελευθέρωση; Γιατί θεωρούν ότι ξέρουν καλύτερα από εσένα για σένα τι θα σε ωφελήσει και τι όχι; Γιατί δεν σε σέβονται και σε ποια κατάσταση θα πρέπει να φτάσεις για να το καταφέρεις αυτό;

«Δέσμιοι», σημαντική λέξη. «Είμαστε δέσμιοι». Σε τι όμως είμαστε δέσμιοι στην πραγματικότητα; Στη σχέση μας με τους άλλους ή στον τρόπο σκέψης μας, στον ίδιο μας τον εαυτό; Κάθε φορά που αναρωτιέμαι όλα τα παραπάνω, καταλήγω στο ίδιο συμπέρασμα.

Όλα ξεκινούν από τον τρόπο που σκεφτόμαστε, από το περιβάλλον από το οποίο επιλέγουμε να αντλούμε πληροφορίες και να τροφοδοτούμε το μυαλό μας.

Είτε αυτό λέγεται εργασιακό περιβάλλον, είτε οικογενειακός και κοινωνικός περίγυρος, είτε βιβλία, τηλεόραση και social media.

Κάθε φορά που βρίσκεσαι ή συναναστρέφεσαι ή κάνεις οτιδήποτε από όσα προανέφερα, κάνεις μία επιλογή, είτε αυτή είναι συνειδητή, είτε είναι ασυνείδητη. Αυτή η επιλογή επηρεάζει τον τρόπο σκέψης σου και τροφοδοτεί ίσως είτε την αρνητική εικόνα που έχεις για τον εαυτό σου, είτε την θετική. Γιατί στην τελική όλα ξεκινάνε από εσένα.

Πόσες φορές έχεις γυρίσει στο σπίτι μετά από μια έξοδο με γνωστούς ή φίλους και ένιωθες άσχημα για τον εαυτό σου, γιατί πίσω από το προσωπείο του «Έλα μωρέ, πλάκα κάνω», «Πώς κάνεις έτσι, είσαι υπερβολικός-ή», «Μάθε να δέχεσαι πλάκες, μην είσαι τόσο ξενέρωτος-ή», εσύ ένιωθες πως στραπατσαρίζεται ο εαυτός σου, από κοντινά σου άτομα;

Και πόσες φορές έχεις γυρίσει στο σπίτι μετά από έξοδο με γνωστούς ή φίλους και ένιωθες τόσο όμορφα και τόσο καλά με τον εαυτό σου, γιατί εκεί πήρες αποδοχή και κατανόηση;

Δεν χρειάστηκε να καταπιεστείς ούτε και να υπερασπιστείς την άποψη σου, για να γίνεις αποδεχτός-ή, καθώς θεωρείται αυτονόητο, ότι είναι δικαίωμα σου να έχεις τη δική σου άποψη, η οποία κάποιες φορές μπορεί και να διαφέρει από το συνομιλητή σου.

Στην πρώτη περίπτωση λοιπόν, ίσως ασυνείδητα να τροφοδοτείται η αρνητική εικόνα που έχεις για τον εαυτό σου, ενώ στη δεύτερη περίπτωση η θετική. Και αυτό ίσως ισχύει, κάθε φορά που επιλέγεις να βγεις, να διαβάσεις, να παρακολουθήσεις ή να ακολουθήσεις κάτι ή κάποιον. Όλα είναι θέμα επιλογών.

Όταν εσύ αποφασίσεις το ποιος-α θέλεις να είσαι. Όταν εσύ αποδεχτείς πραγματικά, σεβαστείς και αγαπήσεις τον εαυτό σου, τότε και οι επιλογές που θα κάνεις στη ζωή σου θα είναι ανάλογες. Και αυτή είναι μια σχέση αμφίδρομη.

Θα φτάσεις σε ένα επίπεδο μια τέτοιας απελευθέρωσης που πραγματικά δεν θα σε απασχολούν στο βαθμό που ίσως να σε απασχολούν τώρα όλες οι παραπάνω ερωτήσεις, γιατί το σημαντικότερο βήμα θα έχει γίνει. Θα αγαπάς και θα σέβεσαι εσύ τον εαυτό σου.

Και όταν συμβεί αυτό θα θέλεις δίπλα σου ανθρώπους, πράγματα και καταστάσεις με παρόμοια αντίληψη με εσένα για το γενικότερο πλαίσιο της ζωής, οι οποίοι θα χαίρονται με τη χαρά σου και με τις επιλογές σου και δεν θα μπαίνουν στη διαδικασία να τις αναιρούν, να τις υποτιμούν και να τις εκμηδενίζουν, γιατί απλά αδυνατούν να τις καταλάβουν.

Όταν λοιπόν συνειδητοποιήσεις το ποιος-α είσαι (ναι είναι δύσκολη διαδικασία και θέλει δουλειά), τότε θα θέσεις τους κατάλληλους για εσένα στόχους, θα κάνεις τις κατάλληλες για εσένα επιλογές και θα φτάσεις σε αυτήν την πολυπόθητη απελευθέρωση που αναζητάς, μακριά από δεσμούς που σε κρατάνε πίσω σε ένα εαυτό που δεν υπάρχει πια.

Εσύ είσαι έτοιμος-η να κάνεις τις δικές σου επιλογές; Είσαι έτοιμος-η να ζήσεις όπως θέλεις εσύ τη ζωή σου;

«Αναπόσπαστο κομμάτι της προσωπικής μου δέσμευσης απέναντι στη συνεχή βελτίωση είναι οι παρακάτω ερωτήσεις, τις οποίες θέτω στον εαυτό μου στο τέλος κάθε μέρας: Τι έμαθα σήμερα; Πώς συνεισέφερα ή τι βελτίωσα; Τι μου έδωσε ευχαρίστηση;

Αν κάθε μέρα βελτιώνετε την ικανότητα σας να απολαμβάνετε τη ζωή, θα ζήσετε μια ζωή τόσο πλούσια, που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν καν να τη φανταστούν.» Robbins (2015, p.92)

Το πρόβλημα της ελεύθερης βούλησης: Το Φάντασμα μέσα μας

Σ’ ένα σημείο του Φαντάσματος της Όπερας, ο Μάικλ Κρώφορντ και η Σάρα Μπράιτμαν τραγουδούν τους περίφημους στίχους: «The phantom of the Opera is there, inside your mind...». To φάντασμα της όπερας είναι εκεί. Είναι μέσα στο ίδιο το μυαλό μας.

Παραδόξως, στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξαν και μεγάλοι φυσικοί και φιλόσοφοι του περασμένου αιώνα, λίγο μετά την ανακάλυψη της αρχής της αβεβαιότητας. Και δεν είναι προφανές ότι είχαν άδικο.

Αν οι χημικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στον εγκέφαλό μας διέπονται από τους κβαντικούς νόμους —δηλαδή από την αρχή της αβεβαιότητας— τότε σίγουρα το φάντασμα είναι μέσα στο μυαλό μας. Και εισάγει ενδεχομένως ένα στοιχείο θεμελιώδους τυχαιότητας —έναν μη αιτιοκρατικό παράγοντα— στη λειτουργία αυτής της κατά τα άλλα τόσο αξιόπιστης και περίτεχνα ρυθμισμένης χημικής μηχανής.

Να, λοιπόν, η απελευθέρωση από τα δεσμά της κλασικής αιτιοκρατίας, η οποία λέει ότι η ελευθερία της βούλησης —αυτό το συστατικό στοιχείο της υπαρξιακής μας αξιοπρέπειας— είναι μια ψευδαίσθηση. Εγώ και οι πράξεις μου —έτσι λέει η παλιά φυσική— είμαι το προδικασμένο αποτέλεσμα των προδιαγεγραμμένων κινήσεων των ατόμων και των μορίων που με αποτελούν, αν όχι και εκείνων όλου του σύμπαντος. Όλα τα άλλα είναι αυταπάτες.

Να, λοιπόν, που το φάντασμα μέσα μας είναι και ο ελευθερωτής μας. Ο εγγυητής της υπαρξιακής ελευθερίας μας. Αφήνει χώρο για το απρόβλεπτο. Για την ελεύθερη επιλογή. Η μήπως την υπονομεύει με έναν πιο «ύπουλο» τρόπο; Αφήνοντάς μας έρμαια μιας ανερμήνευτης τυχαιότητας; Εμείς τελικά αποφασίζουμε ή το φάντασμα μέσα μας παίζοντας ζάρια;

Όμως εδώ έχουμε ήδη αφήσει πίσω μας τη φυσική επιστήμη και έχουμε εισέλθει στο πεδίο της ηθικής φιλοσοφίας. Στο πεδίο των ανοιχτών ερωτημάτων — των εσαεί ανοιχτών ερωτημάτων. Επομένως στο πεδίο της ελευθερίας, για να χρησιμοποιήσω την έκφραση ενός καλού φίλου γι αυτό το θέμα.

Έτσι λοιπόν, επιλέγω να κλείσω τούτο το κεφάλαιο, όχι με την επιστημονική απάντηση πάνω στο ερώτημα που έθεσα προηγουμένως —μια απάντηση που δεν υπάρχει—, αλλά με την απάντηση που εγώ επέλεξα να με εκφράζει. Την απάντηση του Σωκράτη.

Γυρνάω λοιπόν πίσω στον χρόνο, αλλά στον ίδιο τούτο τόπο, στη χαλεπαίνουσα σήμερα πατρίδα μας, όταν η κατ’ εξοχήν ελληνική ιδέα της νοιμοκρατούμενης φύσης —μιας φύσης που δεν εξαιρεί τον άνθρωπο από την επικράτειά της— έχει θέσει ευθέως το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης, με τους ίδιους ακριβώς όρους που τίθεται και σήμερα.

Η απάντηση του Σωκράτη —όπως αποδίδεται στον πλατωνικό Φαίδωνα— ξεκινάει με μια εξομολογητική διήγηση για την αποτυχημένη προσπάθειά του να γνωρίσει τις αιτίες των πραγμάτων, και πώς ανέκτησε προς στιγμήν τις ελπίδες του με τις θεωρίες του Αναξαγόρα ότι ο Νους είναι «ο διακόσμων τε και αίτιος πάντων». Και συνεχίζει ο Σωκράτης:

Αυτή όμως την ελπίδα γρήγορα την εγκατέλειψα όταν, καθώς προχωρούσα στην ανάγνωση, είδα έναν άνθρωπο [τον Αναξαγόρα] που δεν χρησιμοποιεί καθόλου τον νου ούτε αποδίδει σε κάποιες αιτίες την τάξη των πραγμάτων, αλλά ως αιτίες αναφέρει τον αέρα, τον αιθέρα και το νερό και πολλά άλλα παράλογα. Αυτό που κάνει μου φαίνεται πανομοιότυπο σαν να έλεγε κάποιος ότι ο Σωκράτης όσα κάνει τα κάνει με νου και έπειτα, επιχειρώντας να προσδιορίσει τις αιτίες των πράξεών μου, να πει ότι για αυτόν τον λόγο κάθομαι εδώ [στο κελί μου], γιατί το σώμα μου αποτελείται από οστά και νεύρα.

Τα οστά αιωρούνται στα σημεία συναρμογής τους, τα νεύρα χαλαρώνουν και τεντώνονται και με κάνουν ικανό να κάμπτω τώρα τα μέλη μου. Και επειδή έκαμψα τα μέλη μου, για αυτήν την αιτία κάθομαι εδώ. Έτσι όμως αποφεύγει να πει την πραγματική αιτία, ότι δηλαδή, αφού οι Αθηναίοι θεώρησαν καλύτερο (βέλτιον) να με καταδικάσουν, για αυτόν ακριβώς τον λόγο θεώρησα και εγώ καλύτερο και δικαιότερο να μείνω εδώ και να υποστώ την ποινή που θα μου επιβάλουν. Γιατί, μα την αλήθεια, πιστεύω ότι αυτά τα νεύρα και αυτά τα οστά θα ήταν από καιρό στα Μέγαρα ή στη Βοιωτία, αν δεν θεωρούσα ότι είναι πιο δίκαιο και πιο ωραίο, αντί να αποδράσω και να εξοριστώ, να υποστώ την ποινή που η πόλη μού επιτάσσει.

Παραθέτοντας τη σωκρατική απάντηση στο ζήτημα της ελεύθερης βούλησης —μαζί με την Απολογία, ένα από τα ιδρυτικά κείμενα του πολιτισμού μας— θέλησα να υπογραμμίσω ταυτόχρονα και τούτο: το πόσο «μικρή» είναι η επιστήμη όταν καλείται να προσφέρει απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης.

