ΟΜΗΡΟΣ: Ἰλιάς (15.442-15.513)

Ὣς φάθ᾽, ὁ δὲ ξυνέηκε, θέων δέ οἱ ἄγχι παρέστη,

τόξον ἔχων ἐν χειρὶ παλίντονον ἠδὲ φαρέτρην
ἰοδόκον· μάλα δ᾽ ὦκα βέλεα Τρώεσσιν ἐφίει.
445 καί ῥ᾽ ἔβαλε Κλεῖτον, Πεισήνορος ἀγλαὸν υἱόν,
Πουλυδάμαντος ἑταῖρον, ἀγαυοῦ Πανθοΐδαο,
ἡνία χερσὶν ἔχοντα· ὁ μὲν πεπόνητο καθ᾽ ἵππους·
τῇ γὰρ ἔχ᾽ ᾗ ῥα πολὺ πλεῖσται κλονέοντο φάλαγγες,
Ἕκτορι καὶ Τρώεσσι χαριζόμενος· τάχα δ᾽ αὐτῷ
450 ἦλθε κακόν, τό οἱ οὔ τις ἐρύκακεν ἱεμένων περ.
αὐχένι γάρ οἱ ὄπισθε πολύστονος ἔμπεσεν ἰός·
ἤριπε δ᾽ ἐξ ὀχέων, ὑπερώησαν δέ οἱ ἵπποι
κείν᾽ ὄχεα κροτέοντες. ἄναξ δ᾽ ἐνόησε τάχιστα
Πουλυδάμας, καὶ πρῶτος ἐναντίος ἤλυθεν ἵππων.
455 τοὺς μὲν ὅ γ᾽ Ἀστυνόῳ Προτιάονος υἱέϊ δῶκε,
πολλὰ δ᾽ ἐπότρυνε σχεδὸν ἴσχειν εἰσορόωντα
ἵππους· αὐτὸς δ᾽ αὖτις ἰὼν προμάχοισιν ἐμίχθη.
Τεῦκρος δ᾽ ἄλλον ὀϊστὸν ἐφ᾽ Ἕκτορι χαλκοκορυστῇ
αἴνυτο, καί κεν ἔπαυσε μάχης ἐπὶ νηυσὶν Ἀχαιῶν,
460 εἴ μιν ἀριστεύοντα βαλὼν ἐξείλετο θυμόν.
ἀλλ᾽ οὐ λῆθε Διὸς πυκινὸν νόον, ὅς ῥ᾽ ἐφύλασσεν
Ἕκτορ᾽, ἀτὰρ Τεῦκρον Τελαμώνιον εὖχος ἀπηύρα,
ὅς οἱ ἐϋστρεφέα νευρὴν ἐν ἀμύμονι τόξῳ
ῥῆξ᾽ ἐπὶ τῷ ἐρύοντι· παρεπλάγχθη δέ οἱ ἄλλῃ
465 ἰὸς χαλκοβαρής, τόξον δέ οἱ ἔκπεσε χειρός.
Τεῦκρος δ᾽ ἐρρίγησε, κασίγνητον δὲ προσηύδα·
«ὢ πόποι, ἦ δὴ πάγχυ μάχης ἐπὶ μήδεα κείρει
δαίμων ἡμετέρης, ὅ τέ μοι βιὸν ἔκβαλε χειρός,
νευρὴν δ᾽ ἐξέρρηξε νεόστροφον, ἣν ἐνέδησα
470 πρώϊον, ὄφρ᾽ ἀνέχοιτο θαμὰ θρῴσκοντας ὀϊστούς.»
Τὸν δ᾽ ἠμείβετ᾽ ἔπειτα μέγας Τελαμώνιος Αἴας·
«ὦ πέπον, ἀλλὰ βιὸν μὲν ἔα καὶ ταρφέας ἰοὺς
κεῖσθαι, ἐπεὶ συνέχευε θεὸς Δαναοῖσι μεγήρας·
αὐτὰρ χερσὶν ἑλὼν δολιχὸν δόρυ καὶ σάκος ὤμῳ
475 μάρναό τε Τρώεσσι καὶ ἄλλους ὄρνυθι λαούς.
μὴ μὰν ἀσπουδί γε δαμασσάμενοί περ ἕλοιεν
νῆας ἐϋσσέλμους, ἀλλὰ μνησώμεθα χάρμης.»
Ὣς φάθ᾽, ὁ δ᾽αὖ τόξον μὲν ἐνὶ κλισίῃσιν ἔθηκεν,
αὐτὰρ ὅ γ᾽ ἀμφ᾽ ὤμοισι σάκος θέτο τετραθέλυμνον,
480 κρατὶ δ᾽ ἐπ᾽ ἰφθίμῳ κυνέην εὔτυκτον ἔθηκεν
ἵππουριν, δεινὸν δὲ λόφος καθύπερθεν ἔνευεν·
εἵλετο δ᾽ ἄλκιμον ἔγχος, ἀκαχμένον ὀξέϊ χαλκῷ,
βῆ δ᾽ ἰέναι, μάλα δ᾽ ὦκα θέων Αἴαντι παρέστη.
Ἕκτωρ δ᾽ ὡς εἶδεν Τεύκρου βλαφθέντα βέλεμνα,
485 Τρωσί τε καὶ Λυκίοισιν ἐκέκλετο μακρὸν ἀΰσας·
«Τρῶες καὶ Λύκιοι καὶ Δάρδανοι ἀγχιμαχηταί,
ἀνέρες ἔστε, φίλοι, μνήσασθε δὲ θούριδος ἀλκῆς
νῆας ἀνὰ γλαφυράς· δὴ γὰρ ἴδον ὀφθαλμοῖσιν
ἀνδρὸς ἀριστῆος Διόθεν βλαφθέντα βέλεμνα.
490 ῥεῖα δ᾽ ἀρίγνωτος Διὸς ἀνδράσι γίγνεται ἀλκή,
ἠμὲν ὁτέοισιν κῦδος ὑπέρτερον ἐγγυαλίξῃ,
ἠδ᾽ ὅτινας μινύθῃ τε καὶ οὐκ ἐθέλῃσιν ἀμύνειν,
ὡς νῦν Ἀργείων μινύθει μένος, ἄμμι δ᾽ ἀρήγει.
ἀλλὰ μάχεσθ᾽ ἐπὶ νηυσὶν ἀολλέες· ὃς δέ κεν ὑμέων
495 βλήμενος ἠὲ τυπεὶς θάνατον καὶ πότμον ἐπίσπῃ,
τεθνάτω· οὔ οἱ ἀεικὲς ἀμυνομένῳ περὶ πάτρης
τεθνάμεν· ἀλλ᾽ ἄλοχός τε σόη καὶ παῖδες ὀπίσσω,
καὶ οἶκος καὶ κλῆρος ἀκήρατος, εἴ κεν Ἀχαιοὶ
οἴχωνται σὺν νηυσὶ φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν.»
500 Ὣς εἰπὼν ὤτρυνε μένος καὶ θυμὸν ἑκάστου.
Αἴας δ᾽ αὖθ᾽ ἑτέρωθεν ἐκέκλετο οἷς ἑτάροισιν·
«αἰδώς, Ἀργεῖοι· νῦν ἄρκιον ἢ ἀπολέσθαι
ἠὲ σαωθῆναι καὶ ἀπώσασθαι κακὰ νηῶν.
ἦ ἔλπεσθ᾽, ἢν νῆας ἕλῃ κορυθαίολος Ἕκτωρ,
505 ἐμβαδὸν ἵξεσθαι ἣν πατρίδα γαῖαν ἕκαστος;
ἦ οὐκ ὀτρύνοντος ἀκούετε λαὸν ἅπαντα
Ἕκτορος, ὃς δὴ νῆας ἐνιπρῆσαι μενεαίνει;
οὐ μὰν ἔς γε χορὸν κέλετ᾽ ἐλθέμεν, ἀλλὰ μάχεσθαι.
ἡμῖν δ᾽ οὔ τις τοῦδε νόος καὶ μῆτις ἀμείνων,
510 ἢ αὐτοσχεδίῃ μεῖξαι χεῖράς τε μένος τε.
βέλτερον, ἢ ἀπολέσθαι ἕνα χρόνον ἠὲ βιῶναι,
ἢ δηθὰ στρεύγεσθαι ἐν αἰνῇ δηϊοτῆτι
ὧδ᾽ αὔτως παρὰ νηυσὶν ὑπ᾽ ἀνδράσι χειροτέροισιν.»

