Πέντε συναισθήματα έχουν μπει στο μικροσκόπιο της επιστήμης και θεωρείται ότι συγκαταλέγονται στους «βασικούς υπευθύνους» για τη δομή της κοινωνίας μας. Μπορείτε να κατονομάσετε τα έξι βασικά συναισθήματα των ανθρώπων; Αν κάνετε μια μικρή έρευνα στους φίλους σας, εγγυόμαστε ότι δεν θα διαπιστώσετε ομοφωνία. Οι ψυχολόγοι είναι ωστόσο κατηγορηματικοί:
χαρά, λύπη, θυμός, φόβος, έκπληξη, αηδία. Αυτά είναι τα έξι βασικά συναισθήματα που, κυριολεκτικά, φαίνονται προς τα έξω, αυτά που όλοι οι άνθρωποι επιδεικνύουν με κάποιες χαρακτηριστικές εκφράσεις του προσώπου τους. Εδώ και περισσότερο από μισό αιώνα αποτελούν το αντικείμενο επισταμένων ερευνών εξαιτίας, μεταξύ άλλων, του ρόλου που έχουν διαδραματίσει στην επιβίωση του είδους μας.
Το ενδιαφέρον- η καλώς εννοούμενη περιέργεια και η φιλομάθεια-, μας βοηθάει να ευδοκιμούμε και να αντιμετωπίζουμε χωρίς φόβο την πληθώρα των πληροφοριών που μας βομβαρδίζουν στον σύγχρονο κόσμο. Παράλληλα, δεν είναι ακόμη βέβαιο αν η ευγνωμοσύνη είναι έμφυτο συναίσθημα ή αν καλλιεργείται από τον κάθε πολιτισμό. Φαίνεται όμως ότι ενισχύει την κοινωνική αλληλεγγύη και δυναμώνει τη σχέση του ζευγαριού.
Οι καιροί όμως έχουν αλλάξει. Οι πρόγονοί μας είχαν ίσως καθημερινά ανάγκη τον φόβο για να ξεφεύγουν από τα αρπακτικά, τον θυμό για να επιβάλλονται στους εχθρούς και την αηδία για να αποφεύγουν τις αρρώστιες. Σήμερα ο κόσμος είναι πιο εκλεπτυσμένος και άλλα συναισθήματα έρχονται στο προσκήνιο διεκδικώντας μια θέση δίπλα στα 'Εξι Βασικά. Οι υποψήφιοι είναι πολλοί. Η πλεονεξία, η αμηχανία, η πλήξη, η κατάθλιψη, η ζήλια και η αγάπη, για παράδειγμα, μπορούν να «συνοψίσουν» τη σύγχρονη εποχή. Υπάρχουν όμως και κάποια πιο «σκοτεινά» συναισθήματα τα οποία αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία. Σας παρουσιάζουμε πέντε από αυτά.
Ανάταση Αγκαλιάζοντας τον κόσμο
Εν τω μέσω της αναταραχής της οικονομικής κρίσης στις αρχές του περασμένου έτους, η ομιλία της ορκωμοσίας του προέδρου Μπαράκ Ομπάμα ήταν δυνατή και εμπνευσμένη. Κάποιοι οπαδοί του ένιωσαν δάκρυα να ανεβαίνουν στα μάτια τους, ένα «τσίμπημα» στο πίσω μέρος του λαιμού και μια αίσθηση ζεστασιάς στο στήθος, σαν να άνοιγε για να αφήσει την αγάπη και την ελπίδα να ξεχειλίσουν. Αυτό είναι το συναίσθημα που ο Τζόναθαν Χέιντ του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια ονομάζει «ανάταση».