Δεν είναι αυτή η αποστολή της. Για τα ερωτήματα αυτά —τα εσαεί αναπάντητα— ο φιλόσοφος λόγος και η μεγάλη τέχνη θα συνεχίσουν να αποτελούν τη μοναδική κιβωτό μας. Το φάντασμα μέσα μας είναι σίγουρα υπεύθυνο για πολλά πράγματα, μεταξύ άλλων και για το «θαύμα» της ύπαρξής μας. Δεν είναι όμως αυτό που αποφασίζει για μας παίζοντας ζάρια στο υπόγειο.

Ας το πάρουμε απόφαση: ουδείς φυσικός νόμος θα μας απαλλάξει ποτέ από το ευλογημένο βάρος της ελευθερίας μας. Της ελευθερίας να κάνουμε επιλογές και να είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτές.

Κατεδαφιστής ονείρων

Επί χιλιετίες οι Φιλόσοφοι και οι Επιστήμονες έψαχναν το "Αρχιμήδειο Σημείο", πάνω στο οποίο αν πατούσαν, αν στήριζαν τις θεωρίες τους επ' αυτού, θα είχαν ένα ακλόνητο θεμέλιο. Δηλαδή μια σταθερά επί της οποίας, παραγωγικά και αναγκαία, θα έχτιζαν ένα φιλοσοφικό οικοδόμημα αιώνιο και αναμφισβήτητο.

Οι προσπάθειες αναρίθμητες, μεγαλοφυείς και γόνιμες. Όμως, κάτι δεν πήγαινε καλά. Πολλές ήταν απολύτως αντιφατικές μεταξύ τους. Πολλές έλεγαν εντελώς διαφορετικά πράγματα.

Αν και πολλοί είχαν αρχίσει να υποψιάζονται ότι οι "Θεωρίες των Πάντων" μοιάζουν άπιαστα όνειρα, παρά ταύτα συνέχιζαν την αξιόλογη προσπάθεια.

Τα Μαθηματικά, ήταν η τελευταία τους ελπίδα, στις αρχές του 20ου αιώνα. Η αυστηρότητα και η φορμαλιστική τους γοητεία, μας έκαναν να πιστέψουμε ότι μπορούμε να "στηριχτούμε" στα ακλόνητα θεμέλιά τους.

Η τελευταία μας ελπίδα για τη δημιουργία ενός συστήματος πλήρους και απολύτως συνεπούς, διαψεύστηκε από τον "σκοτεινό πρίγκηπα". Τον μεγαλοφυή Μαθηματικό και Φιλόσοφο Kurt Godel. Αυτός, έδειξε ότι ακόμα και στοιχειώδη συστήματα όπως η Αριθμητική, δεν δύνανται να είναι συγχρόνως απολύτως συνεπή και πλήρη. Δεν μπορούμε να τα έχουμε όλα. Και απόλυτη ακρίβεια και συνολική εικόνα. Χωρίς πρώτη "Αρχή", λοιπόν...Χωρίς γρανιτένιο βράχο.

Οι" βεβαιότητες" δεν φαίνεται να υπάρχουν στη Φύση. Αναρχική χαριστική βολή στη σιγουριά και την αυτοπεποίθησή μας.

Και ήρθαν μετά και οι Κβαντικοί που έδωσαν τη χαριστική βολή και στις βεβαιότητες των μετρήσεων.

Από τότε, καταλάβαμε, όπως είπε ο Neurath, ότι ταξιδεύουμε με ένα καράβι που δεν θα πιάσει ποτέ ασφαλές λιμάνι. Καταδικασμένο από την ίδια τη Φύση να το επισκευάζουμε εν πλω. Χωρίς βεβαιότητες. Τα Επιστημονικά και Φιλοσοφικά μας οικοδομήματα είναι μια συνεχής προσπάθεια να υψώσουμε ένα κτίριο που συγχρόνως βουλιάζει στο έλος.

Κι όμως, οι θεωρίες μας είναι λειτουργικές, χρήσιμες, μεγαλοφυείς και υπέροχες. Διατηρούν το καράβι πλεύσιμο, σταθερό και χρήσιμο. Και το κτίριο κατοικήσιμο. Σαν τα κβαντικά άτομα. Αν και περιγράφονται με τόση αβεβαιότητα, είναι σταθερά και πανίσχυρα. Αν και κυρίως αποτελούνται από κενό, είναι σταθερές δομές πάνω στις οποίες εδράζεται ο κόσμος μας.

Ας απολαύσουμε τη διαχείριση ενός Κόσμου που δεν θα μας χαρίσει ποτέ το Αρχιμήδειο Σημείο. Εκεί είναι η γοητεία του.

Εκεί φαίνονται οι ικανοί καπεταναίοι.

Μήπως είναι αυτό το Αρχιμήδειο Σημείο;

Το ότι δεν υπάρχει τέτοιο;

Ποιο είναι τελικά πιο ισχυρό; Η φύση ή η ανατροφή;

«Όμως, Φρεντ, ποιο είναι τελικά πιο ισχυρό; Η φύση ή η ανατροφή;» ρώτησε η Έβελιν.

«Αμφότερα. Και τα δύο αποδεικνύονται θεμελιώδη για τη συμπεριφορά. Η φύση λειτουργεί μέσω της ανατροφής. Η νοημοσύνη είναι απότοκη δύο παραγόντων: του γενετικού υλικού, που κληρονομείται από τους γονείς, και των περιβαλλοντικών επιρροών επί αυτής της κληρονομιάς. Βλέπετε, η συνεισφορά τους δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί». Ο καθηγητής έμπλεξε τα δάχτυλά του και προσποιήθηκε ότι έκανε να τα ξεμπλέξει αλλά δεν υπάκουαν. «Παρ’ όλα αυτά, αν υποθέσουμε ότι δύο άτομα μεγαλώνουν σε παρόμοιο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον και με παρόμοια εκπαίδευση, μπορούμε να πούμε ότι ο δείκτης νοημοσύνης τους θα καθοριστεί πρωτίστως από το γενετικό υλικό και τις διαφορές των κινήτρων». Ο καθηγητής βιάστηκε να προσθέσει: «Αλλά κι αυτά τα ίδια τα κίνητρα φέρουν επίσης κληρονομική και μαζί περιβαλλοντική σύσταση».

Ο Μάικλ έβλεπε πως η Έβελιν είχε εντελώς απορροφηθεί και πως αυτά που έλεγε ο καθηγητής δεν θα την αποθάρρυναν από τον σκοπό της. Το έμβρυο που εκείνη είχε δημιουργήσει ήταν πια έτοιμο και, σε λιγότερο από μία εβδομάδα, ο γυναικολογικός της κύκλος θα της επέτρεπε να προχωρήσει στη μεταφορά. «Υπάρχουν άλλοι παράγοντες, εκτός από το περιβάλλον και τα γονίδια, που να επηρεάζουν τη συμπεριφορά;» ρώτησε ο Μάικλ.

«Κανείς μέχρι τώρα δεν έχει βρει κάτι άλλο». Ο Μάικλ τον είδε να ξύνει με τα νύχια τη ράχη του τρωκτικού, που είχε βγει στο μεταξύ από την τσέπη και είχε κουρνιάσει στο μπράτσο του. «Εκείνο, όμως, που δεν εκτιμάται όσο θα έπρεπε είναι πως το περιβάλλον ευθύνεται για την έκφραση κάποιων γονιδίων. Το ποια γονίδια θα ενεργοποιηθούν στους εγκεφαλικούς νευρώνες εξαρτάται εν μέρει από το περιβάλλον. Καλύτερα, όμως, να σταματήσω εδώ, πριν αρχίσετε να μεταλλάσσεστε μπροστά στα μάτια μου», κατέληξε ο καθηγητής χαμογελώντας.

Η Έβελιν του ανταπέδωσε το χαμόγελο. «Έχω ακούσει», ξεκίνησε, «ότι οι νευροεπιστήμονες δεν αφήνουν και πολύ χώρο για την ελεύθερη βούληση. Αλλά δεν υπάρχει πραγματικά καμιά ελευθερία, καμιά ακεραιότητα του ατόμου; Ούτε μία ρωγμή στην παρέλαση γονίδια-περιβάλλον για να ενταχθεί και η ελεύθερη βούληση;»

«Ούτε ελευθερία ούτε ακεραιότητα», απάντησε ο καθηγητής. «Ακριβώς γιατί τα άτομα δεν μπορούν με κανέναν τρόπο να ελέγξουν την ίδια τη γενετική κατασκευή τους, ούτε και τις περιβαλλοντικές επιρροές στις οποίες υποβάλλονται». Φαινόταν να απολαμβάνει τη θεωρία του, καθώς οι λέξεις έβγαιναν μέσα απ’ τους καπνούς της πίπας. «Αυτό σημαίνει πως η εμπειρία λαξεύει τον χαρακτήρα από το γενετικό υλικό που κληρονομούμε, όπως ο Πραξιτέλης λάξευσε τον Ερμή από ένα κομμάτι μάρμαρο.

«Αν τα άτομα διαπράττουν εγκλήματα», συνέχισε, «είναι το περιβάλλον τους που πρέπει να τιμωρηθεί, δηλαδή να μεταβληθεί, να αλλάξει. Αν φέρονται με τρόπο ευεργετικό προς τους άλλους, είναι το περιβάλλον που πρέπει να επιβραβευτεί· να διατηρηθεί ή και να εμπλουτιστεί στη βάση της υπάρχουσας δομής του».

Στο μεταξύ, ο αρουραίος είχε πηδήσει απ’ το μπράτσο του καθηγητή και σκαρφάλωνε άφοβα στον βραχίονα της πολυθρόνας, με τα πέλματα ν’ αναδιπλώνονται, τη ράχη του να καμπουριάζει, τη μακριά ουρά να αντισταθμίζει το βάρος του κεφαλιού και τα μουστάκια του να σαλεύουν μπρος πίσω, λες και ακολουθούσαν έναν ρυθμό που μόνο αυτός μπορούσε ν’ ακούσει.

Μου ανήκει ό,τι έχω… γιατί εγώ το διάλεξα

Είμαι αρκετά καλός;

Μπορεί να μην ήσουν ο κορυφαίος μαθητής της τάξης… μπορεί να μην είσαι το καλύτερο στέλεχος της εταιρείας που εργάζεσαι… μπορεί να μην είσαι ο τέλειος σύντροφος ή το 10 το καλό που πιστεύεις ότι θέλει να είσαι ο σύντροφός σου… μπορεί να μην είσαι ο τέλειος γονιός… μπορεί να μην μένεις στο σπίτι των ονείρων σου…

Αλλά το πιο πιθανό είναι ότι είσαι ένα αρκετά αξιόλογο άτομο και σίγουρα αρκετά καλό στους περισσότερους τομείς της ζωής σου.

Ίσως η κατάλληλη στιγμή να σταματήσεις να χτυπάς τον εαυτό σου, επειδή είσαι άνθρωπος, είναι τώρα!

Τι σημαίνει «αρκετά καλός»;

Καθώς συνδεόμαστε στα κοινωνικά δίκτυα και κάνουμε scroll down, θαυμάζουμε τα επιτεύγματα των άλλων κι όχι τα δικά μας, πράγματα που δεν πετύχαμε εμείς, αλλά όλοι οι άλλοι. Μας θυμίζουν τα αυτοκίνητα που δεν οδηγούμε εμείς, τα μέρη που δεν έχουμε πάει εμείς, σπίτια που δεν έχουμε εμείς…

Η εποχή της τεχνολογίας μας έχει δώσει την πρόσβαση στις ζωές των άλλων, στις ζωές που δεν έχουμε…

Όλοι ονειρεύονται να είναι σαν εκείνο το άτομο που τα κάνει όλα, εξισορροπώντας μια καριέρα, μια οικογένεια, μια κοινωνική ζωή.

Επιδιώκουμε υψηλά επιτεύγματα ή να είμαστε οι καλύτεροι.

Η συνεχόμενη προσπάθεια για μια τέλεια ζωή, συχνά μας κρατά πολύ απασχολημένους και πολύ κουρασμένους για να μπορέσουμε να βρούμε νόημα και να ησυχάσουμε μέσα μας. Η σύγκριση μας στερεί την ικανοποίηση της ζωής που ζούμε τώρα και μπορεί να οδηγήσει σε ένα διάχυτο άγχος, σε μόνιμη δυσαρέσκεια και αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης.

