ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Φιλοκτήτης (622-675)

ΦΙ. οἴμοι τάλας. ἦ κεῖνος, ἡ πᾶσα βλάβη,

ἔμ᾽ εἰς Ἀχαιοὺς ὤμοσεν πείσας στελεῖν;
πεισθήσομαι γὰρ ὧδε κἀξ Ἅιδου θανὼν
625 πρὸς φῶς ἀνελθεῖν, ὥσπερ οὑκείνου πατήρ.
ΕΜ. οὐκ οἶδ᾽ ἐγὼ ταῦτ᾽· ἀλλ᾽ ἐγὼ μὲν εἶμ᾽ ἐπὶ
ναῦν, σφῷν δ᾽ ὅπως ἄριστα συμφέροι θεός.
ΦΙ. οὔκουν τάδ᾽, ὦ παῖ, δεινά, τὸν Λαερτίου
ἔμ᾽ ἐλπίσαι ποτ᾽ ἂν λόγοισι μαλθακοῖς
630 δεῖξαι νεὼς ἄγοντ᾽ ἐν Ἀργείοις μέσοις;
οὔ· θᾶσσον ἂν τῆς πλεῖστον ἐχθίστης ἐμοὶ
κλύοιμ᾽ ἐχίδνης, ἥ μ᾽ ἔθηκεν ὧδ᾽ ἄπουν.
ἀλλ᾽ ἔστ᾽ ἐκείνῳ πάντα λεκτά, πάντα δὲ
τολμητά· καὶ νῦν οἶδ᾽ ὁθούνεχ᾽ ἵξεται.
635 ἀλλ᾽, ὦ τέκνον, χωρῶμεν, ὡς ἡμᾶς πολὺ
πέλαγος ὁρίζῃ τῆς Ὀδυσσέως νεώς.
ἴωμεν· ἥ τοι καίριος σπουδὴ πόνου
λήξαντος ὕπνον κἀνάπαυλαν ἤγαγεν.
ΝΕ. οὐκοῦν ἐπειδὰν πνεῦμα τοὐκ πρῴρας ἀνῇ,
640 τότε στελοῦμεν· νῦν γὰρ ἀντιοστατεῖ.
ΦΙ. ἀεὶ καλὸς πλοῦς ἔσθ᾽, ὅταν φεύγῃς κακά.
ΝΕ. οὔκ, ἀλλὰ κἀκείνοισι ταῦτ᾽ ἐναντία.
ΦΙ. οὐκ ἔστι λῃσταῖς πνεῦμ᾽ ἐναντιούμενον,
ὅταν παρῇ κλέψαι τε χἁρπάσαι βίᾳ.
645 ΝΕ. ἀλλ᾽ εἰ δοκεῖ, χωρῶμεν, ἔνδοθεν λαβὼν
ὅτου σε χρεία καὶ πόθος μάλιστ᾽ ἔχει.
ΦΙ. ἀλλ᾽ ἔστιν ὧν δεῖ, καίπερ οὐ πολλῶν ἄπο.
ΝΕ. τί τοῦθ᾽ ὃ μὴ νεώς γε τῆς ἐμῆς ἔπι;
ΦΙ. φύλλον τί μοι πάρεστιν, ᾧ μάλιστ᾽ ἀεὶ
650 κοιμῶ τόδ᾽ ἕλκος, ὥστε πραΰνειν πάνυ.
ΝΕ. ἀλλ᾽ ἔκφερ᾽ αὐτό. τί γὰρ ἔτ᾽ ἄλλ᾽ ἐρᾷς λαβεῖν;
ΦΙ. εἴ μοί τι τόξων τῶνδ᾽ ἀπημελημένον
παρερρύηκεν, ὡς λίπω μή τῳ λαβεῖν.
ΝΕ. ἦ ταῦτα γὰρ τὰ κλεινὰ τόξ᾽ ἃ νῦν ἔχεις;
655 ΦΙ. ταῦτ᾽, οὐ γὰρ ἄλλα γ᾽ ἔσθ᾽, ἃ βαστάζω χεροῖν.
ΝΕ. ἆρ᾽ ἔστιν ὥστε κἀγγύθεν θέαν λαβεῖν,
καὶ βαστάσαι με προσκύσαι θ᾽ ὥσπερ θεόν;
ΦΙ. σοί γ᾽, ὦ τέκνον, καὶ τοῦτο κἄλλο τῶν ἐμῶν
ὁποῖον ἄν σοι ξυμφέρῃ γενήσεται.
660 ΝΕ. καὶ μὴν ἐρῶ γε· τὸν δ᾽ ἔρωθ᾽ οὕτως ἔχω·
εἴ μοι θέμις, θέλοιμ᾽ ἄν· εἰ δὲ μή, πάρες.
ΦΙ. ὅσιά τε φωνεῖς ἔστι τ᾽, ὦ τέκνον, θέμις,
ὅς γ᾽ ἡλίου τόδ᾽ εἰσορᾶν ἐμοὶ φάος
μόνος δέδωκας, ὃς χθόν᾽ Οἰταίαν ἰδεῖν,
665 ὃς πατέρα πρέσβυν, ὃς φίλους, ὃς τῶν ἐμῶν
ἐχθρῶν ἔνερθεν ὄντ᾽ ἀνέστησάς μ᾽ ὕπερ.
θάρσει, παρέσται ταῦτά σοι καὶ θιγγάνειν
καὶ δόντι δοῦναι κἀξεπεύξασθαι βροτῶν
ἀρετῆς ἕκατι τῶνδ᾽ ἐπιψαῦσαι μόνον·
670 εὐεργετῶν γὰρ καὐτὸς αὔτ᾽ ἐκτησάμην.
ΝΕ. οὐκ ἄχθομαί σ᾽ ἰδών τε καὶ λαβὼν φίλον.
ὅστις γὰρ εὖ δρᾶν εὖ παθὼν ἐπίσταται.
παντὸς γένοιτ᾽ ἂν κτήματος κρείσσων φίλος.
χωροῖς ἂν εἴσω. ΦΙ. καὶ σέ γ᾽ εἰσάξω· τὸ γὰρ
675 νοσοῦν ποθεῖ σε ξυμπαραστάτην λαβεῖν.

***

ΦΙΛ. Ω αλίμονό μου εγώ! αλήθεια εκείνος
ορκίστηκε ο παμμίαρος να με πάει
στους Αχαιούς εμένα, αφού με πείσει;
μα έτσι θεν α πειστώ κι από τον Άδη,
όταν πεθάνω, να ξαναγυρίσω
πίσω στο φως, σαν τον πατέρα εκείνου.
ΕΜΠ. Εγώ δεν ξέρω αυτά· τώρα πηγαίνω
στο καράβι μου κι είθε ο Θεός να δίνει
σε σας ό,τι ᾽ναι το καλύτερό σας.
ΦΙΛ. Λοιπόν δεν είν᾽ έξω φρενών, παιδί μου,
να βάλει του Λαέρτη ο γιος στο νου του
πως με γλυκόλογα θα πάει εμένα
ποτέ του και να βγαίνω απ᾽ το καράβι
630 θα με δείξει μπρος σ᾽ όλους τους Αργείους;
Ποτέ! πιο εύκολα θ᾽ άκουα της οχιάς
της ολομίσητής μου, που έτσι μ᾽ έχει
αφήσει δίχως πόδια. Μα ο άθλιος εκείνος
μπορεί το παν να πει και να τολμήσει.
Και τώρα βέβαιος είμαι πως θενά ᾽ρθει·
μα ας φεύγομε, παιδί, που να χωρίζει
πολλή θάλασσα εμάς απ᾽ το καράβι
του Οδυσσέα. Εμπρός, πηγαίνομε κι η βιάση
στην ώρα της αφού η δουλειά τελειώσει
την ξεκούραση φέρνει και τον ύπνο.
ΝΕΟ. Ναι, μόλις πέσει ο αγέρας απ᾽ την πλώρη,
640 θα κάμομε πανιά· τώρα είν᾽ ενάντιος.
ΦΙΛ. Με κάθε αγέρα ταξιδεύεις πρίμα,
σα φεύγεις το κακό. ΝΕΟ. Ναι, μα και κείνοι
ενάντιο τον ίδιο τον καιρό τον έχουν.
ΦΙΛ. Σε ληστές άνεμος κανείς ενάντιος,
σαν είναι για να κλέψουν και ν᾽ αρπάξουν.
ΝΕΟ. Καλά· ας πηγαίνομε αφού θες, μα πάρε
πρώτ᾽ από μέσα ό,τι πιο ανάγκη το ᾽χεις
και πιότερο αγαπάς. ΦΙΛ. Μα βέβαια κι είναι
πράματα που χρειάζομαι· αν κι όχι
πολύ αρκετά. ΝΕΟ. Τί πράμα να ᾽ναι εκείνο,
που στο δικό μου δε θα βρεις καράβι;
ΦΙΛ. Έχω ένα φύλλο, που μ᾽ αυτό κοιμίζω
κάθε φορά τ᾽ αγρίεμα της πληγής μου
650 και τη μερώνω. ΝΕΟ. Πάρ᾽ το λοιπόν, τότε·
και τί άλλο ακόμα επιθυμάς να πάρεις;
ΦΙΛ. Μην ξέχασα παραπεσμένο κάπου
κανέν᾽ από τα βέλη αυτά και μείνει
να τό ᾽βρει άλλος κανείς. ΝΕΟ. Αυτά ᾽ναι αλήθεια
τα ξακουσμένα, που κρατάς, τα τόξα;
ΦΙΛ. Άλλα δεν έχω· αυτά ᾽ναι δω που βλέπεις.
ΝΕΟ. Μπορώ κι από κοντά να τα κοιτάξω
και να τα πιάσω και να τ᾽ ασπαστώ
σαν κόνισμα; ΦΙΛ. Για σε κι αυτό, παιδί μου,
κι ό,τι άλλο έχω — στη διάθεσή σου.
ΝΕΟ. Βέβαια το λαχταρώ, μα μόνο αν είναι
660 πράμα που συχωριέται αυτό για μένα,
θα το ᾽θελα· ειδεμή, παράτησέ το.
ΦΙΛ. Μ᾽ ευλάβεια, τέκνο μου, μιλάς και σού είναι
συχωρεμένο, εσένα, αυτό που θέλεις·
γιατ᾽ εσύ μόνος μου ᾽δωσες να βλέπω
αυτό του ήλιου το φως, εσύ της Οίτης
να δω τη γη, εσύ το γέροντά μου
πατέρα και τους φίλους μου· κι ενώ ήμουν
κάτω από τους εχθρούς μου, εσύ απάνω
με σήκωσες· μην έχεις λοιπόν φόβο,
μπορεί όσο θες να τα κρατάς στα χέρια
και, σα μου τα γυρίσεις, να καυχιέσαι
πως είσαι ο μόνος άνθρωπος στον κόσμο
που κρίθηκε άξιος, για την αρετή του,
να τα πάρει στο χέρι του· γιατί έτσι
κι εγώ, με το να κάμω το καλό
670 τα ᾽χω αποχτήσει. ΝΕΟ. Χαίρω που σε βρήκα
και που σ᾽ έκαμα φίλο μου· γιατί όποιος
ξέρει τις καλοσύνες που λαβαίνει
με καλοσύνες να πλερώνει, αξίζει
πιότερο απ᾽ όλα τ᾽ αγαθά του κόσμου
να σου είναι φίλος. Τώρα νά ᾽μπεις μέσα…
ΦΙΛ. Μα και σένα θα μπάσω· γιατ᾽ η αρρώστια
σε θέλει για να μου είσαι παραστάτης.