Η ανάταση φαίνεται να είναι ένα οικουμενικό συναίσθημα. Αν και ακόμη δεν έχει μελετηθεί στις σύγχρονες προεγγράμματες κοινωνίες (πολιτισμοί που δεν έχουν γραφή), έχει καταγραφεί σε ανθρώπους από την Ιαπωνία, την Ινδία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και τα παλαιστινιακά εδάφη. Αυτό την τοποθετεί στην ίδια βαθμίδα με τα 'Εξι Βασικά. Για να θεωρηθεί όμως βασικό συναίσθημα θα πρέπει να έχει έναν σκοπό. Αν θέλουν να εκπληρώνουν τον ρόλο τους ως βοηθήματα επιβίωσης, τα συναισθήματα θα πρέπει να ενεργοποιούν δραστηριότητες οι οποίες μας βοηθούν να ευδοκιμούμε. Τι εξυπηρετεί λοιπόν η ανάταση; Αρχικά ο κ. Χέιντ νόμιζε ότι μας κάνει ευγενέστερους απέναντι στους άλλους. Τα πρώτα πειράματά του όμως δεν μπόρεσαν να στηρίξουν αυτή τη θεωρία.
Η επόμενη ιδέα του γεννήθηκε από το αίσθημα «πνιγμού» που ανέφεραν συχνά οι εθελοντές όταν περιέγραφαν αυτό το συναίσθημα. Αυτό υποδηλώνει εμπλοκή του πνευμονογαστρικού νεύρου, το οποίο ευθύνεται για τη διέγερση των μυών του λαιμού και του τραχήλου. Η ενεργοποίηση αυτού του νεύρου συνδέεται επίσης με την ορμόνη οξυτοκίνη, η οποία προκαλεί ζεστά, ήρεμα συναισθήματα- ακριβώς σαν αυτά που συνοδεύουν την ανάταση. Μήπως η οξυτοκίνη συνδέεται με την τελευταία; Κάνοντας έναν δεύτερο γύρο πειραμάτων ο κ. Χέιντ και η φοιτήτριά του Τζένιφερ Σίλβερς απέδειξαν ότι το αίσθημα της ανάτασης συνδέεται με την έκκριση της οξυτοκίνης και κάνει τις μητέρες να αγκαλιάζουν περισσότερο τα παιδιά τους και να δείχνουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη.
Η ανάταση εμπλέκεται λοιπόν με τη φυσιολογία και τα κίνητρα. Ωστόσο, αντίθετα από τα έξι βασικά συναισθήματα, δεν έχει μια εμφανή χαρακτηριστική έκφραση του προσώπου, κάτι το οποίο ίσως εξηγεί πώς διέφευγε τόσον καιρό από το «ραντάρ» των ερευνών. Αν προσέξετε τη γενικότερη εικόνα, ίσως μπορέσετε να παρατηρήσετε μιαν αμυδρή απάλυνση των χαρακτηριστικών, λέει ο κ. Χέιντ. Μερικές φορές τα φρύδια σηκώνονται σαν να είναι θλιμμένο το πρόσωπο.
Η ανάταση είναι επίσης σχετικά σπάνια. Οι περισσότεροι την αισθάνονται λιγότερο από μία φορά την εβδομάδα, αν και υπάρχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις από άτομο σε άτομο. Υπερέχει όμως σε σημασία. «Αν ζητήσετε από ανθρώπους να απαριθμήσουν τις πιο αγαπημένες εμπειρίες όλης της ζωής τους, οι στιγμές ανάτασης θα περιλαμβάνονται μάλλον στην πρώτη πεντάδα» εξηγεί ο κ. Χέιντ. Επίσης, αν μπορούσαμε να κατευθύνουμε την ανάταση προς την οικοδόμηση εμπιστοσύνης, θα μπορούσαμε να ενισχύσουμε ή να αποκαταστήσουμε τις προσωπικές σχέσεις, κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία στον σύγχρονο κόσμο.
Ενδιαφέρον Περιέργεια, αρχή μαθήσεως
Η ανάταση, λένε οι ψυχολόγοι, είναι ορατή στη γενικότερη έκφραση του προσώπου, σε μιαν απάλυνση των χαρακτηριστικών και- ενίοτε- σε ένα σμίξιμο των φρυδιών.