Αν καταφέρουμε να βρούμε ικανοποίηση στις απλές αλλά ουσιαστικές πτυχές της ζωής μπορεί να εκτιμήσουμε αυτά που ήδη έχουμε αντί να λαχταράμε αυτά που δεν έχουμε.

Επανειλημμένα ακούγεται μια αφήγηση που λέει δεν είμαι αρκετά καλός.. δεν είμαι αρκετά έξυπνος… δεν έχω αρκετά… δεν κάνω αρκετά… αυτό δεν είναι αρκετό… δεν είμαι αρκετά καλός…

Με μεγάλη ευκολία, συνεχώς αξιολογούμε τη ζωή μας, το σώμα μας, τις σχέσεις μας, τις ικανότητες και τις ευκαιρίες μας μέσα από ένα φακό που έχουν επιλέξει άλλοι. Διαθέτουμε ατελείωτα πρότυπα τελειότητας είτε είναι ένα γυμνασμένο σώμα, οι διακοπές, τα ρούχα, η διακόσμηση του σπιτιού, που κατακλύζουν συνεχώς τη σκέψη μας.

Ένα διαχρονικό ερώτημα στο βωμό της επιτυχίας

Εγώ πώς τα πάω στη ζωή; Είμαι αρκετά καλός;

Κοιτάξτε μέσα στην ψυχή σχεδόν οποιουδήποτε ατόμου μέσα στη δυτική κουλτούρα και θα βρείτε αυτό το επιτακτικό ερώτημα που είναι ικανό να παρακινεί, να κοροϊδεύει και ταυτόχρονα να εξουθενώνει το ανθρώπινο πνεύμα.

Μερικές φορές, αυτό το ερώτημα τίθεται ρητά και καθημερινά. Τις περισσότερες φορές είναι εντελώς ασυνείδητο σε όλη μας τη ζωή, κατευθύνοντας τις πράξεις μας.

Μπορεί να μας ωθήσει να ακολουθήσουμε μια καριέρα που μισούμε, μπορεί να μας πείσει να αλλάξουμε αισθητικά το πρόσωπό μας, μπορεί να μας παρακινήσει να αγοράσουμε ένα συγκεκριμένο αυτοκίνητο, να μένουμε σε ένα συγκεκριμένο προάστειο, μπορεί επίσης να μας ωθήσει να αποκτήσουμε χόμπι που δεν μας αρέσουν ή δεν μας αντιπροσωπεύουν.

Η επιδίωξη της επιτυχίας, είναι ένα πολύ ισχυρό σύστημα νοηματοδότησης που λειτουργεί τόσο σε συναισθηματικό όσο και σε γνωστικό επίπεδο, καθοδηγεί τις αποφάσεις μας, έχει τους δικούς της ηθικούς κανόνες, χρειάζεται συγκεκριμένες ενέργειες και ασκείται μαζικά από ανθρώπους που μοιράζονται μια κοινή ιδεολογία.

Η επιδίωξη της επιτυχίας δεν είναι η αναζήτηση της αυτοπραγμάτωσης, αλλά είναι η επιτυχία που καθορίζεται από τον τρόπο που την αντιλαμβάνεται κάποιος άλλος στην κοινωνική ιεραρχία. Το συνεχόμενο κυνήγι της επιτυχίας είναι ένα εξαιρετικά επικίνδυνο παιχνίδι, που μας οδηγεί να θυσιάσουμε τη ζωή μας στο βωμό της και παράγει ένα διαρκές άγχος.

– Τα κάνω όλα αρκετά καλά;

– Είμαι αρκετά καλός;

Η ανάγκη του ανήκειν

Όπως είπε ο Αριστοτέλης, ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον και δεν μπορεί να επιβιώσει στην απομόνωση. Τα ανθρώπινα όντα αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους σε καθημερινή βάση, έχοντας βαθύ αντίκτυπο ο ένας στη ζωή του άλλου.

Σύμφωνα με τον Maslow (1943), οι δράσεις του ανθρώπου ωθούνται από κίνητρα που έχουν ως στόχο να ικανοποιήσουν τις βασικές ανάγκες του. Η ανάγκη του ανήκειν, βρίσκεται στη μέση της ιεραρχικής πυραμίδας, μετά την ανάγκη για τροφή και ασφάλεια.

Η αναζήτηση και διατήρηση διαπροσωπικών σχέσεων είναι βασική ανάγκη όλων των ανθρώπων. Ακόμα πιο ισχυρός από την ανάγκη του ανήκειν, είναι ο φόβος του αποκλεισμού, της περιθωριοποίησης ή του να νιώθει κανείς αόρατος.

Οι άνθρωποι χρειάζονται και επιδιώκουν την κοινωνική αποδοχή, την αναγνώριση και την κοινωνική ασφάλεια για να αισθάνονται καλά τόσο ψυχολογικά όσο και κοινωνικά.

Η ανησυχία για την κοινωνική μας θέση έχει οδηγήσει επί χιλιετίες την εξέλιξή μας. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να μείνουμε ζωντανοί για αρκετό καιρό για να αναπαραχθούμε και να μεγαλώσουν με επιτυχία τα μικρά μας.

Χρειαζόμαστε απελπισμένα ο ένας τον άλλον για να καλύψουμε τόσο τις βασικές μας ανάγκες για τροφή και στέγη όσο και τις πιο υψηλές μας ανάγκες για νόημα και αγάπη. Η υγιής αλληλεξάρτηση είναι το κλειδί τόσο για την επιβίωση όσο και για την ευημερία, και η ικανότητά μας να το πετύχουμε εξαρτάται εξ ολοκλήρου από τη δική μας κοινωνική επάρκεια, το ότι είμαστε «αρκετά καλοί» για συνεργασία και αγάπη.

Θέλουμε να ξέρουμε ότι αξίζουμε να ανήκουμε

Μήπως όμως έχουμε περάσει στο άλλο άκρο; Μήπως απαιτούμε ολοένα και περισσότερα; Μήπως δεν μας είναι αρκετό να ανήκουμε αλλά ταυτόχρονα πρέπει και να υπερέχουμε;

Προσπαθούμε να σκαρφαλώσουμε ολοένα και πιο ψηλά, έχοντας μια μόνιμη αίσθηση ανεπάρκειας. Φανταζόμαστε ότι θα έρθει κάποια στιγμή στο μέλλον που θα καταφέρουμε να φτάσουμε τελικά, στην φανταστική μας ΕΔΕΜ, κυνηγώντας το άπιαστο όνειρο και τότε θα νοιώσουμε πληρότητα και ευδαιμονία. Αλλά γνωρίζουμε ποιος είναι ο τελικός προορισμός; Ή μήπως θα διαλυθούμε προσπαθώντας;

Πώς λειτουργεί αυτό για εμάς καθώς προσπαθούμε για μια τέλεια ζωή που φαινομενικά θα επιβεβαιώσει ότι ναι, είμαστε αρκετά καλοί;

Είμαστε πολύ απασχολημένοι, πολύ κουρασμένοι και εντελώς αποσυνδεδεμένοι.

Ναι, ίσως έχουμε μια ζωή που φαινομενικά είναι ωραία. Κάνουμε όλα όσα μας λέει η κοινωνία και η κουλτούρα μας ότι «πρέπει» να κάνουμε, τόσο για εμάς όσο και για τα παιδιά μας. Ωστόσο, έχουμε το χρόνο να απολαύσουμε αυτή τη ζωή για την οποία έχουμε εργαστεί ή να επενδύσουμε στις σχέσεις που είναι σημαντικές για εμάς; Αν όχι, αυτό λέγεται ζωή με νόημα;

Η συνεχής επιδίωξη της επιτυχίας και της τελειότητας μας ωθεί να ψάχνουμε συνεχώς για περισσότερα και μας αφήνει εξουθενωμένους και αγχωμένους. Αντίθετα, τι θα γινόταν αν μια ζωή αληθινής ικανοποίησης, μια ζωή γεμάτη ειρήνη και σκοπό μπορούσε να βρεθεί στο «αρκετά καλό»;

Και μήπως τελικά ήρθε η ώρα να τιμήσουμε, να σεβαστούμε και να απολαύσουμε την δική μας επάρκεια;

Το μυαλό μας μπορεί να μας ξεγελάσει ώστε να πιστεύουμε ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί. Τις περισσότερες φορές, είμαστε οι χειρότεροι επικριτές του εαυτού μας.

Δεν είμαι αρκετά καλός.
Δεν έχω σημασία για τους ανθρώπους που αγαπώ.
Έχω αποτύχει στο παρελθόν και μπορεί να αποτύχω ξανά.
Δεν θα μπορώ να το αντιμετωπίσω αν κάτι πάει στραβά.

Δεν μπορούμε να ελέγξουμε πάντα τι συμβαίνει γύρω μας. Όμως, όταν τα πράγματα αρχίζουν να στραβώνουν, δεν θέλεις να είσαι ο χειρότερος κριτής του εαυτού σου.

Αφήστε την τελειότητα

Είναι πολύ εύκολο να βρούμε αρνητικά πράγματα στη ζωή μας. Υπάρχουν άπειρα ανθρώπινα ελαττώματα που το μυαλό μας χρησιμοποιεί για να μας πείσει να αισθανόμαστε άσχημα με τον εαυτό μας. Όμως κανένας δεν είναι τέλειος, οπότε γιατί να κρίνουμε τον εαυτό μας σαν να έπρεπε να είμαστε;

Μην συγκρίνετε τον εαυτό σας με άλλους

Ο κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός. Έχει τις ικανότητές του και τα ελαττώματά του. Δεν μπορείτε να συγκρίνετε δυο ανόμοια πράγματα, γι’ αυτό μην μπαίνετε σε διαδικασία να συγκριθείτε με κανέναν. Είναι εύκολο να συγκρίνετε τη δική σας δουλειά με τη δουλειά των συναδέλφων σας αλλά αν το συμπέρασμά σας από αυτή τη σύγκριση είναι ότι δεν είστε αρκετά καλοί ως άτομα, τότε αυτό είναι λάθος. Αυτή η συνάδελφός σας μπορεί να φαίνεται επιτυχημένη, αλλά σίγουρα δεν γνωρίζετε την ιστορία της ζωής της.

Όταν λοιπόν πιάνετε τον εαυτό σας να προσπαθεί να κάνει άλλη μια άδικη σύγκριση, σκεφτείτε τον εαυτό σας ένα χρόνο πριν. Αλλάξατε από τότε; Αυτή είναι μια σύγκριση που έχει νόημα. Όταν συγκρίνετε τον εαυτό σας με τον προηγούμενο εαυτό σας, τότε ναι, συγκρίνετε όμοια πράγματα.

Να είστε ευγνώμονες

Πάντα υπάρχει κάτι για είστε ευγνώμονες. Το χαμόγελο του παιδιού σας, το σώμα σας που είναι δυνατό και αποτελεί απόδειξη του ότι είσαι άνθρωπος, το μυαλό σας που είναι ανθεκτικό παρά το άγχος σας, την καρδιά σας που έχει τόσο πολύ χώρο για συμπόνια ακόμα κι όταν οι άνθρωποι σας έχουν πληγώσει.

Νιώστε ευγνωμοσύνη απλά και μόνο που υπάρχετε. Υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα για τα οποία πρέπει να είμαστε ευγνώμονες. Η ευγνωμοσύνη είναι το καλύτερο δώρο που μπορείτε να κάνετε στον εαυτό σας.

Δώστε σημασία στις στιγμές

Συχνά χάνουμε τις όμορφες στιγμές στη ζωή μας γιατί απλά δεν δίνουμε την προσοχή που χρειάζεται. Είμαστε συνέχεια απασχολημένοι με χιλιάδες πράγματα και το μυαλό μας τρέχει ξέφρενα παντού. Επιλέξτε μια ευχάριστη στιγμή της ημέρας σας και προσπαθήστε να δώσετε προσοχή στις λεπτομέρειες των αισθήσεων σας. τη θέα, τους ήχους, τις μυρωδιές, τις γεύσεις..

Η πρώτη σας γουλιά ζεστού πρωινού καφέ, το γέλιο του παιδιού σας, ένα ζεστό ντους, ένα βροχερό βράδυ στην αγκαλιά του αγαπημένου σας, την απαλότητα της αγαπημένης σας κουβέρτας, τη βόλτα στη φύση μια φθινοπωρινή μέρα…

Απολαύστε τις λεπτομέρειες της στιγμής και αφιερώστε λίγο χρόνο για να τις θυμηθείτε αργότερα μέσα στην εβδομάδα σας, όταν μπορεί να αισθανθείτε άγχος. Προσπαθήστε να επιλέγετε μια στιγμή κάθε μέρα για να επιβραδύνετε τους ρυθμούς και να απολαμβάνετε την εμπειρία.