ΟΜΗΡΟΣ: Ἰλιάς (7.181-7.243)

Ὣς ἄρ᾽ ἔφαν, πάλλεν δὲ Γερήνιος ἱππότα Νέστωρ,

ἐκ δ᾽ ἔθορε κλῆρος κυνέης, ὃν ἄρ᾽ ἤθελον αὐτοί,
Αἴαντος· κῆρυξ δὲ φέρων ἀν᾽ ὅμιλον ἁπάντῃ
δεῖξ᾽ ἐνδέξια πᾶσιν ἀριστήεσσιν Ἀχαιῶν.
185 οἱ δ᾽ οὐ γιγνώσκοντες ἀπηνήναντο ἕκαστος.
ἀλλ᾽ ὅτε δὴ τὸν ἵκανε φέρων ἀν᾽ ὅμιλον ἁπάντῃ,
ὅς μιν ἐπιγράψας κυνέῃ βάλε, φαίδιμος Αἴας,
ἤτοι ὑπέσχεθε χεῖρ᾽, ὁ δ᾽ ἄρ᾽ ἔμβαλεν ἄγχι παραστάς,
γνῶ δὲ κλήρου σῆμα ἰδών, γήθησε δὲ θυμῷ.
190 τὸν μὲν πὰρ πόδ᾽ ἑὸν χαμάδις βάλε φώνησέν τε·
«ὦ φίλοι, ἤτοι κλῆρος ἐμός, χαίρω δὲ καὶ αὐτὸς
θυμῷ, ἐπεὶ δοκέω νικησέμεν Ἕκτορα δῖον.
ἀλλ᾽ ἄγετ᾽, ὄφρ᾽ ἂν ἐγὼ πολεμήϊα τεύχεα δύω,
τόφρ᾽ ὑμεῖς εὔχεσθε Διὶ Κρονίωνι ἄνακτι,
195 σιγῇ ἐφ᾽ ὑμείων, ἵνα μὴ Τρῶές γε πύθωνται,
ἠὲ καὶ ἀμφαδίην, ἐπεὶ οὔ τινα δείδιμεν ἔμπης·
οὐ γάρ τίς με βίῃ γε ἑκὼν ἀέκοντα δίηται,
οὐδέ τι ἰδρείῃ, ἐπεὶ οὐδ᾽ ἐμὲ νήϊδά γ᾽ οὕτως
ἔλπομαι ἐν Σαλαμῖνι γενέσθαι τε τραφέμεν τε.»
200 Ὣς ἔφαθ᾽, οἱ δ᾽ εὔχοντο Διὶ Κρονίωνι ἄνακτι·
ὧδε δέ τις εἴπεσκεν ἰδὼν εἰς οὐρανὸν εὐρύν·
«Ζεῦ πάτερ, Ἴδηθεν μεδέων, κύδιστε μέγιστε,
δὸς νίκην Αἴαντι καὶ ἀγλαὸν εὖχος ἀρέσθαι·
εἰ δὲ καὶ Ἕκτορά περ φιλέεις καὶ κήδεαι αὐτοῦ,
205 ἴσην ἀμφοτέροισι βίην καὶ κῦδος ὄπασσον.»
Ὣς ἄρ᾽ ἔφαν, Αἴας δὲ κορύσσετο νώροπι χαλκῷ.
αὐτὰρ ἐπεὶ δὴ πάντα περὶ χροῒ ἕσσατο τεύχεα,
σεύατ᾽ ἔπειθ᾽ οἷός τε πελώριος ἔρχεται Ἄρης,
ὅς τ᾽ εἶσιν πόλεμόνδε μετ᾽ ἀνέρας, οὕς τε Κρονίων
210 θυμοβόρου ἔριδος μένεϊ ξυνέηκε μάχεσθαι.
τοῖος ἄρ᾽ Αἴας ὦρτο πελώριος, ἕρκος Ἀχαιῶν,
μειδιόων βλοσυροῖσι προσώπασι· νέρθε δὲ ποσσὶν
ἤϊε μακρὰ βιβάς, κραδάων δολιχόσκιον ἔγχος.
τὸν δὲ καὶ Ἀργεῖοι μὲν ἐγήθεον εἰσορόωντες,
215 Τρῶας δὲ τρόμος αἰνὸς ὑπήλυθε γυῖα ἕκαστον,
Ἕκτορί τ᾽ αὐτῷ θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι πάτασσεν·
ἀλλ᾽ οὔ πως ἔτι εἶχεν ὑποτρέσαι οὐδ᾽ ἀναδῦναι
ἂψ λαῶν ἐς ὅμιλον, ἐπεὶ προκαλέσσατο χάρμῃ.
Αἴας δ᾽ ἐγγύθεν ἦλθε φέρων σάκος ἠΰτε πύργον,
220 χάλκεον ἑπταβόειον, ὅ οἱ Τυχίος κάμε τεύχων,
σκυτοτόμων ὄχ᾽ ἄριστος, Ὕλῃ ἔνι οἰκία ναίων,
ὅς οἱ ἐποίησεν σάκος αἰόλον ἑπταβόειον
ταύρων ζατρεφέων, ἐπὶ δ᾽ ὄγδοον ἤλασε χαλκόν.
τὸ πρόσθε στέρνοιο φέρων Τελαμώνιος Αἴας
225 στῆ ῥα μάλ᾽ Ἕκτορος ἐγγύς, ἀπειλήσας δὲ προσηύδα·
«Ἕκτορ, νῦν μὲν δὴ σάφα εἴσεαι οἰόθεν οἶος
οἷοι καὶ Δαναοῖσιν ἀριστῆες μετέασι,
καὶ μετ᾽ Ἀχιλλῆα ῥηξήνορα θυμολέοντα.
ἀλλ᾽ ὁ μὲν ἐν νήεσσι κορωνίσι ποντοπόροισι
230 κεῖτ᾽ ἀπομηνίσας Ἀγαμέμνονι, ποιμένι λαῶν·
ἡμεῖς δ᾽ εἰμὲν τοῖοι οἳ ἂν σέθεν ἀντιάσαιμεν
καὶ πολέες· ἀλλ᾽ ἄρχε μάχης ἠδὲ πτολέμοιο.»
Τὸν δ᾽ αὖτε προσέειπε μέγας κορυθαίολος Ἕκτωρ·
«Αἶαν διογενὲς Τελαμώνιε, κοίρανε λαῶν,
235 μή τί μευ ἠΰτε παιδὸς ἀφαυροῦ πειρήτιζε,
ἠὲ γυναικός, ἣ οὐκ οἶδεν πολεμήϊα ἔργα.
αὐτὰρ ἐγὼν εὖ οἶδα μάχας τ᾽ ἀνδροκτασίας τε·
οἶδ᾽ ἐπὶ δεξιά, οἶδ᾽ ἐπ᾽ ἀριστερὰ νωμῆσαι βῶν
ἀζαλέην, τό μοι ἔστι ταλαύρινον πολεμίζειν·
240 οἶδα δ᾽ ἐπαΐξαι μόθον ἵππων ὠκειάων·
οἶδα δ᾽ ἐνὶ σταδίῃ δηΐῳ μέλπεσθαι Ἄρηϊ.
ἀλλ᾽ οὐ γάρ σ᾽ ἐθέλω βαλέειν τοιοῦτον ἐόντα
λάθρῃ ὀπιπεύσας, ἀλλ᾽ ἀμφαδόν, αἴ κε τύχωμι.»

***

Αυτά ᾽λεγαν και τους λαχνούς ετίναξεν ο Νέστωρ·
και από το κράνος πήδησε λαχνός ως τον ηθέλαν,
του Αίαντος· και ο κήρυκας τον παίρνει και τον δείχνει
των πολεμάρχων Αχαιών με τάξιν εις καθέναν.
185 Και τον λαχνόν δεν γνώρισε κανείς ωσάν δικόν του
και ότ᾽ έφθασε στον Αίαντα που τον λαχνόν στο κράνος
έριξε αφού τον χάραξεν, άπλωσεν ο γενναίος
το χέρι του και ο κήρυκας σ᾽ αυτόν τον παραδίδει·
και το σημάδι άμ᾽ είδε αυτός το γνώρισε κι εχάρη.
190 Τον λαχνόν έριξε χαμαί κι εφώναξε: «Δικός μου
είναι ο λαχνός αγαπητοί· και χαίρεται η ψυχή μου
ότι τον θείον Έκτορα θαρρώ πως θα νικήσω.
Αλλ᾽ όσο εγώ με τ᾽ άρματα το σώμα μου να ζώσω,
εσείς ωστόσον εύχεσθε προς τον πατέρα Δία,
195 σιγά μήπως να εύχεσθε οι Τρώες σας νοήσουν,
ή αν θέλετε και φανερά, κανέναν δεν φοβούμαι·
διότι κανείς με δύναμιν εμέ δεν θα δαμάσει,
με τέχνην ούτε, ότι θαρρώ πού, γέννημα και θρέμμα
της Σαλαμίνος, δεν είμαι αμάθητος τελείως».
200 Αυτά ᾽πε κι εύχονταν αυτοί προς τον πατέρα Δία.
Και τον μεγάλον ουρανόν κοιτώντας κάποιος είπε:
«Δία, πατέρα, δοξαστέ, που βλέπεις απ᾽ την Ίδην,
ύψιστε, δώσ᾽ του Αίαντος το καύχημα της νίκης·
κι εάν τον Έκτορ᾽ αγαπάς πολύ και προστατεύεις,
205 δώσ᾽ και των δύο δύναμιν και δόξαν παρομοίαν».
Και ωστόσο τον λαμπρόν χαλκόν εζώνονταν ο Αίας
και στα καλά τα άρματα τα μέλη του είχε κλείσει.
Κινούνταν, ως θεόρατος ο Άρης κατεβαίνει
στον πόλεμον μες στους θνητούς, που ο βροντητής Κρονίδης
210 στης διχονοίας έριξε τον φονικόν αγώνα.
Παρόμοιος θεόρατος των Αχαιών ο πύργος,
ο Αίας με χαμόγελο στο άγριο πρόσωπό του
μέγα κοντάρι ετίναξε μακροδιασκελώντας.
Αναγαλλιάζαν οι Αχαιοί καθώς τον εθωρούσαν,
215 αλλ᾽ από τρόμον φοβερόν επάγωσαν οι Τρώες,
και ακόμα και του Έκτορος εσπάραξε η καρδία·
αλλά να φύγει, να συρθεί μες στον στρατόν του πλέον
δεν ημπορούσε αυτός αφού προκάλεσε εις την μάχην.
Και ο Αίας επροχώρησε μ᾽ ασπίδα ωσάν πύργον,
220 χάλκινην μ᾽ επτά δέρματα που του έκαμε ο Τυχίος
των σκυτοτόμων έξοχος, εγκάτοικος στην Ύλην,
λαμπρήν την ετεχνούργησεν επτάδιπλην με δέρμα
δυνατών ταύρων, κι έβαλε δίπλαν χαλκού ογδόην.
Αυτήν στα στήθη επρόβαλεν ο Τελαμώνιος Αίας
225 Κι εστάθη εμπρός στον Έκτορα και του ᾽πε με φοβέρες:
«Ω Έκτωρ, θα γνωρίσεις συ, μόνος με μόνον τώρα,
αν άλλοι εδώ των Δαναών ευρίσκονται ανδρειωμένοι,
έξω από τον λεοντόκαρδον Πηλείδην ανδροφόνον.
Αλλ᾽ αυτός μένει στα κυρτά θαλασσοπόρα πλοία,
230 αφού στον πρώτον αρχηγόν Ατρείδην εχολώθη.
Αλλ᾽ ημείς είμεθ᾽ αρκετοί με σε να μετρηθούμε
και πάμπολλοι· αλλ᾽ αρχίνησε πρώτος εσύ την μάχην».
Και ο μέγας τότε απάντησεν ο λοφοσείστης Έκτωρ:
«Αία, ω διογέννητε, μεγάλε πολεμάρχε,
235 τι τάχα ωσάν αδύνατο παιδί με δοκιμάζεις
ή ωσάν γυναίκ᾽ αμάθητην στα έργα του πολέμου;
Τες μάχες ξεύρω εγώ καλά και τες ανδροφονίες.
Αριστερά και δεξιά να στρέφω την βαρείαν
ασπίδα ηξεύρω ακούραστος στον κόπο του πολέμου.
240 Ξεύρω των ίππων την ορμήν στην μάχην να οδηγήσω,
και πεζός ξεύρω τον χορόν του Άρη του ανδροφόνου.
Αλλά γενναίον ως εσέ δεν θέλω να κτυπήσω
απόκρυφ᾽ αλλά φανερά, το ακόντι μου αν ᾽πιτύχει».