Το κεφάλι σας γέρνει στο πλάι, η ομιλία σας γίνεται πιο γρήγορη και οι μύες στο μέτωπο και γύρω από τα μάτια συσπώνται καθώς αφοσιώνεστε στη μελέτη μιας σονάτας για φαγκότο, στην κατανόηση της θερμοδυναμικής του Σύμπαντος ή απλώς στο ξεφύλλισμα της συλλογής γραμματοσήμων σας. Το ενδιαφέρον είναι ίσως πιο δύσκολο να εντοπιστεί από τον φόβο ή τη χαρά, διαθέτει ωστόσο τουλάχιστον ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των βασικών συναισθημάτων: μια δική του έκφραση στο πρόσωπο.
Φαίνεται επίσης να έχει και έναν σκοπό. Ο Πολ Σίλβια, ψυχολόγος του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας, πιστεύει ότι κινητοποιεί τους ανθρώπους προς τη μάθηση όχι για χρήματα, όχι για ένα διαγώνισμα, αλλά για αυτή καθαυτή την αύξηση των γνώσεών τους μόνο και μόνο επειδή το επιθυμούν.
Αυτό ίσως εξηγεί γιατί το ενδιαφέρον έχει ξεχωρίσει στον σύγχρονο κόσμο. Μπορεί να θεωρηθεί ένα αντιστάθμισμα στον φόβο και στο άγχος που περιβάλλει τις μη οικείες εμπειρίες. Χωρίς το ενδιαφέρον, θα αποφεύγαμε τα καινούργια ή πολύπλοκα πράγματα επειδή μας προκαλούν νευρικότητα. «Αυτό έχει νόημα αν σκεφτούμε με βάση την εξελικτική ιστορία, εφόσον οι άγνωστες καταστάσεις μπορεί συχνά να είναι επικίνδυνες» λέει ο κ. Σίλβια. «Στον σύγχρονο κόσμο όμως κάτι τέτοιο θα ήταν καταστρεπτικό γιατί δεν θα ανθούσαμε πνευματικά».
Ένα άλλο ισχυρό επιχείρημα υπέρ του ότι το ενδιαφέρον αξίζει να περάσει στην «ανώτερη» βαθμίδα είναι το γεγονός ότι μπορεί να οδηγήσει σε λάθη. 'Ενα κριτήριο που ορισμένοι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν για να ορίσουν ένα βασικό συναίσθημα είναι ότι θα πρέπει να συνδέεται με παρεκκλίσεις ή παθολογίες. Ο υπερβολικός φόβος, π.χ., προκαλεί πανικό ή χρόνιο άγχος. Κατά τον ίδιο τρόπο το υπερβολικό ενδιαφέρον οδηγεί σε επαναληπτικές και ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές.
Πού κατατάσσεται το ενδιαφέρον στη βαθμίδα των συναισθημάτων; Ως εκ φύσεως περίεργα πλάσματα, το νιώθουμε καθημερινά και αφιερώνουμε πολύ χρόνο και εγκεφαλική δραστηριότητα στα πράγματα που μας ενδιαφέρουν. Αυτό από μόνο του μπορεί να το αναγάγει σε ισχυρό συναισθηματικό παράγοντα. Η πραγματική ισχύς του ενδιαφέροντος όμως, σύμφωνα με τον κ. Σίλβια, έγκειται στην ικανότητά του να μας κάνει να συγκεντρωνόμαστε στη φρενήρη ζωή μας χωρίς να αφήνουμε να μας συνθλίβει ο υπερβολικός φόρτος πληροφοριών. Αυτός είναι επίσης ένας λόγος για να προσπαθήσουμε να βρούμε τι είναι αυτό που το προκαλεί.