***

Και ο Τεύκρος έδραμεν ευθύς σιμά του και το τόξο
είχε τ᾽ οπισθοτέντωτο μαζί με την φαρέτραν,
και ως έριχνε γοργά πυκνά τα βέλη, αυτού τον Κλείτον
445 κτύπησε του Πεισήνορος λαμπρόν υιόν, και φίλον
του ενδόξου Πολυδάμαντος, ενώ τα χαλινάρια
εκράτει, ότι την άμαξαν εκείνος κυβερνούσε
κι έσπρωχνεν όπου οι φάλαγγες πυκνότερες κτυπιόνταν,
των Τρώων και του Έκτορος προς χάριν· αλλ᾽ εκείνος
450 έπαθε και δεν πρόφθασε κανένας να τον σώσει.
Στο ζνίχι τον επέρασε το δακρυοφόρο βέλος,
από τ᾽ αμάξι εβρόντησε και αλαφιασμέν᾽ οι ίπποι
άδειο τ᾽ αμάξι ετράνταζαν· και ο ήρως Πολυδάμας
το νόησε κι εστήθη εμπρός· κι εκεί του Αστυνόου
455 υιού του Προτιάονος τους έδωκε στα χέρια
και σφόδρα τον παράγγειλε να τους κρατεί σιμά του·
κι εκείνος πάλι εγύρισε στην τάξιν των προμάχων.
Και ο Τεύκρος για τον Έκτορα ετοίμαζε άλλο βέλος,
και τον αγώνα θα ᾽παυε στων Αχαιών τα πλοία,
460 εάν τον έριχνε νεκρόν εκεί που ανδραγαθούσε.
Αλλά το είδε ο πάνσοφος Κρονίδης που εφρουρούσε
τον Έκτορα, και καύχημα του Τεύκρου επήρε μέγα·
που την καλόστριφτην χορδήν στο παινεμένο τόξο,
ως την τραβούσε, του ᾽σπασε, και πλαγινά το βέλος
465 το χάλκινο επετάχθηκε και του ᾽πεσε το τόξο.
Ρίγος τον Τεύκρον έπιασε και είπε του αδελφού του:
«Α! τέλεια κάθε σόφισμα της μάχης μού θερίζει
θεός, οπού μου πέταξε το βέλος απ᾽ το χέρι
και μου ᾽σπασε νεόστριφτην χορδήν που ᾽χα προσδέσει
470 τώρα πρωί να είναι αρκετή στ᾽ ακούραστά μου βέλη».
Και ο μέγας του απάντησεν ο Τελαμώνιος Αίας:
«Φίλε, το τόξον άφησε και τα πυκνά σου βέλη
αφού θεός τους Δαναούς φθονεί και τα συντρίβει·
πάρε κοντάρι μακριό, ζώσου τρανήν ασπίδα,
475 τους Τρώας κτύπα, κίνησε τους άλλους εις την μάχην·
και εάν θα νικήσουν μην ειπούν, που επάτησαν τα πλοία
ακόπως αλλ᾽ ακράτητα στην μάχην ας χυθούμε».
Είπε, και ο Τεύκρος στην σκηνήν εκρέμασε το τόξο
κι ευθύς στους ώμους έζωσε τετράδιπλην ασπίδα·
480 εις την γενναίαν κεφαλήν καλόν έθεσε κράνος
με αλόγου χαίτην, και φρικτός σειόνταν ωσάν ο λόφος·
στο χέρι επήρε δυνατό κοντάρι χαλκοφόρο
και γρήγορα του Αίαντος εστήθηκε στο πλάγι.
Και άμα του Τεύκρου νόησε πως έπαθε το τόξο,
485 ο Έκτωρ έσυρε φωνήν των Τρώων και Λυκίων:
«Τρώες, Λύκιοι, Δάρδανοι και σεις, κονταρομάχοι,
άνδρες δειχθείτε μ᾽ όλην σας την δύναμιν, ω φίλοι,
εδώ στα πλοία· κι είδα εγώ τα βέλη πολεμάρχου
ανδρειωμένου απ᾽ του Διός το θέλημα χαμένα.
490 Φανούσιμο είναι του Διός το χέρι στους ανθρώπους,
είτε σ᾽ αυτούς που υπέροχα θελήσει να λαμπρύνει,
είτε σ᾽ αυτούς που δεν βοηθεί και πλήχτ᾽ η δύναμίς του,
σαν τώρα που ανεβάζει εμάς και σκύφτει τους Αργείους.
Κι εμπρός στα πλοία σύσσωμοι· και όποιον διορίσ᾽ η μοίρα
495 είτε από βέλος του εχθρού να πέσ᾽ είτε από ακόντι,
καλοπεθαίνει αν έπεσε να σώσει την πατρίδα.
Του μένει οπίσω η σύντροφος και τα παιδιά του σώα,
τα γονικά του ανέγγιχτα και η πατρική του κλήρα
αν τα πρυμνήσουν οι Αχαιοί να γύρουν στην πατρίδα».
500 Είπε, και εις όλους άναψε το θάρρος της ανδρείας.
Και απ᾽ τ᾽ άλλο μέρος φώναζεν ο Αίας τους συντρόφους:
«Αίσχος, Αργείοι ! τώρα εδώ μας μέλλ᾽ ή να χαθούμε
ή να σωθούμε, αν το κακό μακρύνομε απ᾽ τα πλοία
και αν τα πατήσει τώρ᾽ αυτός ο λοφοσείστης Έκτωρ,
505 μήπως θαρρείτε της στεριάς να πάτε στην πατρίδα;
Ή δεν ακούτε τον λαόν πως όλον εμψυχώνει
ο Έκτωρ, που λυσσά φωτιά να βάλει στα καράβια;
Να πολεμούν τους προσκαλεί και όχι χορόν να στήσουν.
Και άλλη για μας καλύτερη βουλή δεν είναι η σκέψις,
510 ή να ριχθούμε στον εχθρόν στήθος προς στήθος όλοι.
Ναι, θάνατον μονόφορα να ιδούμε ή σωτηρίαν
παρά σ᾽ αγών᾽ ατέλειωτον εδώ να μας στραγγίζουν
στες πρύμνες τόσο ελεεινά, κατώτεροί μας άνδρες».