Εκτός Ορίων

Οι άνθρωποι φοβούνται να βρίσκονται «εκτός ορίων»: να υπάρχουν αυθεντικοί, απρόβλεπτοι, καινούργιοι, κάθε στιγμή, στη ζωή τους. Το φορτίζουν όλο αυτό με σενάρια επιστημονικής φαντασίας, που συμπεριλαμβάνουν τα τέρατα, τις σκοτεινές δυνάμεις, όλα όσα εκπαιδεύτηκαν να φοβούνται και να καταλογίζουν στον εαυτό τους.

Προσπαθούν απεγνωσμένα να διατηρήσουν τα όρια, να υπάρχουν προβλέψιμοι, οι ίδιοι, «σταθεροί», όπως όρισαν ότι θέλουν να αντιλαμβάνονται «τον εαυτό τους»… ουσιαστικά το κατασκεύασμα που έκλεισαν σε συγκεκριμένες ιδιότητες, πεποιθήσεις και πρακτικές, που τους εξασφαλίζει το γνώριμο, το οικείο, το ασφαλές της «γνώσης».

Το πιο δύσκολο είναι και το πλέον απλό, που όμως ξέχασαν πώς είναι και πώς εκδηλώνεται. Να βρίσκεσαι αυθεντικά, πηγαία, αληθινά, στη ζωή σου! Οι λέξεις μπερδεύουν, φορτισμένες με έννοιες θεωρητικές και πραγματικότητες ανύπαρκτες, όπως τις ιστορίες που λέμε στα παιδιά, χωρίς τον πόνο του βιώματος, με την άνεση του παραμυθιού, του μύθου, του μακρινού. Οι περισσότεροι θα τρόμαζαν (και τρομάζουν) με τον αυθεντικό, εκτός ορίων εαυτό τους, που εξιστορούν με παραμύθια, «παγκόσμια γεγονότα» και όλα όσα έμαθαν να αποφεύγουν, να κατηγορούν.

Τα όρια είναι φτιαχτά, εμπλουτισμένα με ηθικές και όμορφες θεωρίες «ωριμότητας» και «κατάκτησης» που κάθε άλλο παρά αληθινά είναι. Τα όρια φτιάχνουν κόσμους, μέσα στους οποίους θεωρούν πως υπάρχουν αμέτοχοι, κατά βούλησην, αντικειμενικά. Το ψέμα ενισχύεται με τον φόβο που μετατρέπεται σε φοβία, σε κάθε τι άγνωστο και φανταστικά τρομακτικό.

Πώς υπάρχουμε «εκτός ορίων»; Ποια είναι η θεία διαφορά της αυθεντικότητας από τον παρορμητισμό, που μας στερεί τη συνειδητή παρουσία στη ζωή μας;

Η ψυχολογία του ψεύδους: Θέτοντας τις σωστές ερωτήσεις για να εντοπίζουμε την απάτη

Οι ψυχολόγοι ενδιαφέρονται εδώ και δεκαετίες να βρουν τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να διακρίνουμε πότε κάποιος ψεύδεται. Η επιστημονική βιβλιογραφία σχετικά με την ανθρώπινη εξαπάτηση είναι ογκώδης, το ίδιο όμως και η μη-επιστημονική, δημοφιλής αρθρογραφία.

Αναρίθμητα βιβλία έχουν γραφτεί από πρώην επαγγελματίες ερευνητές και άλλους, πλατφόρμες κοινωνικών μέσων δικτύωσης προσφέρουν χιλιάδες υποτιθέμενες γρήγορες και εύκολες τεχνικές, αλλά και ένα πλήθος σεμιναρίων και εγχειριδίων υπόσχονται να παρέχουν πληροφορίες για το πώς να εντοπίζουμε με ακρίβεια τα ψεύδη.

Εντούτοις, το μήνυμα της επιστημονικής κοινότητας σχετικά με την ανθρώπινη εξαπάτηση είναι ξεκάθαρο: Δεν υπάρχει ένας αξιόπιστος δείκτης ψεύδους. Η μύτη του Πινόκιο δεν υφίσταται στην πραγματική ζωή και ένας λόγος για τον οποίο η εξαπάτηση είναι τόσο δύσκολο να εντοπιστεί είναι επειδή ο κάθε ψεύτης συμπεριφέρεται διαφορετικά, αλλά όχι απαραιτήτως διαφορετικά από όσους λένε την αλήθεια.

Κάποιοι από αυτούς που ψεύδονται έχει βρεθεί ότι παρουσιάζουν μία ή περισσότερες από ένα εύρος σωματικά και/ή λεκτικών συμπεριφορών, συχνά ή/και διακοπτόμενα όταν ψεύδονται, ενώ άλλοι καμία. Για παράδειγμα, το γέλιο και το χαμόγελο, η κίνηση των χεριών και των δαχτύλων, το άγγιγμα του σώματος, το τραύλισμα, η αποφυγή του βλέμματος, η ψευδής έλλειψη ανάμνησης και η καθυστέρηση στις απαντήσεις έχουν παρατηρηθεί στους ψεύτες, αλλά όχι πάντα. Επιπλέον, κάποιες ή και όλες αυτές οι συμπεριφορές χρησιμοποιούνται επίσης και από όσους λένε την αλήθεια, αλλά και πάλι, όχι πάντα.

Γενικά μιλώντας, η έρευνα αποκαλύπτει ότι οι άνθρωποι δεν είναι καλοί στον εντοπισμό του δόλου και της απάτης. Όλοι παίζουμε και σκεφτόμαστε με τις πιθανότητες. Οι ψυχολόγοι πιστεύουν ότι αυτό μπορεί εν μέρει να οφείλεται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι παρουσιάζουμε προκατάληψη αλήθειας και έτσι δεν αναζητάμε ψεύδη στις καθημερινές μας αλληλεπιδράσεις, ενώ οι επαγγελματίες (ερευνητές) παρουσιάζουν μια προκατάληψη στο ψέμα και έτσι μελετούν πολύ έντονα για δείκτες ψεύδους.

Προκαταλήψεις όπως αυτές αλληλοεπιδρούν με τον τρόπο που οι άνθρωποι κατανοούν τον κόσμο γύρω τους, κάτι που με τη σειρά του επηρεάζει τις αποφάσεις και τις κρίσεις τους. Εντούτοις, είμαστε αρκετά καλύτεροι στο να εντοπίζουμε πότε ένα μέλος της οικογένειας ή ένα άλλο άτομο με το οποίο έχουμε οικειότητα λέει ψέματα. Πράγματι, οι γονείς είναι συχνά ικανοί να αντιληφθούν πότε τα παιδιά τους ψεύδονται επειδή οι συμπεριφορές τους είναι γνωστές και εύκολα παρατηρήσιμες γι’ αυτούς.

Αν και οι επιστημονικές έρευνες συναντούν πολυάριθμες και σημαντικές δυσκολίες στον ακριβή εντοπισμό των ψευδών, η βιβλιογραφία επίσης προσφέρει κάποια καθοδήγηση στο πώς να βελτιώσουμε τις πιθανότητές μας να αντιληφθούμε έναν ψεύτη, ακόμα κι όταν αυτό το άτομο δεν μας είναι ιδιαίτερα οικείο.

Τα λεκτικά στοιχεία φαίνεται να είναι πιο ισχυρά εργαλεία μας παρά οι σωματικές συμπεριφορές, όπως η γλώσσα του σώματος. Οι έρευνες αποκαλύπτουν αρκετές αποτελεσματικές προσεγγίσεις μέσω ερωτήσεων για να αντιληφθούμε τα ψεύδη. Αυτές οι τεχνικές έχουν προκύψει από εργαστηριακές εργασίες και πιο πρόσφατα η χρήση προσομοιώσεων του πραγματικού κόσμου μας έχει δώσει αρκετές πληροφορίες.

Πώς να κάνουμε τις σωστές ερωτήσεις για να εντοπίσουμε όσους ψεύδονται

Κάνουμε το σωστό είδος ερωτήσεων

Οι λέξεις «κρύβουν» μέσα τους την απάτη και έτσι κάθε ερώτηση πρέπει να αποκαλύπτει όσες περισσότερες λέξεις είναι δυνατόν. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζεται να κάνουμε ανοικτές ερωτήσεις. Για παράδειγμα «Μίλα μου για εκείνη την περίοδο που ζούσες στην Αθήνα» αντί για «Μού είπες ότι ζούσες στην Αθήνα».

