Η Ρώμη και ο κόσμος της, Όριεντ Εξπρές

Ένα παιδί μετράει αυτοκράτορες

Ερώτηση: Ποιοι ήταν οι πιο βραχύβιοι αυτοκράτορες της Ρώμης και ποιος τους διαδέχτηκε;

Σωστή απάντηση: Μετά τον θάνατο του Νέρωνα, βρέθηκαν για λίγους μήνες στην εξουσία ο Γάλβας, ο Όθων και ο Βιτέλλιος. Αυτό συνέβη το έτος 69 μ.Χ., που ονομάστηκε «το έτος των τεσσάρων αυτοκρατόρων» επειδή, πριν τελειώσει η χρονιά, τέταρτος στη σειρά αυτοκράτορας ανακηρύχθηκε ο Βεσπασιανός που αποδείχθηκε πιο ανθεκτικός, κράτησε την εξουσία για δέκα χρόνια μέχρι το 79 μ.Χ., και σαν καλός πατέρας εξασφάλισε τη διαδοχή των δυο γιων του, του Τίτου, που άντεξε μόνο δυο χρόνια, και του Δομιτιανού, που έφτασε αισίως τα δεκαέξι, από το 81 μέχρι το 96 μ.Χ.

Ερώτηση: Ποιους και τι εννοούμε όταν μιλάμε για τους «πέντε καλούς αυτοκράτορες»;

Σωστή απάντηση: Έτσι ονομάζονται συνήθως ο Νέρβας, ο Τραϊανός, ο Αδριανός, ο Αντωνίνος Πίος και ο Μάρκος Αυρήλιος, που κυριάρχησαν στη Ρώμη από το 96 μέχρι το 180 μ.Χ. Θεωρούνται καλοί επειδή σκέφτονταν αξιοκρατικά και έχριζαν διαδόχους τους πρόσωπα που είχαν πείρα και ικανότητες. Εξάλλου, όλοι τους έδειξαν ζωηρό ενδιαφέρον για την ευημερία των κατοίκων της απέραντης αυτοκρατορίας και χειρίστηκαν με σύνεση την οικονομία. Ορισμένοι, όπως ο Αδριανός, είχαν καλλιεργημένες ευαισθησίες και ευνόησαν την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή. Ο Αντωνίνος, που η επωνυμία του Πίος (pius) σημαίνει «ευσεβής», χάρισε στη Ρώμη είκοσι τέσσερα χρόνια γαλήνης και ασφάλειας (από το 137 μέχρι το 161 μ.Χ.), ενώ ο Μάρκος Αυρήλιος υπήρξε ο πιο επιτυχημένος συνδυασμός κυβερνήτη και φιλοσόφου. Το μοναδικό, αλλά τραγικό, λάθος του ήταν ότι προώθησε στον αυτοκρατορικό θρόνο τον γιο του τον Κόμμοδο, που ήταν τόσο διεφθαρμένος όσο ήταν και ανίκανος.

Ερώτηση: Οι αυτοκράτορες που άσκησαν την εξουσία στη Ρώμη από το 69 μ.Χ. μέχρι το 193 μ.Χ. ανήκουν στις δυναστείες των Φλαβίων και των Αντωνίνων. Απαριθμήστε όσους αυτοκράτορες μπορείτε να θυμηθείτε από τον θάνατο του Κόμμοδου το 193 μ.Χ. μέχρι την ανάρρηση στον θρόνο του Διοκλητιανού το 284 μ.Χ.

 

Απάντηση: Σεπτίμιος Σεβήρος, Καρακάλλας, Ελαγάβαλος, Αλέξανδρος Σεβήρος, Μαξιμίνος, Φίλιππος, Αιμιλιανός, Βαλεριανός, Γαλλιηνός, Τάκιτος, Πρόβος, Νουμεριανός, Διοκλητιανός.

 

Τη Ρωμαιοσύνη μην την κλαις

Ο Γάιος Καρβίλιος διδάσκει ιστορία σε ένα από τα καλύτερα σχολεία της βόρειας Ιταλίας. Το σχολείο, όπως και πολλά ανάλογα διδακτήρια σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας, ιδρύθηκε με δωρεές πλούσιων ιδιωτών, είναι, ωστόσο, δημόσιο και έχει εδώ και πολλές δεκαετίες την ηθική και οικονομική υποστήριξη του ρωμαίου αυτοκράτορα, ο οποίος, άλλοτε αυτοπροσώπως και άλλοτε διά των εκπροσώπων του, παρεμβαίνει σε ζητήματα που αφορούν την επιλογή του διδακτικού προσωπικού, το πρόγραμμα των μαθημάτων αλλά και το μισθολόγιο των καθηγητών.

 

Ο Καρβίλιος, στα πενήντα πέντε του χρόνια έχει να επιδείξει πλούσιο ιστοριογραφικό έργο, είναι πολύ γνωστός στους κύκλους των λογίων και των εκπαιδευτικών και όλοι ξέρουν ότι αποτελεί προσωπική επιλογή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, ο οποίος με προσωπικό διάταγμα τον διόρισε πρόσφατα διευθυντή του σχολείου το 325 μ.Χ. Οι λόγοι της αυτοκρατορικής εύνοιας προς το πρόσωπό του είναι λίγο πολύ γνωστοί. Ο Καρβίλιος δεν είναι επίσημα χριστιανός αλλά δεν υπήρξε ποτέ πολέμιος του χριστιανισμού και ως νεαρός διανοούμενος δεν έκρυψε τις αντιρρήσεις του για τους μικρούς διωγμούς των οπαδών της νέας πίστης τα χρόνια του αυτοκράτορα Διοκλητιανού. Η παρρησία αυτή είχε, βέβαια, το τίμημά της: ο Καρβίλιος έχασε την ευκαιρία να κάνει καριέρα στη γενέτειρά του, τη Ρώμη, αποκλείστηκε από πολλά ακαδημαϊκά αξιώματα αργότερα και βρέθηκε εξόριστος για τρία χρόνια, από το 302 μέχρι την παραίτηση του Διοκλητιανού από το αυτοκρατορικό αξίωμα.

 

Το σημαντικότερο ίσως χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του είναι η απουσία δογματικών αντιλήψεων και αμετακίνητων πεποιθήσεων· αντιπαθεί τις προκαταλήψεις και σιχαίνεται τις προλήψεις· και το προσωπικό του «δράμα», όπως συνηθίζει να το σκέφτεται ο ίδιος, είναι ότι πολλοί σύγχρονοί του είναι προκατειλημμένοι, προληπτικοί και πεισματικά αμετακίνητοι μέσα σ᾽ έναν κόσμο που φαίνεται να αλλάζει ραγδαία. Δεν πείστηκε ποτέ ότι οι χριστιανοί είναι οι νέοι «δαίμονες» που απειλούν και υπονομεύουν την πολιτική και πνευματική υγεία της αυτοκρατορίας, για πολλούς λόγους αλλά και επειδή καταλάβαινε καλά ότι η προπαγανδιστική διάδοση αυτής της αντίληψης, εκτός του ότι πρόσφερε «άλλοθι» σε όσους αδυνατούσαν να κατανοήσουν και να λύσουν τα πραγματικά προβλήματα του απέραντου κράτους, έκανε τις λαϊκές μάζες ανεκτικές σε απάνθρωπες και εγκληματικές ενέργειες εναντίον μιας μεγάλης και συνεχώς αυξανόμενης μερίδας ρωμαίων πολιτών. Από την άλλη πλευρά, τον ενοχλούσε η απροβλημάτιστη βεβαιότητα με την οποία οι χριστιανοί καταδίκαζαν συλλογικά τον πνευματικό πολιτισμό της Ελλάδας και της Ρώμης και επιδίκαζαν αποκλειστική ανωτερότητα στον δικό τους τρόπο ζωής και σκέψης. Ο Καρβίλιος έδειχνε πάντα περισσότερη εμπιστοσύνη στις συνθέσεις παρά στις αντιθέσεις και, έχοντας μελετήσει την ιστορία με γνώση και συστηματικότητα, κατανοούσε ότι η γνήσια πρόοδος ήταν αποτέλεσμα μιας ορισμένης διαλεκτικής ανάμεσα στην παράδοση και τον νεωτερισμό.

 

Τον Κωνσταντίνο τον γνώρισε για πρώτη φορά στη Ρώμη, όταν αυτός μοιραζόταν ακόμη την εξουσία με τον άλλο ισχυρό άνδρα της αυτοκρατορίας, τον Λικίνιο. Ο Κωνσταντίνος δεν ήταν ακριβώς διανοούμενος, διέθετε, όμως, πολιτική διορατικότητα, ήταν δεκτικός στα μηνύματα των καιρών και εκτιμούσε ανθρώπους με ελεύθερη σκέψη και νέες ιδέες, όπως ο Καρβίλιος. Και επειδή ο ίδιος δεν έπαψε ποτέ να εντυπωσιάζεται από το γεγονός ότι οι διώξεις αύξαναν αντί να μειώνουν την έλξη που ασκούσε ο χριστιανισμός στους πολίτες της αυτοκρατορίας, άκουγε με μεγάλη προσοχή τις τολμηρές και ασυνήθιστες απόψεις του ιστορικού πάνω στο φλέγον αυτό ζήτημα· και πιο πολύ απ᾽ όλα τον κέντριζε η θεωρία του Καρβίλιου ότι ήταν σοφότερο για τη Ρώμη να συμφιλιωθεί τώρα με τη χριστιανική της μειονότητα παρά να διαπραγματευτεί αργότερα με μια χριστιανική πλειονότητα. «Η δυναμική της ιστορίας, Καίσαρ, όπως τουλάχιστον την καταλαβαίνω εγώ προσωπικά, δείχνει σ᾽ αυτή την κατεύθυνση,» του είπε κάποτε ο Καρβίλιος σε μια πρόσωπο με πρόσωπο συζήτηση. «Ξέρω ότι το βασικό σου μέλημα κάτω από τις παρούσες συνθήκες είναι η διατήρηση της πολιτικής ενότητας της αυτοκρατορίας. Τείνω να πιστεύω ότι σήμερα μια τακτική αποδοχής των χριστιανών και σεβασμού των πολιτικών τους δικαιωμάτων είναι ένα σημαντικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Και αν με ρωτήσεις για το αύριο, θα σου έλεγα ίσως ότι η δυναμική των πραγμάτων δεν είναι εναντίον του χριστιανισμού. Αυτό μπορεί να μην είναι τόσο εμφανές στο δυτικό τμήμα του κράτους, κοίταξε, όμως, τι συμβαίνει στην ανατολική του πλευρά.» Εκείνο το βράδυ ο Κωνσταντίνος δεν έκλεισε μάτι.

 

Το 313 ο Κωνσταντίνος, σε συμφωνία με τον συνάρχοντά του τον Λικίνιο, εξέδωσε το «Διάταγμα του Μιλάνου» που παραχωρούσε στους χριστιανούς πλήρεις θρησκευτικές ελευθερίες. Ο Καρβίλιος χαιρέτισε δημόσια αυτή τη σημαντική εξέλιξη, τονίζοντας κυρίως την πολιτική της διάσταση. Άλλωστε, πολλοί ήταν εκείνοι που τον θεωρούσαν έναν από τους πνευματικούς πατέρες της ανεξιθρησκίας που υιοθετούσε τώρα επίσημα η Ρώμη· και πολλοί, μεταξύ των οποίων και παλιοί αντίπαλοι του Καρβίλιου, πρόβλεψαν δεινά εξαιτίας της νέας αυτής πολιτικής. «Με συμβούλους σαν τον Καρβίλιο η Ρώμη δεν χρειάζεται εχθρούς,» ειρωνεύτηκαν· εκείνος, με τη μεστή ηρεμία που του έδινε η προσωπική του ιστορία, απάντησε μόνο έμμεσα: «Για μερικούς ανθρώπους το μόνο είδος προόδου είναι η εξιδανίκευση του παρελθόντος.» Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τι θα του έλεγαν οι ίδιοι άνθρωποι, αν μπορούσαν να ξέρουν την επίδραση που ασκούσαν στον Κωνσταντίνο οι θεωρίες του για την «προς ανατολάς μετατόπιση του κέντρου βάρους».

 

Γιατί ο αυτοκράτορας, μόνος κυρίαρχος τώρα μετά την πτώση του Λικίνιου, είχε ήδη αποφασίσει να θεμελιώσει τη Νέα Ρώμη. Το όνομά της, φυσικά, Κωνσταντινούπολις. Η νέα μητρόπολη θα είχε Σύγκλητο αλλά όχι παγανιστικούς ναούς· οι άρχοντές της θα εξακολουθούσαν να ονομάζονται Ρωμαίοι, αλλά θα ζούσαν σ᾽ έναν κόσμο όπου οι χριστιανοί επίσκοποι θα απολάμβαναν αυξημένο κύρος και θα ζητούσαν μερτικό εξουσίας· θα μιλούσαν ακόμη λατινικά, αλλά σε ένα περιβάλλον όπου τα ελληνικά δεν είχαν χάσει ποτέ τη δύναμη και την αίγλη τους. Τι σήμαιναν όλα αυτά για την πολυπόθητη ενότητα του ρωμαϊκού κράτους; Ανατολή και Δύση θα συνέχιζαν να πορεύονται μαζί ή θα τραβούσαν διαφορετικούς δρόμους; Ποιος στιβαρός και αδάμαστος καίσαρας θα μπορούσε να εγγυηθεί την επιτυχία μιας τέτοιας συμπόρευσης; Δύσκολα ερωτήματα, ακόμη πιο δύσκολο να τα απαντήσεις· όχι, βέβαια, ότι ο Καρβίλιος δεν είχε βάσιμες υποψίες για το πού πήγαινε το πράγμα. Τώρα, πάντως, είχε κάτι πιο επείγον να κάνει. Πήρε τα γραπτά της ιστορίας και άρχισε να διορθώνει.
 

Δεν του άρεσαν ιδιαίτερα οι ερωτήσεις που απαιτούσαν απομνημόνευση, αλλά είχε δυο ελαφρυντικά: οι συγκεκριμένες ερωτήσεις απευθύνονταν σε πολύ νεαρούς μαθητές και, το σημαντικότερο, το εκπαιδευτικό σύστημα στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στην πρακτική της απομνημόνευσης. Τα καλύτερα γραπτά που είχε στα χέρια του έδιναν λίγο πολύ πλήρεις απαντήσεις στις δυο πρώτες ερωτήσεις. Η τρίτη ερώτηση ήταν πραγματικό τεστ μνήμης, και ο αριστούχος της τάξης είχε κι αυτός τα προβλήματά του. Έχουμε και λέμε:

 

Μετά τον Καρακάλλα λείπει το όνομα του αυτοκράτορα Μακρίνου - βραχύβιος κι αυτός, βασίλεψε έναν μόλις χρόνο, όσο για να κρατήσει η Ιστορία μια σύντομη υποσημείωση.

 

Μετά τον Μαξιμίνο κενό πέντε (!) αυτοκρατόρων: Γορδιανός Α' και Β', Πουπιηνός, Βαλβίνος, Γορδιανός Γ' - κανένας δεν ξεπέρασε τα έξι χρόνια εξουσίας, δύο δεν συμπλήρωσαν χρόνο, όλοι τους μια άλλη μεγάλη υποσημείωση, κι ας έκαναν ό,τι μπορούσαν για να κρατήσουν τους βαρβάρους μακριά από τα σύνορα της αυτοκρατορίας.