Η Ρώμη και ο κόσμος της: 6. Αίνιγμα: Τι θα συμβεί αν γράψουμε ΡΩΜΗ ανάποδα;

6.1. Τα καλά παιδιά και τα παλιόπαιδα

Πανεπιστήμια και πανεπιστημιακές σχολές, όπως τις εννοούμε σήμερα, δεν είχε η Ρώμη. Αν υποθέσουμε όμως ότι είχε, τότε οι σχολές που θα είχαν τη μεγαλύτερη ζήτηση θα ήταν η «Νομική», η «Σχολή Πολιτικών Επιστημών» και η «Σχολή Ευελπίδων». Οι φιλόδοξοι μπαμπάδες της Ρώμης φαντάζονταν τους γιους τους πολιτικούς και αξιωματικούς - για τις κόρες τους δεν είχαν ιδιαίτερες φιλοδοξίες, πέρα από το να τις εξασφαλίσουν έναν «καλό» γάμο, κατά προτίμηση με πολιτικούς και στρατιωτικούς. Οι δυο αυτές σταδιοδρομίες ταίριαζαν άλλωστε με τα πατροπαράδοτα ρωμαϊκά ήθη που, όπως ξέρουμε, τόνιζαν ιδιαίτερα τη ζωή της δράσης, στρατιωτικής ή πολιτικής, και ζητούσαν από τον γνήσιο Ρωμαίο σοβαρότητα χαρακτήρα, αυταπάρνηση, αφοσίωση στην οικογένεια και την πατρίδα, συμμετοχή στα κοινά και αποχή από τις πολυτέλειες που έβλαπταν το σώμα και την ψυχή. Για τους πιο παραδοσιακούς Ρωμαίους οι πολυτέλειες αυτές συμπεριλάμβαναν και την ενασχόληση με τα «γράμματα και τις τέχνες». Παρόλο που η γνωριμία των Ρωμαίων με τον Ελληνικό πολιτισμό άλλαξε σε μεγάλο βαθμό αυτές τις αντιλήψεις, οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις δεν ξέχασαν ποτέ ότι η Ρώμη έγινε μεγάλη και τρανή όχι χάρη στους ποιητές και τους καλλιτέχνες της αλλά επειδή ευτύχησε να έχει διορατικούς πολιτικούς, πεισματάρηδες στρατηγούς και αποφασισμένους στρατιώτες. Και στο σημείο αυτό τόνιζαν τη μεγάλη διαφορά τους από τους Έλληνες.

Μόνο που, καθώς η Ρώμη γινόταν όλο και πιο πλούσια εξαιτίας των στρατιωτικών της κατακτήσεων και καθώς η ελληνική πνευματική ζωή ασκούσε όλο και μεγαλύτερη επίδραση, οι πιο μορφωμένες και εύπορες τάξεις συνειδητοποιούσαν όλο και περισσότερο την αξία του «ευ ζην»· ενώ, καθώς συνήθως συμβαίνει, η νεολαία υιοθετούσε πιο ακραίες και επαναστατικές μορφές αντίδρασης στην «παράδοση». Σε μερικές περιπτώσεις, μάλιστα, αυτή η αντίδραση είχε τον χαρακτήρα επιδεικτικής απόρριψης του παλαιού ρωμαϊκού τρόπου ζωής και σκέψης.

Κάπου στα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ. τα πράγματα είχαν ωριμάσει αρκετά ώστε να συγκροτηθεί μια πνευματική-καλλιτεχνική πρωτοπορία από έναν κύκλο νέων ανθρώπων που αντιμετώπιζαν με δυσπιστία και ειρωνεία την επίσημη κοινωνική ιδεολογία. Έγραφαν ποίηση ακολουθώντας ελληνικά πρότυπα, και κυρίως τα νέα λογοτεχνικά ρεύματα που ξεκινούσαν από την πνευματική πρωτεύουσα του Ελληνιστικού κόσμου, την Αλεξάνδρεια· αρνούνταν να γράψουν ποιήματα με εθνικό και ηθοπλαστικό χαρακτήρα και διαμόρφωσαν νέα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς με κυρίαρχα συνθήματα την εκλέπτυνση, την κομψή κοινωνικότητα (ας πούμε, το «σαβουάρ βιβρ») και την υψηλού επιπέδου ψυχαγωγία.