Αναπνεύστε

Η βαθιά και σωστή αναπνοή ρυθμίζει το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα, μπορεί να μειώσει το άγχος μας μέσα σε λίγα λεπτά και να φέρει μια αίσθηση ηρεμίας και ευεξίας. Μπορεί να μην έχετε χρόνο για διαλογιστείτε 20 λεπτά την ημέρα, αλλά ακόμα και ένα λεπτό κατά τη διάρκεια της ημέρας σας μπορεί να κάνει τη διαφορά στα επίπεδα άγχους σας.

Δοκιμάστε έναν κύκλο αναπνοής 4 δευτερολέπτων με βαθιά εισπνοή, κρατήστε την αναπνοή σας για 4 δευτερόλεπτα και εκπνεύστε αργά για άλλα 4 δευτερόλεπτα. Επαναλάβετε. Δώστε προτεραιότητα στα διαλείμματα για ασκήσεις αναπνοής. Μπορείτε να ρυθμίστε το τηλέφωνό σας κάθε 2-3 ώρες για να σας υπενθυμίζει να σταματήσετε και να αναπνεύσετε.

Σχεδιάστε μικρές στιγμές με νόημα

Τι απολαμβάνετε να κάνετε; Τι σας χαλαρώνει; Τι θα έδινε περισσότερο νόημα στη ζωή σας; Συχνά δεν κάνουμε αυτές τις ερωτήσεις επειδή είμαστε πολύ απασχολημένοι για να αφιερώσουμε χρόνο. Ωστόσο, αυτά είναι ακριβώς τα πράγματα που αξίζουν και δίνουν νόημα στη ζωή.

Επιλέξτε ένα πράγμα που θα σας άρεσε να κάνετε και ορίστε χρόνο στο πρόγραμμά σας για να το κάνετε. Ίσως είναι ένα χαλαρωτικό μπάνιο με ένα αρωματικό κερί, ένα μεσημεριανό γεύμα με έναν φίλο, μια επίσκεψη σε ένα μουσείο τέχνης, ακόμα και 20 λεπτά για να διαβάσετε ένα καλό βιβλίο στον καναπέ σας.

Ο επιπλέον χρόνος δεν θα εμφανιστεί ποτέ με ένα μαγικό τρόπο. Οι στιγμές απλής, ουσιαστικής αυτοφροντίδας οδηγούν σε μια ευχάριστη μέρα και σταδιακά σε μια ευχάριστη ζωή.

Αν στρέψουμε την προσοχή μας σε μικρά, ευχάριστα πράγματα, καταφέρουμε να μειώσουμε το καθημερινό μας άγχος και σχεδιάζουμε στιγμές με νόημα, μπορούμε να δούμε τα καλά στη ζωή μας όπως ακριβώς είναι. Όταν μπορούμε να κάνουμε αυτά τα πράγματα με συνέπεια, είναι πολύ πιο εύκολο να διαπιστώσουμε ότι η ζωή μπορεί στην πραγματικότητα να είναι αρκετά καλή, και ίσως ακόμη καλύτερη από ό,τι φανταζόμασταν, όπως ακριβώς είναι.

Πάρτε λίγο χρόνο και σκεφτείτε: «Είναι αυτά που έχω αρκετά καλά;» «είμαι αρκετά καλός;»

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η απάντηση σας θα είναι «περισσότερο από αρκετά».

Αν εγκαταλείψετε το άγχος της σύγκρισης που μέσα του κρύβει «δεν είμαι αρκετά καλός», θα καταφέρετε να αγκαλιάσετε τα αόρατα δώρα που βρίσκονται ακριβώς μπροστά σας.

Αν το μόνο που επιδιώκουμε είναι υψηλά επιτεύγματα ή να είμαστε οι καλύτεροι, θα βρούμε μόνο απογοήτευση. Ίσως θα έπρεπε να αλλάξουμε την εκδοχή επιτυχίας μας από ποσοτική σε ποιοτική για να μας βοηθήσει να αποδεχτούμε τον εαυτό μας όπως ακριβώς είναι κι αυτό είναι εντάξει.

Η επιτυχία δεν οδηγεί στην ευτυχία.

Η ίδια η ευτυχία μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερη επιτυχία.

Ίσως ήρθε η ώρα να βάλουμε ξανά προτεραιότητες για αυτό που πραγματικά αξίζει να προσπαθήσουμε και να εκτιμήσουμε τον εαυτό μας όσο του αξίζει..

«Είμαι εγώ.

Σ΄ όλο τον κόσμο δεν υπάρχει κανένας άλλος ακριβώς σαν εμένα.

Υπάρχουν άνθρωποι που μου μοιάζουν σε μερικά σημεία, αλλά κανένας δεν είναι ολότελα όμοιος με μένα.

Επομένως, ό,τι προέρχεται από εμένα είναι απόλυτα δικό μου, γιατί εγώ μόνος μου το διάλεξα.

Μου ανήκει ό,τι έχω: το σώμα μου και όλα όσα κάνει, το μυαλό μου με τις ιδέες του και τις σκέψεις του

Τα μάτια μου και οι εικόνες όσων βλέπουν

Τα συναισθήματά μου, όποια και αν είναι αυτά: θυμός, χαρά, αποκαρδίωση, αγάπη, απογοήτευση, ενθουσιασμός

Το στόμα μου και τα λόγια που ξεστομίζω: ευγενικά, γλυκά ή σκληρά, σωστά ή λαθεμένα.

Δικές μου είναι όλες μου οι φαντασιώσεις, τα όνειρά μου, οι ελπίδες μου, οι φόβοι μου.

Δικοί μου είναι οι θρίαμβοι και οι επιτυχίες μου και όλες μου οι αποτυχίες και τα λάθη μου.

Γιατί σε μένα ανήκει όλος ο εαυτός μου, μπορώ να γνωριστώ βαθιά, στενά μαζί του.

Έτσι μπορώ να τον αγαπώ και να είμαι φίλος μαζί του, με όλες του τις πλευρές…

Όπως και αν μοιάζω κι αν φαίνομαι, ό,τι λέω και κάνω, ό,τι σκέφτομαι και αισθάνομαι σε οποιαδήποτε στιγμή, όλα αυτά είμαι εγώ…

Βλέπω, ακούω, αισθάνομαι, σκέπτομαι, λέγω και πράττω. Έχω τα εργαλεία που χρειάζομαι για να επιζήσω, να είμαι κοντά με τους άλλους, να είμαι παραγωγικός, να καταλαβαίνω και να βάζω σε τάξη μες το νου μου το πλήθος των ανθρώπων και των πραγμάτων έξω από μένα.

Είμαι ο κύριος του εαυτού μου και επομένως μπορώ να τον οργανώσω.
Είμαι εγώ και είμαι πολύ εντάξει»
Virginia Satir

Φύλλο πορείας προς την ευτυχία

1. Πορεύσου ήρεμα μέσα στον θόρυβο και τη βιασύνη και θυμήσου ότι μπορείς να βρεις την ειρήνη στη σιωπή.

2. Όσο μπορείς, προσπάθησε να διατηρείς καλές σχέσεις με όλο τον κόσμο.
3. Λέγε την αλήθεια σου ήρεμα και καθαρά και άκου τους άλλους, ακόμα κι αν είναι επιτροχάδην ή πληκτικά· έχουν κι εκείνοι τη δική τους αλήθεια.
4. Απόφευγε τα θορυβώδη και επιθετικά άτομα, γιατί είναι κακά για το πνεύμα.
5. Άμα συγκρίνεις τον εαυτό σου με τους άλλους, θα καταλήξεις ματαιόδοξος ή πικραμένος, γιατί πάντα θα υπάρχουν καλύτεροι ή χειρότεροι από σένα.
6. Απόλαυσε τις επιτυχίες σου… το ίδιο και τα σχέδιά σου.
7. Διατήρησε το ενδιαφέρον σου στη δική σου καριέρα, όσο ταπεινή κι αν είναι, αφού είναι το μόνο αληθινό πράγμα που κατέχεις.
8. Να είσαι επιφυλακτικός στις συμφωνίες, γιατί ο κόσμος είναι γεμάτος εγωισμό.
9. Αλλά να μην επιτρέψεις αυτό να σε τυφλώσει σε σημείο που να μη βλέπεις ότι η αρετή υπάρχει· πολλοί άνθρωποι αγωνίζονται για ευγενή ιδανικά και παντού η ζωή είναι γεμάτη ηρωισμό.
10. Να είσαι ο εαυτός σου και ιδίως να μην υποκρίνεσαι αγάπη· να μην είσαι κυνικός στον έρωτα γατί, παρ’ όλη την ξεραΐλα και την απομάγευση, είναι τόσο αειθαλής όσο και η χλόη.
11. Συγκέντρωνε με ηρεμία τις συμβουλές των χρόνων, απαρνούμενος με χάρη της παρορμήσεις της νεότητας.
12. Τρέφε το πνευματικό σου σθένος για να σε προστατεύει από τις αντιξοότητες. Μην τρομοκρατείσαι με τη φαντασία σου· πολλοί φόβοι γεννιούνται από την κούραση και τη μοναξιά.
13. Πέρα από μια υγιή πειθαρχία, να είσαι ευγενικός με τον εαυτό σου· είσαι ένα πλάσμα του Σύμπαντος, όχι λιγότερο απ’ ό,τι τα δέντρα και τα αστέρια· έχεις δικαίωμα στην ύπαρξη.
14. Είτε σου είναι ξεκάθαρο είτε όχι, μην αμφιβάλλεις ότι το Σύμπαν βαδίζει όπως πρέπει.
15. Γι’ αυτό πρέπει να τελείς εν ειρήνη· δεν έχει σημασία ποια είναι η ιδέα σου και ποιες είναι οι δουλειές σου και οι φιλοδοξίες σου. Στη θορυβώδη σύγχυση της ζωής, διατήρησε την ειρήνη με το πνεύμα σου.
16. Γιατί, παρ’ όλη την υποκρισία, τη σκληρή δουλειά και τα χαμένα όνειρα, ο κόσμος παραμένει ακόμα ένα όμορφο μέρος. Να είσαι χαρούμενος, να προσπαθείς να είσαι ευτυχισμένος.

Διχοτομία: ένα από τα τέσσερα παράδοξα του Ζήνωνα

Τελικά η κίνηση είναι ψευδαίσθηση;

Η Διχοτομία, ένα από τα τέσσερα παράδοξα του Ζήνωνα, διατυπώνεται πολύ απλά ως εξής:

Για να φτάσουμε στον προορισμό μας πρέπει πρώτα να διανύσουμε το μισό της απόστασης που μας χωρίζει από αυτόν, αλλά για να διανύσουμε τη μισή απόσταση πρέπει πρώτα να καλύπτουμε το ένα τέταρτο της απόστασης, και για να καλύψουμε το ένα τέταρτο της απόστασης πρέπει να διανύσουμε το ένα όγδοο της απόστασης, και ούτω καθεξής. Αν μπορούμε να υποδιπλασιάζουμε επ’ άπειρον τις αποστάσεις, τότε δεν φτάνουμε ποτέ ούτε καν στην πρώτη υποδιαίρεση της απόστασης, συνεπώς, στην πραγματικότητα, δεν ξεκινάμε ποτέ το ταξίδι. Επιπλέον, τούτη η ατέρμονη ακολουθία ολοένα μικρότερων αποστάσεων είναι άπειρη. Επομένως, η ολοκλήρωση του ταξιδιού απαιτεί την ολοκλήρωση ενός άπειρου αριθμού διαδοχικών στόχων. Συνεπώς, δεν θα μπορούσαμε ποτέ να το τελειώσουμε. Αν δεν μπορούμε να ξεκινήσουμε το ταξίδι, που έτσι κι αλλιώς δεν θα ολοκληρώναμε, η κίνηση καθαυτή είναι αδύνατη.