 

Μετά τον Φίλιππο, που ήταν αραβικής καταγωγής, (ο πρώτος χριστιανός αυτοκράτορας) παραλείφθηκε ο Δέκιος, που ήταν από την Ιλλυρία, και ο Τρεβωνιανός Γάλλος, που μάλλον θα ήταν Γαλάτης - ωραίος πολυεθνικός αστερισμός αλλά κανένας πραγματικός «αστέρας».

 

Μετά τον Γαλλιηνό ξεχάστηκε ο Κλαύδιος Γοτθικός και ο Αυρηλιανός, που δεν ήταν και «λίγος», αφού κατάφερε να αντιμετωπίσει διάφορες εχθρικές απειλές, κυρίως από γαλατικά φύλα, και ονομάστηκε και «Σωτήρας της οικουμένης».

 

Τέλος, μετά τον Τάκιτο δόθηκαν στη λησμονιά άλλοι τρεις βραχύβιοι «αστερίσκοι», ο Φλωριανός, ο Κάρος και ο Καρίνος, που δεν προλάβαιναν να καθίσουν στον θρόνο λόγω συνεχών εκστρατειών εναντίον των εχθρών της Ρώμης, και που κανείς πια δεν φαίνεται να τους θυμάται - κι αυτό δεν είναι δικαιοσύνη.

 

Αποτέλεσμα: 13 στα 26, για την τρίτη ερώτηση και για το καλύτερο γραπτό. Ο Καρβίλιος είναι ρεαλιστής, και καθώς ετοιμάζεται να βάλει τον βαθμό χαμογελάει με νόημα: γιατί να θυμούνται οι μαθητές αυτούς που ξέχασε η Ιστορία; Εξάλλου, η μέθοδος της αποστήθισης έχει ένα σημαντικό μειονέκτημα: μεταχειρίζεται ισότιμα τον μεγάλο Αύγουστο και τον «ανύπαρκτο» Καρίνο. Έκανε συχνά τέτοια σχόλια ο Καρβίλιος, και εξίσου συχνά τα σχόλιά του αυτά παρερμηνεύονταν από παραδοσιακότερους συναδέλφους του, κυρίως εκείνους που δεν διέθεταν αίσθηση του χιούμορ.
 

Αλλά στις πιο στοχαστικές του στιγμές μελετούσε τη δυνατότητα μιας ιστορίας που δεν ταλανιζόταν από ονομαστικές λεπτομέρειες, μόνο προτιμούσε να παρακολουθεί την εξέλιξη των ιδεών, τα πλατιά σχήματα της ανθρώπινης δράσης, τα βαθιά αίτια της επιτυχίας και της αποτυχίας, ένα είδος ιστορικής «γραμματικής» που ήταν ικανή να εξηγήσει τα επιμέρους φαινόμενα και εξηγώντας να διδάξει στους ανθρώπους σύνεση, μετριοπάθεια και κατανόηση. Και καθώς αγαπούσε τη Ρώμη και τη μεγάλη ιστορία της, ονειρευόταν συχνά το μεγάλο ιστορικό σύγγραμμα όπου θα ανέλυε την ιστορία της «ρωμαιοσύνης» και θα επιχειρούσε μια εμπεριστατωμένη επισκόπηση όλων των παραγόντων που είχαν συντελέσει στο χτίσιμο του αυτοκρατορικού οικοδομήματος, αλλά και των κινδύνων που τώρα διαγράφονταν στον ορίζοντα.

 

Αλήθεια, πώς γεννιούνται, μεγαλώνουν, ακμάζουν και πεθαίνουν οι υπερδυνάμεις και οι αυτοκρατορίες; Τι έκανε τη δική του Ρώμη ακαταμάχητη και τι είναι αυτό που θα μπορούσε να την γκρεμίσει; Τι είχε κομίσει η Ρώμη στην ανθρωπότητα και ποια ήταν η θέση της απέναντι στους άλλους μεγάλους πολιτισμούς, κυρίως απέναντι στους Έλληνες; Τι σήμαινε να είσαι ρωμαίος πολίτης τριακόσια τόσα χρόνια μετά τη γέννηση του θεού των χριστιανών;

 

Μια μικρή πόλη του Λατίου υπέταξε πρώτα τους κοντινούς της γείτονες, μετά ένωσε υπό την ηγεμονία της όλη την ιταλική χερσόνησο, εξαφάνισε από τον χάρτη την πλούσια Καρχηδόνα, νίκησε ένα προς ένα όλα τα βασίλεια της ελληνιστικής Ανατολής, έκανε την Ελλάδα ρωμαϊκή επαρχία, απλώθηκε σε όλο τον γνωστό κόσμο. Ξεπέρασε τον αυταρχισμό των παλαιών βασιλέων, έγινε Δημοκρατία με την κυριαρχία των αριστοκρατών και τη συναίνεση του λαού, ήταν περήφανη για τις ηθικές αρετές και την κοινωνική πειθαρχία της, κατάκτησε και κατακτήθηκε από τον ελληνικό πολιτισμό, σχημάτισε το δικό της πρόσωπο και έπλασε τον δικό της χαρακτήρα, πλήρωσε το τίμημα της κοσμοκρατορίας της με τους εμφύλιους των στρατηγών της, αντάλλαξε τις ελευθερίες της με την ειρήνη που έφερε η απολυταρχία των καισάρων, γέννησε μεγάλους στοχαστές και ποιητές, πολιτικούς και νομοθέτες, αρχιτέκτονες και μηχανικούς· ένωσε πολιτισμικά ποικίλες εθνότητες στη Δύση και τις ανάστησε με τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό· χάρισε στους μορφωμένους μια γλώσσα ακριβή, λογική, εκφραστική, εμπλουτισμένη από την επαφή της με την ελληνική κουλτούρα· υποδέχθηκε τελικά τη νέα δύναμη του χριστιανισμού που θα μπορούσε, σκεφτόταν ο Καρβίλιος, να συντελέσει στην ανανέωση της πνευματικής ζωής.

 

Και όμως, για όσους μπορούσαν να δουν καθαρά, υπήρχαν σοβαρά προβλήματα. Αιώνες τώρα, το πρόβλημα της δουλείας και των εκατομμυρίων ανθρώπων που δεν είχαν κανένα βασικό δικαίωμα δεν είχε αποτελέσει ποτέ ζήτημα πολιτικού προβληματισμού, και η χριστιανική στάση εδώ υποσχόταν περισσότερο μεταφυσική ανακούφιση παρά πρακτικές λύσεις· οι λαϊκές μάζες στα μεγάλα αστικά κέντρα δεν απαλλάχτηκαν ποτέ από την ενδημική τους φτώχεια και από τα συνακόλουθα δεινά· δεν υπήρξε ποτέ οργανωμένη κρατική πρόνοια για εκείνους που ήταν εκτεθειμένοι στην αρρώστια, στην οικονομική αβεβαιότητα και στην εκμετάλλευση· κανείς ποτέ δεν σκέφτηκε σοβαρά να εφαρμόσει μια πολιτική διοικητικής αποκέντρωσης στη βάση της οποίας οι επαρχίες της αυτοκρατορίας θα εξασφάλιζαν γνήσια εκπροσώπηση και θα είχαν λόγο στα τεκταινόμενα· ο πλούτος από το εμπόριο και την οικονομική δραστηριότητα γενικότερα βελτίωνε τη θέση των μεσαίων και ανώτερων τάξεων στα μεγάλα αστικά κέντρα αλλά δεν σήμαινε τίποτε για τις πτωχευμένες μάζες στην ύπαιθρο· και στις συνθήκες αυτές ο υψηλός πνευματικός πολιτισμός και οι μεγάλες ιστορικές παραδόσεις ήταν αγαθά για πολύ λίγους. Και μέσα σ᾽ όλα αυτά, οι βαρβαρικές ορδές στα σύνορα του κράτους συνέχιζαν να πυκνώνουν απειλητικά.

 

Στο Μιλάνο, όπου ο Γάιος Καρβίλιος όριζε τις τύχες του σχολείου του, η σκιά των Άλπεων τα δειλινά έπεφτε μαζί με την αίσθηση ότι κάπου εκεί κοντά οι Οστρογότθοι και οι Βησιγότθοι μελετούσαν την τελική τους εξόρμηση. Και τότε εκείνος αναρωτιόταν αν η Νέα Ρώμη του Κωνσταντίνου είχε περισσότερες πιθανότητες να κρατήσει ψηλά τον ήλιο της ρωμαιοσύνης που φαινόταν να δύει πέρα από τον Πάδο, πίσω από τις Άλπεις.

 Συνταξιούχος αυτοκράτωρ

 

Ονομάζομαι Ρωμύλος Αυγουστύλος, και είμαι, αν θέλετε, ο πρώτος συνταξιούχος αυτοκράτορας της Ρώμης· κατά σύμπτωση, είμαι και ο τελευταίος. Θα μπορούσα να πω ότι η Ιστορία μού γύρισε πολύ νωρίς τις πλάτες, αλλά είναι ακριβέστερο να πω ότι αρνήθηκε από την αρχή να με κοιτάξει κατάματα. Δεν μου αρέσουν οι ψεύτικες παρηγοριές, και χρόνια τώρα έχω συμβιβαστεί με την ιδέα ότι δεν έχω καμιά σημασία για κανέναν και για τίποτε - ή, μάλλον, έχω σημασία ως απλή χρονολογία και σημείο στίξης. Η χρονολογία είναι το 476 μ.Χ. και το σημείο στίξης είναι η τελεία και παύλα. Με άλλα λόγια: τη χρονιά αυτή ένας γερμανός στρατηγός κατέλαβε τη Ρώμη και φρόντισε αμέσως -ας είναι καλά ο άνθρωπος- για το συνταξιοδοτικό μου πρόβλημα. Η αλήθεια είναι ότι ακόμη και η συνταξιοδότησή μου είναι εντελώς χαριστική, δεδομένου ότι δεν πρόλαβα να ζεστάνω τον θρόνο παρά μονάχα για κάτι μήνες.

 

Είμαι βαθύτατα πεπεισμένος ότι οι ιστορικοί του μέλλοντος θα έχουν κάτι καλύτερο να κάνουν από το να εξηγήσουν τους λόγους της ανάρρησής μου στο αυτοκρατορικό αξίωμα. Τα πράγματα είναι απλά: έγινα άρχοντας της μεγάλης Ρώμης και του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας επειδή ο πατέρας μου, ο Ορέστης, ήταν πατρίκιος, είχε άπειρες διασυνδέσεις και τις χρησιμοποίησε έγκαιρα και σωστά. Κάθε πατέρας, υποθέτω, θα έκανε το ίδιο για τον γιο του - απλώς, ο δικός μου μου εξασφάλισε ένα μέλλον που δεν υπήρχε. Άλλωστε, το πράγμα στράβωσε από την αρχή, αφού η Κωνσταντινούπολη με ανακήρυξε αμέσως σφετεριστή και αρνήθηκε να αναγνωρίσει την εξουσία μου. Δεν ξέρω αν υπήρξα σφετεριστής περισσότερο από άλλους προκατόχους μου, είμαι όμως βέβαιος ότι είχα πολύ λιγότερη εξουσία από εκείνους, όχι μόνο επειδή ήμουν αφεντικό μόνο στο δυτικό ήμισυ της αυτοκρατορίας (που δεν είναι καθόλου λίγο από μόνο του) αλλά κυρίως επειδή τον καιρό που η Ιστορία αποφάσισε να με κάνει μαριονέτα μιας χρήσεως το δυτικό imperium, μωλωπισμένο και παράλυτο, περίμενε κιόλας τη χαριστική βολή από κάποιον βάρβαρο φύλαρχο.

 

Γιατί, βέβαια, εδώ και εκατόν τόσα χρόνια τα βαρβαρικά φύλα μπαινοβγαίνουν στο σπίτι μας χωρίς να δώσουν λογαριασμό σε κανέναν. Στο βορειοδυτικό άκρο, Πίκτοι, Σκώτοι και Σάξονες έχουν στρογγυλοκαθήσει στη Βρετανία - δεν θα βρεις σήμερα ρωμαϊκή ψυχή πέρα από το στενό της Μάγχης. Γερμανικές φυλές, που δεν θυμάμαι καν τα ονόματά τους, έχουν περάσει τον Ρήνο· η ανατολική Γαλατία ανήκει στους Βουργούνδιους, οι Φράγκοι κυριαρχούν στον βορρά, και το νοτιοδυτικό τμήμα της έχει επίσημα ανακηρύξει την ανεξαρτησία του από την κεντρική διοίκηση στη Ρώμη. Σουήβοι και Βάνδαλοι πέρασαν τον Ρήνο και εγκαταστάθηκαν στην Ισπανία, ενώ μερικοί απ᾽ αυτούς έφτασαν στη βόρεια ακτή της Αφρικής και διαπρέπουν στην πειρατεία. Οι μάστιγες είναι πολλές, και οι γοτθικές ορδές είναι από τις χειρότερες μάστιγες. Είναι κάπου εβδομήντα χρόνια τώρα που ο φοβερός εκείνος Αλάριχος εισέβαλε νικητής στη Ρώμη. Οι Βάνδαλοι έχουν το όνομα αλλά οι Γότθοι, πιστέψτε με, έχουν τη χάρη: η γερμανική «επίσκεψη» δεν άφησε τίποτε όρθιο και, αντί για αποζημιώσεις, οι γότθοι πολέμαρχοι έβαλαν από πάνω και φόρους. Το μόνο καλό που έκαναν ήταν ότι βοήθησαν τα ρωμαϊκά στρατεύματα να ανακόψουν την επέλαση της πιο μεγάλης μάστιγας απ᾽ όλες, τους Ούνους, που με τον Αττίλα απειλούσαν να παρασύρουν τα πάντα. Αλλά Αττίλες θα υπάρχουν πάντα. Ο δικός μου Αττίλας λεγόταν Οδόακρος. Ήταν Γερμανός, ενεργούσε αυστηρά για λογαριασμό του και έδωσε στη Ρώμη τη χαριστική βολή το 476, όπως ήδη ανέφερα.

 

Ήταν Γερμανός, αλλά είχε εξαιρετική αίσθηση του χιούμορ και καταλάβαινε θαυμάσια τι θα πει τραγική ειρωνεία, αλλιώς δεν θα διάλεγε να μπει στη Ρώμη μήνα Αύγουστο, μαζί με ένα αφόρητο κύμα καύσωνα. Τον πατέρα μου τον πήρε σοβαρά και τον εκτέλεσε χωρίς χρονοτριβή. Εμένα, που ήμουν πολύ νεαρός και δεν είχα ακόμη χρονίσει ως αυτοκράτορας, αρνήθηκε σθεναρά να με θεωρήσει σοβαρό κίνδυνο. Όταν με πρωτοσυνάντησε άρχισε να αστειεύεται με το όνομα μου. «Για να δούμε πόση ιστορία ξέρεις, νεαρέ καίσαρα. Ρωμύλο έλεγαν τον μυθικό ιδρυτή της Ρώμης, έτσι δεν είναι; Κα-τα-πλη-κτι-κό! Ρωμύλος ο Β' - και τελευταίος. Όταν αναληφθείς στον ουρανό, σαν τον μυθικό σου πρόγονο, θα δείξεις στον μεγάλο Δία την υπογραφή με την οποία μου παραχωρείς την Αιώνια Πόλη.» Ο Γερμανός είχε και γραμματικές γνώσεις. «Φυσικά, Αυγουστύλος σημαίνει στα λατινικά «μικρός Αύγουστος». Μικρέ μου Αύγουστε, πρέπει να σκεφτείς καλά τι θα πεις στον μεγάλο Αύγουστο. Ή, μάλλον, προσπάθησε να φανταστείς τι θα σου πει εκείνος όταν σε δει μετά τη συνάντησή σου με τον Δία. Ειλικρινά, δεν σε ζηλεύω καθόλου. Εν πάση περιπτώσει, επειδή συμβαίνει να είναι καλοκαίρι και οι υποχρεώσεις σου στη Ρώμη έχουν τελειώσει, τι θα έλεγες για διακοπές στη θάλασσα;» Με έστειλε πράγματι σε μια παραλία, κοντά στη Νάπολη - με την εντολή να μη φύγω ποτέ από εκεί. Στη Ρώμη η εκθρόνιση και ο αναγκαστικός παραθερισμός μου δεν έκαναν καμιά εντύπωση. Τότε κατάλαβα για πρώτη φορά ότι δεν είχα καμιά σημασία για κανέναν και για τίποτε· και ότι έχασα κάτι που ποτέ δεν κέρδισα και ποτέ δεν είχα πραγματικά: την εξουσία και το μισό ρωμαϊκό κράτος.