Τους νεαρούς αυτούς επαναστάτες άλλοι τους χαρακτήριζαν «μοντερνιστές» και άλλοι τους έβλεπαν απλώς ως «πράκτορες» των Ελληνικών ηθών. Μοντερνιστές ή πράκτορες, οι νεαροί αυτοί έδειχναν ορισμένες φορές προκλητική αδιαφορία για την πολιτική και στρατιωτική καριέρα, έφτιαχναν σατιρικούς στίχους για ορισμένους από τους γνωστούς πολιτικούς και στρατηγούς και «έγραφαν στα παλιά τους τα παπούτσια» τις επικρίσεις των μεγαλυτέρων τους. Δεν έγραφαν συνθήματα στους τοίχους, έγραφαν όμως ποιήματα - περίπου σαν κι αυτό:

Μια ζωή την έχουμε, έλα να γλεντήσουμε
κι όσα λεν οι γέροντες ας τα αψηφήσουμε!
Δώσε μου χίλια φιλιά, όμορφη μου κοπελιά,
και ο μήνας έχει εννιά, και ο μήνας έχει εννιά!

Κάτι τέτοια έγραφε, κάπου στα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ., ένας από τους πιο διάσημους μοντερνιστές, ο Κάτουλλος, και οι αυστηροί παππούδες κουνούσαν το κεφάλι με νόημα. Γιατί, ενώ οι Ρωμαίοι στρατηγοί έλυναν τους αιματηρούς λογαριασμούς τους στα πεδία των μαχών και δολοφονούσαν τη ρωμαϊκή δημοκρατία, ο Κάτουλλος και η παρέα του δεν ήθελαν παρά μονάχα ποίηση, τέχνη και έρωτα.

Όσοι πίστεψαν ότι αυτό ήταν μόδα και θα περνούσε έκαναν λάθος. Η πρώτη γενιά των «επαναστατών» θεμελίωσε γερά μια παράδοση ειρηνικής αντίστασης στο ρωμαϊκό «κατεστημένο». Και όταν ο Αύγουστος, μερικά χρόνια αργότερα, αποφάσισε να ξαναβάλει τους Ρωμαίους στο «μαντρί» της παραδοσιακής ηθικής, μια δεύτερη γενιά μοντερνιστών, ακόμη πιο αποφασισμένη, συνέχισε την αντίσταση.

Άμεση Εμπειρία – Γνώση - Αλήθεια

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ Είναι η Βάση κάθε Εμπειρίας, κάθε Γνώσης και κάθε Αλήθειας. Η Προσεκτική Παρατήρηση Αυτού που Είναι (που Συμβαίνει), η Βιωματική Επαφή με την Πραγματικότητα μπορεί να Αποκαλύψει το Βέβαιο, το Επαληθεύσιμο, την Αλήθεια. Η ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΕΙΝΑΙ Η ΜΟΝΗ ΑΛΗΘΕΙΑ. Η Βέβαιη Επαληθεύσιμη Γνώση είναι η Πραγματική Αλήθεια.

Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΟΥ είναι μια ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ, μια ΖΩΝΤΑΝΗ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Αλήθεια δεν είναι μια σειρά από νοητικές διαβεβαιώσεις – συχνά μη επαληθεύσιμες. Η Αλήθεια δεν προσεγγίζεται μέσα από ιδεολογήματα, ιδεολογίες, θεωρίες. Η Αλήθεια Βρίσκεται πέρα από την δομημένη φιλοσοφία και τις οργανωμένες θρησκείες. Συχνά στα πανεπιστήμια και στα σχολεία περνά σαν «Αλήθεια», όχι η Αλήθεια αλλά «αυτό που θέλουν κάποιοι να περάσει σαν Αλήθεια». Κι ακόμα «Ό,τι λέγεται» δεν είναι παρά μια «βεβαίωση» κι όχι οπωσδήποτε η Αλήθεια – τουλάχιστον μέχρι να επαληθευθεί. Το Δίδαγμα: Ερευνήστε μόνοι σας, μην εμπιστεύεστε κανέναν (συμπεριλαμβανομένου του «γράφοντος»).

Η ΑΛΗΘΕΙΑ Είναι Άμεση Εμπειρία. Είναι Ζωντανή κι Εκδηλώνεται Τώρα, στο Αιώνιο Παρόν που Ρέει, πέρα από τον σχετικό χρόνο της σκέψης και πέρα από τις δραστηριότητες του χρόνου. Ο ΘΕΟΣ Είναι Αληθινός Μόνο Όταν Βιώνεται σαν ΑΜΕΣΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΟΥ, πέρα από την σκέψη, τις αισθήσεις, ή τον κόσμο – στην Απόλυτη Σιγή. Η «Ιδέα του Θεού» - μέσα στην δομούμενη σκέψη δεν είναι παρά μια κατασκευή της σκέψης, ένα είδωλο, μια σκιά. Οι «θεωρίες» δεν περιγράφουν την Πραγματικότητα αλλά μόνο μια φαντασία.

Η Σχέση της ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΗΣ ΦΥΣΗΣ με την συγκεκριμένη δική μας συνείδηση αποδεικνύεται μόνον όταν εμείς οι ίδιοι μπορούμε να ΒΙΩΣΟΥΜΕ το ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΟ ξεπερνώντας τις όποιες παραμορφωτικές διαδικασίες της σκέψης ή των αισθήσεων. Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑ είναι η Προσεκτική Παρατήρηση και Βεβαιότητα της ΙΔΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ μας, Όπως Είναι (κι όχι όπως συχνά «παρουσιάζεται»). Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ, η ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ είναι η ΑΙΩΝΙΑ ΑΛΗΘΕΙΑ που ποτέ δεν Δύει.

Η Αποκάλυψη της ΑΛΗΘΙΝΗΣ ΦΥΣΗΣ μας Φανερώνει ΜΙΑ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΕΛΕΥΘΕΡΗ, ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΗ, που Επεκτείνεται Χωρίς Όρια, που τα Αγκαλιάζει Όλα, που τα Βλέπει Όλα σαν Ενότητα, που δεν «διαχωρίζεται» από τίποτα. Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Αναδεικνύει τις Σχέσεις «Ουσίας» που υπάρχουν μεταξύ Όλων, τις Αλληλεπιδράσεις. Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ που Θεμελιώνεται στην ΜΙΑ ΦΥΣΗ Οικοδομείται στην ΑΓΑΠΗ κι Ολοκληρώνεται στην Ένωση των Πάντων σαν ΕΝΑ.