Κάνουμε κάθε ερώτηση να μετρά

Μην κάνετε ανούσιες ερωτήσεις χωρίς συγκεκριμένο στόχο, απλώς και μόνο για να μιλήσετε. Αντιθέτως, βεβαιωθείτε ότι κάθε ερώτηση σας φέρνει πιο κοντά στο στόχο σας, που είναι να καταλάβετε την αλήθεια αυτού που ακούτε.

Αναπτύσσουμε τακτική

Αν γνωρίζετε τα αντικειμενικά στοιχεία, κάντε μια ερώτηση για κάθε στοιχείο πριν αποκαλύψετε ότι γνωρίζετε την απάντηση. Αυτό θα σας επιτρέψει να καταλάβετε αν το άτομο απέναντί σας λέει την αλήθεια γενικά ή όχι. Στη συνέχεια, όταν ρωτήσετε κάτι για το οποίο δεν ξέρετε την απάντηση, θα έχετε κάποια γνώση του πώς αυτό το άτομο συμπεριφέρεται γενικά.

Ακούμε προσεκτικά αντί να μιλάμε

Οι ερωτήσεις σας χρειάζεται να είναι όσο πιο σύντομες γίνεται ώστε να δώσετε χρόνο στον εαυτό σας να ακούσει, να σκεφτεί και να καταλάβει πλήρως τις απαντήσεις που θα ακούσετε.

Είμαστε επικοινωνιακοί και φιλικοί, όχι επιθετικοί και επίσημοι

Η διαδικασία αυτή είναι μια σύνθετη κοινωνική αλληλεπίδραση, η οποία θα είναι πιο ευχάριστη και παραγωγική, αν ο ερωτών μπορεί να δείξει άνετος και να ξεκινήσει μια κουβέντα χωρίς να φαίνεται ανακριτική.

Συμπεριλαμβάνουμε αρκετές χρονικές διακυμάνσεις στις ερωτήσεις

Η αλλαγή ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μπορεί να γίνει τόσο απαιτητικό πνευματικά για τους ψεύτες που εύκολα μπορεί κάτι να τους ξεφύγει και η απάτη να αποκαλυφθεί μέσω λαθών.

Κάνουμε διευκρινιστικές ερωτήσεις

Αυτού του είδους οι ερωτήσεις ζητούν περισσότερες λεπτομέρειες για μια προηγούμενη απάντηση. Οι ψεύτες δυσκολεύονται πολύ με τη λεπτομέρεια και στην επανάληψη μπορεί μάλιστα εύκολα να μπερδευτούν.

Οι ανικανοποίητες ανάγκες μας

Δε πιστεύω πώς γεννιέται κανείς με δεδομένο το χάρισμα της Υπομονής…

Προκειμένου η σπουδαία τούτη αρετή να καλλιεργηθεί και να θεωρηθεί κεκτημένη, απαιτείται χρόνος και ώριμη ανοχή στη ματαίωση ή την όποια στέρηση επιβάλλεται από την πραγματικότητα και το περιβάλλον μας…

Οι ανάγκες μας – υλικές και συναισθηματικές – ζητούν ενίοτε άμεση ικανοποίηση, όχι «όποτε» αλλά «εδώ και τώρα»!

Η Πραγματικότητα, ωστόσο, πολλές φορές έρχεται για να στερήσει και να ορθώσει τείχη μπροστά στην κάλυψη διψασμένων ανικανοποίητων επιθυμιών…

Ο τρόπος που ο καθένας μας διαχειρίζεται τις ματαιώσεις της ζωής ενσαρκώνει ασυνείδητες άμυνες που «κάποτε» έδειχναν μάλλον λειτουργικές… Φαίνεται, ωστόσο, ότι τώρα η ενήλικη πράξη έχει άλλη αναγκαστική πορεία!

Θα περίμενε ίσως κανείς ότι άνθρωπος που λαχταρά για τρυφερότητα και στοργή, μάλλον δεν έλαβε αρκετή αγάπη «τότε», όταν ήταν παιδί, όταν ήταν βρέφος… Ότι τώρα αναζητά με «λύσσα» ό,τι έλειπε τότε…

Πολλές φορές, όμως, ανικανοποίητος μένει εν τέλει εκείνος που τότε μπορεί να δέχτηκε πολλή αγάπη, πολλά χάδια, πολλές αγκαλιές, υπερ-βολικές… Τώρα του λείπουν πολύ! Και τώρα όλα του μοιάζουν λίγα, μη αρκετά… Διψά..!

Και γι΄ αυτό αντιδρά και εξεγείρεται τόσο μπροστά στην αδυναμία του Άλλου να χωρέσει και να αγαπήσει, αλλά και μπροστά στην προσωπική του αδυναμία να παραδοθεί άνευ όρων και να αγαπηθεί…Θα αγαπηθεί..;

Όσο και αν μία πλευρά του εαυτού μας διψά για αγάπη και ένωση, άλλο τόσο μια άλλη πλευρά – πιο σκοτεινή – φοβάται μη χαθούν τα όρια, μη τυχόν και όλα γίνουν ένα και συγχρόνως τίποτα…Αφανισμός..!

Και όμως ενίοτε θυμώνουμε πολύ με τον σύντροφό μας, τον συνεργάτη ή τον εργοδότη μας, τους φίλους μας που δεν στέκονται εκεί, εξιδανικευμένοι και τέλειοι για να παρέχουν όσα τώρα τόσο απουσιάζουν…

Συχνά ζητάμε από ανθρώπους να σταθούν δίπλα μας, όπως όμως θα τους επιθυμούσαμε εμείς να είναι δίπλα μας..!

Κάποιες φορές, κάνουμε τα πάντα για να το καταφέρουμε τούτο! Εκδραματίσεις, αυτοκαταστροφές, καταθλίψεις… Και έρχεται η ματαιωτική πραγματικότητα για να μας προσγειώσει και να μας υπενθυμίσει ότι και ο Άλλος μπορεί να έχει τις ίδιες ανάγκες ή αδυναμίες με εμάς… Και ο Άλλος αγάπη και τρυφερότητα ψάχνει! Και ας μην το δείχνει, και ας μην το βλέπουμε…

Κάποιος θα αναρωτιέται εδώ εάν ο τρόπος που μεγάλωσε ο καθένας μας, παίζει τον βασικό ρόλο στον τρόπο που αναζητούμε συναισθηματική ικανοποίηση μέσα από τις σχέσεις μας… Φυσικά και παίζει ρόλο, αλλά όχι τον καταλυτικό! Άν αποδεχόμασταν ότι το «σωστό μεγάλωμα» ενός ανθρώπου καθορίζει αποκλειστικά και τις μετέπειτα ενήλικες σχέσεις του, τότε ίσως να μην πιστεύαμε ότι υπάρχουν πραγματικά όμορφες σχέσεις. Καθώς κανείς δε μεγάλωσε «σωστά»! Ποιος μπορεί άλλωστε να ορίσει με τόσο λογικούς όρους «σωστού ή λάθους» μια τόσο ενστικτώδη λειτουργία, όπως είναι η μητρική..;

Έτσι και αλλιώς, οι γονείς μας δε θα μπορούσαν ποτέ να είναι τέλειοι! Ακόμα και αν μπορούσαμε να γυρίσουμε τον χρόνο πίσω, τίποτα δε θα μπορούσε να είναι…»ιδανικό»!

Και, όμως, το ψάχνουμε παντού αυτό το ιδανικό, λες και το γνωρίσαμε ποτέ στ΄ αλήθεια…

Φαίνεται πώς είναι το πεπρωμένο μας να αναζητάμε – διαρκώς και εναγωνίως – το Ανικανοποίητο. Να «τρωγόμαστε» μαζί του…Να μας υπενθυμίζει αυτό ακριβώς: ότι είναι εκεί και παραμένει ακόμα στερητικά ανικανοποίητο!

Εν τέλει, η αποδοχή του μη εφικτού είναι αυτή που θα προάγει την ικανοποίηση του εφικτού…

Το πέρασμα σε πένθη που θα φανερώσουν απωθημένα «μυστικά»…

…Όπως υπάρχει η Αγάπη, υπάρχει και το Μίσος.

…Όπως υπάρχει ο Θαυμασμός, υπάρχει και ο Φθόνος.

…Όπως υπάρχει η Χαρά, υπάρχει και η Θλίψη.

…Όπως υπάρχει η Τόλμη, υπάρχει και ο Φόβος.

…Όπως υπάρχει η Αλήθεια, υπάρχει και το Ψέμα.

…Όπως υπάρχει η Ελευθερία, υπάρχει και η Εξάρτηση.

…Όπως υπάρχει το Καλό, υπάρχει και το Κακό.

…Και όλα ζουν μέσα μας.

Όπως υπάρχω Εγώ, υπάρχει και ο Άλλος
με τις ίδιες ανάγκες, ανικανοποιήτες και διψασμένες
με τις αρετές μας, όπως και τις αδυναμίες μας
με τα τραύματά μας
τα ΠάΘη μας.

Το ξύπνημά σου

Αυτό είναι το ξύπνημά σου.

Αντιλαμβάνεσαι ότι ήρθε η ώρα να σταματήσεις να ελπίζεις και να περιμένεις κάτι να αλλάξει αυτόματα, ή η ευτυχία και η ασφάλεια που θέλεις να νιώσεις να εμφανιστούν μαγικά μπροστά σου.

Αντιλαμβάνεσαι ότι στον πραγματικό κόσμο δεν υπάρχουν πάντα οι ευτυχισμένες καταλήξεις των παραμυθιών και ότι οποιαδήποτε εγγύηση ευτυχίας πρέπει να αρχίσει από μέσα σου… και μια αίσθηση γαλήνης γεννιέται μέσα από την αποδοχή.

Ξυπνάς και βλέπεις κατάματα το γεγονός ότι δεν είσαι τέλειος και ότι δεν θα σε αγαπάνε πάντα όλοι, ούτε θα σε εκτιμάνε πάντα όλοι, ούτε θα εγκρίνουν ποιός ή τι είσαι… και θα είσαι οκ μ’ αυτό. Έχουν το δικαίωμα της δικής τους άποψης και γνώμης.

Μαθαίνεις την σημασία της αγάπης του εαυτού σου και της προάσπισης του … και μια νέα αίσθηση αυτοπεποίθησης γεννιέται μέσα από την αυτοαποδοχή.

Σταματάς να γκρινιάζεις και να κατηγορείς άλλους γι’αυτά που κάνανε σε εσένα ή που δεν κάνανε για εσένα και μαθαίνεις ότι στο μόνο που μπορείς να βασιστείς είναι το απροσδόκητο.

Μαθαίνεις ότι οι άνθρωποι δεν λένε πάντα αυτό που εννοούν ή δεν εννοούν πάντα αυτό που λένε και ότι δεν θα είναι πάντα εκεί για σένα και δεν αφορούν όλα εσένα.