 

Ακούω ότι η Ρώμη της Ανατολής τα καταφέρνει καλύτερα. Δεν υπήρξα ποτέ γνώστης της ιστορίας. Αλλά, από τους νεότερους ρωμαίους ιστορικούς διάβασα αρκετό Καρβίλιο και γι᾽ αυτό δεν εκπλήσσομαι με την έκβαση των πραγμάτων. Ο τελευταίος είχε προβλέψει με μελαγχολική ακρίβεια ότι ένας ουσιαστικός διαχωρισμός του κράτους σε δυτικό και ανατολικό θα σήμαινε αυτόματα τον καταποντισμό και την εξαφάνιση του πρώτου. Οι εξελίξεις έσπευσαν να τον δικαιώσουν. Οι διάδοχοι του Κωνσταντίνου, ο Κωνστάντιος και ο Ιουλιανός, ήταν αυτοκράτορες σε μια επικράτεια που τυπικά μόνο ήταν ενιαία, και ο δεύτερος δημιούργησε πρόσθετα προβλήματα με την έχθρα του για τον χριστιανισμό και την ανιστόρητη νοσταλγία του για τους παλαιούς θεούς. Κάποια επίφαση ενότητας διατήρησε και ο Θεοδόσιος Α΄, αλλά οι γιοι και διάδοχοί του, ο Αρκάδιος στην Ανατολή και ο Ονώριος στη Δύση, υπήρξαν ουσιαστικά ξεχωριστοί αυτοκράτορες σε δυο ξεχωριστές αυτοκρατορίες. Έγινα αυτοκράτορας πενήντα δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Ονώριου το 423, αλλά, όπως είχε προβλέψει ο Καρβίλιος, το κομμάτι που έπεφτε στον κλήρο μου ήταν ήδη το μισό του τίποτε.

 

Έτσι, για να το πω άλλη μια φορά, η ιστορική μου μοίρα ήταν το τίποτε. Συνήθισα, χρόνια τώρα, να είμαι ο Τελευταίος Κανένας της Ρώμης. Δεν έχω καν φιλοσοφική διάθεση για να στοχαστώ το πεπρωμένο. Σε εποχές σαν τη δική μου μια ήσυχη ιταλική παραλία, μια αξιοπρεπής σύνταξη και η γενική λησμονιά είναι τα καλύτερα αντίδοτα στη μεγαλοπρεπή μελαγχολία των περασμένων μεγαλείων. Η Ιστορία δυο γραμμές θα έχει μόνο για μένα. Δεν της κρατώ κακία γι᾽ αυτό. Μονάχα, τα καλοκαιρινά δειλινά που ο ήλιος γέρνει πάνω στην απέραντη απλωσιά της τυρρηνικής θάλασσας φέρνω καμιά φορά στον νου μου τον Οδόακρο και τα αστεία του. Λες να πέσω κάποτε πάνω στον μεγάλο Αύγουστο; Και αν το μοιραίο συμβεί, θα έχει αρκετό χιούμορ για να εκτιμήσει το όνομά μου;

Συγκρούσεις ερήμην του πολιτισμού…

Η «σύγκρουση των πολιτισμών» και οι απόψεις του Σάμιουελ Χάντινγκτον

Οταν ο Samuel Huntington, υιοθετώντας μιαν έκφραση του Bernard Lewis, ανακήρυξε τη «σύγκρουση των πολιτισμών» ως το αποφασιστικό φαινόμενο της αρχόμενης κοσμοϊστορικής εποχής, ένα ρίγος διαπέρασε ευρείς κύκλους στη Δύση.

Οχι μόνον επειδή ένας ακόμη μελετητής, κοντά σε πολλούς άλλους, αμφέβαλλε ότι θα επέλθει το τέλος της Ιστορίας χάρη στον οικουμενισμό του οικονομιστικού φιλελευθερισμού και των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων», αλλά μάλλον λόγω της υποψίας ότι μια σύγκρουση ανάμεσα σε πολιτισμούς αναγκαστικά θα είναι σκληρότερη από άλλες συγκρούσεις, δηλαδή ένα είδος πολέμου ανάμεσα σε ράτσες, και επομένως πιο επικίνδυνη για την ανθρωπότητα από κάθε απλώς οικονομικό ή πολιτικό ανταγωνισμό.

Ετσι, στον προφήτη των νέων δεινών αντιτάχθηκαν άλλοτε απλώς ανθρωπιστικές κενολογίες και άλλοτε η πεποίθηση ότι οι πολιτισμικές αντιθέσεις θα εξασθενίσουν λόγω των πνευματικών επιδράσεων της ενιαίας παγκόσμιας οικονομίας. Αλλά με αυτόν τον τρόπο η θέση του Huntington απλώς εξορκίζεται με ευχολόγια. Η ευθεία αντίκρουσή της δεν είναι δυνατή παρά μόνο αν δεχθεί κανείς ότι στο μέλλον θα γίνουν πράγματι συγκρούσεις και συνάμα αν μπορεί να αποδείξει ότι ακριβώς εξαιτίας του χαρακτήρα αυτών των συγκρούσεων δεν είναι δυνατόν να δεσπόζει ο πολιτισμικός παράγοντας ­ ότι δηλαδή ακριβώς ο χαρακτήρας των συγκρούσεων καθορίζει το ειδικό βάρος του πολιτισμικού παράγοντα και της πολιτισμικής συνείδησης των υποκειμένων, όχι αντίστροφα.

Οποιος θεωρεί τις πολιτισμικές διαφορές ως τις βαθύτερες αιτίες συγκρούσεων οφείλει να καταδείξει ποια χαρακτηριστικά στοιχεία του εκάστοτε πολιτισμού ωθούν σε σύγκρουση και γιατί αυτά δρουν ειδικά σήμερα με τέτοιαν ένταση. Αν αυτό δεν καταδειχθεί, τότε η αιτία της σύγκρουσης δεν είναι αναγκαστικά πολιτισμική, ακόμα και αν οι συγκρουόμενοι εκπροσωπούν διαφορετικούς πολιτισμούς. Ωστόσο ο Huntington δεν μεθόδευσε την ανάλυσή του με τόση επιστημονική αυστηρότητα. Μιλά σαν οι πολιτισμοί να ήσαν κατά βάση πάγιες ουσίες, οι οποίες γεννούν συγκρούσεις επειδή δεν επιδέχονται αλλοίωση. Ασφαλώς, και μόνη η ύπαρξη ενός ξένου πολιτισμού μπορεί να γίνεται αισθητή ως πρόκληση, αφού καθ' εαυτήν διαψεύδει την πεποίθηση ότι οι δικές μας αξίες είναι αυτονόητες και γενικά δεσμευτικές. Τούτο όμως δεν αποτελεί αναγκαία ή επαρκή αιτία σύγκρουσης. Γιατί αφενός γνωρίζουμε ακραίες συγκρούσεις που αναφέρονται σε κοινό πολιτισμικό έδαφος (π.χ. εμφυλίους πολέμους), αφετέρου η δυσφορία που δοκιμάζει κάποιος όταν οι ξένες αξίες σχετικοποιούν τις δικές του μεταβάλλεται σε αίσθηση υπαρξιακής απειλής και σε έχθρα μόνον όταν μια πολιτισμική κοινότητα αντιλαμβάνεται τούτη τη σχετικοποίηση ως συμβολική πράξη, την οποία αργά ή γρήγορα θα ακολουθήσουν χειροπιαστές ενέργειες ενάντια σε χειροπιαστά αγαθά. Καμία κοινότητα δεν ζει από αξίες και μόνο, γι' αυτό και καμία δεν θα 'θελε να πεθάνει σε έναν πόλεμο προς χάρη αξιών δίχως συγκεκριμένη υπαρξιακή αναφορά.

Αν οι πολιτισμοί ήταν αναλλοίωτες ουσίες και οι συγκρούσεις το αναπόδραστο αποτέλεσμά τους, τότε οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στους πολιτισμούς θα παρέμεναν αμετακίνητες, ήτοι οι φιλίες και οι έχθρες θα ζούσαν αιώνια· επίσης θα έπρεπε η αυτοσυνειδησία τους να επιβιώνει κάθε εσωτερικής και εξωτερικής αλλαγής. Αλλά η ιστορική εμπειρία μάς διδάσκει κάτι πολύ διαφορετικό. Η τοποθέτηση ενός πολιτισμού απέναντι στους άλλους και στον εαυτό του μπορεί να αλλάξει αργότερα ή ταχύτερα. Τούτη η διπλή αλλαγή επιτελείται λόγω ανατροπών στη διάταξη των ιστορικών υποκειμένων.

Η λογική όμως της διάταξης αυτής είναι από την ουσία της πολιτική, επομένως η πολιτική λογική καθορίζει τελικά τις ιστορικά βαρύνουσες ερμηνείες των πολιτισμών. Οι πολιτισμικές διαφορές δεν είναι καν δυνατόν να καταλήξουν σε συγκρούσεις αν τα πολιτισμικά υποκείμενα δεν έχουν συγκροτηθεί ως πολιτικές ομάδες, οι οποίες από την πλευρά τους ερμηνεύουν την έννοια του πολιτισμού σύμφωνα με τους σκοπούς τους. Οι πολιτικοί σκοποί ­ προπαντός όσοι συνάπτονται με αγώνες αυτοσυντήρησης ­ επικρατούν κανονικά απέναντι στη φωνή του πολιτισμού (και της φυλής).

Μια συγκροτημένη ομάδα μπορεί να επισείει τη σημαία του πολιτισμού της όποτε αυτό της φαίνεται πολιτικά σκόπιμο, οι καθαυτό πολιτισμικές μέριμνες όμως διόλου δεν καθορίζουν τις συγκεκριμένες πράξεις της, και μάλιστα παραμερίζονται μόλις βρεθούν σε αντίθεση με ζωτικούς σκοπούς. Θα ήταν ανόητο να υποθέσουμε ότι οι Ιάπωνες (ή έστω και οι Κινέζοι της Ταϊβάν) θα ρυθμίσουν στο μέλλον τις σχέσεις τους με τις Ηνωμένες Πολιτείες, από τη μια, και την Κίνα, από την άλλη, με κριτήριο την πολιτισμική συγγένεια. Επίσης θα πλανιόταν οικτρά όποιος θα έθετε υπό αφόρητη πολιτική και στρατιωτική πίεση τη Ρωσία πιστεύοντας ότι ανήκει έτσι κι αλλιώς στον χριστιανικό πολιτισμικό κύκλο και επομένως δεν θα μπορούσε να συμμαχήσει ποτέ με την Κίνα εναντίον της «Δύσης». Οι Ηνωμένες Πολιτείες προτιμούν τους Τούρκους από τους Ρώσους ως τοποτηρητές στον Καύκασο. Και πολλοί Αραβες συνεργάζονται με «απίστους» εναντίον των «φονταμενταλιστών» ομοθρήσκων και ομοεθνών τους.

Ο Huntington έθεσε στο επίκεντρο την έννοια του πολιτισμού για να υπογραμμίσει το γεγονός ότι τα όρια του εθνικού κράτους έχουν πλέον διαρραγεί. Η ταύτιση όμως της πλανητικής - υπερεθνικής διάστασης με την πολιτισμική διόλου δεν συνιστά λογική αναγκαιότητα. Ο «πολιτισμός» δεν αποτελεί λογικά ή ιστορικά την αμέσως υπερκείμενη έννοια του «έθνους», γι' αυτό και μετά την (υποθετική) υπέρβαση του «έθνους» ο «πολιτισμός» δεν είναι οπωσδήποτε το επόμενο κριτήριο πολιτικής συνομάδωσης.

Αλλά η θεωρία της σύγκρουσης των πολιτισμών δεν σφάλλει μόνο επειδή υποτιμά τον εθνικό παράγοντα. Ακόμα περισσότερο σφάλλει επειδή υπερτιμά τον πολιτισμικό παράγοντα στην πολιτική ­ και αυτό σε μιαν ιστορική στιγμή όπου οι τρόποι ζωής σε παγκόσμια κλίμακα έχουν τόσο συμπλησιάσει και οι πολιτισμικές διαφορές τόσο μικρύνει όσο ποτέ άλλοτε, έστω κι αν παραμένουν σημαντικές. Πώς μπορεί να εξηγηθεί το παράδοξο ότι ορισμένα πολιτικά υποκείμενα ειδικά τώρα τονίζουν τις πολιτισμικές διαφορές, παραπλανώντας έτσι ορισμένους πολιτικούς παρατηρητές; Γιατί μπορεί το ειδικό βάρος της πραγματικής ή επινοημένης πολιτισμικής ιδιομορφίας να μεγαλώνει υποκειμενικά, ενώ μειώνεται αντικειμενικά;

Ο τονισμός αυτής της ιδιομορφίας εξυπηρετεί την περιχαράκωση, στον σημερινό όμως κόσμο περιχαράκωση δεν μπορεί να σημαίνει στεγανή απομόνωση, που θα ισοδυναμούσε με ιστορική αυτοκτονία, παρά διαμόρφωση μιας όσο γίνεται ευνοϊκότερης αφετηρίας μπροστά σε έναν αγώνα κατανομής πλανητικών διαστάσεων. Οτι αυτό είναι το κρίσιμο σημείο κι όχι ο «πολιτισμός» καθ' αυτόν προκύπτει από ένα απλό και θεμελιώδες γεγονός.

Κανένα πολιτικό κίνημα, από όσα υπερασπίζουν δικές τους πολιτισμικές αξίες ενάντια στις «δυτικές», δεν παρέλειψε ίσαμε σήμερα να υιοθετήσει κατά το δυνατόν ταχύτερα και ευρύτερα «δυτικές» τεχνολογίες και οργανωτικές μορφές στον στρατιωτικό και πολιτικό τομέα προκειμένου να επαυξήσει την ισχύ του ­ ανεξάρτητα από τις όποιες συνέπειες για την εγχώρια παράδοση. Οι πολιτισμικές διαφορές επιστρατεύονται όταν ο εξωτερικός εχθρός ανήκει σε άλλον πολιτισμό ή όταν φαίνεται σκόπιμο να στηλιτευθεί ο εσωτερικός εχθρός ως πιόνι ενός τέτοιου εξωτερικού εχθρού.