ΤΟ ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΟ (η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΗ ΑΝΟΙΧΤΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΟΥ ΤΑ ΑΓΚΑΛΙΑΖΕΙ ΟΛΑ) Είναι Πάντα Πέρα από κάθε τι περιορισμένο (που δημιουργείται από τη σκέψη και οικοδομείται γύρω από την αντίληψη ενός εγώ και βιώνεται σαν διαχωρισμός από τον υπόλοιπο κόσμο. Το περιορισμένο (η αντίληψη του εγώ που είναι μια απομονωτική δραστηριότητα και μια διαχωριστική λειτουργία, αφού μας «διαχωρίζει» από τον κόσμο) δεν μπορεί ποτέ – όσο κι αν «διευρυνθεί» να γίνει ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΟ. Πρέπει να σταματήσει να υπάρχει το περιορισμένο (η περιοριστική λειτουργία) για να υπάρξει το ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΟ.

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ (η ΑΠΟΛΥΤΡΩΣΗ) της ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ από την περιορισμένη συνειδητότητα (σκέψη, εγώ, περιορισμένο, διχασμένο), η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΟΥ είναι μια ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ, μια ΖΩΝΤΑΝΗ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ.

Μια Τέτοια ΕΜΠΕΙΡΙΑ είναι Αυθόρμητη, Πηγαία, πέρα από τις διαδικασίες και τον χρόνο. «ΑΝΑΔΥΕΤΑΙ» όταν ακριβώς πάψει η περιοριστική λειτουργία της σκέψης. Δεν είναι δυνατόν μια Τέτοια Κατάσταση να δημιουργηθεί από την διαδικασία της σκέψης, ή κάποια δραστηριότητα μέσα στον χρόνο… ούτε μπορεί να υπάρξει μέσα στο χρόνο.

Μια Τέτοια Κατάσταση είναι ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΡΟΝΟ. Είναι η ΠΛΗΡΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ όπου Εκδηλώνονται όλα, κι η σκέψη (που δεν μας «παραπλανά» πλέον) κι οι αισθήσεις κι ο κόσμος, όλα.

Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΟΥ ΑΠΕΡΙΟΡΙΣΤΟΥ Είναι Πάντα Ζωντανή – μας Συμβαίνει – και μας Οδηγεί στην ΑΛΗΘΙΝΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑΣ, πέρα από όλα.

Η οργανωσιακή δικαιοσύνη και οι στρατηγικές της στους χώρους εργασίας

Τις τελευταίες δεκαετίες, μεγάλος αριθμός ερευνητών, επιχείρησε να ερμηνεύσει τον καθοριστικό ρόλο της δικαιοσύνης στους χώρους εργασίας. Σκοπός τους ήταν να ερευνήσουν κατά πόσο σχετίζεται η δικαιοσύνη με την εργασιακή ικανοποίηση και απόδοση των εργαζομένων και κατ’ επέκταση να μελετήσουν τις τεχνικές που μπορούν να εφαρμόσουν οι οργανισμοί για να εξασφαλίσουν τη συνθήκη αυτή.

Τι είναι η οργανωσιακή δικαιοσύνη;

Η οργανωσιακή δικαιοσύνη αναφέρεται στη μελέτη των αντιλήψεων που έχουν οι άνθρωποι για τη δικαιοσύνη στους οργανισμούς. Τα θέματα που περιλαμβάνει ο όρος της δικαιοσύνης σχετικά με τους εργαζομένους αφορούν κυρίως την ισότητα ευκαιριών για προαγωγή, την αντίληψη περί δίκαιης αμοιβής και τη διαδικασία επιλογής προσωπικού.

Παράλληλα, η δικαιοσύνη έχει κεντρικό ενδιαφέρον και για τους οργανισμούς, καθώς η τυχόν αίσθηση αδικίας από τους εργαζομένους είναι δυνατόν να επηρεάσει τις εργασιακές στάσεις και συμπεριφορές με συνέπεια τη μείωση της απόδοσης και της αποτελεσματικότητας τους.

Η δικαιοσύνη στους οργανισμούς και στις επιχειρήσεις έχει απασχολήσει απο παλιά τους επιστήμονες. Το 1965 ο Adams διατύπωσε για πρώτη φορά τη θεωρία της ισότητας ή αλλιώς της δικαιοσύνης. Σύμφωνα με αυτή, το άτομο αντιλαμβάνεται τον κόσμο με τη μορφή συγκρίσιμων εισερχόμενων και εξερχόμενων πληροφοριών και ερεθισμάτων.

Δηλαδή, το άτομο υπολογίζει τι προσφέρει στην εργασία του καθώς και τι παίρνει πίσω ως ανταμοιβή, και προβαίνει σε συγκρίσεις με τους συναδέλφους του.

Εισερχόμενα λογίζονται ως αυτά που επενδύει το άτομο στην εργασία του όπως είναι ο χρόνος, η εμπειρία, οι γνώσεις κ.λπ, ενώ εξερχόμενα είναι οι αμοιβές, οι προαγωγές, οι εργασιακές συνθήκες κ.λπ.

Όταν υπάρχει ανισότητα μεταξύ των δύο αυτών συνθηκών ο εργαζόμενος νιώθει αδικημένος, με αποτέλεσμα να μειωθεί η απόδοση και να αυξηθεί η συναισθηματική του ένταση. Η θεωρία αυτή έχει συντελέσει στην ανάπτυξη του αισθήματος του δικαίου μέσα στο πλαίσιο των οργανισμών.

Μορφές οργανωσιακής δικαιοσύνης

Η οργανωσιακή δικαιοσύνη είναι μια πολυδιάστατη έννοια η οποία λαμβάνει τέσσερις μορφές, και η καθεμία επηρεάζει με διαφορετικό τρόπο τους οργανισμούς.

Αυτές είναι γνωστές ως:

Α. Διανεμητική δικαιοσύνη: Στην εργασία, οι άνθρωποι επιθυμούν να λαμβάνουν ένα δίκαιο μερίδιο για την εργασία που προσφέρουν καθώς και να αναγνωρίζονται οι προσπάθειές τους. Έτσι, όταν οι αμοιβές και οι προαγωγές αποδίδονται με δίκαιο τρόπο, αντιλαμβάνονται τον οργανισμό ως δίκαιο. Σε διαφορετική περίπτωση, βιώνουν υψηλά επίπεδα στρες και δυσαρέσκεια για το εργασιακό πλαίσιο.