Ευγνωμοσύνη Χτίζει τις σχέσεις
Η ευγνωμοσύνη έχει να διανύσει ακόμη πολύ δρόμο ώσπου να ικανοποιήσει τα αυστηρότερα κριτήρια των συναισθημάτων. Η έκφραση του προσώπου δεν έχει ακόμη εντοπιστεί, αν και είναι εύκολο να υποθέσουμε τι θα περιλαμβάνει- ένα χαμόγελο και μια κλίση της κεφαλής προς τα κάτω, ίσως. Επιπλέον δεν έχουν γίνει μελέτες σε μη δυτικές κοινωνίες. Αυτό μπορεί να είναι σημαντικό, εφόσον η έκφραση της ευγνωμοσύνης ενδέχεται να έχει πολιτισμικές ρίζες. Οι καταστάσεις που μπορούν να προκαλέσουν ευγνωμοσύνη οπωσδήποτε έχουν: οι σερβιτόροι στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν φεύγουν, π.χ., από δίπλα σας ώσπου να τους δώσετε φιλοδώρημα, ενώ στην Ιαπωνία θα τρέξουν πίσω σας καθώς φεύγετε για να σας επιστρέψουν τα παραπανίσια ψιλά που αφήσατε στο τραπέζι.
Όπως όλα τα συναισθήματα που αξίζουν την προσοχή μας όμως η ευγνωμοσύνη μάς κινητοποιεί: μας κάνει να θέλουμε να αναγνωρίσουμε και να ανταποδώσουμε την καλοσύνη ή μια ευγενική χειρονομία. Θα μπορούσε λοιπόν απλώς να διασφαλίζει έναν ανταλλακτικό μηχανισμό ανταπόδοσης, αλλά νέες έρευνες υποδηλώνουν ότι μάλλον υπάρχουν πολύ περισσότερα σε αυτήν. Η Σάρα Αλγκο του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας έχει διαπιστώσει ότι η ευγνωμοσύνη κάνει τα ζευγάρια που συμβιώνουν να νιώθουν περισσότερο συνδεδεμένα. Υποστηρίζει ότι οι πραγματικά ευγενικές χειρονομίες μάς κάνουν να εντοπίσουμε τα πρόσωπα που πραγματικά μας «κερδίζουν».
Η ευγνωμοσύνη αποτελεί ένα σήμα ότι θα πρέπει να τα γνωρίσουμε καλύτερα καθώς αυτά είναι πιο πιθανό να είναι στο πλευρό μας αν τα χρειαστούμε στο μέλλον. 'Οταν λοιπόν έχετε μια ερωτική σχέση, τα συναισθήματα ευγνωμοσύνης χρησιμεύουν ως μια μικρή υπενθύμιση του πόσο σπουδαίος είναι ο/η σύντροφός σας. Μακροπρόθεσμα, λέει η κυρία Αλγκο, η ευγνωμοσύνη βοηθάει στην προώθηση ενός θετικού κύκλου ανταπόδοσης, προσφέροντας ικανοποίηση στη σχέση.
Αν η κυρία Αλγκο έχει δίκιο, η ευγνωμοσύνη έχει σημαντικά οφέλη στον σύγχρονο κόσμο. Οι υψηλής ποιότητας σχέσεις κάνουν καλό στην υγεία μας, τονίζει η συνάδελφός της Μπάρμπαρα Φρέντρικσον, η οποία υποστηρίζει επίσης ότι καλλιεργώντας την ευγνωμοσύνη μπορούμε να αυξήσουμε την κοινωνική αρμονία, να βελτιώσουμε τις επαγγελματικές σχέσεις, ίσως ακόμη και να μειώσουμε την εγκληματικότητα, τη ρύπανση και τη σπατάλη των πόρων.