Κοινωνιολογικές έρευνες έδειξαν ότι η «φονταμενταλιστική» πρωτοπορία στις μουσουλμανικές χώρες στρατολογείται κατά μέγιστο μέρος από τη διανόηση (και τη διανόηση των τεχνικών)· προσθέτουμε εδώ ότι για να κινητοποιήσει τις μάζες χρησιμοποιεί τα συνθήματα της πολιτισμικής πάλης παρόμοια όπως άλλοτε η λενινιστική πρωτοπορία χρησιμοποιούσε τα συνθήματα της ταξικής πάλης. Ασιατικές ελίτ, οι οποίες ήδη κατέχουν την εξουσία και κηρύσσουν τις «ασιατικές αξίες» (π.χ. Σιγκαπούρη), το κάνουν αυτό έχοντας ως έρεισμα μια θέση ισχύος την οποία εξασφάλισαν μέσω της ουσιαστικά επαναστατικής μετατροπής των αντίστοιχων κοινωνιών. Αν δεν είχαν επιτύχει στο πεδίο αυτό, τότε η επίκληση των δικών τους πολιτισμικών αξιών μάλλον θα έμοιαζε αξιοθρήνητη υπεραναπλήρωση, όπως συχνότατα είναι για τους αποτυχημένους ­ ο έλληνας αναγνώστης δεν χρειάζεται να ψάξει μακριά για να βρει παραδείγματα. Αν προϋποτεθεί η επιτυχία, τότε η επίκληση του ντόπιου πολιτισμού ισοδυναμεί με την αξίωση να αναγνωρισθεί κάποιος ως αυτόνομο υποκείμενο και όχι πλέον ως (αποικιακό) αντικείμενο.

Ο αγώνας κατανομής μέσα σε ορισμένες καταστάσεις μεταμφιέζεται αναγκαστικά σε σύγκρουση πολιτισμών από τότε που εξέλειψαν δύο άλλα καίρια επίμαχα σημεία. Αφού, όπως είπαμε, ακόμα και ο φανατικότερος παραδοσιολάτρης δεν μπορεί να παρακάμψει την αναγκαιότητα σύγχρονου τεχνικού εξοπλισμού, το ενάλλαγμα «ή παράδοση ή σύγχρονη τεχνική και οικονομία» ξεπεράστηκε. Επίσης όμως ξεπεράστηκε, τουλάχιστον μετά την κατάρρευση του ανατολικού στρατοπέδου, το ερώτημα αν οι αναπτυσσόμενες χώρες οφείλουν να ταχθούν υπέρ του «δυτικού» ή του «σοβιετικού» κοινωνικού μοντέλου.

Γενικά, η εξαφάνιση του μαρξιστικού - λενινιστικού λεξιλογίου από τη ρητορική της παγκόσμιας πολιτικής συνεπέφερε μια μετατόπιση του κέντρου βάρους της πολιτικής επιχειρηματολογίας. Οι αντιθέσεις δεν αρθρώνονται πια στη γλώσσα αναλύσεων περί τάξεων και ιμπεριαλισμού, αλλά όλο και περισσότερο στη γλώσσα πολιτισμικών αξιών (π.χ. «ανθρώπινα δικαιώματα»), από την οποία βέβαια δεν λείπουν άμεσες ή έμμεσες αναφορές στο παρελθόν και στο παρόν της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού.

Ενώ η τεχνική, όντας κοσμοθεωρητικά άχρωμη, παγκοσμιοποιείται και με τους εξαναγκασμούς της ενοποιεί τη μορφή της οικονομικής οργάνωσης, η έννοια του πολιτισμού γίνεται μέσο περιχαράκωσης στον αγώνα κατανομής, ο οποίος οξύνεται ακριβώς λόγω της παραπάνω παγκοσμιοποίησης και ενοποίησης. Και μόλις οι αγώνες οξύνονται, κάθε υφιστάμενη διαφορά εξογκώνεται και πολιτικοποιείται, αρκεί να έχει αξία συμβόλου και μέσου κινητοποίησης μαζών. Ακόμα κι όταν οι συγκρουόμενοι ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς και επικαλούνται την πολιτισμική τους ταυτότητα, αυτό δεν αποδεικνύει την πολιτισμική αιτία της σύγκρουσης.

Αν δούμε έτσι τα πράγματα, τότε βέβαια δεν αποκλείεται αυτό που σήμερα ονομάζεται «αντίθεση Βορρά - Νότου» αύριο να προβάλει ως αντίθεση μεταξύ «δυτικού - χριστιανικού» και «μουσουλμανικού» ή «κομφουκιανού» πολιτισμού. Αλλά ακόμα και στην περίπτωση αυτή θα υπήρχαν σημαντικές εθνικές εξαιρέσεις.

Ωστε η θεωρία περί συγκρούσεως των πολιτισμών περιέχει το πολύ - πολύ μια διαστρεβλωμένη και κακοδιατυπωμένη αλήθεια. Εν τούτοις θα μπορούσε ­ και νομίζω ότι αυτή είναι η πρόθεση του Huntington ­ να χρησιμεύσει ως ιδεολογικός πόλος έλξεως της «Δύσης» (υπό αμερικανική ηγεσία), αν τυχόν αυτή, για οικονομικούς και στρατιωτικούς λόγους, ερχόταν σε σφοδρή σύγκρουση με μη δυτικές Δυνάμεις. Τότε το πνευματικό κλίμα στη Δύση θα άλλαζε ακαριαία και ενάντια στην αλλαγή αυτή μάταια θα αμύνονταν (αν καθόλου αμύνονταν) όσοι σήμερα κυνηγούν τη δημοσιότητα κηρύσσοντας τη «συνεννόηση μεταξύ των πολιτισμών» ή πραγματώνοντάς την σε εξωτικά «πολυ-πολιτισμικά» συνέδρια με πληρωμένη τη συμμετοχή. Μια λεκτική συνεννόηση στο στρογγυλό τραπέζι πριν από τη λύση υλικών επίμαχων ζητημάτων δεν στοιχίζει τίποτε και γι' αυτό δεν επιφέρει και τίποτε.

Τη λύση των επίμαχων ζητημάτων δεν την καθιστά δυνατή η «αμοιβαία κατανόηση» καθ' αυτήν, παρά αντίθετα: η (διαφαινόμενη, έστω) λύση γεννά την προθυμία για κατανόηση του άλλου. Ο τρόπος με τον οποίο ένας πολιτισμός ­ μέσω των σημαινόντων εκπροσώπων του ­ κατανοεί έναν άλλον αποτελεί συνάρτηση των πραγματικών σχέσεων ανάμεσα στους πολιτισμούς και αντίστοιχα μεταβάλλεται. Το ίδιο ισχύει και για την ίδια τη διακήρυξη ότι ο ένας θέλει να κατανοήσει τον άλλον ως «ίσος προς ίσον». Αν οι ίδιες εκείνες Δυτικές Δυνάμεις, οι οποίες το 1919 απέρριψαν το αίτημα της Ιαπωνίας και αρνήθηκαν να κατοχυρώσουν την ισότητα των φυλών στη Συνθήκη των Βερσαλλιών, εν έτει 1997 πασχίζουν επισήμως για την κατανόηση των ξένων πολιτισμών, αυτό δεν αποτελεί οπωσδήποτε πρόοδο της κατανόησης. Αποτελεί όμως ένδειξη μιας δραματικής μεταβολής στον παγκόσμιο συσχετισμό δυνάμεων.

Γονείς “ελικόπτερα”… στα γήπεδα

Ένα από τα σημερινά μας εργαλεία είναι η κάμερα.

 Έχεις σκεφτεί καμιά φορά τι ταινία καταγράφει αυτή η κάμερα με σένα και με όσους συναναστρέφεσαι; Ας βάλουμε μια κάμερα στην καθημερινότητα μας για να μας βοηθήσει να ξαναδούμε κάποια πράγματα που κάνουμε με τα παιδιά-αθλητές μας και ίσως δεν συνειδητοποιούμε τι αρνητική επιρροή έχουν.

 

“Κερδίσαμε σήμερα στον αγώνα” [συζητώντας το αποτέλεσμα του παιχνιδιού με φίλους μας]

“Είσαι πολύ καλός, δεν γίνεται να σε αφήνει στον πάγκο.. θα πάω να μιλήσω στον προπονητή σου” [σχόλιο προς το παιδί-αθλητή μας]

“Για ποιο λόγο του μίλησες έτσι;” [απευθυνόμαστε ενοχλημένοι στον προπονητή του παιδιού μας]

Τα λόγια αυτά σου φέρνουν στο μυαλό την εικόνα κάποιου φίλου σου, κάποιου άλλου γονέα στην κερκίδα ή μήπως και τη δική σου; Όταν ο γονέας εμπλέκεται σε μεγάλο βαθμό στις εμπειρίες και δυσκολίες του παιδιού του λειτουργεί σαν “ελικόπτερο” [“helicopter parent”],φράση που πρωτοσυναντήσαμε στο βιβλίο του Dr Haim Ginott 'Parent and Teenagers'. Αν έχεις ακούσει το παιδί να σου λέει τη χαρακτηριστική φράση οτι 'είσαι συνεχώς πάνω απο το κεφάλι μου', αυτό το άρθρο σε αφορά.

 

Όταν μιλά η φωνή του άγχους, του φόβου και της υπερπροστασίας είναι σαν να μην βλέπουμε τη διαχωριστική γραμμή που η συμπεριφορά μας ξεπερνά τα όρια και αντί να βοηθάμε το παιδί να εξελιχθεί επηρεάζουμε αρνητικά την προσωπική και αθλητική του πορεία. Προσπαθούμε να κάνουμε τα πάντα για το παιδί για να μην πονέσει, να μην στεναχωρηθεί, να μην αδικηθεί, να μην κάνει λάθη. Και όταν θα συμβεί κάτι απο αυτά όπως στην περίπτωση που εμείς πιστεύουμε οτι αδικήθηκε [δες ξανά το δεύτερο παράδειγμα στην αρχή του άρθρου] σπεύδουμε να το διορθώσουμε, να το αλλάξουμε. Ερμηνεύουμε πολλές φορές τη συμπεριφορά του ως άγχος αλλά στην ουσία είναι δική μας προβολή, το άγχος το έχουμε εμείς.

 

Κάνοντας συνεχώς χαμηλές πτήσεις πάνω απο τη ζωή του παιδιού μας είναι σαν να φοβόμαστε τα λάθη του, λειτουργούμε πριν απο το παιδί για το παιδί στερώντας του όμως τις ευκαιρίες για “επιτυχημένες ήττες”, ευκαιρίες να μάθει απο τα λάθη του και να εξελιχθεί και ως χαρακτήρας και ως αθλητής-πρωταθλητής. Και πιθανόν για σενα με το ελικόπτερο σου να αυξάνεται η ικανοποίηση ότι προσφέρεις το καλύτερο για το παιδί-αθλητή, για το παιδί-αθλητή όμως μειώνεται η αυτοπεποίθηση του, η αυτονομία του, η λήψη δικών του αποφάσεων, η πίστη στον εαυτό του και στις δυνατότητες του, η αίσθηση οτι μπορεί να τα καταφέρει και χωρίς εσένα και αυξάνεται ο φόβος του λάθους/της αποτυχίας. Και αφού προσπαθούμε να είμαστε πανταχού παρόντες είναι μετά αντιφατικό το μήνυμα στο παιδί “γιατί δεν κάνεις κάτι μόνος σου”.

 

 

Πάρ'το αλλιώς

• Αφήνουμε το παιδί-αθλητή να δει τον κόσμο με τα δικά του μάτια [και όχι τα δικά μας]
• Δίνουμε τη δυνατότητα να μάθει απο τα λάθη γιατί έτσι χτίζει τις δεξιότητες ζωής[life skills] συνεπώς περιορίζεται ο φόβος του λάθους και αυξάνεται η αυτεκτίμηση του
• Ακούμε πρώτα τη δική του γνώμη και το πώς νιώθει για κάτι που συνέβη στον αγώνα ή στην προπόνηση πριν βιαστούμε να πούμε τη δική μας άποψη. Για παράδειγμα, μπορεί η παραμονή του στον πάγκο να μην τον ενοχλεί αλλά η δυσαρέσκεια και η ενόχληση να είναι κυρίως δική μας οπότε χρειάζεται να φενάρουμε τις δικές μας αντιδράσεις
• Μαθαίνουμε το παδί και του αφήνουμε χώρο να υπερασπίζεται τον εαυτό του χωρίς να γινόμαστε εμείς οι σωματοφύλακες του αλλιώς αν το κάνουμε εμείς του επιβεβαιώνουμε έμμεσα οτι δεν μπορεί να το κάνει μόνος του
• Όσο για τις νίκες προτιμούμε να λέμε στου φίλους μας οτι “νίκησε” παρά “νικήσαμε”, ο πληθυντικός του 'εμείς' αφαιρεί την αίσθηση επίτευξης απο το παιδί-αθλητή καθώς τη μοιράζεται μαζί μας

Το παιδί-αθλητής έχει φωνή, δεν χρειάζεται τη δική μας. Η αποστολή του είναι να μάθει όσα περισσότερα μπορεί καθώς μεγαλώνει και εξελίσσεται. Η δική μας, εκτός των άλλων, να μάθουμε να χειριζόμαστε το άγχος και το φόβο μας.

ΜΑΘΕΤΕ ΝΑ ΑΓΑΠΑΤΕ ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ ΣΑΣ

Αυτό περιλαμβάνει δύο θέματα:
1) Εσείς επιλέγετε τη στάση σας. Αν το θελήσετε, μπορείτε να αγαπήσετε σχεδόν οποιαδήποτε δουλειά.

2)Αν αγαπάτε το αντικείμενο της δουλειάς σας, θα είστε πιο ευτυχισμένος, θα υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να επιτύχετε και, πιθανώς, θα αποκτήσετε περισσότερα χρήματα.

     

Γι’ αυτό λοιπόν, σας συμβουλεύω. Επιλέξτε να αγαπήσετε τη δουλειά σας, όποια κι αν είναι αυτή τη στιγμή. Και, στη συνέχεια, σας συμβουλεύω: Ακολουθήστε την καρδιά σας. Βλέπετε καμιά αντίφαση εδώ; Όχι. Βραχυπρόθεσμα, χρειάζεται συχνά να αξιοποιούμε όσο το δυνατόν περισσότερο μια κατάσταση. Αν χρειάζεστε τα χρήματα, ίσως πρέπει να παραμείνετε στη δουλειά σας, ενώ ταυτόχρονα μπορείτε να σχεδιάζετε το μέλλον σας. Μακροπρόθεσμα, θα νιώθετε ολοκληρωμένοι μόνο αν το αντικείμενο της δουλειάς σας ικανοποιεί και σας αντιπροσωπεύει.

Η ΤΕΛΕΙΑ ΔΟΥΛΕΙΑ
Τις περισσότερες φορές έχουμε την εντύπωση ότι οι δουλειές των άλλων είναι πιο εύκολες και πιο ευχάριστες (και πιο καλοπληρωμένες)! Οι νοσοκόμες νομίζουν ότι οι γιατροί περνούν καλύτερα. Οι πωλητές νομίζουν ότι οι διευθυντές πωλήσεων περνούν καλύτερα. Όλοι νομίζουν ότι οι πολιτικοί περνούν καλύτερα. Τελικά, ανακαλύπτουμε ότι δεν υπάρχει η τέλεια δουλειά. Γιατί; Επειδή οι άνθρωποι μας πληρώνουν για να κάνουμε τις δουλειές που δεν μπορούν ή που δεν θέλουν να κάνουν οι ίδιοι. Αν δεν υπήρχαν προβλήματα προς επίλυση, τότε δεν θα υπήρχε και η δουλειά μας.