Β. Διαδικαστική δικαιοσύνη: Οι άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται μόνο για δίκαιες απολαβές αλλά και για τον τρόπο που γίνεται η κατανομή. Επιθυμούν οι διαδικασίες που χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό των απολαβών να είναι αμερόληπτες. Σε περίπτωση που αυτό δε συμβαίνει, τους οδηγεί σε αίσθημα δυσαρέσκειας και στην απόρριψη του οργανωσιακού συστήματος ως μη δικαίου.

Γ. Διαπροσωπική δικαιοσύνη: Αυτή η μορφή αναφέρεται στις αντιλήψεις που έχουν οι εργαζόμενοι για το θεμιτό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται από τα πρόσωπα εξουσίας. Ειδικά επιθυμούν να αντιμετωπίζονται με σεβασμό και αξιοπρέπεια.

Δ. Πληροφοριακή δικαιοσύνη: Αυτή η μορφή αναφέρεται στις αντιλήψεις που έχουν οι άνθρωποι για τις θεμιτές πληροφορίες που χρησιμοποιούνται ως βάση για τη λήψη μιας απόφασης. Όταν υπάρχει δικαιοσύνη στην ενημέρωση και τους αφιερώνεται χρόνος από έναν ανώτερο υπάλληλο, οι εργαζόμενοι νιώθουν ότι αποτελούν ένα σημαντικό μέλος του οργανισμού.

Στρατηγικές για την προαγωγή της οργανωσιακής δικαιοσύνης

Οι άνθρωποι όταν νιώθουν αδικημένοι στην εργασία τους είναι πιθανόν να αλλάξουν συμπεριφορά προς το χειρότερο. Να δουλεύουν λιγότερο, να κλέβουν από τους εργοδότες τους, να μη δείχνουν ζήλο καθώς ακόμα και να εγκαταλείψουν την εργασία τους.

Γι’ αυτούς τους λόγους οι εργοδότες για να αποφύγουν τις παραπάνω καταστάσεις είναι συνετό να επιδιώξουν την οργανωσιακή δικαιοσύνη. Έτσι, οι εργαζόμενοι θα είναι ικανοποιημένοι και θα διακρίνονται για την αυξημένη απόδοσή τους, για την παρακίνηση και την οργανωσιακή δέσμευση τους στην εταιρία.

Κάποιες προτάσεις για τους διευθυντές των οργανισμών για να επιτευχθεί αυτή η συνθήκη είναι οι παρακάτω:

1. Παροχή αμοιβών ισάξια με τη συνεισφορά του εργαζομένου: Οι εργαζόμενοι που νιώθουν ότι εξαπατούνται σχετικά με την αμοιβή τους, δεν παρακινούνται να έχουν υψηλές επιδόσεις, πράγμα που οι επιχειρήσεις δεν επιθυμούν. Συνεπώς είναι πιο συνετό να λαμβάνει ο υπάλληλος το νόμιμο μισθό.

2. Να αφήνετε τους εργαζόμενους να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους: Σύμφωνα με το φαινόμενο της θεμιτής διαδικασίας, οι άνθρωποι αποδέχονται καλύτερα τις συνθήκες στις οποίες διαδραμάτισαν κάποιο ρόλο. Μια μέθοδος για να πραγματοποιηθεί αυτό είναι η διεξαγωγή τακτικών συναντήσεων με τους εργαζομένους ώστε να ακουστούν όσα έχουν να πουν και με αυτό τον τρόπο να νιώσουν αποδεκτοί.

3. Ακολουθήστε φανερά θεμιτές διαδικασίες: Είναι ζωτικής σημασίας οι διευθυντές να είναι συνεπείς, αμερόληπτοι και ακριβείς στην αντιμετώπιση των εργαζομένων. Είναι όμως επίσης σημαντικό να καταστήσουν σαφές την ίδια προθυμία για να τους διορθώσουν ή να τους συμβουλέψουν σε περίπτωση που έχουν άδικο.

4. Να εξηγείτε τις προτάσεις σας με λεπτομέρεια και με τρόπο που να επιδεικνύει σεβασμό: Η δικαιοσύνη απαιτεί να παρέχονται πληροφορίες σχετικά με το πως ελήφθησαν οι αποφάσεις και να αναλύονται με έναν τρόπο που να φανερώνει σεβασμό προς αυτούς. Κάποιες φορές οι διευθυντές δεν μπορούν να εξαλείψουν την οργανωσιακή αδικία, αλλά αυτό που μπορούν να κάνουν είναι να μειώσουν ένα μέρος του πόνου, παρέχοντας εξηγήσεις ως προς τους λόγους για τους οποίους είναι απαραίτητες αυτές οι ατυχείς συνθήκες.

5. Εκπαιδεύστε τους εργαζόμενους να είναι δίκαιοι: Αν και αυτή η πρακτική είναι αρκετά καινούρια, τα αποτελέσματα της υπόσχονται πολλά και μπορεί να πραγματοποιηθεί με διάφορους τρόπους. Μπορεί να λάβει τη μορφή σεμιναρίων μικρής ή μακράς διάρκειας, προσομοιωτών, επιχειρηματικών παιγίων κ.λπ.

Καταλήγοντας, η δικαιοσύνη είναι απαραίτητη στους χώρους εργασίας καθώς συντελεί στην ικανοποίηση των εργαζομένων, και λειτουργεί ως μια κινητήριος δύναμη για υψηλότερη απόδοση και δέσμευση στη λειτουργία του οργανισμού. Συνεπώς, οι διευθυντές είναι συνετό να στρέφουν τις κινήσεις τους προς την οργανωσιακή δικαιοσύνη.

Αθάνατη Ελλάδα

Πεντακόσια χρόνια π.κ.ε, σε μια μικρή πόλη, στις ακραίες παρυφές τού τότε πολιτισμένου και κατασταλαγμένου κόσμου, μια καινούρια, παράξενη δύναμη άρχισε να έρχεται στο φως.

Κάτι είχε ξυπνήσει μέσα στο νου των ανθρώπων πού ζούσαν εκεί κι αυτό το κάτι θα ’μενε πια γραμμένο στην μορφή του κόσμου ολόκληρου, κι ούτε οι αιώνες ούτε οι αλλαγές πού φέρνει η ιστορία θα είχαν τη δύναμη να σβήσουν τα βαθιά του σημάδια.