Υπερηφάνεια Το συναίσθημα με τα δύο πρόσωπα
Το ματαιόδοξο, αλαζονικό συναίσθημα της υπερηφάνειας έχει χαρακτηριστεί το πιο θανάσιμο από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα. Παρ΄ όλα αυτά η υπερηφάνεια μπορεί να είναι και ευγενής. 'Ολοι γνωρίζουμε το ευχάριστο συναίσθημα ικανοποίησης, επιτυχίας και αυτεκτίμησης που έρχεται όταν έχουμε κάνει κάτι καλά, είτε αυτό είναι να επιτύχουμε μια προαγωγή είτε να φτιάξουμε κάτι ή να λύσουμε ένα δύσκολο σταυρόλεξο. Για τον λόγο αυτόν η Τζέσικα Τρέισιτου Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολομβίας του Καναδά, μια από τις λίγες ψυχολόγους που εστιάζουν τις μελέτες τους στην υπερηφάνεια, κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε «υβριστική υπερηφάνεια» και σε «αυθεντική υπερηφάνεια».
Η υπερηφάνεια μπορεί να εκδηλωθεί με δύο διαφορετικούς τρόπους αλλά, όπως λέει η κυρία Τρέισι, δεν μπορούμε να τους ξεχωρίσουμε από την εξωτερική εμφάνισή τους. Και οι δύο τύποι κάνουν τους ανθρώπους να γέρνουν το κεφάλι προς τα πίσω, να απομακρύνουν τα χέρια από το σώμα τους και να προσπαθούν να δείχνουν όσο το δυνατόν πιο μεγαλόσωμοι. 'Οπως είχε παρατηρήσει ο Κάρολος Δαρβίνος στο βιβλίο του «Η έκφραση των συναισθημάτων στον άνθρωπο και στα ζώα», ένα υπερήφανο άτομο δείχνει «φουσκωμένο». Υπάρχει ένα χαρακτηριστικό υπερήφανο ύφος, αλλά σε αντίθεση με τα βασικά συναισθήματα το πρόσωπο παίζει σε αυτό μικρό ρόλο, με ένα ελαφρό, υφέρπον χαμόγελο.
Η υπερηφάνεια διαφέρει επίσης από τα έξι βασικά συναισθήματα στο ότι είναι ένα συναίσθημα «αυτεπίγνωσης». 'Οπως η ντροπή, η ενοχή και η αμηχανία, απαιτεί μιαν αντίληψη του εαυτού μας και την ικανότητα αυτοαξιολόγησης.«Για να νιώσω υπερηφάνεια»εξηγεί η κυρία Τρέισι «πρέπει να σκεφτώ ποια είμαι και ποια θέλω να είμαι και πώς το γεγονός που μόλις συνέβη αντανακλά σ΄ εμένα και στις φιλοδοξίες μου». Παρ΄ όλα αυτά πιστεύει ότι η υπερηφάνεια έχει ισχυρά εχέγγυα για να αναδειχθεί βασικό συναίσθημα. Η έρευνά της υποδεικνύει ότι η σωματική έκφραση της υπερηφάνειας αναγνωρίζεται σε προεγγράμματες, απομονωμένες φυλές. Την έχει μάλιστα εντοπίσει σε ανθρώπους που γεννήθηκαν τυφλοί, κάτι το οποίο υποδηλώνει ότι είναι έμφυτη.
Ποιο είναι το νόημα της υπερηφάνειας και γιατί έχουμε δύο υπερηφάνειες που είναι διαφορετικές αλλά φαίνονται ίδιες; Γενικά, όταν οι άνθρωποι βλέπουν την έκφραση της υπερηφάνειας, τη συνδέουν με την υψηλή κοινωνική θέση. Η υπερηφάνεια λοιπόν μας κινητοποιεί να έχουμε καλές επιδόσεις ώστε να κερδίσουμε σεβασμό. Υπάρχουν δύο ξεχωριστοί τρόποι για να κάνουμε κάτι τέτοιο, γεγονός το οποίο ίσως εξηγεί τις δύο πλευρές της υπερηφάνειας.