Μάθαμε για το παράδοξο αυτό από τον Αριστοτέλη, ο οποίος αναζήτησε το λογικό επιχείρημα με το οποίο θα μπορούσε να το ανατρέψει οριστικά. Εξάλλου, είναι προφανές ότι η κίνηση αποτελεί μια πραγματικότητα. Ωστόσο, ο Ζήνων εφάρμοζε μια μορφή επιχειρηματολογίας γνωστή ως εις άτοπον απαγωγή, κατά την οποία μια ιδέα υποβάλλεται σε συνεχή πίεση έως ότου οδηγήσει σ’ ένα παράλογο συμπέρασμα. Πρέπει, επίσης, να θυμόμαστε ότι ο Ζήνων δεν ήταν μαθηματικός. Τα επιχειρήματά του στηρίζονταν αποκλειστικά στην καθαρή λογική – και αυτό, συχνά, δεν αρκεί. Για να διαψεύσουν τα επιχειρήματα του Ζήνωνα, ο οποίος υποστήριζε την ψευδαίσθηση της κίνησης, άλλοι Έλληνες φιλόσοφοι κατέφυγαν σε μια πιο άμεση και πραγματιστική προσέγγιση. Ένας από αυτούς ήταν ο Διογένης ο Κυνικός.

Ο Διογένης άπλωσε τα διδάγματα του Κυνισμού στα λογικά άκρα τους. Απ’ ό,τι φαίνεται, αναγόρευσε τη φτώχεια του σε αρετή και έζησε μερικά χρόνια σ’ ένα πιθάρι, στην αγορά της Αθήνας. Έγινε γνωστός για την … κυνική στάση του απέναντι σε όλα τα πράγματα, ιδίως στις φιλοσοφικές διδαχές της εποχής του, ακόμα και περίφημων φιλοσόφων όπως ο Σωκράτης και ο Πλάτων, και τα παράδοξά του. Όταν άκουσε το παράδοξο της Διχοτομίας για την ψευδαίσθηση της κίνησης, απλώς σηκώθηκε όρθιος και περπάτησε, δείχνοντας έτσι τον παραλογισμό των συμπερασμάτων του Ζήνωνα.

Παρ’ ότι, ίσως, θα χειροκροτούσαμε τον Διογένη για την πρακτική προσέγγισή του, πρέπει να εξετάσουμε λίγο πιο προσεκτικά το σημείο στο οποίο καταρρέει η λογική του Ζήνωνα. Κι αυτό δεν αποδεικνύεται τόσο δύσκολο – εξάλλου, είχαμε πάνω από δύο χιλιάδες-χρονιά για να το σκεφτούμε. Σε κάθε περίπτωση, μπορεί να θεωρήσετε ότι για να απορρίψουμε το παράδοξο του Ζήνωνα αρκεί η καθαρή, απλή λογική – η οποία, όμως, για μένα δεν είναι αρκετή. Μια και ανάλωσα το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου εργαζόμενος -και, κυρίως, σκεπτόμενος- ως φυσικός, δεν με ικανοποιούν τα φιλοσοφικά ή λογικά επιχειρήματα που στηρίζονται στην κοινή λογική για να «γκρεμίσουν» τη Διχοτομία. Χρειάζομαι αδιάσειστη Φυσική – η οποία, κατά τη γνώμη μου, κάνει μια πολύ πιο πειστική δουλειά.

Αυτό που πρέπει να κάνουμε, είναι να μετατρέψουμε το επιχείρημα του Ζήνωνα για την απόσταση, σε ένα επιχείρημα για τον χρόνο. Υποθέστε ότι τη στιγμή που βρίσκεστε στην αφετηρία της απόστασης η οποία πρέπει να διανυθεί, κινείστε ήδη με σταθερή ταχύτητα. Η ιδέα της ταχύτητας, που ο Ζήνων μάλλον δεν είχε κατανοήσει καλά, δηλώνει την κάλυψη μιας συγκεκριμένης απόστασης μέσα σε πεπερασμένο χρονικό διάστημα. Όσο μικρότερη απόσταση πρέπει να καλύψουμε, τόσο μικρότερο χρονικό διάστημα απαιτείται αλλά όποτε διαιρούμε την πρώτη με το δεύτερο, παίρνουμε πάντα το ίδιο μέγεθος: την ταχύτητα. Αν εστιάσουμε στις ολοένα μικρότερες αποστάσεις που πρέπει να καλυφθούν για να ξεκινήσουμε το ταξίδι μας, πρέπει επίσης να εστιάσουμε και στα όλο και πιο μικρά αντίστοιχα χρονικά διαστήματα. Ωστόσο, ο χρόνος κυλάει, ανεξαρτήτως του πώς θέλουμε εμείς να τον χωρίσουμε τεχνητά σε χρονικές περιόδους που μειώνονται συνεχώς. Έχουμε κάθε δικαίωμα να εκλαμβάνουμε τον χρόνο, και όχι τον χώρο, σαν μια στατική γραμμή που μπορεί να υποδιαιρεθεί επ’ αόριστον (και, στην πραγματικότητα, όταν λύνουμε προβλήματα Φυσικής, κατ’ αυτόν, ακριβώς, τον τρόπο τον εκλαμβάνουμε), έχοντας πάντα κατά νου πως η αντίληψή μας για τον χρόνο ως στατικής γραμμής, διαφέρει από το πως αντιλαμβανόμαστε πραγματικά μια γραμμή στον χοίρο. Δεν μπορούμε να βγούμε από τη ροή του χρόνου. Ο χρόνος προχωράει ούτως ή άλλως – συνεπώς, κινούμαστε.

Αν εξετάσουμε την κατάσταση από τη σκοπιά κάποιου που δεν κινείται ήδη, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας έναν ακόμη παράγοντα της Φυσικής. Πρόκειται για κάτι που όλοι μαθαίνουμε στο σχολείο (και οι περισσότεροι, σχεδόν σίγουρα, ξεχνάμε). Ονομάζεται δεύτερος νόμος του Νεύτωνα, σύμφωνα με τον οποίο για ν’ αρχίσει να κινείται ένα αντικείμενο, πρέπει να δεχτεί δύναμη. Η δύναμη θα προκαλέσει την επιτάχυνσή του – θα μεταβάλει την κατάστασή του από την ηρεμία στην κίνηση. Αλλά από τη στιγμή που κινείται, ισχύει το ίδιο επιχείρημα: ότι, δηλαδή, καθώς ξετυλίγεται ο χρόνος, οι αποστάσεις που διανύονται εξαρτώνται από την ταχύτητα του κινούμενου αντικειμένου η οποία, φυσικά, δεν χρειάζεται να είναι σταθερή. Στην περίπτωση αυτή, το επιχείρημα της Διχοτομίας ανάγεται σε μια αφηρημένη ασάφεια, που δεν έχει τίποτε να μας πει, όσον αφορά την πραγματική κίνηση, στον φυσικό κόσμο.

Επιτρέψτε μου ένα τελικό σχόλιο πριν προχωρήσουμε. Η θεωρία της σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν μάς διδάσκει ότι, ίσως, δεν θα ‘πρεπε να απορρίπτουμε με τόση βεβαιότητα το παράδοξο της Διχοτομίας. Σύμφωνα με τον Αϊνστάιν, ο χρόνος μπορεί να εκληφθεί όπως και ο χώρος – μάλιστα, ο ίδιος, όταν αναφέρεται στον χρόνο, μιλάει για τον τέταρτο άξονα, ή την τέταρτη διάσταση, του επονομαζόμενου χωροχρόνου. Αυτό δείχνει πως η ροή του χρόνου μπορεί να είναι, τελικά, μια ψευδαίσθηση – και αν συμβαίνει αυτό, τότε το ίδιο θα ισχύει και για την κίνηση. Ωστόσο, παρά την επιτυχία της θεωρίας της σχετικότητας, διατηρώ την άποψη ότι το παραπάνω συμπέρασμα μας απομακρύνει από τη Φυσική και μας οδηγεί στα θολά νερά της μεταφυσικής – σε αφηρημένες ιδέες που δεν έχουν τη συμπαγή υποστήριξη της εμπειρικής επιστήμης.

Σε καμιά περίπτωση δεν ισχυρίζομαι πως η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν είναι εσφαλμένη. Απλώς, οι ιδέες του Aϊνστάιν αποκτούν υπόσταση μόνο όταν τα πράγματα κινούνται πολύ γρήγορα – σχεδόν με την ταχύτητα του φωτός. Στις φυσιολογικές καθημερινές ταχύτητες, έχουμε κάθε δικαίωμα να αγνοούμε αυτά τα «σχετικιστικά» φαινόμενα και να αντιλαμβανόμαστε τον χώρο και τον χρόνο σύμφωνα με την οικεία, κοινή λογική μας. Εντέλει, αν ωθήσουμε το επιχείρημα του Ζήνωνα στο λογικό άκρο του, τότε σφάλλουμε όταν ισχυριζόμαστε ότι ο χώρος και ο χρόνος μπορούν να διαιρεθούν απείρως σε ολοένα μικρότερα, αλλά πάντα διακριτά χρονικά διαστήματα και αποστάσεις. Σε κάποιο σημείο τα πράγματα γίνονται τόσο μικρά ώστε, αναγκαστικά, έρχεται στο προσκήνιο η κβαντική φυσική, όπου ο χρόνος και ο χώρος γίνονται ασαφείς και αόριστοι και ο τεμαχισμός τους σε μικρότερα κομμάτια παύει πια να έχει νόημα. Πράγματι, αυτή καθαυτή η κίνηση στην κβαντική επικράτεια των ατόμων και των υπο-ατομικών σωματιδίων είναι, κατά κάποιον τρόπο, μια ψευδαίσθηση. Αλλά ο Ζήνων δεν είχε αυτό κατά νου.

Αριστοτέλης: Υπάρχουν αποφάσεις που έχουν πολύ μεγάλη σημασία για τη ζωή μας και για τη ζωή των άλλων

Στις εύπορες κοινωνίες, όντως βομβαρδιζόμαστε αδιάκοπα από εκατοντάδες επιλογών σχετικά με το τι θα φάμε, τι θα φορέσουμε, τι θα αγοράσουμε και τι θα παρακολουθήσουμε στην τηλεόραση. Αυτές οι επιλογές απαιτούν ελάχιστη σκέψη γιατί οι συνέπειές τους είναι εφήμερες. Αλλά υπάρχουν αποφάσεις που έχουν πολύ μεγάλη σημασία για τη ζωή μας, και μερικές φορές για τη ζωή των άλλων, και αξίζουν μια σοβαρή επένδυση χρόνου και ενεργητικής σκέψης.

Τέτοιες αποφάσεις είναι, για παράδειγμα, το πότε θα συζήσουμε με έναν συγκεκριμένο άντρα ή γυναίκα, αν θα παντρευτούμε, αν και πότε θα κάνουμε παιδιά, πού θα ζήσουμε, αν θα συνάψουμε εξωσυζυγική σχέση ή αν θα πάρουμε διαζύγιο ή σε ποιον θα αφήσουμε χρήματα σε μια διαθήκη. Οι αποφάσεις μας μπορεί να σχετίζονται με ανθρώπους για τους οποίους έχουμε ευθύνη. Χρειάζεται να αποφασίσουμε τι όνομα θα δώσουμε στα παιδιά μας, τι όρια συμπεριφοράς θα θέσουμε, τι πρέπει να ρυθμίσουμε για τη φροντίδα τους και σε τι σχολείο θα πρέπει να τα στείλουμε. Κάποια επαγγέλματα έχουν ενσωματωμένες στη δομή τους αλλεπάλληλες λήψεις αποφάσεων: γιατροί, δικαστές, πολιτικοί, ακόμη και χρηματιστές, πρέπει σε καθημερινή βάση να κάνουν επιλογές με εξαιρετικά σημαντικές συνέπειες, και έχουν τα εφόδια να το κάνουν αυτό μέσα από μια εκπαίδευση στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε ό,τι αφορά τον εκάστοτε τομέα των αρμοδιοτήτων τους. Αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είναι καθόλου καταρτισμένοι σε βασικές τεχνικές λήψης αποφάσεων.

Μία από τις πιο σημαντικές αποφάσεις στη ζωή του Αριστοτέλη λήφθηκε όταν ήταν έφηβος. Μετά τον θάνατο των γονιών του τον υιοθέτησε ο γαμπρός του, Πρόξενος, και μεταξύ τους αποφάσισαν ότι ο ιδανικός τόπος για αυτόν τον εξαιρετικά ευφυή νεαρό ήταν η καλύτερη σχολή στον κόσμο – η Ακαδημία του Πλάτωνα στην Αθήνα. Ως ο πιο ευφυής μαθητής στον οποίο δίδαξε ποτέ ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης μπόρεσε να καταπιαστεί με κάθε είδους κλάδο μελέτης, μεταξύ αυτών και με κάποιους για τους οποίους ελάχιστα ενδιαφερόταν ο Πλάτων – τις φυσικές επιστήμες. Ο Αριστοτέλης εξελίχθηκε στον πρώτο φιλόσοφο που περιέγραψε με πρακτικούς όρους τον καλύτερο τρόπο λήψης μιας απόφασης, γράφοντας με ζωντανό, πρακτικό τρόπο και χωρίς σύνθετες και ακατανόητες εκφράσεις. Η μέθοδος απαιτεί να εξετάζουμε επαρκώς όλες τις εναλλακτικές συμπεριφορές που ενδέχεται ή όχι να μας οδηγήσουν στην επίτευξη των στόχων μας, προσπαθώντας να προβλέψουμε τις συνέπειες κάθε συμπεριφοράς, κι έπειτα να επιλέγουμε μία από αυτές και να μένουμε προσκολλημένοι σε αυτή.