Αν δεν σας αρέσει η δουλειά σας, έχετε δύο επιλογές: ΑΛΛΑΞΤΕ ΤΗ ΣΤΑΣΗ ΣΑΣ ή ΑΛΛΑΞΤΕ ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ ΣΑΣ.
Όταν κάνουμε όνειρα, σκεφτόμαστε: «Αν η δουλειά μου ήταν ευκολότερη, θα ήμουν πιο ευτυχισμένος!». Στην πραγματικότητα, όμως, δεν μας αρέσουν οι εύκολες δουλειές. Μόλις το αντικείμενο της δουλειάς μας γίνει πολύ εύκολο, συνήθως εγκαταλείπουμε τη θέση μας! Απολαμβάνουμε τόσο πολύ την πρόκληση, ώστε την αναζητούμε ακόμα και στον ελεύθερο χρόνο μας. Γιατί πιστεύετε ότι το γκολφ είναι τόσο δημοφιλές άθλημα; Γιατί είναι ικανό να σε τρελάνει!
Όταν κολλάμε ετικέτες στα διάφορα κεφάλαια της ζωής μας – για παράδειγμα, «δουλειά» ή «διασκέδαση» – θέτουμε όρια στον εαυτό μας. Θα μπορούσαμε κάλλιστα να λέμε: «Λοιπόν, φεύγω για δουλειά τώρα, οπότε ξέρω ότι θα υποφέρω μέχρι τις πέντε». Αντί να σκέφτεστε «δουλειά» ή «διασκέδαση», σκεφτείτε ότι όλα αυτά τα κεφάλαια αποτελούν ένα σύνολο, τη ζωή σας. Η αγάπη για μια δουλειά μοιάζει με την αγάπη για έναν άνθρωπο – μπορεί να σας μαγεύει στην αρχή, αλλά εσείς θα αποφασίσετε αν θα διατηρήσετε μακροπρόθεσμα αυτή την «αγάπη».

Η αυτοκρατορία των Κοσσανών

Η ονομασία της αυτοκρατορίας Kushan ή Κοσσανών προέρχεται από τον Κινεζικό όρο Guishang, ο οποίος συναντάται σε ιστορικά συγγράμματα αναφερόμενα στους Yuezhi ή Γιουεζί, μιας φυλής νομάδων που ζούσαν στην ανατολική Κεντρική Ασία. Ορισμένοι μελετητές συνδέουν τους Κοσσανούς με τους Tocharians ή Τόχαρους της λεκάνης Tarim στην Κίνα, οι οποίοι ήσαν Καυκάσια φυλή με ξανθοκόκκινα μαλλιά και έχουν προβληματίσει τους ιστορικούς μελετητές όσον αφορά στην προέλευσή τους.

Ελληνο – Βουδιστικό τεχνούργημα στο οποίο συνυπάρχουν οι Ανατολικές και Δυτικές επιρροές στην Κοσσανική αυτοκρατορία. Η λεπτομέρεια προέρχεται από ανάγλυφο που ανακαλύφθηκε στην στούπα της Χάντα και απεικονίζει Ελληνικές ενδυμασίες, αμφορείς και μουσικά όργανα_1ος αιώνας μ.X.

 

Τον 2^ο αιώνα π.Χ, οι Κοσσανοί απωθήθηκαν δυτικά από τους Xiongnu ή Χιονγκ-νου, πολεμοχαρή φυλή, πιθανότατα προγόνους των Ούννων.

Αυτό είχε ως συνέπεια να καταφύγουν σε παραμεθόριες περιοχές όπως το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, το Τατζικιστάν και το Ουζμπεκιστάν, όπου ίδρυσαν μια ανεξάρτητη αυτοκρατορία στην περιοχή που είναι γνωστή ως Βακτρία. Στη Βακτριανή, κατέκτησαν τους Σκύθες και τα τοπικά Ελληνικά βασίλεια, τα τελευταία εναπομείναντα δείγματα της δύναμης του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Από αυτήν την κεντρική τοποθεσία, η αυτοκρατορία Κοσσάν κατέστη ένας πλούσιος εμπορικός κόμβος μεταξύ των λαών Χαν της Κίνας, Σασσανιδών της Περσίας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Ρωμαϊκός χρυσός και το Κινεζικό μετάξι διακινούνταν στην αυτοκρατορία, με πολύ μεγάλο κέρδος για τους μεσάζοντες. Λαμβάνοντας δε υπόψιν όλες τις επαφές τους με τις μεγάλες αυτοκρατορίες της εποχής, δεν είναι περίεργο ότι οι Κοσσανοί είχαν αναπτύξει αξιόλογο πολιτισμό δανειζόμενοι στοιχεία από άλλες χώρες.

 

 

Κυρίως Ζωροάστρες στο θρήσκευμα, οι Κοσσανοί ενσωμάτωσαν Βουδιστικές και Ελληνιστικές θεότητες – θρησκευτικά στοιχεία στις δικές τους θρησκευτικές πρακτικές. Τα νομίσματά τους απεικονίζουν θεότητες που περιλαμβάνουν τον Ήλιο, τον Ηρακλή τον Βούδα, τον Σακιαμούνι Βούδα μέχρι τους Αχούρα Μάζντα, Μίθρα και Άταρ (θεός της φωτιάς στον Ζωροαστρισμό). Είναι δε αξιοσημείωτο το γεγονός ότι χρησιμοποιούσαν το Ελληνικό αλφάβητο, με την προσθήκη του γράμματος Sho.

 

Έκταση της αυτοκρατορίας Κουσάν

Επί ηγεμονίας του 5^ου αυτοκράτορα, Κανίσκα (Kanishka) του Μέγα (περ. 127-140 π.Χ) η αυτοκρατορία είχε εξαπλωθεί σε όλη την βόρεια Ινδία και επεκτάθηκε ανατολικά κατά μήκος της λεκάνης Tarim (αρχική πατρίδα των Κοσσανών). Ο Κανίσκα διοικούσε από το σημερινό Πεσαβάρ στο Πακιστάν, αλλά η αυτοκρατορία του περιελάμβανε επίσης τις μεγάλες πόλεις στον δρόμο του μεταξιού, Kashgar, Yarkand και Khotan, σημερινό Xinjiang ή Ανατολικό Τουρκεστάν.

 

Ο Κανίσκα ήταν πιστός Βουδιστής συγκρινόμενος σε αίγλη με τον Μαουριανό αυτοκράτορα Ασόκα τον Μέγα. Ωστόσο, ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι λάτρευε επίσης την Περσική θεότητα Μίθρα (θεός της δικαιοσύνης και αφθονίας).

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, έχτισε μια στούπα (Βουδιστικός τόπος ταφής κειμηλίων & προσευχής) η οποία όπως περιγράφουν Κινέζοι ταξιδιώτες είχε ύψος 200 μέτρα και ήταν καλυμμένη με κοσμήματα.

Μέχρι πρότινος οι ιστορικοί θεωρούσαν ότι αυτές οι αναφορές ήταν κατασκευασμένες, μέχρις ότου ανακαλύφθηκε το 1908 στο Πεσαβάρ η βάση αυτού του καταπληκτικού οικοδομήματος. Ο αυτοκράτορας έχτισε αυτήν την υπέροχη στούπα για να φυλάξει τρία από τα οστά του Βούδα. Επιπλέον αναφορές στην στούπα ανακαλύφθηκαν σε Βουδιστικούς παπύρους στην Ντουνχουάνγκ, στην Κίνα. Στην πραγματικότητα, ορισμένοι μελετητές πιστεύουν ότι οι εισβολές του Kanishka στο Tarim υπήρξαν η αφορμή για τις πρώτες εμπειρίες της Κίνας με τον Βουδισμό.

Ο πρώτος αυτοαποκαλούμενος βασιλέας των Κοσσανών Ηραίος (κυβέρνησε 1-30 μ.Χ.) απείχε ελάχιστα από το να καταστεί φύλαρχος των Yuezhi. Έτσι ο κλήρος έπεσε στο διάδοχό του Kujula Kadphises (Κογιόλα Καδφίσης) (κυβέρνησε 30-80 μ.Χ.) για να αναλάβει τον ρόλο  πραγματικού μονάρχη και να ενώσει τις διαφορετικές και ερίζουσες φυλές των Yuezhi υπό την σκέπη των Κοσσανών κατά τη διάρκεια του 1^ου αιώνα μ.Χ.

 

Νόμισμα με την κεφαλή του Καδφίση το οποίο φέρει την Ελληνική επιγραφή ΚΟΖΟΛΑ ΚΑΔΑΦΕΣ ΧΟϷΑΝΟΥ ΖΑΟΟΥ_ΚΟΖΟΛΑ ΚΑΔΑΦΕΣ βασιλέας Κοσσανών

 

Μετά σταδιακά αποσπώντας τον έλεγχο της Βακτριανής από τους Σκύθες και τους Πάρθους, ο Kujula Kadphises μετέφερε τους Κοσσανούς στην περιοχή που είναι γνωστή ως Γκαντάρα (βορειοανατολικά του Αφγανιστάν και βόρειου Πακιστάν) με κύρια πρωτεύουσα την Τάξιλα (βορειοδυτικό Πακιστάν) και καλοκαιρινή πρωτεύουσα το Μπεγκράμ (γνωστή στην αρχαιότητα ως Καπίσα, κοντά στη σημερινή Μπαγκράμ) η οποία χρησίμευσε επίσης ως σημαντικό εμπορικό κέντρο.

 

Από αυτές τις δύο πρωτεύουσες, καθώς και άλλους οικισμούς και εμπορικούς σταθμούς βορειότερα, οι Κοσσανοί κατέστησαν κυρίαρχοι του εμπορίου, υιοθέτησαν το Ελληνικό αλφάβητο και έκοψαν δικά τους χρυσά νομίσματα που απεικόνιζαν Κοσσανούς βασιλείς, Ελληνικά ρητά και σύμβολα εμπνευσμένα από Ρωμαϊκά νομίσματα που χρησιμοποιούνταν ευρέως εκείνη την εποχή, προκειμένου να αγοράζουν αγαθά από καραβάνια κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού.

 

Τοποθετούμενοι γεωγραφικά στο κέντρο του Δρόμου του Μεταξιού, στο μέσο μεταξύ Κίνας και Ινδίας προς ανατολάς και τον κόσμο της Μεσογείου προς δυσμάς, οι Κοσσανοί έγιναν μια δεύτερη παγκόσμια δύναμη μετά την Κίνα και την Ρώμη και η πρώτη ενιαία δύναμη στο Αφγανιστάν.

 

Το 48 μ.Χ. ο Κογιόλα Καδφίσης διέσχισε το Χίντου Κους και συνήψε συμμαχία με τον τελευταίο Έλληνα βασιλέα της περιοχής, Ερμαίο στην κοιλάδα της Καμπούλ, η οποία επέτρεψε στον γιο του Βήμα Καδφίση να επιτεθεί και να νικήσει τους Σκύθες στη βόρεια Ινδία και να δημιουργήσει μια αυτοκρατορία, την οποία οι διάδοχοί του συνέχισαν  να επεκτείνουν φθάνοντας μέχρι τον ποταμό Γάγγη ανατολικά και την έρημο Γκόμπι βόρεια.

Η βασιλεία του Κανίσκα ΙΙΙ, ο οποίος κυβέρνησε από τα τέλη του 1^ου μέχρι τις αρχές του 2^ου αιώνα μ.Χ., γινόταν από δύο πρωτεύουσες: την Πουρουσαπούρα (σημερινό Πεσαβάρ) και την θερινή στο Μπεγκράμ (Καπίσα) τα ανάκτορα της οποίας συναγωνίζονταν σε χλιδή, τα αντίστοιχα των αυτοκρατόρων στην Ρώμη ή της δυναστείας των Χαν στην Κίνα.

 

Κατά την βασιλεία του Κανίσκα, οι Κοσσανοί ήλεγχαν το μεγαλύτερο μέρος της Κεντρικής Ασίας και είχαν συσσωρεύσει μεγάλο πλούτο μέσω των εκτεταμένων εμπορικών δραστηριοτήτων και την άνθηση της αστικής ζωής, συνεχίζοντας ταυτόχρονα την Βουδιστική παράδοση και την οικοδόμηση μοναστηριών.

 

Πολιτισμικές επιρροές

 

Η ευζωία έφερε μεγάλες αλλαγές στην ζωή των πρώην νομάδων. Χωρίς να έχουν δικές τους παραδόσεις να στηριχθούν, προσάρμοσαν αυτές που βρήκαν στην κουλτούρα τους. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί ένας ζωντανός πολιτισμός, από την συγχώνευση των Δυτικών Ελληνο Βακτριανών εθίμων, με εκείνων της ανατολικής Ινδίας, προσαρμοσμένος στον δυναμικό χαρακτήρα της Κεντρικής Ασίας. Η περιοχή Γκαντάρα στον πυρήνα της αυτοκρατορίας ήταν κατ’ ουσίαν μια πολυεθνική ανεκτική κοινωνία θρησκευτικών διαφορών. Κατέχοντας αξιοζήλευτη στρατηγική θέση, με άμεση πρόσβαση στις χερσαίες οδούς του μεταξιού και συνδέσεις με τα λιμάνια στην Αραβική θάλασσα, η Γκαντάρα υπέστη πολλές κατακτήσεις κατά τη διάρκεια της μακράς ιστορίας της – τους Αχαιμενίδες Πέρσες, τον Μέγα Αλέξανδρο (326 – 325 π.Χ.) τους Μαορυανούς (Mauryans) από την Ινδία, την αυτοκρατορία των Σελευκιδών, τους Ελληνο-Βακτριανούς βασιλείς και Έλληνες διαδόχους τους (3^ος – 2^ος αιώνας π.Χ.) καθώς και Σκύθες και Πάρθους (2^ος – 1^ος αιώνας π.Χ.).

 

Η συνύπαρξη των φυλών, οι πεποιθήσεις και δεξιότητες που αναπτύχθηκαν στη Δύση και την Ανατολή, παρήγαγαν έναν εκλεπτυσμένο πολιτισμό, ο οποίος αποτυπώνεται έντονα στις εικαστικές τέχνες. Θέματα που προέρχονταν από την Ελληνική και Ρωμαϊκή μυθολογία αναμίχθηκαν με Βουδιστικά σύμβολα και ευαισθησίες, με αποτέλεσμα τις πρώτες αναπαραστάσεις του Βούδα με ανθρώπινη μορφή κατά τη διάρκεια, καθώς και τις πρώτες απεικονίσεις των βασικών Βουδιστικών προσωπικοτήτων, όπως ο Μποντισάτβα (όρος του Βουδισμού ο οποίος αφορά σε αυτόν που ακολουθεί το μονοπάτι της συμπόνοιας και της αλληλεγγύης).

 

Οι Κοσσανοί ήσαν προστάτες και όχι απλώς συλλέκτες τεχνουργημάτων. Στα έργα τέχνης, οι Κοσσανοί βασιλείς διέταξαν όπως τα απεικονιζόμενα πρόσωπα και υπάρχοντά τους να τοποθετούνται δίπλα στον Βούδα και την ακολουθία του. Αυτή η υπερεκτίμηση αναδεικνύει μια μοναδική Γανδαριανό (Ghandharan) τεχνοτροπία στην οποία η Ελληνορωμαϊκή τέχνη και μοτίβα εμπλουτίζονται με Ινδικά μοτίβα χρησιμοποιούμενα ως πρότυπα από χιλιάδες τεχνίτες αντικειμένων της Βουδιστικής πίστης.

 

Τα Βουδιστά κείμενα είναι γεμάτα από επαίνους για τον Κοσσανό Κανίσκα, τον «Βασιλέα των Βασιλέων» (περίπου 100 μ.Χ.) ο οποίος κατά την διάρκεια του βίου του υποστήριξε όσο κανένας άλλος τον Βουδισμό.