Οπότε μαθαίνεις να στέκεσαι όρθιος μόνος σου και να φροντίζεις τον εαυτό σου… και μια αίσθηση ασφάλειας γεννιέται μέσα από την αυτοδυναμία σου.

Σταματάς να κρίνεις και να δείχνεις με το δάχτυλο και αρχίζεις να αποδέχεσαι τους ανθρώπους όπως είναι και να παραβλέπεις τις αδυναμίες τους… και μια αίσθηση ειρήνης και ικανοποίησης γεννιέται μέσα από την συγχώρεση.

Μαθαίνεις να ανοίγεσαι σε νέους κόσμους και διαφορετικές οπτικές γωνίες. Αρχίζεις να επαναξιολογείς και να επαναπροσδιορίζεις ποιός είσαι και τι πραγματικά πρεσβεύεις.

Μαθαίνεις την διαφορά ανάμεσα σε αυτά που θέλεις και σε αυτά που χρειάζεσαι και αρχίζεις να απορρίπτεις τα δόγματα και τις αξίες που σου επιβάλλανε χωρίς να είναι δικά σου.

Μαθαίνεις ότι υπάρχει δύναμη στην δημιουργία και στην συνεισφορά και σταματάς να περνάς την ζωή σου ψάχνοντας ποιό θα είναι το επόμενο πράγμα που θα αγοράσεις.

Μαθαίνεις ότι αξίες όπως η ειλικρίνεια και η ακεραιότητα δεν είναι ξεπερασμένα ιδανικά μιας άλλης εποχής αλλά το κονίαμα που κρατά τα θεμέλια πάνω στα οποία θα χτίσεις την ζωή σου.

Μαθαίνεις ότι δεν τα ξέρεις όλα, δεν είναι δουλειά σου να σώσεις τον κόσμο και δεν μπορείς να διδάξεις σε ένα γουρούνι πώς να τραγουδήσει.

Μαθαίνεις ότι ο μόνος σταυρός που θα κουβαλήσεις είναι αυτός που θα διαλέξεις και ότι οι μάρτυρες καίγονται στην πυρά.

Μετά μαθαίνεις για την αγάπη. Μαθαίνεις να βλέπεις τις σχέσεις σου όπως πραγματικά είναι και όχι όπως θα ήθελες να είναι. Μαθαίνεις ότι μοναχικός δεν σημαίνει μόνος.

Σταματάς να θέλεις να ελέγχεις τους ανθρώπους γύρω σου, τις καταστάσεις και τα αποτελέσματα. Μαθαίνεις να καταλαβαίνεις την διαφορά ανάμεσα στις τύψεις και στην ευθύνη, την σημαντικότητα του να θέτεις όρια και να λες ΟΧΙ.

Επίσης, σταματάς να προσπαθείς συνέχεια να αγνοήσεις τα συναισθήματά σου και τις ανάγκες σου.

Μαθαίνεις ότι το σώμα σου είναι ο ναός σου. Αρχίζεις να ενδιαφέρεσαι για το σώμα σου και να το σέβεσαι. Τρως ισορροπημένα, πίνεις περισσότερο νερό και γυμνάζεσαι.

Μαθαίνεις ότι η κούραση τροφοδοτεί τον φόβο και την ανασφάλεια γι’αυτό βρίσκεις περισσότερο χρόνο για να ξεκουράζεσαι. Και όπως το φαγητό τροφοδοτεί το σώμα, το γέλιο τροφοδοτεί την ψυχή. Γι’ αυτό βρίσκεις περισσότερο χρόνο να γελάς και να παίζεις.

Μαθαίνεις ότι τις περισσότερες φορές στην ζωή παίρνεις αυτό που σου αξίζει κι ότι η ζωή είναι μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Μαθαίνεις ότι οτιδήποτε άξιο να επιτευχθεί είναι και άξιο δημιουργίας και ότι το να εύχεσαι κάτι να γίνει είναι διαφορετικό από το να το κάνεις.

Μαθαίνεις ότι για να επιτύχεις αυτό που θες χρειάζεσαι κατεύθυνση, πειθαρχία και επιμονή. Μαθαίνεις ότι κανένας δεν μπορεί να τα καταφέρει μόνος του και ότι δεν είναι κακό να ρισκάρεις να ζητήσεις βοήθεια.

Μαθαίνεις ότι το μόνο πράγμα που πρέπει να φοβάσαι είναι ο φόβος. Μαθαίνεις να μπαίνεις και να περνάς μέσα από τους φόβους σου γιατί ξέρεις ότι ό,τι κι αν συμβεί μπορείς να αντεπεξέλθεις κι ότι αν ενδώσεις στους φόβους σου είναι σαν να παραδίνεις το δικαίωμα να ζήσεις την ζωή σου όπως εσύ θέλεις.

Μαθαίνεις να αγωνίζεσαι για την ζωή σου και να μην ζεις κάτω από ένα σύννεφο επικείμενης καταστροφής.

Μαθαίνεις ότι η ζωή δεν είναι πάντα δίκαιη, δεν παίρνεις πάντα αυτό που νομίζεις ότι αξίζεις, κακά πράγματα συμβαίνουν σε καλούς ανθρώπους… και μαθαίνεις να μην το παίρνεις προσωπικά.

Μαθαίνεις ότι κανένας δεν σε τιμωρεί και δεν είναι όλα κάποιου άλλου λάθους. Είναι απλά η ζωή που συμβαίνει. Μαθαίνεις να παραδέχεσαι τα λάθη σου και να χτίζεις γέφυρες αντί για τοίχους.

Μαθαίνεις ότι τα αρνητικά συναισθήματα όπως ο θυμός, ο φθόνος και η δυσαρέσκεια πρέπει να κατανοηθούν και να ανακατευθυνθούν αλλιώς θα πνίξουν την ζωή σου και θα δηλητηριάσουν ό,τι σε περιβάλλει.

Μαθαίνεις να είσαι ευγνώμων και να απολαμβάνεις τα απλά πράγματα που συνήθως παίρνουμε ως δεδομένα, πράγματα που εκατομμύρια άνθρωποι στην Γη δεν έχουν όπως ένα γεμάτο με τρόφιμα ψυγείο, καθαρό, τρεχούμενο νερό, ένα μαλακό, ζεστό κρεβάτι και ένα χαλαρωτικό καυτό μπάνιο.

Μετά αρχίζεις να αναλαμβάνεις την ευθύνη του εαυτού σου και υπόσχεσαι στον εαυτό σου να μην τον προδώσεις ποτέ και πότε να μην συμβιβαστείς με τίποτα λιγότερο από αυτό που η καρδιά σου επιθυμεί.

Χαμογελάς, εμπιστεύεσαι και μένεις ανοιχτός σε όλες τις υπέροχες πιθανότητες.

Και τελικά, με πολύ κουράγιο που βγαίνει από την καρδιά σου, παίρνεις μια βαθιά ανάσα και αρχίζεις να σχεδιάζεις την ζωή που θες να ζήσεις.

Ασφάλεια θα νιώσεις μόνο όταν συνειδητοποιήσεις ότι δεν υπάρχει καμία ασφάλεια.

Φόβος είναι οποιαδήποτε ανθρώπινη δράση η οποία δεν πηγάζει μέσα από επίγνωση και αγάπη. Είναι οποιοδήποτε συναίσθημα, δράση, σκέψη το οποίο λαμβάνει χώρα μέσα από την άγνοια για το τι πραγματικά είσαι. Είναι οτιδήποτε συμβαίνει μέσα σου ή έξω από εσένα επειδή ταυτίζεσαι με τις σκέψεις και τα συναισθήματα σου. Είναι όταν έχεις να επιλέξεις ανάμεσα στο άγνωστο και το γνωστό/δεδομένο/ασφαλές και επιλέγεις το δεύτερο, επειδή το άγνωστο δεν μπορείς να ξέρεις τι θα σου φέρει ούτε να έχεις τον έλεγχο αυτών που θα συμβούν.

Όμως εκεί είναι η ομορφιά, στο να μην ξέρεις τι θα συμβεί, να μην έχεις κανένα απολύτως έλεγχο, γιατί όντως δεν είσαι σε θέση να ξέρεις τι θα συμβεί την αμέσως επόμενη στιγμή. Όταν αποδέχεσαι ότι δεν ξέρεις ανοίγεις μία νέα πόρτα που σου επιτρέπει να αντιληφθείς και να αναγνωρίσεις ότι ναι, όλα αυτά που γνωρίζεις μέχρι τώρα ναι είναι χρήσιμα, άλλα έχεις ακόμα άπειρες δυνατότητες και ευκαιρίες για να βιώσεις νέες εμπειρίες και να αποκτήσεις σιγά σιγά μια πιο διευρυμένη εικόνα για το ποιός/α πραγματικά είσαι.

Μένοντας στο ασφαλές-γνώριμο περιορίζεις την αντίληψη και τη συνείδηση σου – είναι σαν να έχεις φτιάξει ένα μεγάλο πέτρινο κουτί και ζεις μέσα σ’ αυτό. Ενώ ξέρεις ότι η ζωή που υπάρχει μέσα σ’ αυτό είναι περιορισμένη, εσύ επιλέγεις το πέτρινο κουτί. Ναι, είναι όμορφο το κουτί! Έξω από αυτό όμως η ομορφιά είναι απεριόριστη, ενώ μέσα σ αυτό η ομορφιά περιορίζεται εντός των τοίχων που εσύ έχεις χτίσει, ώστε να νιώθεις ασφαλής, επιλέγοντας συνειδητά ή ασυνείδητα να χάσεις την υπόλοιπη μαγεία, η οποία μένει ανεξερεύνητη και περιμένει εσένα να συναντηθείτε γιατί αυτή είναι εκεί και υπάρχει ανεξάρτητα από το χώρο και τον χρόνο. Η φύση είναι τα πάντα και συμπεριλαμβανομένου και εμάς χωρίς καμία διάκριση και όσο συμπαγής και να φαίνονται οι τοίχοι άλλο τόσο ευάλωτοι είναι απέναντι στα φαινόμενα της.

Φαντάσου ένα ποτάμι που ρέει, το ποτάμι είσαι εσύ, η ροή έχει να κάνει με τα συναισθήματα, τις σκέψεις πού κάνεις σε σχέση με τα γεγονότα που σου συμβαίνουν. Όταν βάζεις ένα τοίχο στο ποτάμι και σταματάς τη ροή είναι σαν να σταματάς τη ζωή, αντιστέκεσαι σ’ αυτό που σου συμβαίνει, δεν το αποδέχεσαι και θέλεις να σταματήσει εκεί που έβαλες τον τοίχο γιατί φοβάσαι ότι αν βγάλεις τον τοίχο δεν ξέρεις τι θα συμβεί και αν θα μπορείς να έχεις τον έλεγχο. Αλλά ποιος είπε ότι ο άνθρωπος είναι έλεγχος, φόβος και χωρίς τρωτά σημεία. Άνθρωπος είναι να είσαι απόλυτα τρωτός και να ξέρεις πως ότι σου συμβαίνει έχει σκοπό την εξέλιξή σου. Γιατί όταν αντιληφθείς ότι είσαι πλήρως τρωτός τότε ανοίγεσαι και είσαι έτοιμος να πετάξεις μαζί με τον άνεμο έχοντας εμπιστοσύνη σ’ αυτόν ότι θα σε πάει εκεί που έχεις ανάγκη και όχι απαραίτητα εκεί που εσύ θες, γιατί κάποιες φορές αυτό που θέλουμε δεν συνάδει μ αυτό που χρειαζόμαστε ώστε να εξελιχτούμε.