Η αρχαιοελληνική λέξη για την όλη διαδικασία της ικανοποιητικής εξέτασης και λήψης αποφάσεων είναι η ευβουλία: το ρήμα «εξετάζω», βουλεύεσθαι, σχετίζεται με λατινογενείς λέξεις όπως «volition» (βούληση) και με το αγγλικό ρήμα «to will» (βούλομαι). Η ευβουλία δηλώνει την ικανότητα κάποιου να εξετάζει από μόνος του και να μπορεί να αναγνωρίζει τηv καλή βούληση και τις λογικές αποφάσεις των άλλων. Συνεπώς, περιλαμβάνει το να ζητάμε συμβουλές από προσεκτικά επιλεγμένους συμβούλους. Η αρχαιοελληνική έννοια της βούλησης ήταν εγγενώς συνδεδεμένη με μια εκλεπτυσμένη κατανόηση της διακυβέρνησης: αν ακόμα και οι πιο απλοί άνθρωποι πρέπει να ασκούν καλά την εξουσία, χρειάζεται να «βουλεύονται». Άρα ο αρχαιοελληνικός όρος βουλεύεσθαι έχει την ίδια ρίζα με τη λέξη που περιγράφει τη Βουλή της δημοκρατικής Αθήνας.

Οι ικανότητες του βουλεύεσθαι απαιτούν χρόνο για να βελτιωθούν· αρχίζουν ως αυτο-συνείδητα εφαρμοσμένη κοινή λογική αλλά ανθούν σε αυτό που ο Αριστοτέλης αποκαλεί «πρακτική σοφία» (φρόνησις), αν εφαρμόζονται καθημερινά σε πραγματικές καταστάσεις. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι το ιστορικό πρόσωπο τον οποίον τη φρόνησιν επαινεί ο Αριστοτέλης είναι ο Περικλής, ο περίφημος Αθηναίος πολιτικός που είχε κυβερνήσει τηv Αθήνα επί πολλές δεκαετίες στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., καθώς εκλεγόταν στο ίδιο αξίωμα επανειλημμένα. Ο Περικλής τηρούσε την καλή λήψη αποφάσεων με εξαιρετική συνέπεια και οι Αθηναίοι ευημερούσαν αποκτώντας την ικανότητα να δημιουργήσουν σπουδαία έργα τέχνης, συμπεριλαμβανομένων των κτιρίων της Ακρόπολης και των τραγωδιών του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Η εξέλιξη του Περικλή ως πολιτικού δεν παρουσίαζε σημάδια κάμψης, καθώς ο ίδιος βελτιωνόταν στην πρακτική σοφία: η σταδιοδρομία του αναχαιτίστηκε μόνο με τον θάνατό του από τον λοιμό, ένα κλασικό παράδειγμα της κακής τύχης ενάντια στην οποία ο Αριστοτέλης ήξερε πολύ καλά ότι το βουλεύεσθαι μπορεί να αποδειχτεί πλήρως ανίσχυρο.

Η εκπαίδευση στις διαδικασίες της ηθικής λήψης αποφάσεων δημιουργεί έναν καλύτερο κόσμο για όλους μας.

Οι νέοι έχουν άμεση ανάγκη από εκπαίδευση, όπως προειδοποιεί ο Αριστοτέλης, γιατί το βουλεύεσθαι μπορεί να αποβεί τρομερά δύσκολο. Υπάρχουν εύκολες περιπτώσεις διάκρισης μεταξύ σωστού και λάθους· ο θεμελιωδώς τίμιος άνθρωπος θα γνωρίζει από ένστικτο έναν σωστό τρόπο κατανομής χρημάτων ή τροφής σε ομάδες ανθρώπων. Αλλά, όπως λέει ο Αριστοτέλης, ο ακριβής τρόπος για την πραγματοποίηση αυτής της σωστής πράξης είναι κάτι «πολύ δυσκολότερο από το να γνωρίζει κάποιος τι ωφελεί την υγεία». Η ηθική είναι πολύ πιο ρευστή και πολύπλοκη ακόμα και από τηv ανθρώπινη φυσιολογία. Γιος γιατρού, ο Αριστοτέλης προσθέτει ότι ακόμα και στην ιατρική, η πρακτική εφαρμογή της θεραπείας είναι πολύ πιο δύσκολη από την απλή γνώση σχετικά με «το μέλι, το κρασί και τον ελλέβορο, τον καυτηριασμό και τη χειρουργική».

Ωστόσο, πρέπει προηγουμένως να ορίσουμε το βουλεύεσθαι. Για τον Αριστοτέλη, το βουλεύεσθαι έχει μια πολύ συγκεκριμένη έννοια. Δεν αφορά τους τελικούς στόχους μας – ένας γιατρός δεν βουλεύεται σχετικά με την πρόθεσή του, που είναι προφανώς να εξασφαλίσει την υγεία του ασθενή του. Αφορά την επιλογή του καλύτερου μέσου για την επίτευξη των στόχων μας. Ο γιατρός βουλεύεται σχετικά με την πορεία των ενεργειών και τη θεραπεία που θα αποκαταστήσει τηv υγεία του ασθενή. Κατ’ αναλογία, γνωρίζουμε ότι η ευτυχία είναι ο στόχος μας, αλλά βουλευόμαστε σχετικά με το μέσο επίτευξής της – την πορεία των ενεργειών που είναι πιθανότερο να εξασφαλίσουν την ευτυχία για εμάς τους ίδιους, τους αγαπημένους μας και τους συμπολίτες μας.

Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ότι μερικοί άνθρωποι είναι πολύ αδύναμοι ώστε να μπορούν να αναλάβουν πλήρη ευθύνη για τα πράγματα που απαραίτητα εναπόκεινται σε αυτούς. Δεν είναι πιθανόν να μπορούν να μάθουν να βουλεύονται καλά ή να εφαρμόζουν πολιτικές που προκύπτουν μετά το βουλεύεσθαι. Αλλά η ουσία της υπόθεσης είναι η εξής: αν θέλεις να κατακτήσεις την ευτυχία, πρέπει να αναλάβεις την ευθύνη των πράξεων σου αλλά και των αποτυχιών σου ώστε να δράσεις. «Για ό,τι εξαρτάται από κάποιον να κάνει ή να μην κάνει, ο ίδιος είναι η αιτία και όλα αυτά των οποίων την αιτία αποτελεί εξαρτώνται από τον ίδιο», γράφει ο Αριστοτέλης, διακηρύττοντας ότι όλοι έχουμε την ελεύθερη βούληση να ενεργούμε ως καλοί ή ως κακοί άνθρωποι. Το ίδιο πρόσωπο «σαφώς διαπράττει εκούσια όλες τις ενέργειες που διαπράττει σκόπιμα.

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι τόσο η καλοσύνη όσο και η κακία είναι εκούσιες». Αυτό είναι θεμελιώδες για την ηθική μας: ο Αριστοτέλης μάλιστα, καταλήγει να πει ότι «κρίνουμε τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου με βάση τη σκόπιμη επιλογή του – δηλαδή, με κριτήριο όχι τι κάνει αλλά για ποιο λόγο το κάνει». Ο Αριστοτέλης δηλώνει εντυπωσιασμένος από ένα παράδειγμα σε μια τραγωδία όπου ο Πελίας δολοφονείται από τις κόρες του. Αυτός ο μυθικός Έλληνας βασιλιάς ήταν γέρος και ανήμπορος. Η μάγισσα Μήδεια έπεισε τις αδελφές ότι το υγρό στον λέβητά της είχε την ιδιότητα να τον κάνει να ξανανιώσει. Μάλιστα, αυτό το απέδειξε εμπειρικά μέσω ενός πειράματος με ένα κριάρι. Οι Πελιάδες βουλεύτηκαν και αποφάσισαν ως καλές κόρες, μετά την προφανή επιστημονική απόδειξη, να κόψουν σε κομμάτια τον Πελία και να τα βάλουν μέσα στον λέβητα. Ο ίδιος δεν επιβίωσε. Αλλά με το βουλεύεσθαι οι κόρες τον Πελία θα είχαν λάβει υπόψη ποιο προσωπικό κίνητρο θα μπορούσε να είχε οδηγήσει τη Μήδεια (ήθελε τον θρόνο του Πελία για τον σύζυγό της) και σίγουρα δεν θα δέχονταν ποτέ συμβουλές από εκείνη.

Ο Αριστοτέλης συστήνει να θέτουμε τους στόχους μας, που θα πρέπει να είναι αυστηροί αλλά εφικτοί και ανάλογοι των ικανοτήτων και των πόρων μας, με καλές προθέσεις. Να βουλευόμαστε συστηματικά σχετικά με την ακριβή πορεία δράσης μας που θα τους κατακτήσει. Να συγκρίνουμε διαφορετικές πορείες δράσης κι έπειτα να επιλέγουμε μία (ο όρος του Αριστοτέλη γι’ αυτόν τον τύπο επιλογής είναι η λέξη προαίρεσις). Έπειτα, πολύ προσεκτικά, να πραγματοποιούμε αυτές τις πράξεις. Με αυτόν τον τρόπο περιγράφεται η ιδέα του Αριστοτέλη για την αληθινή, βαθιά, ικανοποιητική και διαρκή ευτυχία. Επειδή είναι αυτοδημιούργητη, δεν μπορεί να αφαιρεθεί παρά μόνο με συμπτωματική κακοτυχία, όπως με τον λοιμό της Αθήνας. Ακόμα και τότε, τα επιτεύγματά μας πριν μολυνθούμε από τον λοιμό πιθανότατα θα αναγνωριστούν και επίσης αυτό σημαίνει ότι θα πεθάνουμε πιο ευτυχείς απ’ ό,τι αν είχαμε ζήσει μια ζωή χωρίς σκοπό και χωρίς βουλεύεσθαι.

Βρέθηκε απολιθωμένος ανθός λουλουδιών 130 εκατ. ετών

Το «αποτρόπαιο μυστήριο» του Κάρολου Δαρβίνου που αμφισβητούσε πότε και πώς εξελίχθηκαν τα πρώτα ανθοφόρα φυτά, μπορεί να λύσει ένας απολιθωμένος ανθός λουλουδιών 130 εκατομμυρίων ετών που βρέθηκε στην Κίνα.

Το απολίθωμα περιλαμβάνει ένα φυλλώδες κλαδί, συνδεδεμένο με φυσικό τρόπο με τον ανθό του λουλουδιού, γεγονός που υποδηλώνει ότι τα αγγειόσπερμα υπήρχαν στην Ιουρασική περίοδο (201,3 εκατομμύρια έως 145 εκατομμύρια χρόνια πριν).

Τα αγγειόσπερμα φυτά είναι το δεύτερο και μεγαλύτερο υποάθροισμα των Σπερματόφυτων. Σε αυτά τα καρπόφυλλα συμφύονται στα χείλη τους και σχηματίζουν ένα κλειστό όργανο (αγγείο), που λέγεται ύπερος.

Μετά στο κατώτερο πλατύτερο και κοίλο τμήμα αυτού του οργάνου, την ωοθήκη, σχηματίζονται οι σπερμοβλάστες και μετά την γονιμοποίηση τα σπέρματα (δλδ. οι σπόροι). Από αυτά τα χαρακτηριστικά, αυτό το φυτικό υποάθροισμα πήρε την ονομασία Αγγειόσπερμα.

Τα αγγειοσπέρμα περιλαμβάνουν το 85% των φυτών που υπάρχουν στη γη.

Σπουδαία ανακάλυψη που θα μπορούσε να απαντήσει στον Δαρβίνο

Αυτό το δείγμα, το οποίο είναι το παλαιότερο που έχει καταγραφεί, ανακαλύφθηκε σε ένα κοίτασμα που χρονολογείται πριν από περισσότερα από 164 εκατομμύρια χρόνια και θα μπορούσε να είναι το μεταβατικό στάδιο που θα απαντήσει τελικά στο αίνιγμα του Δαρβίνου.