 

Στούπα Κανίσκα

 

Η φήμη του στην Βουδιστική παράδοση ξεκίνησε με τη σύγκληση του 4^ου Βουδιστικού Συμβουλίου στο Κασμίρ, περίπου το 100 μ.Χ., το οποίο ήταν καθοριστικής σημασίας για την ανάπτυξη της παράδοσης Μαχαγιάνα. Ο Κανίσκα ενθάρρυνε τόσο την σχολή Γκαντάρα της Ελληνο-Βουδιστικής τέχνη, όσο και την σχολή των Ινδουιστών Ματούρα. Η μεγαλύτερη συνεισφορά του στην Βουδιστική αρχιτεκτονική ήταν η στούπα Κανίσκα στο Πεσαβάρ. Οι αρχαιολόγοι που ανακάλυψαν την βάση της στούπας το 1908-1909 διαπίστωσαν ότι το κτίσμα είχε διάμετρο 286 πόδια. Οι αναφορές Κινέζων προσκυνητών όπως οι Xuan Zang δείχνουν ότι το ύψος του ήταν περίπου 600 έως 681 πόδια και καλυπτόταν με κοσμήματα. Αυτό το τεράστιο πολυώροφο κτίριο έπρεπε να συμπεριλαμβάνεται μεταξύ των θαυμάτων του αρχαίου κόσμου.

 

Οι Βουδιστές μοναχοί από την περιοχή της Γκαντάρα κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Κανίσκα διαδραμάτισαν σημαίνοντα ρόλο στην ανάπτυξη και μετάδοση των Βουδιστικών ιδεών από την Ινδία και την Γκαντάρα στην Κίνα. Επί παραδείγματι, ο Κοσσανός μοναχός, Λοκακσέμα (Lokaksema) (περί το 178 μ.Χ.) υπήρξε ο πρώτος μεταφραστής των Βουδιστικών γραφών Μαχαγιάνα στα Κινεζικά, ιδρύοντας μεταφραστικό γραφείο στην κινεζική πρωτεύουσα Loyang.

 

Φέρετρο Κανίσκα που ανακαλύφθηκε στο Πακιστάν 127 μ.Χ. Στο κάλυμα απεικονίζει τον Βούδα περιστοιχιζόμενο από τον Βράχμα και τον Ίσκρα και στο κάτω μέρος τον Κανίσκα στο κέντρο._Βρετανικό μουσείο

  

Παρόλο που το ενδιαφέρον του Κανίσκα στο Βουδισμό, έχει επαληθευθεί από πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, αυτός ήταν επίσης λάτρης και προστάτης και άλλων τοπικών θρησκειών. Τα νομίσματα του Κοσσάν περιλαμβάνουν αναπαραστάσεις του Βούδα, καθώς και θεοτήτων Ελληνικής, Περσικής και Ινδουιστικής προέλευσης. Το φέρετρο του Κανίσκα για παράδειγμα, περιλαμβάνει παραστάσεις του Βούδα, των Ινδουιστικών θεοτήτων Βράχμα και Ίντρα, του Περσικού θεού Ήλιου, θεούς του φεγγαριού και ένα στεφάνι, που περιστοιχίζεται από Χερουβείμ στο τυπικό Ελληνιστικό στυλ.

Χρονολογούμενο στο πρώτο έτος της βασιλείας Κανίσκα το 127 μ.Χ, το φέρετρο ανακαλύφθηκε σε ένα θάλαμο φύλαξης στην στούπα Κανίσκα, κατά τη διάρκεια των αρχαιολογικών ανασκαφών το 1908 – 1909 στο Σαχ-τζι-Ντερί στα περίχωρα της Πεσαβάρ. Το πρωτότυπο είναι σήμερα στο Μουσείο Πεσαβάρ και μια παλιά ρεπλίκα εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο. Λέγεται δε ότι μέσα στο φέρετρο συμπεριλαμβάνονται και τρία τμήματα οστών του Βούδα.

Το φέρετρο υπογράφεται από τον κατασκευαστή, έναν Έλληνα καλλιτέχνη ονόματι Αγησίλαο, ο οποίος επέβλεψε την εργασία στην στούπα επιβεβαιώνοντας την άμεση συμμετοχή Ελλήνων στα Βουδιστικά έργα (τμήμα της επιγραφής αναφέρει: «ο υπηρέτης Αγησίλαος, επιστάτης των έργων στην vihara (μονή) του Κανίσκα…».

Η απόδοση του φερέτρου στον Κανίσκα έχει πρόσφατα αμφισβητηθεί, για λόγους τεχνοτροπίας αποδιδόμενο στον διάδοχό του Χουβίσκα (Huvishka).

 

Η παρουσία Περσικών συμβόλων στην Κοσσανική κουλτούρα είναι περισσότερο εμφανής στα ερείπια της Surkh Kotal, ενός Ζωροαστρικού ναού με μια μεγάλη κλίμακα (σκάλα) που βρίσκεται βόρεια του Hindu Kush κοντά στην πόλη Pul-i Khumri, την πρωτεύουσα της επαρχίας Μπαγκλάν.

 

Ανασκαφές στο Surkh Kotal μεταξύ 1952 και 1966 απέδειξαν την συνύπαρξη μιάς αμιγώς ιθαγενούς Ζωροαστρικής θρησκείας, ανεπηρέαστης από τον Βουδισμό και επικεντρωμένης στην λατρεία της φωτιάς. Ο Κανίσκα σε προσωπικό επίπεδο φαίνεται προσωπικά να έχει ασπασθεί τον Βουδισμό και την Περσική λατρεία του Μίθρα. Τα θραύσματα του αγάλματος του που βρέθηκαν στην Surkh Kotal συγκαταλέγονται στα πιο πολύτιμα αντικείμενα της συλλογής του Μουσείου της Καμπούλ.

 

Hadda Αφγανιστάν_φωτο Sailko_πηγή wikimedia commons

 

Στην αρχαία περιοχή της Γκαντάρα, έξι μίλια νότια της πόλης της Τζαλαλαμπάντ στο ανατολικό Αφγανιστάν, εντοπίσθηκε η Χάντα (Hadda) ένας Ελληνο Βουδιστικός αρχαιολογικός χώρος  – από τους μεγαλύτερους Βουδιστικούς ναούς και τόπους προσκυνήματος στον κόσμο, κατά το χρονικό διάστημα 1^ου μέχρι τα μέσα του 3^ου αι. μ.Χ.

Κατέχοντας θέση κλειδί στην πορεία των 2.000 μιλίων που ακολουθούσαν οι προσκυνητές κατά την μετάδοση του Βουδισμού από την Ινδία στην Κίνα, o Χάντα υπήρξε ενεργό κέντρο μετάφρασης – ανατύπωσης και γλυπτικής θρησκευτικών κειμένων και αγαλματιδίων.

 

Πάνω από 23.000 Ελληνο Βουδιστικά γλυπτά από πηλό ή γύψο, αρχιτεκτονικά διακοσμητικά, κεφαλές και στοιχεία που απεικονίζουν άνδρες, γυναίκες, παιδιά, δαίμονες, καθώς και ηλικιωμένοι, με κάθε πιθανό τρόπο έκφρασης και ένδυσης, κάθε κοινωνικής τάξης και θέσης, κάθε τύπο προσώπου από όλες τις γωνιές του κόσμου ανακαλύφθηκαν στον Χάντα σε μια σειρά από αρχαιολογικές ανασκαφές κατά το χρονικό διάστημα 1930 και 1970.

Τα γλυπτά από τον Χάντα συνδυάζουν στοιχεία Βουδισμού και Ελληνισμού, σε ένα σχεδόν τέλειο και μοναδικά αναγνωρίσιμο Ελληνιστικό στυλ. Παρά το γεγονός ότι η εν λόγω τεχνοτροπία τοποθετείται από τους ειδικούς στην ύστερη Ελληνιστική περίοδο του 2^ου ή 1^ου αιώνα π.Χ., τα εν λόγω γλυπτά χρονολογούνται περί τον 1^ο αιώνα μ.Χ. ή αργότερα.

 

Λαμβάνοντας υπόψη την εξαιρετική ποιότητα, την τεχνική φινέτσα, την ποικιλία και ποσότητα των γλυπτών, ο Χάντα πρέπει να ήταν μια «πόλη εργοστάσιο» στην οποία έζησαν και εργάστηκαν Έλληνες, ή εκπαιδευμένοι καλλιτέχνες εξοικειωμένοι με όλες τις πτυχές της Ελληνιστικής γλυπτικής, σε αυτό που ο ιστορικός μελετητής John Boardman περιγράφει ως «το λίκνο της νεότευκτης Βουδιστικής γλυπτικής στο Ινδο-Ελληνικό στυλ».

 

Η «μεταφορά» των Ελλήνων ηρώων στον Βουδισμό (π.χ. ο Ηρακλής είναι η έμπνευση και το μοντέλο για την Βουδιστική Bodhissatva) αναδεικνύεται πλήρως στον Χάντα.

Κορμός μνημειακού Μποντισάτβα_5ος αι. μ.Χ

 

Για παράδειγμα μια ομάδα γλυπτών που ανασύρθηκε από ανασκαφές στο ναό της Χάντα γνωστά ως Tapa-i-Shotor, αναπαριστούν έναν Βούδα που πλαισιώνεται από τέλεια αναπαριστάμενη Ελληνιστική μορφή της Τύχης, η οποία κρατά το κέρας της Αμάλθειας της και ο Ηρακλής δεν κρατά το σύνηθες ρόπαλο, αλλά τον κεραυνό που σχετίζεται με τον χαρακτήρα της Boddhisatva Βατζραπάνι .

 

Εκτός από τη γλυπτική, η Χάντα περιείχε μερικά από τα το παλαιότερα διασωθέντα Βουδιστικά χειρόγραφα στον κόσμο, τα οποία είναι ίσως τα παλαιότερα σωζόμενα Ινδικά χειρόγραφα, τον μακρύ -χαμένο κανόνα της Σέχτας Σαρβαστιβαντίν (Sarvastivadin)  που κυριάρχησε στην Γκαντάρα και συνέβαλε στην εξάπλωση του Βουδισμού από Ινδία στην Κίνα.

Χρονολογούμενα από τον 1^ο αιώνα μ.Χ., τα εν λόγω χειρόγραφα είναι γραμμένα σε φλοιό σημύδας στη γλώσσα Γκαντάρι και αφού λεηλατήθηκαν από την Χάντα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, εξήχθησαν λαθραία στο Πακιστάν. Ανακαλύφθηκαν σε ένα πήλινο δοχείο που φέρει επιγραφή στην ίδια γλώσσα και τελικά κατέληξαν στην Βρετανική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου και το Πανεπιστήμιο Ουάσιγκτον στο Σιάτλ. Η νομική κυριότητα των εν λόγω ανεκτίμητων χειρογράφων παραμένει υπό συζήτηση.

 

Περισσότερα από 1000 γλυπτά εξ’ αυτών που βρέθηκαν στην Χάντα στο διάστημα 1930 – 1970 εκτίθενται στο Μουσείο της Καμπούλ και το Μουσείο Guimet στο Παρίσι.

Κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής εισβολής και κατοχής του Αφγανιστάν, μεγάλος αριθμός γλυπτών εκλάπη από την περιοχή και σε σύντομο χρονικό διάστημα διοχετεύθηκαν στην διεθνή αγορά αντικών. Επιπλέον μια μάχη αρμάτων μεταξύ Σοβιετικών στρατευμάτων και ανταρτών του Αφγανιστάν, προξένησε σοβαρές καταστροφές στους ναούς και τελικά ότι απέμεινε μετά την απόσυρση των Σοβιετικών, λεηλατήθηκε και σχεδόν εξαφανίσθηκε κατά τη διάρκεια του Αφγανικού εμφυλίου το 1991-2001.

Αυτός ο μυθικός χώρος, ένα πραγματικό στολίδι της Κοσσανικής περιόδου έχει πλέον σχεδόν καταστραφεί. Εξήντα χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Καμπούλ, κοντά στη σημερινή πόλη της Charikar, στη διασταύρωση της Ghorband και της κοιλάδας Panjshir, οικοδομήθηκε η καλοκαιρινή πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, γνωστή ως Καπίσα (Kapisa) ή Μπεγκράμ (Begram).

Δρόμος Μεταξιού

 

Ευρισκόμενη σε κομβικό σημείο – πέρασμα κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού μεταξύ Καμπούλ και Μπαμιγιάν, η Μπεγκράμ καταστράφηκε από τον Σασσανίδη αυτοκράτορα Κύρο τον Μέγα, αναστηλώθηκε από τον διάδοχο του Δαρείο και στη συνέχεια οχυρώθηκε και ανοικοδομήθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο ως φρούριο Αλεξάνδρεια του Καυκάσου, καθιστάμενη πόλη κλειδί στην άμυνα του Ελληνο-Βακτριανού βασιλείου.

Περιτριγυρισμένος με υψηλό τοίχο από τούβλα και ενισχυμένος με πύργους στις γωνίες, ο κεντρικός δρόμος κατά μήκος των θερινών ανακτόρων συνόρευε με εργαστήρια και καταστήματα. Πολύτιμα σκαλιστά ελεφαντόδοντα από την Ινδία, κουτιά λάκας από την Κίνα, γυάλινα και χάλκινα αντικείμενα από Αίγυπτο και Ρώμη, γύψινα διακοσμητικά ανάγλυφα και άλλα προϊόντα του εμπορίου εκτίθεντο και πωλούνταν και ορισμένα φυλάσσονταν σε απόθεση προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως πρότυπα με σκοπό την αναπαραγωγή.

 

Κατά την κατάληψη της Μπεγκράμ από τους Σασσανίδες περί το 241 μ.Χ., δύο αποθήκες εμπορίου αγαθών ευρισκόμενες στο Δρόμο του Μεταξιού, σφραγίσθηκαν για να μην εντοπισθούν και παρέμειναν σφραγισμένες επί σχεδόν δεκαεπτά αιώνες έως ότου ανακαλυφθούν από Γάλλους αρχαιολόγους το 1930.

 

Κάθε κομμάτι του παγκοσμίου φήμης «Θησαυρού της Μπεγκράμ» μαρτυρά το πλούσιο εμπόριο που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της εποχής των Κοσσανών και την πιθανή ύπαρξη παρόμοιων πολυκαταστημάτων – εργαστηρίων σε διάφορα σημεία κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού και όλου του πολιτισμένου κόσμου. Αυτές οι ανακαλύψεις με τις περίτεχνες εξειδικευμένες κατασκευές και το εξευγενισμένο – καλλιεργημένο επίπεδο των πολιτών ενίσχυσαν την γοητεία της Κοσσανικής αυτοκρατορίας, τοποθετώντας την σε περίοπτη θέση μεταξύ των ήδη καταξιωμένων πολιτισμών της αρχαιότητας.

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ: ΤΟ ΜΑΓΕΥΤΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΜΙΑΣ ΛΕΗΛΑΣΙΑΣ...