Ίσως να μην μπορείς να ξέρεις τα γεγονότα που θα σου συμβούν, έχεις όμως την ικανότητα να επιλέξεις τη συμπεριφορά σου απέναντι σ αυτά. Θα πηγάζει μέσα από φόβο ή μέσα από επίγνωση και αγάπη. Τι θα επιλέξεις , τα φτερά της ελευθερίας ώστε να πετάς και να βιώνεις κάθε εμπειρία στο μέγιστο ή θα προτιμήσεις τα δεσμά της ασφάλειας; Γιατί αν παρατηρήσεις τη ζωή σου ποτέ δεν ήσουν πραγματικά ασφαλείς και όσο το αρνείσαι είναι σαν να χάνεις την μοναδική ευκαιρία που σου δίνεται στη ζωή.

Ασφάλεια θα νιώσεις μόνο όταν συνειδητοποιήσεις ότι δεν υπάρχει καμία ασφάλεια.

Οι κοινωνικές αξίες αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνική συμβίωση

Χωρίς αμφιβολία, οι κοινωνικές αξίες και οι κανόνες συνιστούν τον βασικό πυλώνα στις διαδικασίες της αγωγής και της κοινωνικοποίησης και, γενικά, στους θεσμούς κάθε κοινωνικού συστήματος.

Είναι γνωστό, τουλάχιστον, στους ειδικούς, ότι η κοινωνική συμβίωση προϋποθέτει έναν ελάχιστο βαθμό συναίνεσης ανάμεσα στα μέλη που απαρτίζουν το κοινωνικό σύστημα. Προϋποθέτει, δηλαδή, επίγνωση πώς πρέπει να συμπεριφέρεται κανείς σε κάθε περίσταση. Το συνεκτικό και ρυθμιστικό αυτόν ρόλο τον παίζουν, σε όλα τα κοινωνικά συστήματα, οι κοινωνικές αξίες, οι οποίες, συνεπικουρούμενες από τους κανόνες, προσδιορίζουν και προσανατολίζουν την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων, συμβάλλοντας έτσι στη συνέχιση και τη διάρκεια των σχέσεών τους. Με άλλα λόγια, οι κοινωνικές αξίες αποτελούν «ύψιστα κοινωνικά αγαθά», τα οποία η κάθε κοινωνική ομάδα, αλλά και το ίδιο το άτομο, ταξινομούν και ιεραρχούν με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με το πολιτισμικό και μορφωτικό τους επίπεδο, καθώς και τις χωροχρονικές και λοιπές περιστάσεις.

Στον πυρήνα των αποκαλούμενων οικουμενικών αξιών ανήκουν η ζωή, η δημοκρατία, η ειρήνη, η ψυχική ηρεμία, η συλλογικότητα, η αλληλεγγύη, η παιδεία κ.ο.κ., οι οποίες χαρακτηρίζουν τις εκπαιδευτικές διαδικασίες και τους σκοπούς του σχολείου, τουλάχιστον σε θεωρητική βάση. Επομένως, ο ρόλος της αγωγής και της κοινωνικοποίησης στο θέμα αυτό αναδεικνύεται καθοριστικός για τη διαμόρφωση της κοινωνικής συμπεριφοράς του μαθητή και, συνολικά, της συγκρότησης της προσωπικότητάς του.

Αναμφίβολα, η ανθρώπινη συμπεριφορά και οι κοινωνικές σχέσεις βρίσκονται στην καρδιά της οικογενειακής ζωής, της σχολικής εκπαίδευσης και της κοινωνικής συμβίωσης. Εκεί αποκτούν οι άνθρωποι την κουλτούρα της συμπεριφοράς τους, μέσα από τις πρακτικές και τις εμπειρίες που βιώνουν καθημερινά, περισσότερο ως προϊόν καθημερινού βιώματος και λιγότερο ρητορικής διδασκαλίας και διακήρυξης.

Το σχολείο διακηρύσσει και διδάσκει τις αξίες της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης στις εκπαιδευτικές του διαδικασίες. Ωστόσο, και σύμφωνα με τις έρευνες, στην πράξη μονοπωλούν το εκπαιδευτικό κέντρο βάρους οι ατομικές διαδικασίες μάθησης, εξέτασης και βαθμολόγησης, ενώ μειονεκτούν οι ομαδικές και συλλογικές διαδικασίες που προάγουν τη συνεργασία και την ομαδικότητα ανάμεσα στους μαθητές. Και αυτό φανερώνεται από το γεγονός ότι ο μαθητής ενεργεί και εξετάζεται ατομικά: ατομικά μαθαίνει, ατομικά γράφει, ατομικά επιλύει τις ασκήσεις, αναπτύσσει τις σκέψεις του και, γενικά, διαχειρίζεται όλες τις μαθησιακές διαδικασίες και, τελικά, ατομικά «λογοδοτεί» σε όλα. Με άλλα λόγια, ο μαθητής διαπαιδαγωγείται και κοινωνικοποιείται να δρα και να λειτουργεί με ατομικιστικό τρόπο. Οι εμπειρίες αυτές εκπαίδευσης και μάθησης συμπληρώνουν αυτές που ο μαθητής βιώνει, επίσης, καθημερινά στο οικογενειακό περιβάλλον, στο οποίο κυριαρχεί, κατά κανόνα, η υπερπροστατευτική αγωγή, με το παιδί να απολαμβάνει, χωρίς οριοθετημένους κανόνες, την ικανοποίηση των περισσότερων επιθυμιών του. Για παράδειγμα, του δίνεται η δυνατότητα να οδηγεί, χωρίς κανένα μέτρο ασφάλειας και εκπαίδευσης, ακόμη και δίτροχη μηχανή σε ηλικία μόλις 12 ετών, μια παραχώρηση με την οποία εξοικειώνεται «εγκαίρως» στην παραβατικότητα, έτσι, με την ενηλικίωσή του, να έχουν εδραιωθεί (sic) πρακτικές και νοοτροπίες παραβατικότητας ως αυτονόητες και φυσιολογικές πράξεις.

Επιπλέον, ζήτημα εμπειριών και νοοτροπιών είναι η συμπεριφορά, σύμφωνα με την οποία ο Έλληνας, συνήθως, έχει άποψη επί παντός του επιστητού, με μία απόλυτη ισχυρογνωμοσύνη. Επίσης, σπάνια κάνει λάθος (sic), γι’ αυτό και δεν χρειάζεται να ζητήσει συγγνώμη, η οποία, εξάλλου, εκλαμβάνεται από τον ίδιο και ως υποτιμητική ενέργεια. Χαρακτηριστικό γνώρισμα ατομικισμού αποτελεί η στάση του ότι το δίκιο είναι σχεδόν πάντα με το μέρος του και ότι οι οποιεσδήποτε ευθύνες πρέπει να αναζητηθούν στους άλλους, και με μία επιρρέπεια να ασκεί αβάσιμη κριτική σε όλους και σε όλα. Αυτή η συμπεριφορά αποτελεί, δυστυχώς, στέρεο γνώρισμά του, ενεργώντας χωρίς να υπολογίζει τις συνέπειες των πράξεών του. Γι’ αυτό και εκδηλώνεται με παρορμητισμό, επιθετικότητα και έλλειψη ορθολογικής διαχείρισης σε οποιαδήποτε προστριβή, οδηγούμενος με ευκολία σε αμετροέπειες και σε πλήγματα κατά της αξιοπρέπειας του άλλου.

Κλείνοντας, θα υποστηρίζαμε ότι η πολιτεία οφείλει να αναβαθμίσει το σχολείο ως προς τον παιδευτικό του ρόλο, αποδίδοντας την δέουσα παιδαγωγική σημασία στις εκπαιδευτικές του διαδικασίες και να περιορίσει αποφασιστικά τον γνωσιοκεντρικό, εξετασιοκεντρικό και βαθμοθηρικό του ρόλο, ο οποίος προάγεται και ενισχύεται από την εφαρμοζόμενη εκπαιδευτική πολιτική. Επομένως, και οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να αξιοποιούν τις δικές τους δυνατότητες στην κατεύθυνση προαγωγής και ενίσχυσης των διαδικασιών συλλογικότητας και συνεργασίας ανάμεσα στους μαθητές τους. Το παιδί και ο νέος είναι απαραίτητο να διαπαιδαγωγηθούν και κοινωνικοποιηθούν, τόσο στο οικογενειακό όσο και στο σχολικό περιβάλλον, με αξίες, στις οποίες κυρίαρχο ρόλο θα παίζουν πραγματικά η συλλογικότητα, η συνεργασία, ο σεβασμός στον άλλο, στο περιβάλλον και στο διαφορετικό. Αυτό συνεπάγεται, πρωτίστως, ότι και το ίδιο το σχολείο, το οποίο ασκεί πιο συστηματική αγωγή, πρέπει να αναβαθμίσει το ρόλο του στις παιδευτικές διαδικασίες που προάγουν και ενισχύουν την πληρότητα επικοινωνίας και πράξης και, τελικά, τη συγκρότηση της προσωπικότητας του μαθητή. Στην κατεύθυνση αυτή πρέπει να συμβάλλουν, βεβαίως, τα ΜΜΕ και το στενότερο και ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό σύστημα.

Η Φύση, η μητέρα των πάντων, στέλνει ανέμελα τα παιδιά της να εκτεθούν σε χίλιους κινδύνους

Για μας τους ανθρώπους, φυσικά, το πιο μεγάλο ρίσκο το έχει το παιχνίδι της ζωής και του θανάτου, και κάθε σχετική απόφαση τη βλέπουμε με έντονη αγωνία, φόβο και πάθος. Γιατί για μας η ζωή είναι το παν. Από την άλλη μεριά, η φύση, η οποία ποτέ δε λέει ψέματα, αλλά είναι πάντα ντόμπρα και ειλικρινής, μιλάει εντελώς διαφορετικά σε σχέση μ’ αυτό το θέμα, όπως ακριβώς μιλάει o Κρίσνα στην Μπαγκαβάτ Γκίτα. Μας λέει δηλαδή ότι η ζωή ή ο θάνατος του ατόμου δεν έχουν καμία απολύτως βαρύτητα. Και το εκφράζει αυτό θυσιάζοντας τη ζωή κάθε ζώου, ακόμα και του ανθρώπου, στις πιο ασήμαντες συγκυρίες χωρίς να προστρέχει σε βοήθεια. 