Αν είμαστε σήμερα διαφορετικοί, κι αν νιώθουμε διαφορετικά, το χρωστάμε σ’ ότι δημιουργούσε επί ένα δυο αιώνες εκείνη η μικρή πολιτεία, —- πάνε δυο χιλιάδες τετρακόσια χρόνια τώρα.

Ήτανε κρίσιμη η στιγμή.

Πολιτισμοί παλιοί, ισχυροί, είχανε εκλείψει και χαθεί, κι η σκιά τς άγνοιας πλανιότανε πάνω απ’ τη γη. ο κόσμος πορευότανε ξανά προς μια εποχή άγρια, και σκοτεινή, και βάρβαρη…

Κι όμως στο κέντρο αυτής τής σκοτεινιάς, μια μικρή Ιστία πνευματική φούντωνε σιγά σιγά και σπίθιζε: στην πόλη των ’Αθηνών ένας καινούριος πολιτισμός γεννιότανε, πού η Ανθρωπότητα ως τότε δεν είχε ξαναδεί.

Πώς έγινε αυτό;

Έχει σημασία για μας να το γνωρίσουμε.

Αυτό πού ανακάλυψαν οι Έλληνες, κι ο τρόπος με τον όποιο το ανακάλυψαν, κι ο τρόπος με τον όποιο έφεραν στο φως έναν καινούριο κόσμο μέσα από τα χαλάσματα ενός παλιού πού μόλις είχε γκρεμιστεί, μπορεί να είναι χρήσιμο και σέ μας πού είδαμε χτες έναν ολόκληρο κόσμο να καταρρέει μέσα σε δυο δεκαετίες.

Πραγματικά.

Στο χάος και στη σύγχυση τού σύγχρονου καιρού μας αξίζει να μελετήσουμε πολύ σοβαρά πώς οι Έλληνες κατόρθωσαν να πετύχουν μια τέτοια διαύγεια στη σκέψη τους και μια τέτοια σταθερή τελείωση της τέχνης πού δημιούργησαν.

Άλλες είναι βέβαια οι συνθήκες πού τότε αντιμετώπιζαν, μα πρέπει πάντα να έχουμε στο νου πώς όσο κι αν αλλάζει το φλούδι τής ζωής η ουσία της μένει ίδια και πώς ένα είναι το βιβλίο πού πρέπει να διαβάζουμε αν θέλουμε σωστά ν’ αποφοιτήσουμε απ’ το σχολείο τής ανθρώπινης εμπειρίας: ο Άνθρωπος.

Τα μεγάλα βιβλία, παλιά και σημερινά, δεν είναι παρά το απόσταγμα τής γνώσης τής ανθρώπινης καρδιάς, και τα μεγάλα έργα δεν είναι παρά η επίτευξη μιας ισορροπίας στη σύγκρουση ανάμεσα στις επιταγές τού εξωτερικού και τού εσωτερικού μας κόσμου.

Κρίμα.

Απ’ όσα έφτιαξαν οι Έλληνες λίγα έχουν φτάσει ως εμάς και δεν έχουμε τρόπο να εξακριβώσουμε αν είναι κιόλας ότι καλύτερο είχαν δημιουργήσει. Στους μεγάλους σπασμούς τής ιστορίας οπού επικρατεί μονάχα ο νόμος τού Δυνατού δεν υπάρχει κι άλλος ένας νόμος να πού διασφαλίζει την επιβίωση τού ωραίου.

Μα όσα λίγα διατήρησαν για χάρη μας οι ιδιοτροπίες των καιρών και οι συντυχιές των περιστάσεων μοιάζει να δίνουν το μέτρο τής υψηλότερης στάθμης στην οποία είναι δυνατόν ποτέ να αναχθεί το κάθε τι πού άγγιξε ο Ελληνικός πολιτισμός.

Την γλυπτική τους, τίποτα δεν την συναγωνίζεται.

Την αρχιτεκτονική τους, κανένας δεν την ξεπέρασε.

Την γραμματεία τους, ποιος θα την φτάσει;

Τί έχει απομείνει απ’ όλον τούτο τον τεράστιο αισθητικό πλούτο;

Γκρεμίστηκαν τα κτίρια, παραμορφώθηκαν τα Αγάλματα, έσβησαν οι ζωγραφιές κι απ’ τα γραφτά λίγα έχουν σωθεί.

Κι όμως. Πάνω σ’ αυτά τα συντρίμμια των όσων προ υπήρξανε, ο κόσμος έμαθε να κτίζει, γιατί επί δύο χιλιάδες χρόνια δεν είχε τίποτα καλύτερο. Τούτα τα λιγοστά κατάλοιπα της πανώριας Ελληνικής οικοδομής στάθηκαν έμπνευση και πρόκληση στον άνθρωπο κι είναι ακόμα ότι πιο πολύτιμο κατέχει ο Δυτικός πολιτισμός.

‘Ότι έφτιαξαν οι Έλληνες το έχει υιοθετήσει πια ολόκληρη η άνθρωπό της, και δεν υπάρχει σήμερα κανένας πού να αρνείται στο Ελληνικό πνεύμα την πλήρη δικαίωσή του.

Εκείνο όμως πού δεν είναι τόσο γνωστό και πού συχνά παραγνωρίζουμε, είναι οι αιτίες πού οδήγησαν σ’ αυτές τις επιτεύξεις. Συνηθίσαμε, στον καιρό μας, να μιλάμε για το Ελληνικό θαύμα και να θεωρούμε την ξαφνική άνθιση τού Ελληνικού πνεύματος σαν κάτι πού δεν έχει ρίζες πουθενά και πού δεν μπορούμε να το αποδώσουμε σε καμιάν αίτια. οι ανθρωπολόγοι μάλιστα προσπαθούνε να μας μεταφέρουνε με το στανιό πίσω σέ κείνα τ’ άγρια δάση οπού έχει την προέλευσή του κάθε τι το ανθρώπινο και να μας πείσουν πώς εκεί γεννήθηκε και κάθε τι το Ελληνικό.

Μ’ άλλο είναι ο σπόρος και άλλο το λουλούδι.