Η αφαίρεση των Γλυπτών του Παρθενώνα από τον Λόρδο Έλγιν 1801, Edward Dodwell; watercolor. The Packard Humanities Institute

Στις αρχές του 1800 ο Έντουαρντ Ντόντγουελ φτάνει στην Ελλάδα και απαθανατίζει μέσα από 600 χαρακτικά την μαγευτική ομορφιά της αλλά και τη λεηλασία του Παρθενώνα

..."Κατά τήν πρώτην μου περιοδείαν εἰς τήν Ἑλλάδαν, γνώρισα τόν ἀνείπωτον ἐξευτελισμόν νά παραστῶ εἰς τήν λεηλασίαν τοῦ Παρθενῶνος ἀπό τά ἐκλεκτότερα γλυπτά του καί στήν καταστροφή ὁρισμένων ἀπό τά ἀρχιτεκτονικά τμήματά του.
Εἶδα νά ἀφαιροῦνται ἀπό τό νοτιοανατολικό ἂκρο τοῦ ναοῦ πολυάριθμες μετόπες. Ἦταν στερεωμένες σέ ἓνα εἶδος ὑποδοχής ἀνάμεσα στίς τριγλύφους καί, γιά νά τίς ἀποσπάσουν, χρειάστηκε νά ρίξουν καταγῆς τό θαυμάσιο γεῖσο πού τίς κάλυπτε.
Ἡ νοτιοανατολική γωνία τοῦ ἀετώματος συμμερίστηκε αὐτήν τήν μοίραν. Ἐνῶ τό μνημεῖο ἦταν ἐντυπωσιακά ὠραῖο καί εἰς ἀρίστην κατάστασιν ὃταν τό ἀντίκρισα τήν πρώτην φορά, συγκριτικά ἒχει ὑποβαθμιστεῖ πλέον σέ μίαν κατάστασιν ἐρείπωσης καί ἐγκατάλειψης.
Σέ μερικά σκίτσα πού ἒκανα ἐπιτόπου, τόσο πρίν ὃσο καί ὓστερα ἀπό τό συμβάν, φαίνονται τά ἀντικείμενα τά ὁποῖα ἀφαιρέθηκαν ἢ καταστράφησαν καί ἡ ἀξιοθρήνητος ἀντίθεσις ἀνάμεσα στήν τωρινήν καί τήν παλαιότερην εἰκόνα αὐτῶν τῶν ἀξιοσέβαστων καί ἐνδόξων μνημείων τῆς ἀρχαιότητος...»!
Αυτή είναι η συγκλονιστική μαρτυρία του Ιρλανδού ζωγράφου, περιηγητή Έντουαρντ Ντόντουελ, ο οποίος περιγράφει την λεηλασία του Παρθενώνα.

Ο Παρθενώνας, 1805 Edward Dodwell; watercolor. The Packard Humanities Institute

Ο Ντόντουελ Γεννήθηκε στο Δουβλίνο το 1767 και πέθανε στη Ρώμη το 1832. Ταξίδεψε στην Ελλάδα τρεις φορές από το 1801 μέχρι το 1806.
Μετά τις περιηγήσεις του στην Ελλάδα δημοσίευσε το έργο «Κλασική και Τοπογραφική Περιήγηση στην Ελλάδα», το οποίο εξακολουθεί να είναι μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών σχετικά με τις συνθήκες στην Ελλάδα πριν την Απελευθέρωση. Συνοδός του Ντόντγουελ ήταν ο Ιταλός ζωγράφος Σιμόνε Πομάρντι. Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους έκαναν πάνω από 600 σχέδια.
Στην γερμανική μετάφραση του έργου το 1821 περιλαμβάνονται τριάντα έγχρωμα χαρακτικά με τοπία της χώρας.

Ο Παρθενώνας από τα Προπύλαια Edward Dodwell; watercolor. The Packard Humanities Institute

Ερέχθειο, Edward Dodwell; watercolor. The Packard Humanities Institute

10 πληροφορίες που περιμένουν να τις συνειδητοποιήσουμε

Η αντίληψη που έχουμε για τον εαυτό μας και τον κόσμο που μας περιβάλλει εξαρτάται από το κατά πόσο έχουμε προσεγγίσει την αληθινή μας φύση. Δηλαδή, πόσο καλά έχουμε κατανοήσει αυτό που ονομάζουμε πραγματικότητα και πόσο δεκτικοί είμαστε απέναντι σε ό,τι συμβαίνει.

Κάποιες πληροφορίες-γνώσεις μπορούν να μας βοηθήσουν να δούμε τη ζωή με λιγότερα φίλτρα, λιγότερες σκέψεις, λιγότερες αντιστάσεις και περισσότερη χαρά. Σ' αυτό το άρθρο παρουσιάζουμε δέκα από τις πιο σημαντικές.

1. Όλα είναι κενά
Σήμερα οι φυσικοί επιβεβαιώνουν ότι αυτό που ονομάζουμε ύλη αποτελείται κατά 99,99% από κενό χώρο. Και αυτό γιατί τα άτομα που αποτελούν την ύλη δεν είναι συμπαγή, αλλά αποτελούνται από κενό χώρο που περιλαμβάνεται μεταξύ του πυρήνα και των ηλεκτρονίων τους. Αλλά το κενό δεν είναι όπως πιστεύαμε μέχρι πρότινος ένα αμέτοχο πλαίσιο όπου εξελίσσονται τα φαινόμενα που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας. Είναι κάτι πολύ περισσότερο, καθώς αποδείχθηκε πρόσφατα ότι από το κενό μπορούν να εμφανιστούν αυθόρμητα τα στοιχειώδη σωματίδια και ίσως η διάκριση μεταξύ ύλης και κενού να μην είναι και τόσο βάσιμη. Εξάλλου, η κβαντική φυσική δεν θεωρεί τα σωματίδια ως κόκκους ύλης, αλλά πρότυπα πιθανοτήτων μέσα στο αδιάσπαστο κοσμικό πλέγμα.

2. Όλα στην ουσία τους είναι ίδια
Σε συνέχεια του προηγούμενου, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα στη βάση τους αποτελούνται από τα ίδια στοιχεία. Τα άτομα υδρογόνου που υπάρχουν μέσα μας είναι ακριβώς τα ίδια με τα άτομα υδρογόνου που υπάρχουν στη θάλασσα, στην ατμόσφαιρα ή στον ήλιο. Αυτό που μας δίνει την εντύπωση ότι είμαστε ξεχωριστοί από τη φύση είναι ο συνδυασμός των ατόμων.

3. Τι είμαστε;
Είμαστε η μία και μοναδική συνειδητότητα με τις μορφές που έχουμε αυτή τη στιγμή. Όπου "συνειδητότητα" άλλος θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη λέξη σύμπαν, ζωή ή θεός (η ζωή εδώ δεν έχει την περιοριστική έννοια που της δίνουν οι βιολόγοι, σύμφωνα με την οποία ζωή είναι ό,τι εμφανίζει την ικανότητα του μεταβολισμού και της αναπαραγωγής. Και οι περισσότεροι άνθρωποι που επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν τη λέξη θεός, δεν την εννοούν ως τη συμπαντική συνειδητότητα, αφού την έχουν ταυτίσει με κάποια θρησκεία, δηλαδή με έννοιες, κανόνες και παραδόσεις που διαμορφώνουν το Εγώ). Στην πραγματικότητα δεν είμαστε ξεχωριστοί από αυτό το όλο, αλλά διαφορετικές μορφές έκφρασής του. Είμαστε η συνειδητότητα (ή ζωή ή σύμπαν ή θεός) και αυτό που μας εμποδίζει να το συνειδητοποιήσουμε είναι η ταύτισή μας με διάφορες σκέψεις, κάτι που μας δημιουργεί την ψευδαίσθηση του ξεχωριστού, του εαυτού και της ταυτότητας. Είναι σαν τα κύματα της θάλασσας να είχαν την ικανότητα του αυτοπροσδιορισμού και να πιστεύανε ότι είναι κύματα, ξεχνώντας ότι είναι η θάλασσα που εκφράζεται με τη μορφή των κυμάτων στην επιφάνειά της για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα.

4. Η Γη δεν έχει σύνορα
κάποιοςκοιτάει μια φωτογραφία του πλανήτη μας τραβηγμένη από ψηλά (ή από το διάστημα) δεν βλέπει πουθενά σύνορα, ούτε διακρίνει πού αρχίζει και πού τελειώνει μία χώρα. Όλα αυτά είναι ανθρώπινα κατασκευάσματα. Μπορεί να μας διευκολύνουν σε κάποιους τομείς (π.χ. στην επικοινωνία ή τη διαχείριση πληθυσμών), αλλά τίποτα δεν δικαιολογεί τις συγκρούσεις και τους πολέμους μεταξύ των χωρών. Αυτά είναι αποκλειστικά συμπτώματα που προέρχονται από το Εγώ, δηλαδή την ταύτισή μας με κάποιες σκέψεις, που άλλες αφορούν τις θρησκείες, άλλες τα έθνη, άλλες τις φυλές, κ.ο.κ. Είναι ψευδαισθήσεις που περιμένουν από εμάς να τις δούμε ως τέτοιες για να σταματήσουμε να τις πιστεύουμε.

5. Οι σκέψεις δεν λένε ποτέ την αλήθεια
Όλες οι σκέψεις είναι στην ουσία τους κριτική απέναντι σε κάτι. Όταν μία κατάσταση δεν μας αρέσει, δεν είναι γιατί η κατάσταση είναι δυσάρεστη, αλλά γιατί εμείς την κρίνουμε ως τέτοια για διάφορους λόγους που έχουν να κάνουν με τις επιθυμίες μας, τις προσκολλήσεις μας και το παρελθόν μας. Καμία σκέψη δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Είναι όλες προϊόντα διαστρέβλωσης της πραγματικότητας. Και η διαστρέβλωση εξαρτάται από το παρελθόν του κάθε νου, δηλαδή τον προγραμματισμό του ανάλογα με την ασυνείδητη ερμηνεία κάποιων βιωματικών γεγονότων. Αντί λοιπόν να είμαστε ταυτισμένοι με τις σκέψεις που δημιουργεί ο νους μας, μπορούμε να επιλέξουμε να είμαστε οι παρατηρητές αυτών των σκέψεων.

6. Τι σημαίνει "γνωρίζω τον εαυτό μου"
Πρόκειται για μια από τις πιο παρερμηνευμένες φράσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας. Γνωρίζω τον εαυτό μου δεν σημαίνει ξέρω τι μου αρέσει, τι δεν μου αρέσει, τι με ευχαριστεί, τι με δυσαρεστεί, τι πιστεύω, κ.ο.κ. Αυτά βέβαια μπορεί να ισχύουν αν αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως ένα σύνολο απόψεων και στάσεων απέναντι σε διάφορα αντικείμενα ή καταστάσεις. Αυτός όμως δεν είναι ο πραγματικός μας εαυτός. Οι βουδιστές λένε "γνωρίζω τον εαυτό μου σημαίνει ξεχνάω τον εαυτό μου". Με άλλα λόγια, είμαστε αυτό που περιγράψαμε και παραπάνω: η επίγνωση της ζωής, η συνειδητότητα που αποκτάει συνείδηση για τον εαυτό της μέσα από τις μορφές (που καταχρηστικά θα λέγαμε "μορφές μας"). Ξεχνάω τον εαυτό μου σημαίνει απαλλάσσομαι από το βάρος του εαυτού, δηλαδή της ψευδαίσθησης του ξεχωριστού, του μοναδικού, του καλύτερου, του ανεπαρκούς, ή οποιουδήποτε άλλου χαρακτηρισμού προκύπτει από τις σκέψεις.

7. Κάποτε ήμασταν μόνο ένα κύτταρο
Πριν λίγα χρόνια (και αυτό ισχύει για όλους, μικρούς και μεγάλους) όλοι ήμασταν μόνο ένα κύτταρο, αυτό που δημιουργήθηκε αμέσως μετά τη σύζευξη των γενετικών κυττάρων των γονιών μας. Αν το συνειδητοποιήσουμε αυτό, θα αντιληφθούμε ότι όλοι είμαστε μια διαδικασία που αυτή τη στιγμή εκφράζεται με μια συγκεκριμένη μορφή, και όπως όλες οι μορφές, έχει κι αυτή αρχή, μέση και τέλος. Αλλά δεν είμαστε η μορφή. Είμαστε ηδιαδικασία που εκφράζεται μ' αυτή τη μορφή.

8. Ο χρόνος είναι μια ψευδαίσθηση
Το είχε πει και ο Αϊνστάιν. Αυτό που μας δίνει την εντύπωση της ύπαρξης του χρόνου είναι οι σκέψεις μας γι' αυτόν. Το παρελθόν μορφοποιείται στο μυαλό μας χάρη στις σκέψεις και τις αναμνήσεις που παράγει ο νους μας. Το ίδιο ισχύει και για το μέλλον. Κανένας δεν έχει συναντήσει ποτέ το μέλλον. Υπάρχουν μόνο οι σκέψεις που παράγει ο νους μας γι' αυτό, και σε πολλές περιπτώσεις οι σκέψεις είναι αρνητικές γιατί η λειτουργία του νου εξελικτικά είναι να μαθαίνει από τα λάθη που έχουμε κάνει, να αποδίδει ευθύνες και κατηγορίες, να προσπαθεί να προλάβει καταστάσεις ή να αποφύγει ενδεχόμενους κινδύνους. Το αποτέλεσμα αυτής της νοητικής λειτουργίας είναι η κατάθλιψη, το άγχος, οι φοβίες, η στενοχώρια και άλλα δυσάρεστα συναισθήματα που μας προκαλούν δυστυχία.

9. Ο ψυχικός πόνος είναι η τροφή της συνειδητότητας
Χωρίς πόνο δεν υπάρχει το απαραίτητο κίνητρο για να εξελιχθεί κανείς και να γίνει πιο συνειδητός, δηλαδή να έρθει πιο κοντά στην πραγματική του φύση. Και όσο πιο ανυπόφορος είναι ο πόνος, τόσο μεγαλύτερο είναι το κίνητρο για να τον υπερβεί κανείς. Με άλλα λόγια, μια ισχυρή ταύτιση με τις σκέψεις (δηλαδή ένα διογκωμένο Εγώ) είναι πιο πιθανό να την υπερβεί κανείς απ' ό,τι αν ο πόνος είναι υποφερτός και διαχειρίσιμος. Και αυτό γιατί η αλλαγή εξαρτάται από το αν κάποιος αρχίσει να ζει πιο συνειδητά και όχι από το πόσο δύσκολη είναι η κατάσταση που έχει να υπερβεί.

10. Ο φόβος είναι μια παρερμηνεία
Στη σημερινή εποχή, και όχι μόνο στις ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες κοινωνίες, δεν ερχόμαστε πια αντιμέτωποι με άγρια θηρία όπως έκαναν οι πρόγονοί μας. Κι όμως, όλοι σχεδόν βιώνουμε σε τακτική βάση κάποιο είδος φόβου (απόρριψης, επίκρισης, αποδοκιμασίας, εγκατάλειψης ή θανάτου). Η αιτία που δημιουργεί αυτούς τους φόβους δεν είναι οι καταστάσεις, αλλά οι σκέψεις του νου μας γι' αυτές - και όπως είπαμε αυτό εξαρτάται από το παρελθόν μας (σε ατομικό, αλλά και συλλογικό επίπεδο). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο φόβος πρακτικά είναι μια παρερμηνεία, που βασίζεται κυρίως στο γεγονός ότι αγνοούμε ποια είναι η πραγματική μας φύση. Σύμφωνα μ' αυτή την παρερμηνεία αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως σώμα και σκέψεις, έχοντας χάσει την επαφή με τη συνειδητή βίωση των εμπειριών μας, που γίνεται μέσω της επίγνωσης. Ο Ράινερ Μ. Ρίλκε, στο βιβλίο του "Γράμματα σ' ένα νέο ποιητή", παρουσιάζει την ψευδαίσθηση του φόβου ως εξής: "Ίσως όλοι οι δράκοι της ζωής μας να είναι πριγκίπισσες, που δεν προσμένουν παρά την ώρα που θα μας δουν όμορφους και τολμηρούς. Ίσως καθετί τρομακτικό να είναι, στο απώτατο βάθος του, έρημο και αβοήθητο, και να περιμένει από εμάς βοήθεια

Από την εγωκεντρικότητα στην ταπεινοφροσύνη

Θα ήθελα να σας δω να δουλεύετε πάνω στην αλλαγή της σκέψης "προσέξτε με" και να την κάνετε αυτό που αποκαλεί ο Λάο Τσε "ζώντας στην αφάνεια", να γίνετε πιο αφανείς. Ζούμε σε έναν κόσμο που έχει εμμονή με τη διασημότητα.