Το «αποτρόπαιο μυστήριο» του διάσημου φυσιοδίφη ήρθε για πρώτη φορά στο φως το 1879.

Σε μια επιστολή προς τον στενότερο φίλο του, βοτανολόγο και εξερευνητή Δρ Τζόζεφ Χούκερ, έγραψε: «Η ταχεία ανάπτυξη, όσο μπορούμε να κρίνουμε για όλα τα ανώτερα φυτά κατά τους πρόσφατους γεωλογικούς χρόνους, είναι ένα αποτρόπαιο μυστήριο».

Τα ανθοφόρα φυτά εμφανίστηκαν στη Γη σχετικά πρόσφατα σε γεωλογικό χρονοδιάγραμμα, στη συνέχεια διαφοροποιήθηκαν γρήγορα σε μια έκρηξη χρώματος, σχήματος και μορφής.

Πολλά απολιθώματα που θα μπορούσαν να είναι η απάντηση έχουν ανακαλυφθεί, αλλά περαιτέρω έρευνες αποκαλύπτουν ότι δεν ήταν αληθινά αγγειόσπερμα.

Το Florigerminis jurassica μπορεί να αποδειχθεί καθοριστικό για τους ερευνητές

Ωστόσο, το απολιθωμένο μπουμπούκι λουλουδιών, που ονομάζεται Florigerminis jurassica, ταιριάζει στα κριτήρια.

Το αρχαίο φυτό περιγράφεται ότι έχει ξυλώδη κλαδιά με κόμβους, μια περιοχή στο στέλεχος όπου βρίσκονται οι ανθοί, φυσικά συνδεδεμένο καρπό και ένα μπουμπούκι ανθέων που καταλήγει στο κλαδί.

«Παρόλο που πάνω από 100 ανθισμένα λουλούδια του Nanjinganthus αποτελούν παράδειγμα της αληθινής ύπαρξης αγγειόσπερμων στην Ιουρασική περίοδο, οι τρέχουσες γνώσεις μας για τα πρώιμα αγγειόσπερμα είναι ακόμα ισχνές», αναφέρει η μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Geological Society, London, Special Publications.

«Εδώ αναφέρουμε το Florigerminis jurassica, ένα απολιθωμένο φυτό που περιλαμβάνει φυσικά συνδεδεμένο ανθό λουλουδιών, καρπό και φυλλώδες κλαδί, από τον σχηματισμό Jiulongshan (μέσος-ύστερος Ιουράσιος: >164 Ma) της Εσωτερικής Μογγολίας, Κίνα.

Οι φυτικοί ιστοί διατηρούνται σε κιτρινωπό βράχο από ηφαιστειακή τέφρα που εκτοξεύτηκε κατά τη διάρκεια μιας έκρηξης και τα φύλλα του έχουν πέσει από τότε, αφήνοντας μόνο τις ουλές τους ενσωματωμένες στην κατάθεση.

«Σύμφωνα με τον Δαρβινισμό και τη σύγκριση εξωομάδων, ο καλά διαφοροποιημένος περίανθος θεωρείται ότι προέρχεται και δεν αναμένεται για πρωτοπόρους αγγειόσπερμους, αλλά αυτή η σκέψη αμφισβητείται τώρα από την παρουσία καλά διαφοροποιημένου περιάνθου στο Jurassic Euanthus [ανακαλύφθηκε το 2016] και στο Nanjinganthus [ανακαλύφθηκε το 2018]», σύμφωνα με τη μελέτη.

Τόσο το Jurrassic Euanthus όσο και το Nanjinganthus έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά με αυτά των σύγχρονων ανθοφόρων φυτών, αλλά πολλοί ειδικοί υποστηρίζουν ότι δεν είναι αληθινά αγγειόσπερμα.

«Η απροσδόκητη εμφάνιση λουλουδιών όπως τα Florigerminis, Euanthus και Nanjinganthus, όλα από το Ιουρασική περίοδο, υποδηλώνει ότι οι σχετικές θεωρίες για την εξέλιξη του αγγειόσπερμου δεν διαθέτουν την προβλεψιμότητα που απαιτείται για μια επιστημονική θεωρία», αναφέρει η μελέτη.

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της

3.4.2. Οι πρωτοπόροι του ερυθρόμορφου ρυθμού και οι μαθητές τους

Μετά το πρώτο πειραματικό στάδιο ο ερυθρόμορφος ρυθμός έγινε η κυρίαρχη τεχνική για τη διακόσμηση των πολυτελών αττικών αγγείων που εξάγονταν κυρίως στην Ετρουρία. Στα χρόνια 520-500 π.Χ. μια ομάδα εξαιρετικά ικανών αγγειογράφων ανέπτυξε πολύ τη νέα τεχνική και δημιούργησε μερικές από τις ομορφότερες ζωγραφικές συνθέσεις που μας έχουν σωθεί επάνω σε αρχαία ελληνικά αγγεία. Τους αγγειογράφους αυτούς τους ονομάζουμε πρωτοπόρους και γνωρίζουμε μάλιστα τα ονόματα των περισσότερων, γιατί συχνά υπέγραφαν τα αγγεία που διακοσμούσαν: Ευφρόνιος, Ευθυμίδης, Φιντίας, Σμίκρος. Στην επόμενη εικοσαετία (500-480 π.Χ.) οι μαθητές των πρωτοπόρων συνέχισαν επάξια την τέχνη των δασκάλων τους. Μπορούμε, επομένως, να πούμε ότι στην περίοδο 520-480 π.Χ. η ερυθρόμορφη αττική αγγειογραφία φτάνει στο υψηλότερο σημείο της ακμής της.

Το κύριο χαρακτηριστικό της τέχνης των πρωτοπόρων του ερυθρόμορφου ρυθμού είναι η μεγάλη ακρίβεια του σχεδίου, η προσοχή στη λεπτομέρεια, σε συνδυασμό με μια πρωτόγνωρη τόλμη στην απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος σε διαφορετικές στάσεις, καθώς και στη δημιουργία συνθέσεων στις οποίες συμπλέκονται δύο ή περισσότερες μορφές. Τα αγγεία εξακολουθούν να σχετίζονται στην πλειοψηφία τους με το συμπόσιο και τη διασκέδαση· είναι αμφορείς, κρατήρες, για τη μεταφορά και το ανακάτεμα του κρασιού με νερό, καθώς και κύλικες ή σκύφοι για την οινοποσία.

Δύο από τις εντυπωσιακότερες αγγειογραφίες της πρώιμης φάσης της περιόδου των πρωτοπόρων (520-500 π.Χ.) διακοσμούν μεγάλους κρατήρες και φέρουν την υπογραφή του αγγειογράφου Ευφρονίου. Στην πρώτη, που διακοσμεί έναν καλυκωτό κρατήρα ο οποίος βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι, εικονίζεται η πάλη του Ηρακλή με τον Ανταίο. Τα ονόματα είναι γραμμένα δίπλα στις μορφές. Ο Ανταίος ήταν ένας δυνατός γίγαντας, γιος του Ποσειδώνα, που βασίλευε στη Λιβύη, στα βόρεια παράλια της Αφρικής· προκαλούσε σε πάλη όσους ξένους έφθαναν στη χώρα του και στη συνέχεια τους σκότωνε. Ο Ηρακλής έφτασε στη Λιβύη πηγαίνοντας για τη χώρα των Εσπερίδων· πάλεψε με τον Ανταίο, τον νίκησε και τον σκότωσε. Επειδή, σύμφωνα με τον μύθο, ο Ανταίος έπαιρνε δυνάμεις όσο ακουμπούσε στη γη, ο Ηρακλής τον σήκωσε και τον κράτησε ψηλά για να τον νικήσει. Στον κρατήρα του, ωστόσο, ο Ευφρόνιος προτίμησε να εικονίσει μια πραγματική πάλη στο έδαφος, στην οποία ο ένας από τους αντιπάλους έπρεπε να παραδεχτεί την ήττα του. Ο Ανταίος αρνείται να υποκύψει και ο Ηρακλής τον πνίγει με μια δυνατή λαβή γύρω από τον λαιμό. Την επιθανάτια αγωνία του γίγαντα ο αγγειογράφος τη δείχνει με την κόρη του ματιού, που αρχίζει να χάνεται κάτω από το επάνω βλέφαρο, και με το μισάνοιχτο στόμα, στο οποίο διακρίνονται τα δόντια. Με εξαιρετική δεξιοτεχνία αποδίδεται η μυϊκή διάπλαση του γιγαντόσωμου Ανταίου, που οι δυνάμεις του τον εγκαταλείπουν, καθώς και η ένταση της προσπάθειας του Ηρακλή. Αλλά το πιο ενδιαφέρον στην παράσταση είναι ο τρόπος με τον οποίο ξεχωρίζει η φυσιογνωμία του Ηρακλή, με τα όμορφα χαρακτηριστικά και τη φροντισμένη κόμμωση, από το άγριο πρόσωπο και τα μακριά ανακατεμένα μαλλιά του αντιπάλου του, που προδίδουν τη βάρβαρη φύση του. Αυτό το είδος του φυσιογνωμικού χαρακτηρισμού, που ταυτίζει την ομορφιά με την ευγένεια και την ασχήμια με την αγριότητα, υπάρχει ήδη στην τέχνη της Αιγύπτου και της Ανατολής. Αλλά από το τέλος του 6ου αιώνα π.Χ. και έπειτα οι Έλληνες καλλιτέχνες αναπτύσσουν τέτοια δεξιοτεχνία στην απόδοση της ανθρώπινης φυσιογνωμίας, ώστε είναι πλέον ικανοί να αποτυπώνουν στο πρόσωπο τα πάθη της ψυχής.

Ο δεύτερος μεγάλος καλυκωτός κρατήρας του Ευφρονίου βρέθηκε στο Cerveteri (την αρχαία ετρουσκική πόλη Καιρέα) και αγοράστηκε από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, αλλά επιστράφηκε πρόσφατα στην Ιταλία και εκτίθεται πλέον στη Ρώμη, στο Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia· εικονίζει μια σκηνή από την Ιλιάδα, τον θάνατο του Σαρπηδόνα, γιου του Δία από τη Λυκία στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία, που ήρθε να βοηθήσει τους Τρώες και τον σκότωσε ο Πάτροκλος. Όπως διηγείται ο ποιητής, το πληγωμένο γυμνό σώμα του νεκρού ήρωα το σηκώνουν δύο φτερωτές μορφές, τα δίδυμα αδέρφια Ύπνος και Θάνατος, για να το μεταφέρουν στην πατρίδα του. Πίσω από τον νεκρό στέκεται ο Ερμής, ο αγγελιοφόρος των θεών, ενώ την παράσταση πλαισιώνουν δύο πολεμιστές, ο Λαοδάμας και ο Ιππόλυτος. Οι μορφές ταυτίζονται από επιγραφές. Όπως και στην προηγούμενη σύνθεση, ο Ευφρόνιος έχει εδώ την ευκαιρία να αποδώσει με αριστουργηματικό τρόπο την ανατομία του γυμνού άψυχου σώματος, αλλά και το πρόσωπο του νεαρού Σαρπηδόνα με τα μακριά καλοχτενισμένα μαλλιά και το πρώτο χνουδωτό γένι, που μόλις άρχισε να φυτρώνει στα μάγουλά του. Το μισόκλειστο μάτι και το ελαφρά ανοιγμένο στόμα με τα κλειστά δόντια δηλώνουν ότι ο νέος άνδρας είναι νεκρός.