Σκεφτείτε το έντομο στο δρόμο που περπατάτε˙ μια μικρή μετακίνηση του ποδιού σας είναι αποφασιστική στο ζήτημα της ζωής ή του θανάτου του. Σκεφτείτε τον γυμνοσάλιαγκα που δεν έχει τρόπους διαφυγής, ούτε άμυνας, ούτε παραλλαγής, ούτε απόκρυψης, που είναι εκτεθειμένος στην επιβουλή όλων των άλλων. Δείτε το ψάρι που παίζει αμέριμνο στο ανοιχτό ακόμα δίχτυ˙ τον βάτραχο, που η νωθρότητά του τον εμποδίζει να διαφύγει και να σωθεί˙ το πουλί που αγνοεί, ότι πάνω απ’ το κεφάλι του περιφέρεται ένα γεράκι˙ το πρόβατο, που το ορέγεται πίσω απ’ τον θάμνο o λύκος. 

Προικισμένα με ελάχιστη προνοητικότητα, όλα αυτά τα πλάσματα περιφέρονται ανέμελα ανάμεσα στους κινδύνους που κάθε στιγμή απειλούν τη ζωή τους. Αφού λοιπόν η φύση εγκαταλείπει ανενδοίαστα οργανισμούς δικούς της, κατασκευασμένους με άπειρη επιδεξιότητα, όχι μόνο στα αιμοβόρα ένστικτα του ισχυρότερου, αλλά ακόμα και στα καπρίτσια της τύχης ή του οποιουδήποτε ανόητου, στη μοχθηρία κάποιου παιδιού, είναι σαν να θέλει να μας πει ότι η εξόντωση αυτών των οργανισμών της είναι αδιάφορη, δεν την βλάπτει καθόλου, δεν έχει καμία απολύτως σημασία γι’ αυτήν, κι ότι σ’ αυτές τις περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι το ίδιο αδιάφορο με το αίτιο. 

Η φύση το δηλώνει αυτό ξεκάθαρα και δε λέει ποτέ ψέματα˙ αρνείται μάλιστα να σχολιάσει τις ενέργειές της και περιορίζεται να τις εκφράζει με τη λακωνικότητα ενός μαντείου. Αν λοιπόν τώρα, η μητέρα των πάντων στέλνει ανέμελα τα παιδιά της χωρίς καμία προστασία, να εκτεθούν σε χίλιους κινδύνους, αυτό δεν μπορεί να συμβαίνει παρά μόνο επειδή γνωρίζει ότι όταν θα πέσουν, θα επιστρέψουν στη μήτρα της, όπου θα είναι και πάλι ασφαλή. Τον άνθρωπο δεν τον αντιμετωπίζει διαφορετικά. Η τακτική της επεκτείνεται και σ’ αυτόν: η ζωή ή o θάνατος του ατόμου την αφήνουν αδιάφορη. Γι’ αυτό και θα ‘πρεπε και για μας, υπό κάποια έννοια, να είναι επίσης αδιάφορα˙ γιατί στην πραγματικότητα είμαστε κι εμείς οι ίδιοι μέρος της φύσης. Αν μπορούσαμε να δούμε τα πράγματα πιο βαθιά, σίγουρα θα συμφωνούσαμε με τη φύση και θα βλέπαμε τη ζωή ή τον θάνατο το ίδιο αδιάφορα μ’ εκείνη.

Ο Αριστοτέλης αποκαλεί την κακή έξη δειλία

Ο Αριστοτέλης αποκαλεί μια άλλη πτυχή της ηθικής αρετής θάρρος. Όπως εγκράτεια είναι η καθ’ έξιν προδιάθεση να αντιστεκόμαστε στη σαγήνη των ηδονών για χάρη πιο σημαντικών αγαθών τα οποία η υπερβολική παράδοσή μας στην ηδονή θα μας εμπόδιζε να τα αποκτούμε, έτσι θάρρος είναι η καθ’ έξιν προδιάθεση να αποδεχόμαστε οποιαδήποτε επώδυνη κατάσταση μπορεί να ενυπάρχει σε ό,τι οφείλουμε να κάνουμε για χάρη μιας καλής ζωής.

Για παράδειγμα, αναγνωρίζουμε πως η απόκτηση γνώσης και η ανάπτυξη ορισμένων δεξιοτήτων αποτελούν διανοητικές αρετές που οφείλουμε να έχουμε. Όμως η απόκτηση γνώσης και δεξιοτήτων μπορεί να είναι επώδυνη. Η μελέτη είναι συχνά μια σκληρή υπόθεση το να μάθουμε να παίζουμε καλά ένα μουσικό όργανο, να γράφουμε καλά ή να σκεφτόμαστε καλά περιλαμβάνει μια πρακτική που είναι συχνά ενοχλητική.

Η έξη της αποφυγής κάθε δύσκολου ή ενοχλητικού πράγματος επειδή είναι επώδυνο μπορεί ασφαλώς να εμποδίσει την απόκτηση της γνώσης δεξιοτήτων που είναι όντως καλές για εσάς. Ο Αριστοτέλης αποκαλεί αυτή την κακή έξη δειλία.

Το πρόσωπο που καθ’ έξιν αποφεύγει επώδυνες και κοπιαστικές καταστάσεις οι οποίες θα τον οδηγούσαν στην απόκτηση πραγματικών αγαθών είναι εξίσου δειλό με τον στρατιώτη που εγκαταλείπει τη μάχη επειδή φοβάται μήπως πληγωθεί. Ο στρατιώτης που διακινδυνεύει τη ζωή του ή ξεπερνά τον φόβο του τραυματισμού για χάρη της νίκης για καλό σκοπό διαθέτει θάρρος. Όπως θάρρος διαθέτει και όποιος καθ’ έξιν καταβάλλει κόπο, υποβάλλεται σε δυσκολίες και υφίσταται επώδυνες καταστάσεις προ κειμένου να αποκτήσει πράγματα που είναι όντως καλά για αυτόν.

Η Αρχαία Ελληνική Τέχνη και η Ακτινοβολία της

1.3. Τα αρχαιολογικά δεδομένα από το Άργος: Η κυριαρχία των πολεμιστών και των ιππέων

Μια πόλη που γνώρισε γρήγορη και μεγάλη ανάπτυξη σχεδόν ταυτόχρονα με την Αθήνα είναι το Άργος. Στην περιοχή της Αργολίδας την καταστροφή των μεγάλων μυκηναϊκών ακροπόλεων των Μυκηνών και της Τίρυνθας με τα ανάκτορά τους την ακολούθησε η εγκατάσταση των Δωριέων (οι Αργείοι των ιστορικών χρόνων μιλούσαν δωρική διάλεκτο) και σε αυτούς πρέπει να αποδώσουμε τη δημιουργία της πόλης του Άργους των ιστορικών χρόνων. Αρχίζοντας από το τέλος του 11ου αιώνα π.Χ. το Άργος γίνεται βαθμιαία ο σημαντικότερος οικισμός της αργολικής πεδιάδας. Μέσα στον 8ο αιώνα οι μικρότεροι οικισμοί συνενώνονται και δημιουργούν μια οργανωμένη πόλη. Την ίδια εποχή, λίγα χιλιόμετρα βορειότερα από την πόλη, στην περιοχή της Πρόσυμνας, ιδρύεται ένα μεγάλο ιερό της Ήρας, κοινό για όλους τους κατοίκους της αργολικής πεδιάδας, το Ηραίο.

Τα αρχαιολογικά στοιχεία που διαθέτουμε από τη γεωμετρική περίοδο, ιδιαίτερα από τον 10ο και τον 9ο αιώνα π.Χ., προέρχονται, όπως και στην περίπτωση της Αθήνας, κυρίως από κτερίσματα σε τάφους. Επικρατεί η καύση των νεκρών σε αντίθεση με τον ενταφιασμό, που κυριαρχούσε στη μυκηναϊκή εποχή. Τα περισσότερα κτερίσματα είναι βέβαια πήλινα αγγεία και ειδώλια. Η συνήθεια, όμως, να θάβονται οι άνδρες που ανήκαν στην ανώτερη τάξη μαζί με τον οπλισμό τους είναι και εδώ διαδεδομένη, ακόμη περισσότερο από ό,τι στην Αθήνα. Ένα εντυπωσιακό εύρημα από τάφο πολεμιστή είναι ο χάλκινος θώρακας και το κράνος, που είχαν τοποθετηθεί δίπλα στον νεκρό μαζί με δύο σιδερένιους πελέκεις. Μπορούμε, επομένως, να δεχτούμε ότι στο Άργος κυριαρχούσε μια αριστοκρατία πολεμιστών, που συμμετείχε πιθανότατα σε πολεμικές επιδρομές όπως αυτές που αναφέρονται στην Ιλιάδα. Οι πλουσιότερες γυναίκες, όπως και στην Αθήνα, είναι θαμμένες με τα κοσμήματά τους.

Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι η συχνότητα με την οποία απαντούν οι απεικονίσεις αλόγων στα ταφικά αγγεία που προέρχονται από τους τάφους της περιοχής. Στον Όμηρο το Άργος αποκαλείται ἱππόβοτον και το επίθετο αυτό φαίνεται ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ενώ το βόρειο τμήμα της αργολικής πεδιάδας είναι άνυδρο (αυτό είναι το πολυδίψιον Ἄργος του Ομήρου), το νότιο είναι πλούσιο σε νερά και έχει λιβάδια κατάλληλα για την εκτροφή αλόγων. Δεν είναι πιθανότατα τυχαίο ότι πολλά από τα μικρά χάλκινα άλογα που ήταν αφιερωμένα στο ιερό της Ολυμπίας προέρχονται από αργίτικα εργαστήρια.

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι: Ι. ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΛΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

6.9. Υπάρχει σωκρατική φιλοσοφία;

Οι σωκρατικοί διάλογοι του Πλάτωνα ξεκινούν συνήθως με τη διατύπωση ενός ερωτήματος της μορφής «τι είναι Χ», όπου το Χ είναι μια γενική έννοια ηθικής προέλευσης - τι είναι ανδρεία, τι είναι ευσέβεια, τι είναι δικαιοσύνη, τι είναι αρετή. Είναι ενδιαφέρον ότι το ερώτημα αυτό δεν γίνεται κατά κανόνα κατανοητό από τους συνομιλητές του Σωκράτη. Όλοι είναι πρόθυμοι να συζητήσουν αν ένας συγκεκριμένος άνθρωπος, μια πράξη, ένα πολίτευμα είναι δίκαια ή άδικα, αισθάνονται όμως αμηχανία όταν τίθεται το γενικό ερώτημα «τι είναι δικαιοσύνη». Στην πορεία των διαλόγων παρακολουθούμε τις διαδοχικές προσπάθειες των συνομιλητών να δώσουν έναν ικανοποιητικό ορισμό της ζητούμενης ηθικής έννοιας, προσπάθειες που τελικά όλες πέφτουν στο κενό. Ο ρόλος του Σωκράτη σε αυτή την αναζήτηση είναι διευθυντικός και ελεγκτικός. Θέτει το αρχικό ερώτημα και κατευθύνει εντέχνως τη συζήτηση εκεί που επιθυμεί· ο ίδιος δηλώνει ότι δεν γνωρίζει τη σωστή απάντηση, αναλαμβάνει όμως με ιδιαίτερη επιδεξιότητα τον έλεγχο των προτεινόμενων ορισμών.