Το Τάο Τε Τσινγκ διδάσκει κάτι τελείως αντίθετο. Ακούστε τον εξηκοστό έκτο στίχο: "Η θάλασσα μένει χαμηλά. Και επειδή μένει χαμηλά όλα τα ποτάμια και τα ρέματα εκβάλουν σ' αυτήν" - επειδή μένει ταπεινή, επειδή μένει σε εκείνη τη θέση που επιτρέπει σε όλα να έρθουν. Ο Λάο Τσε προσπαθούσε να μας διδάξει το σημαντικό μάθημα τού να αφήνουμε να μας έρθει ό,τι ξέρουμε ότι έρχεται. "Γιατί είναι η θάλασσα βασίλισσα εκατοντάδων ποταμών; Διότι κείτεται χαμηλότερα από αυτούς". Η ταπεινότητά της τής δίνει τη δύναμή της. Αυτή είναι μια πολύ σημαντική αρχή που πρέπει να γίνει κατανοητή.

Μπορείτε να ξεπεράσετε αυτή την εγωιστική ανάγκη να λέτε πάντα "προσέξτε με, κοιτάξτε πόσο σημαντικός είμαι"; Εννοώ, δεν έχει αυξηθεί αυτό πολύ τελευταία, με όλες αυτές τις εκπομπές στην τηλεόραση για τις διασημότητες; Το CNN κάνει τώρα ωριαίες εκπομπές για χαζοπράγματα, όπως το τι συνέβη σ' αυτήν ή στην άλλη διασημότητα. Και γίνονται όλες αυτές οι συζητήσεις και υπάρχουν όλα αυτά τα περιοδικά. Περνάς απ' το αεροδρόμιο και κοιτάς τον πάγκο με τα περιοδικά και παντού βλέπεις τον ίδιο τύπο φωτογραφιών, απλά σε διαφορετικά περιοδικά. Υπάρχει αυτή η τεράστια αγορά μέσω της οποίας οι άνθρωποι μπορούν να μπουν στην κατάσταση τού "προσέξτε με", "προσέξτε με", "προσέξτε με"...

Έτσι μαθαίνουμε και στα παιδιά στα σχολεία μας ότι αυτός που είναι "το αστέρι" είναι αυτός που λαμβάνει την περισσότερη προσοχή, ότι αυτός που είναι ο πιο σημαντικός και πολύτιμος είναι αυτός που αρέσει στους περισσότερους ανθρώπους, κ.ο.κ. Υπάρχει αυτή η συνεχής εμμονή με την ανάγκη να μας προσέξουν. Ενώ στην πραγματικότητα, αυτό που εγώ έχω καταλάβει τουλάχιστον, είναι ότι οι ευτυχέστερες στιγμές στη ζωή μου είναι όταν μπορώ να πράξω "χαμηλά και αργά" ("low and slow"), χωρίς να ξέρει κανείς τι κάνω.

Υπάρχουν τόσα που μπορούμε να μάθουμε από αυτού του είδους τη σοφία, από αυτού του είδους την εσωτερική σύνδεση με το Τάο. Η ικανότητα και η θέληση να πράττουμε ανώνυμα. Το ότι μπορείς να πραγματοποιήσεις σχεδόν οτιδήποτε θέλεις, χωρίς την εμμονή της αναγνώρισης. Θυμάστε την ταινία "Η θαυμάσια εμμονή" της δεκαετίας του 1950; Ποια ήταν η θαυμάσια εμμονή; Ήταν η ικανότητα να προσφέρεις ανώνυμα.

Στον τριακοστό έκτο στίχο, το Τάο Τε Τσινγκ λέει: "Ο ευγενής υπερισχύει του ισχυρού. Ο αφανής υπερισχύει του εμφανούς". Προσπαθήστε να γίνετε λίγο πιο αφανείς, λίγο λιγότερο παρεμβατικοί στις ζωές των άλλων, λίγο λιγότερο "προσέξτε με". Ας πούμε σε μία συζήτηση, όταν περιμένετε να τελειώσει ο άλλος την πρότασή του για να πείτε εσείς αυτό που σκεφτόσασταν όσο εκείνος μιλούσε, κάντε μια παύση, δαγκώστε τη γλώσσα σας και πείτε "πες μου περισσότερα" ή "αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον, δεν είχα ακούσει μέχρι τώρα αυτή την οπτική". Ακόμα και αν διαφωνεί εντελώς με ό,τι εσείς υποστηρίζετε, είναι σημαντικό το να είστε διατεθειμένοι να τον ακούσετε, το να μπορείτε να σταματήσετε... εξασκηθείτε σ' αυτό.

Να είσαι προετοιμασμένος.

 Να είσαι προετοιμασμένος.
Ο δρόμος έχει αγκάθια.
Αυτά που επέτρεψες να μεγαλώσουν στον κήπο σου.
Ο δίπλα θα κοιτάξει να σε φρενάρει.
Αυτό του ζήτησες όταν του επέτρεψες να σε κρίνει.
Το μυαλό σου θα βλέπει αδιέξοδα.
Έτσι στο εκπαίδευσαν να κάνει.
Να είσαι προετοιμασμένος.
Το σπόρο των προσδοκιών σου, μην τον ξεφυτεύεις συνέχεια για να δεις αν φύτρωσε.
Και να σε πατάνε, και να χωθείς βαθιά μέσα στο χώμα, και να σκοτεινιάσει γύρω σου, μην ξεχνάς ότι μόλις φυτρώσεις, θα κατευθυνθείς προς τα ουράνια.

Να είσαι προετοιμασμένος.
Οι γύρω ζουν με το σύνηθες, με το γνωστό, με το τετριμμένο.
Θέλουν την επαναληψημότητα, την ασφάλεια, τη σιγουριά.
Και αντιδρούν σε κάθε τι το νέο.
Πρώτα το χλευάζουν, μετά το πολεμούν και στο τέλος το κάνουν τμήμα της ζωής τους.

Η Αγάπη μόνο τρέχει.

Η αγάπη είναι σαν το νερό που τρέχει, τρέχει ασυλλόγιστα στους γκρεμούς, που δε διαλέγει αυλάκι, δε ρωτά τα λουλούδια που ποτίζει, ούτε και τα χαλίκια που κατρακυλά. Δε ρωτά τίποτα, μόνο τρέχει.

Να πείς Όχι στην Αγάπη, είναι σαν να κατσουφιάζεις μπροστά σ' ένα λουλούδι που ετοιμάζεται ν' ανοίξει. Σαν να βρίζεις το φως που σου έδειξε τον κόσμο».

Η Αγάπη είναι μεγάλη οταν την περιμένουμε ή όταν την χάνουμε. Οταν την έχουμε μας ξεφεύγει. Χάνουμε την αίσθηση της. Και την ξαναποκτούμε μόνο όταν την χάσουμε.

Κοίταξε να ζήσεις την Αγάπη που έχασες. Να χαρείς την αγάπη που περιμένεις. Καν’ την τραγούδια, ξενύχτια. Καν’την βιβλία, αταξίες. Μόνο μην την μοιρολογάς. Είναι σαν να την βρίζεις. Σαν να της κλείνεις τον δρόμο να ξανάρθει.

Μενέλαος Λουντέμης, Τότε που κυνηγούσα τους ανέμους

Οι κοντινές σχέσεις

Τι είναι αυτό που ονομάζουμε κοντινή σχέση;
Οι κοντινές σχέσεις είναι αυτές στις οποίες επιτρέπουμε να φανερωθεί μεγάλο μέρος του εαυτού μας στον άλλον. Υπάρχει συναισθηματική εμπλοκή, έντονα και βαθιά συναισθήματα, κατανόηση, αγάπη και αμοιβαιότητα.

Αν μπορούσαμε να εκφράσουμε με το σώμα μας το πόσο κοντά νιώθουμε τους ανθρώπους αυτούς, η απόσταση θα ήταν πολύ μικρή. Μετά από μας, δηλαδή μετά τον εαυτό μας, έρχονται οι σχέσεις αυτές. Με άλλα λόγια είναι ο πρώτος κύκλος μετά από τον πυρήνα μας.
Η πρώτη κοντινή σχέση που έχω είναι με τη μητέρα μου και ίσως να είναι και από τις πιο κοντινές που θα έχω ποτέ στη ζωή μου. Κοντινή ψυχικά και σωματικά. Επόμενες κοντινές είναι με τον πατέρα μου, ίσως με κάποιους φίλους, βέβαια στον έρωτα και με το παιδί μου από το ρόλο του γονέα.
Στις κοντινές σχέσεις, υπάρχει έντονη οικειότητα, έχουμε την αίσθηση ότι γνωριζόμαστε πολύ καλά με τον άλλον, χωρίς αυτό να είναι πάντα αλήθεια, υπάρχει νοιάξιμο και φροντίδα για τον άλλον, θέλουμε να είναι καλά.
Είναι πολύ σημαντικό να έχω στη ζωή μου τέτοιες κοντινές σχέσεις που να λειτουργούν. Σχέσεις όπου μέσα τους μπορώ να χωράω όπως είμαι, να εκφράζομαι, να νιώθω. Σχέσεις όπου μαζί συμπληρωνόμαστε, στηριζόμαστε, χτίζουμε, μπορούμε να δημιουργούμε παρέα και ο καθένας χωριστά. Σχέσεις όπου μέσα τους μπορώ να διατηρώ την ατομικότητα μου, μπορώ να υπάρχω.

Τι μας δυσκολεύει σε μία τέτοια σχέση;
Οι κοντινές σχέσεις είναι από τις πιο απαιτητικές επειδή σε αυτές βλέπω τον εαυτό μου καλύτερα από οποιεσδήποτε άλλες σχέσεις. Είναι σχέσεις καθρέφτες. Μέσα σε αυτές μπερδεύουμε συχνά το δικό μας κομμάτι με του άλλου, αυτό που είναι «δικό μας» με αυτό που δεν είναι, μπερδεύουμε τα είναι μας, τις ευθύνες μας, τα συναισθήματα μας. Μέσα τους κρύβονται προσδοκίες, προσμονές, πόνος, φόβος αλλά και χαρά, ευτυχία, ολοκλήρωση.

Κάποιοι άνθρωποι δυσκολεύονται πολύ να φτιάξουν σχέσεις, σαν να κρατούν μία μόνιμη απόσταση. Θέλουν να πάνε κοντά αλλά δεν μπορούν, συχνά λένε ότι δυσκολεύονται. Μπορεί αυτοί οι άνθρωποι να περνούν απαρατήρητοι, πάντα να δείχνουν καλά, δυνατοί, να χαμογελούν… και πάντα να κρατούν μία απόσταση. Χρειάζεται να διερωτηθούμε γι αυτούς παραπάνω, μας έχουν μιλήσει ποτέ;

Γίνεται να είναι πάντα καλά;
Ίσως μέσα τους να βιώνουν μεγάλη μοναξιά ή δυσκολία.
Κάποιοι άλλοι πάνε τόσο κοντά που χάνονται μέσα σε αυτό. Αυτές οι σχέσεις μπορεί να έχουν μία αίσθηση εξάρτησης. Κυριαρχεί το «χωρίς εσένα δεν μπορώ» ή το «δεν θέλω να με αφήσεις». Επειδή είναι τόσο κοντινή, χάνεται η αίσθηση της ατομικότητας και εγώ γίνομαι εσύ, εσύ εγώ και μετά είμαστε εμείς απέναντι στον κόσμο. Μπορεί να υπάρχει μία αίσθηση βάρους ή «κουβαλήματος» του άλλου. Άραγε είμαστε καλά μέσα σε αυτές; Αυτές οι σχέσεις είναι πραγματικά κοντινές; Μπορούμε να υπάρχουμε ο ένας με τον άλλον, να χωράμε μαζί;
Μάλλον η απάντηση είναι όχι. Έτσι δεν μπορούμε να υπάρχουμε μαζί. Υπάρχουμε ο ένας σε βάρος του άλλου.
Πολύ μακριά και πολύ κοντά μοιάζουνε από μία άποψη, μοιάζουν στην αίσθηση μοναξιάς που έχουν μέσα τους.
Που έμαθα να σχετίζομαι έτσι; Αυτή είναι μία διερώτηση που για τον καθένα οδηγεί κάπου αλλού, σε κάποιο προσωπικό βίωμα. Οδηγεί στις πρώτες κοντινές σχέσεις της ζωής, στον τρόπο που σχετίστηκα με τους πρώτους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής μου, τους γονείς μου. Οδηγεί σε αυτήν την πρώτη δυναμική που είχανε αυτές οι σχέσεις, στους ρόλους που ανέλαβα τότε, σε αυτά που ένιωσα.
Έμαθα ένα μοτίβο και με έναν τρόπο το επαναλαμβάνω, έχοντας δυσκολία να φύγω από αυτό ή να αναπτύξω κάτι άλλο.
Με παραπέμπει σε κάτι τόσο παλιό και τόσο βαθύ που είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ύπαρξη μου, με το είναι μου, με τη ζωή μου στον κόσμο.
Μπορώ να μάθω να σχετίζομαι διαφορετικά; Ναι. Μπορώ να μάθω κάτι άλλο.
Μπορώ να αλλάξω τη θέση μου στον κόσμο και τον τρόπο που την αντιλαμβάνομαι. Δεν είναι μία απλή διαδικασία αλλά σίγουρα είναι εφικτή. Το πρώτο βήμα είναι να παρατηρήσω τον εαυτό μου μέσα σε κάποια δυσκολία, να το παραδεχτώ και να θελήσω να κάνω κάτι γι αυτό.
Το θέμα των σχέσεων όπως και τα περισσότερα δύσκολα της ζωής μας, μας παραπέμπουν στον εαυτό μας, στη σχέση μας με αυτόν, στην εικόνα μας γι’ αυτόν. Όσο πιο πολύ γνωρίζουμε τον εαυτό μας, τον χωράμε όπως είναι, με όλα τα συναισθήματα που έχει μέσα, τον αποδεχόμαστε, ακούμε την ανάγκη του, τόσο περισσότερο μπορούμε να τον υποστηρίξουμε στις διάφορες καταστάσεις, μπορούμε να τον τοποθετήσουμε διαφορετικά.
Είναι σημαντικό να βρει ο καθένας τον προσωπικό του τρόπο να κάνει αυτό το ταξίδι μέσα του και να βρει τον τρόπο να σχετιστεί με τον εαυτό του και τους άλλους γύρω του. Είναι σημαντικό να βρει τον τρόπο να απολαύσει τη ζωή αυτή που μας χαρίζεται μέρα με τη μέρα όσο περισσότερο γίνεται, και η ζωή εμπεριέχει μέσα της πολλά συναισθήματα και πολλές συναντήσεις.

Ένας τρόπος να ταξιδέψω μέσα μου, να με γνωρίσω, να με συναντήσω είναι η προσωπική δουλειά με τον εαυτό μου. Η προσωπική δουλειά θα με βοηθήσει να γνωρίσω κομμάτια και λειτουργίες του εαυτού και να τις κατανοήσω μέσα από μία κοντινή σχέση με κάποιον άλλον, αυτόν που θα επιλέξω.

Ζωή είναι η τέχνη της συνάντησης με μένα και του άλλους. Ας την απολαύσουμε!