Σύγχρονος του Ευφρονίου, και ίσως λίγο νεότερος του, ήταν ο αγγειογράφος Ευθυμίδης, ο οποίος, κατά την τελευταία δεκαετία του 6ου αιώνα π.Χ., ζωγράφισε έναν μεγάλο αμφορέα που βρίσκεται σήμερα στο Μόναχο, με θέμα παρμένο επίσης από τον Τρωικό Πόλεμο. Θέμα της παράστασης είναι ο Έκτορας που βάζει τον θώρακά του για να φύγει στη μάχη· στα δεξιά του ο πατέρας του ο Πρίαμος του δίνει συμβουλές προτείνοντας το δάχτυλο του δεξιού χεριού και αριστερά του η μητέρα του η Εκάβη κρατάει το κράνος και το δόρυ του. Οι μορφές ταυτίζονται και εδώ με επιγραφές. Εντυπωσιακή είναι η αντίθεση ανάμεσα στις μορφές του φαλακρού γέρου Πριάμου και του νεαρού αγένειου Έκτορα, που φανερώνει, τη δύναμη του φυσιογνωμικού χαρακτηρισμού. Αλλά ακόμη πιο αξιοσημείωτη είναι η στάση του όρθιου Έκτορα, που στηρίζεται στο αριστερό του σκέλος, ενώ το δεξιό λυγίζει ελαφρά στο γόνατο. Έτσι το βάρος του σώματος κατανέμεται ανόμοια και η κίνηση φαίνεται πιο φυσική. Πρόκειται για ένα μοτίβο στήριξης που συνδέεται, όπως θα δούμε, με τη σημαντικότερη αλλαγή στην αρχαία ελληνική τέχνη: το πέρασμα από τον αρχαϊκό στον κλασικό ρυθμό. Στην παράσταση σώζεται η υπογραφή του καλλιτέχνη: ἔγραφσεν Εὐθυμίδες ho Πολίο. Ο πατέρας του Ευθυμίδη λεγόταν Πολλίας και ήταν πιθανότατα γλύπτης. Στην πίσω πλευρά του αμφορέα εικονίζονται τρεις γενειοφόροι κωμαστές, δηλαδή άνδρες που πίνουν κρασί και χορεύουν σε κατάσταση ευθυμίας. Εκτός από τα ονόματα των κωμαστών, στην πίσω πλευρά υπάρχει και η εξής ενδιαφέρουσα επιγραφή: hoς οὐδέποτε Εὐφρόνιος, δηλαδή "όπως ποτέ [δεν ζωγράφισε] ο Ευφρόνιος". Είναι προφανές ότι ανάμεσα στους δύο αγγειογράφους υπήρχε ανταγωνισμός και ότι ο Ευθυμίδης θεωρούσε ότι με το έργο του αυτό είχε ξεπεράσει τον συνάδελφο του σε δεξιοτεχνία.

Ένας άλλος Αθηναίος αγγειογράφος της ομάδας των πρωτοπόρων του ερυθρόμορφου ρυθμού ήταν ο Σμίκρος, έργο του οποίου είναι η παράσταση επάνω σε μια ερυθρόμορφη στάμνο (μεγάλο αγγείο με ανοιχτό στόμιο που χρησίμευε, όπως οι κρατήρες, για την ανάμειξη του κρασιού με νερό στα συμπόσια), που βρίσκεται σήμερα στις Βρυξέλλες. Το αγγείο χρονολογείται γύρω στο 510 π.Χ.· η παράσταση είναι σχετική με τη χρήση του και εικονίζει ένα συμπόσιο σε κάποιο πλούσιο αθηναϊκό σπίτι της εποχής. Στην κύρια πλευρά, επάνω σε τρεις πολυτελείς κλίνες με στρωσίδια και μαξιλάρια, είναι ξαπλωμένοι τρεις νέοι με γυμνό το επάνω μέρος του σώματος και τα κεφάλια στολισμένα με στεφάνια και ταινίες· μαζί τους βλέπουμε πλούσια ντυμένες νεαρές γυναίκες. Ξέρουμε ότι στα συμπόσια οι άνδρες δεν συνοδεύονταν ποτέ από τις γυναίκες τους, αλλά από εταίρες, επαγγελματίες που τους διασκέδαζαν και τους προσέφεραν, όταν το ζητούσαν, και ερωτικές υπηρεσίες. Όλα τα πρόσωπα της παράστασης έχουν γραμμένο δίπλα τους το όνομά τους. Αριστερά ο Φειδιάδης πιάνει το στήθος της Χορούς, που κάθεται στην κλίνη του και δένει μια ταινία γύρω από το κεφάλι της· στη μέση ο Σμίκρος, ασφαλώς ο ίδιος ο αγγειογράφος, με την κύλικα στο χέρι, ακούει συνεπαρμένος την Ελίκη να παίζει τον διπλό αυλό. Δεν σώζεται το όνομα του τρίτου συμπότη στα δεξιά, που αγκαλιάζει τη Ρόδη. Στο πίσω μέρος του αγγείου βλέπουμε την προετοιμασία του συμποσίου: δύο υπηρέτες, ο Εύαρχος και ο Ευέλθων, κουβαλούν κρασί με οξυπύθμενους αμφορείς και γεμίζουν έναν μεγάλο λέβητα στο κέντρο της εικόνας. Η παρουσία του νεαρού (όπως δείχνει το αγένειο πρόσωπό του) Σμίκρου σε συμπόσιο, που ήταν η διασκέδαση των ανδρών της καλής κοινωνίας, δείχνει ότι προερχόταν από ευκατάστατη οικογένεια. Οικονομική άνεση φαίνεται άλλωστε ότι είχαν και οι άλλοι αγγειογράφοι της ομάδας των πρωτοπόρων, όπως δείχνουν και τα αναθήματα κάποιων από αυτούς στην Ακρόπολη. Ενδιαφέρον έχει ακόμη το γεγονός ότι οι καλλιτέχνες αυτοί, αντίθετα από τους παλαιότερους, δεν δίσταζαν να απεικονίσουν τους συγχρόνους τους και τους εαυτούς τους στα αγγεία που διακοσμούσαν· ήταν προφανώς περήφανοι όχι μόνο για την τέχνη τους, αλλά και για τη θέση τους στην κοινωνία. Έτσι έχουμε, για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή τέχνη, προσωπογραφίες και αυτοπροσωπογραφίες μέσα σε σκηνές της καθημερινής ζωής.

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι: ΙI. ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΥΣ ΣΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

11.4. Ο πιο καλός ο μαθητής - αυτός που άφησε την παλαίστρα για να πάρει τη γραφίδα

Οι μαθητές που προσκολλήθηκαν στον Ζήνωνα ήταν πολλοί, όσο κι αν έκανε ο ίδιος πως δεν ήθελε. Άλλοι απλοί ακροατές, άλλοι πραγματικοί μαθητές και φίλοι. Άλλοι με φιλοσοφική παιδεία, άλλοι χωρίς. Στη Στοά, χάρη στον διαλεκτικό τρόπο διδασκαλίας, έγιναν ικανοί συζητητές και σταδιακά μάθαιναν να φιλοσοφούν.

Οι αντίπαλοί του, βέβαια, διέδιδαν ότι μάζευε βρωμοκουρελήδες και πλήθος εργατών, φτωχών και ματαιόδοξων. Δεν είναι σίγουρο ότι συγκέντρωνε τους φτωχούς, τουλάχιστον συνειδητά. Είναι όμως σίγουρο ότι, αν ερχόταν στη Σχολή του κάποιος πλούσιος και ξιπασμένος (και στην Αθήνα εκείνης της εποχής μαζεύονταν αρκετοί τέτοιοι), έκανε ό,τι μπορούσε για να τον αποθαρρύνει. Είχε έρθει ένας από τη Ρόδο, όμορφος και καλοντυμένος - κατά τα άλλα μηδενικό (ἄλλως δὲ μηδέν): ο Ζήνων τον έβαζε να κάθεται σε σκονισμένα βάθρα ή δίπλα σε φτωχούς, για να ακουμπάει στα κουρέλια τους. Στο τέλος ο Ρόδιος δεν άντεξε τη δοκιμασία κι έφυγε. Έτσι κι αλλιώς δεν έκανε για στωικός!

Κάποιοι μαθητές του δεν συμφωνούσαν μαζί του. Ο Αρίστων από τη Χίο αυτονομήθηκε, ενώ ο Ήριλλος από την Καρχηδόνα διατύπωσε αντιρρήσεις στις διδασκαλίες του δασκάλου του. Κάποιοι τον πρόδωσαν και στράφηκαν στο αντίπαλο στρατόπεδο των Κυρηναϊκών, όπως ο Διονύσιος από την Ηράκλεια.

Οι περισσότεροι έμειναν κοντά του και μερικοί ξεχώρισαν: ο Περσαίος από το Κίτιο, ο Κλεάνθης από την Άσσο, ο Σφαίρος από τον Βόσπορο, ο Φιλωνίδης από τη Θήβα, ο Κάλλιππος από την Κόρινθο, ο Ποσειδώνιος από την Αλεξάνδρεια, ο Αθηνόδωρος από τους Σόλους, ο Ζήνων από τη Σιδώνα. Ποιο ήταν το χαρακτηριστικό όλων αυτών των μαθητών του Ζήνωνα; Ότι κανείς τους δεν καταγόταν από την Αθήνα! Η πρωτεύουσα μάλλον χρειαζόταν επειγόντως και διαρκώς εισαγωγή ξένων μυαλών.

Από τους μαθητές μου άλλοι είναι φίλοι των λόγων (φιλόλογοι) και άλλοι φίλοι με τα λόγια (λογόφιλοι).
Ζήνων, απόσπ. 300

Ο Ζήνων σκιαγράφησε την εικόνα ενός νέου, όπως ο ίδιος τον φανταζόταν και ίσως θα ήθελε για μαθητή του: «Το πρόσωπό του να ᾽ναι καθαρό· τα φρύδια αρυτίδωτα· τα μάτια ούτε ορθάνοιχτα ούτε μισόκλειστα· ο λαιμός να μη γέρνει προς τα πίσω· τα μέλη του κορμιού να μην είναι άτονα αλλά ευθυτενή· το αφτί ορθωμένο, πρόθυμο να δεχθεί τον λόγο· η κορμοστασιά και οι κινήσεις του να μην δίνουν ελπίδα στους ακόλαστους. Η σεμνότητα και η αρρενωπότητα να ανθίζουν πάνω του» (Κλήμης Αλεξανδρεύς, Παιδαγωγός 3.11.74). Δεν αναζητούσε απλώς την εξωτερική ομορφιά ο Ζήνων, αλλά τη σωματική γοητεία που φανερώνει «φυσική προδιάθεση για την αρετή».

Αγαπημένος μαθητής του Ζήνωνα ήταν ο Περσαίος, ίσως επειδή καταγόταν κι αυτός από το Κίτιο. Ο Ζήνων τον θεωρούσε τόσο ικανό ώστε, όταν ο βασιλιάς Αντίγονος Γονατάς τον προσκάλεσε στην Πέλλα, έστειλε τον Περσαίο στη θέση του. Ο μαθητής του ανέλαβε την ανατροφή του γιου του Αντίγονου και έγινε για ένα διάστημα και άρχοντας στην Κόρινθο.

Άλλον αγαπούσε ο Ζήνων κι άλλον έκανε διάδοχο στη διεύθυνση της Σχολής, έναν σχεδόν συνομήλικό του, τον Κλεάνθη. Ήταν πρώην πυγμάχος, που πάμφτωχος έφτασε στην Αθήνα και συνέχισε να μην υπολογίζει τα χρήματα· που έγινε στα πενήντα του μαθητής του Ζήνωνα και έμεινε άλλα τόσα πιστός στη Στοά· που δεν μπορούσε να αγοράσει χαρτί και αναγκαζόταν να κρατά σημειώσεις από τα μαθήματα πάνω σε όστρακα και σε κόκκαλα από ωμοπλάτες βοδιών. Κανείς δεν τον θεωρούσε σπουδαίο μυαλό, φημιζόταν για τη βραδύτητά του, κατηγορήθηκε για δειλία. Κανείς δεν αρνιόταν όμως την εργατικότητά του και την αφοσίωσή του σε ό,τι έκανε.

Ο Κλεάνθης, με το αθλητικό κορμί που όλοι θαύμαζαν, δεν αντιδρούσε βίαια, αλλά σιωπηλός ανεχόταν τις ύβρεις, και στο τέλος κέρδιζε τον θαυμασμό και για το ήθος του. Όταν τον έλεγαν γάιδαρο, απαντούσε ότι γι᾽ αυτό μπορούσε μόνος του να κουβαλά το φορτίο του Ζήνωνα. Και αυτό αποδείχθηκε όταν ο Ζήνων, ανάμεσα σε τόσους μαθητές, τον επέλεξε για Σχολάρχη της Στοάς. Γιατί εκείνο που πραγματικά χρειαζόταν η Στοά ήταν να κρατηθεί και να διατηρηθεί πιστά η διδασκαλία του Ζήνωνα, μέχρι ίσως να έρθει ο προικισμένος διάδοχος που θα τη συνέχιζε προς νέες κατευθύνσεις - όπως και έγινε. Ο Κλεάνθης ήταν αυτό που είχε πει ο δάσκαλός του: «σαν σκληρό πινάκιο· δύσκολα γράφουμε πάνω του, αλλά ό,τι γράψουμε διατηρείται.»