Από τους πλατωνικούς διάλογους μαθαίνουμε περισσότερα για τη μεθοδολογία της σωκρατικής έρευνας παρά για τις φιλοσοφικές θέσεις του Σωκράτη. Καταρχήν, βλέπουμε ότι όλα τα προβλήματα που απασχολούν τον Σωκράτη ανήκουν στη σφαίρα της ηθικής και της πολιτικής. Ο Πλάτων υπαινίσσεται ότι ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος που έθεσε τα ερωτήματα της μορφής «τι είναι Χ», ήταν δηλαδή ο πρώτος που αντιλήφθηκε την αξία του ορισμού των εννοιών. Σε αυτό συμφωνεί και ο Αριστοτέλης, αφού ισχυρίζεται ότι «ο Σωκράτης στράφηκε στα ηθικά ζητήματα αδιαφορώντας για την όλη φύση, και αναζήτησε εκεί το καθολικό αναδεικνύοντας πρώτος τη σημασία των ορισμών» (Μετά τα φυσικά987b1). Η απαίτηση του Σωκράτη να οριστούν οι ηθικές έννοιες συνάδει με την πεποίθησή του ότι η αρετή είναι γνώση. Ενάρετος μπορεί να γίνει κανείς, μόνο όταν γνωρίζει τι ακριβώς είναι αρετή. Το παράδοξο βέβαια στην περίπτωση του Σωκράτη είναι ότι ο ίδιος διακήρυσσε σε κάθε περίσταση ότι δεν γνωρίζει απολύτως τίποτε, χωρίς η άγνοιά του να τον κάνει ανήθικο άνθρωπο.

Το στοιχείο όμως που εντυπωσιάζει περισσότερο στους σωκρατικούς διάλογους είναι ο τρόπος που διεξάγεται η συζήτηση. Η συζήτηση είναι πάντοτε ζωηρή, αλλά ποτέ άναρχη. Από τους παρευρισκόμενους συμμετέχουν κάθε στιγμή μόνο δύο στη συζήτηση, ένας εκ των οποίων είναι ο Σωκράτης. Ο ένας συνομιλητής υποστηρίζει μια θέση με τα καλύτερα δυνατά επιχειρήματα, και ο άλλος προσπαθεί να αποδείξει ότι η θέση αυτή δεν μπορεί να σταθεί. Ο Σωκράτης αποφεύγει συστηματικά τους μακροσκελείς μονολόγους και συνιστά στους συνομιλητές του να θέτουν διαζευκτικά ερωτήματα και να απαντούν όσο πιο σύντομα μπορούν - αν είναι δυνατό με ένα «ναι» ή ένα «όχι». Η εντύπωση που αποκομίζουμε είναι ότι ο Σωκράτης έχει ανακαλύψει μια μέθοδο διερεύνησης των ηθικών και πολιτικών προβλημάτων, και θεωρεί ότι η μέθοδος αυτή είναι η μόνη που προσιδιάζει στη φιλοσοφία. Η μέθοδος αυτή είναι «διαλεκτική», αφού στηρίζεται στην ανταλλαγή σύντομων λόγων, ορισμών και επιχειρημάτων, δηλαδή στο διαλέγεσθαι. Τοποθετείται στον αντίποδα της τεχνικής των ποιητών, η οποία στηρίζεται στα λεκτικά σχήματα και στην υποβλητικότητα των ποιητικών εικόνων. Διαφέρει όμως και από την πρακτική που ακολουθούν οι ρήτορες και οι πολιτικοί, όπου το ζητούμενο είναι η μεγιστοποίηση της πειθούς των λόγων, η οποία επιτυγχάνεται με τις μακροσκελείς αγορεύσεις και τις δημηγορίες.

Η διαλεκτική μέθοδος θα γίνει σήμα κατατεθέν όλων των μεταγενέστερων σωκρατικών σχολών - και της φιλοσοφίας του Πλάτωνα. Θα πρέπει ωστόσο να ξεκίνησε από τον ίδιο τον Σωκράτη, αφού ήδη οι κωμικοί ποιητές σατιρίζουν τον ιδιότυπο τρόπο με τον οποίο συζητούν ο Σωκράτης και οι μαθητές του. Θα ήταν όμως λάθος να θεωρήσουμε ότι η σωκρατική διαλεκτική είναι απλώς ένας τρόπος συζήτησης. Στόχος της δεν είναι τόσο η ανακάλυψη κάποιας οριστικής αλήθειας όσο η συμμετοχή σε μια αναζήτηση που οδηγεί στην ηθική βελτίωση των ατόμων. Ενσαρκώνει μια στάση ζωής, αφιερωμένη στην κοινή διερεύνηση ζωτικών προβλημάτων, στην καλλιέργεια της ψυχής και στον διαρκή αυτοέλεγχο.

Το μεγαλύτερο αγαθό για τον άνθρωπο είναι αυτό: να μπορεί κανείς να μιλάει κάθε μέρα για την αρετή και για όλα τα άλλα τα πράγματα που με ακούτε κι εσείς να συζητώ, θέτοντας σε δοκιμασία και τον εαυτό μου και τους άλλους - γιατί μια ανεξέλεγκτη ζωή είναι μια ζωή που δεν αξίζει να τη ζει κανένας άνθρωπος (ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ).
Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 38a 1-6

Ο Σωκράτης μιλά συνεχώς για την ηθική, αποφεύγει όμως να προβάλει δικές του ηθικές θέσεις. Περιορίζεται στην ανατροπή των δογματικών αποφάνσεων των άλλων, δίνοντας την εντύπωση ενός ανθρώπου ο οποίος με τα χρόνια έχει αναπτύξει ένα αλάθητο κριτήριο εντοπισμού των εσφαλμένων αντιλήψεων. Η σοφία του, την οποία έχει επιβεβαιώσει και το μαντείο των Δελφών, έγκειται στο γεγονός ότι μόνο αυτός ανάμεσα στους ανθρώπους της εποχής του έχει επίγνωση της άγνοιάς του. Υπάρχει ωστόσο μια περίσταση όπου προτιμά να εγκαταλείψει τη συνηθισμένη του μετριοπάθεια. Στην απολογία του στο δικαστήριο δηλώνει με πάθος στους δικαστές του: «Ένα πράγμα γνωρίζω: το να αδικεί κανείς και να μην υπακούει στον ανώτερό του, είτε θεός είναι αυτός είτε άνθρωπος, είναι κακό και επονείδιστο» (Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 29b6-7). Και όταν οι φίλοι του τον παροτρύνουν να δραπετεύσει από τη φυλακή για να γλιτώσει την άδικη τιμωρία, εκείνος αντιστέκεται σθεναρά με το επιχείρημα ότι, αν δραπετεύσει, θα διαπράξει μεγαλύτερη αδικία απέναντι στην πόλη του και τους νόμους της. Η θέση του είναι ξεκάθαρη: «Δεν πρέπει ποτέ να ανταποδίδουμε μια αδικία, ούτε να βλάπτουμε κανέναν άνθρωπο, οτιδήποτε κι αν έχουμε υποστεί από αυτόν» (Πλάτων, Κρίτων 49c10 κ.ε.).

Για τους αρχαίους Έλληνες η στάση του Σωκράτη είναι ακατανόητη. Το αρχαϊκό αίσθημα του δικαίου στηριζόταν στην αρχή της ανταπόδοσης. Η αδικία έπρεπε οπωσδήποτε να ανταποδοθεί, για να επιτευχθεί η δικαιοσύνη. Αυτό δίδασκε η ελληνική μυθολογία και τα ομηρικά έπη· αυτό ίσχυε στην καθημερινή πρακτική. Γι᾽ αυτό και ήταν ριζικά διαφορετική η στάση των Ελλήνων απέναντι στους φίλους και απέναντι στους εχθρούς. Ο ενάρετος άνθρωπος έπρεπε να είναι επιεικής προς τους φίλους και άτεγκτος προς τους εχθρούς. Ο Αναξίμανδρος μάλιστα, όπως είδαμε, θα αναγάγει την αρχή της ανταπόδοσης σε κοσμικό νόμο - τα πρωταρχικά στοιχεία ισορροπούν ανταποδίδοντας την αδικία που διέπραξαν το ένα στο άλλο με τη στιγμιαία υπεροχή τους.

Απορρίπτοντας την αρχή της ανταπόδοσης, ο Σωκράτης ανοίγει τον δρόμο προς μια νέα ηθική. Θεμέλιο αυτής της νέας ηθικής είναι η ψυχική ακεραιότητα του ατόμου. Η άδικη πράξη βλάπτει ανεπανόρθωτα την ψυχή του δρώντος. Αν λοιπόν θέλει κανείς να είναι δίκαιος και ενάρετος, θα αποφύγει την αδικία, όσο μεγάλο κι αν είναι το κακό που ο ίδιος έχει υποστεί και όσα κι αν είναι τα υλικά οφέλη που θα αποκομίσει με τη διάπραξη της αδικίας.

Ο μύθος του Σωκράτη θεμελιώθηκε κυρίως στο είδος του θανάτου του. Η καταδίκη του, όταν πλέον καταλάγιασαν τα πολιτικά πάθη που στην ουσία την προκάλεσαν, φάνηκε στους μεταγενέστερους άδικη και σκανδαλώδης. Μεγαλύτερη ωστόσο εντύπωση θα πρέπει να προκάλεσε η απόφαση του Σωκράτη να πιει το κώνειο, αποδεχόμενος στωικά την άδικη απόφαση του λαϊκού δικαστηρίου. Αν ο Σωκράτης είχε για μια ολόκληρη ζωή προκαλέσει τους συγχρόνους του με την «άτοπη» συμπεριφορά του, το τέλος του αποτέλεσε τη μεγαλύτερη πρόκληση. Ένας άνθρωπος που επιλέγει να πεθάνει για να μην ανταποδώσει μια αδικία, τη στιγμή που η κρατούσα ηθική τού επιτρέπει (ή και του επιβάλλει) να το αποφύγει, αποδεικνύει με τον πιο δραματικό τρόπο ότι είχε κάτι πολύ σημαντικό να διδάξει. Η καλλιέργεια και η ακεραιότητα της ψυχής δίνουν τη δυνατότητα στον πραγματικό φιλόσοφο να ξεπεράσει ακόμη και τον φόβο του θανάτου.