Η κοινωνική θέση μπορεί να έχει δύο μορφές, λέει ο ανθρωπολόγος Τζο Χένριτς, του ίδιου πανεπιστημίου. Η πρώτη βασίζεται στην κυριαρχία και παρατηρείται κατά γενικό κανόνα στα πρωτεύοντα θηλαστικά εκτός από τον άνθρωπο, όπου τα πιο μεγαλόσωμα και δυνατά άτομα απολαμβάνουν τον σεβασμό επειδή μπορούν να κυριαρχήσουν ή να σκοτώσουν τα άλλα. Τα αντίστοιχα στους ανθρώπους είναι ο «νταής» της παιδικής χαράς και το αυταρχικό αφεντικό. Η δεύτερη μορφή κοινωνικής θέσης είναι το κύρος. Σε αυτή την περίπτωση ο σεβασμός και η ισχύς κερδίζονται μέσω της γνώσης ή της ικανότητας. «Αυτό ταιριάζει με τα δύο είδη υπερηφάνειας» λέει η κυρία Τρέισι. «Το ένα συνδέεται με την επιθετικότητα και την υπερβολική αυτοπεποίθηση, ενώ το άλλο κινητοποιεί την επίτευξη, τη σκληρή δουλειά και την αλτρουιστική συμπεριφορά».
Σύγχυση Καιρός για αλλαγή!
Είναι ένα συναίσθημα που όλοι έχουμε νιώσει, είτε σε μια αίθουσα διαλέξεων είτε σε μια γκαλερί ή περπατώντας σε μιαν άγνωστη πόλη. Η σύγχυση όμως είναι δύσκολο να περιγραφεί. Ο Ντάκερ Κέλτνερτου Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ υποστηρίζει ότι πρόκειται για «το συναίσθημα πως το περιβάλλον δίνει ανεπαρκείς ή αντιφατικές πληροφορίες». Είναι όμως η σύγχυση πράγματι ένα συναίσθημα; Για ορισμένους ψυχολόγους η ιδέα είναι, αν όχι περιθωριακή, σκανδαλώδης. Ο κ. Σίλβια πιστεύει παρ΄ όλα αυτά ότι η σύγχυση μπορεί να θεωρηθεί βασικό συναίσθημα, κατ΄ αρχήν επειδή είναι τόσο εύκολο να την εντοπίσει κανείς. Σμίξιμο των φρυδιών, στένεμα των ματιών, ίσως και ένα δάγκωμα των χειλιών: η σύγχυση είναι άμεσα ορατή. Μια μελέτη μάλιστα διαπίστωσε ότι είναι η δεύτερη αναγνωρίσιμη καθημερινή έκφραση, με πρώτη τη χαρά.
Σε τι χρησιμεύει όμως; Πρόκειται για ένα συναίσθημα που βασίζεται στη γνώση και ανήκει στην ίδια «οικογένεια» με το ενδιαφέρον, διευκρινίζει ο κ. Σίλβια. Θεωρεί ότι είναι το μέσον που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλός μας για να μας πει ότι ο τρόπος με τον οποίο βλέπουμε τα πράγματα δεν λειτουργεί, ότι το νοητικό μοντέλο που έχουμε φτιάξει για τον κόσμο έχει κάποιο ελάττωμα ή είναι ακατάλληλο. Μερικές φορές αυτό μας κάνει να αποτραβιόμαστε, μπορεί όμως και να μας κινητοποιήσει ώστε να μεταφέρουμε αλλού την προσοχή μας ή να αλλάξουμε τη στρατηγική μάθησής μας, προσθέτει.
Μια σχετική ιδέα είναι ότι μια έκφραση σύγχυσης στο πρόσωπο προειδοποιεί τους άλλους να βοηθήσουν αυτόν που την επιδεικνύει. Αν είναι έτσι, η σύγχυση βοηθάει στην απόκτηση νέων γνώσεων και ενθαρρύνει τις κοινωνικές σχέσεις, κάτι το οποίο την καθιστά τέλειο συναίσθημα για τον 21ο αιώνα.
πάραυτα δ᾽ ἐλθεῖν ἐς Ἰλίου πόλιν [στρ. γ]