Η τραγωδία, λένε, τι άλλο είναι παρά συνέχεια πρωτόγονων ιεροτελεστιών χαμένων στα βάθη των αιώνων; Μα να είναι τάχα μόνον αυτό; Κανένας ως τώρα δεν πρόσφερε μίαν ιστορική γεφύρωση ανάμεσα σ’ εκείνες τις άγριες τελετές και στο συγκροτημένο οικοδόμημα τής πραγματικής Ελληνικής Τραγωδίας, ενώ υπάρχει αυτή η γέφυρα, και υπάρχει και η ερμηνεία. ’Αποφεύγουμε απλώς την ευθύνη παρουσιάζοντας την Τραγωδία σαν ένα θαύμα απρόσμενο. Η πνευματική και αισθητική δραστηριότης πού μέσα σ’ ελάχιστα χρόνια έκανε την ’Αττική εποχή να μην συγκρίνεται με καμιάν άλλη εποχή στην ιστορία δεν είναι ανεξήγητη…

Σήμερα όλοι συμφωνούμε πώς η Ελλάδα ανήκει στον κόσμο τον Αρχαίο. Κάθε φορά πού ο ιστορικός πάει να τραβήξει μια γραμμή ανάμεσα στον κόσμο τον παλιό και τον κόσμο τον καινούριο, τοποθετεί τούς “Έλληνες στον κόσμο τον παλιό, γιατί εκεί, λέει, ανήκουν.

Κι εκεί βέβαια ανήκουν χρονικά, αλλά, μονάχα από πλευράς αριθμήσεως τον αιώνων. Αν κοιτάξουμε βαθύτερα μέσα στον καθρέφτη του καιρού θα δούμε ευθύς τη διαφορά.

Αυτός ο «αρχαίος κόσμος» αλήθεια,—ως το σημείο, φυσικά, πού μπορούμε να τον αναπλάσουν —έχει παντού τα ίδια χαρακτηριστικά. στην Αίγυπτο, στην Κρήτη, στην Μεσοποταμία, όσο μπορούμε να μαντέψουμε απ’ τα θρύψαλα, ίδιες ήταν οι συνθήκες τής ζωής.

Ένας μονάρχης, δεσποτικός, πού κυβερνούσε το λαό του σύμφωνα με τα κέφια του και τα κρυφά του πάθη. “Ένας λαός κατατρεγμένος, υποταγμένος, εξαθλιωμένος. και μια μεγάλη ιερατική ομάδα προνομιούχων πού χειρίζεται αποκλειστικά κάθε τι με το πνεύμα και τη σκέψη.

Αυτός είναι ο τύπος ενός κράτους πού ακόμα και σήμερα ονομάζουμε Ασιατικό. Διατηρήθηκε μέσα στους αιώνες χωρίς να χάση κανένα από τα χαρακτηριστικά του, και μονάχα στα τελευταία χρόνια παρουσιάζει, τουλάχιστον εξωτερικά, δείγματα προσπάθειας να συμμορφωθεί προς τίς επιταγές τού σύγχρονου πολιτισμού.

Μα κατά βάθος η Ανατολή ποτέ της δεν αλλάζει. Από τ’ αρχαία χρόνια ως σήμερα στάθηκε πάντα φοβισμένη και διατακτική σέ κάθε εξέλιξη και σέ κάθε γόνιμη αλλαγή.

Πως να σύνδεσης λοιπόν τούς Έλληνες με μια τέτοια νοοτροπία;

Οι Έλληνες φτιάξανε κάτι εντελώς νέο και πρωτότυπο.

Ήταν οι πρώτοι Δυτικοί, οι δημιουργοί μιας νοοτροπίας πού σήμερα είναι πια η δική μας.

Αυτή ήταν η βασική Ελληνική συνεισφορά κι’ αυτή είναι και σήμερα η θέση τής Ελλάδας στον σύγχρονο κόσμο μας.

Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο και για την Ρώμη.

Δεν ήταν βέβαια υποταγμένη, η Ρώμη, στο πνεύμα το ανατολικό κι ήταν φορές πού άνθρωποι υπεύθυνοι επαναστατούσαν και θεωρούσαν ανόητους τούς διαλογισμούς των σοφών τής Ανατολής. «Τί έστιν αλήθεια;» ρώτησε με περιφρόνηση ο Πιλάτος.

Αλλά εξίσου απομακρυσμένη ήταν η Ρώμη κι από το πνεύμα. το Ελληνικό. Οι επιστήμες,—τα μαθηματικά, η φιλοσοφία,— η αέναη έρευνα των μυστικών του κόσμου και των τρόπων με τούς όποιους πορεύεται,—σταμάτησαν επι αιώνες όταν η ηγεσία πέρασε από τούς Έλληνες στους Ρωμαίους.

Η δήθεν Ελληνορωμαϊκή «κλασσική παράδοση» στην όποια συχνά αναφερόμαστε και στην, όποια αποδίδουμε τα ίδια χαρακτηριστικά είναι μια ψευδαίσθηση. η Αθήνα και η Ρώμη είχαν ελάχιστα κοινά σημεία μεταξύ τους.

Εκείνο πού διακρίνει τον σύγχρονο κόσμο μας απ’ τον παλιό και πού χωρίζει τη Δύση από την Ανατολή είναι η υπεροχή του νου στις σχέσεις των ανθρώπων, κι αυτό στην Ελλάδα μόνο γεννήθηκε και ανάμεσα στους Έλληνες μόνον διατηρήθηκε, απ’ όλους τούς λαούς τού αρχαίου κόσμου. Σέ μια ανθρωπότητα όπου επικρατούσε ο παραλογισμός, αυτοί ήταν οι πρωτοπόροι τού λόγου, οι πρώτοι αληθινά πνευματικοί άνθρωποι πού φάνηκαν στη γη.

Μας είναι δύσκολο σήμερα να συλλάβουμε τι μεγάλη σημασία είχε αυτή η καινοτομία.

Ο κόσμος μες στον όποιο ζούμε μας φαίνεται κάπως λογικός και καταληπτός, κι έχουμε πια ένα πλήθος συγκεκριμένα στοιχεία για το κάθε τι πού μας τριγυρίζει.

Τώρα πού βρήκαμε τον τρόπο να εντάσσουμε τις τρομακτικές φυσικές δυνάμεις στην εξυπηρέτηση δικών μας σκοπών η κυριότερη προσπάθειά μας είναι να εντείνουμε την επικυριαρχία μας πάνω στον υλικό κόσμο.

Δεν πλανιόμαστε πάνω απ’ την γη με τα φτερά τής φαντασίας, ούτε βυθιζόμαστε μέσα στον εσωτερικό μας κόσμο με τα μάτια τής ψυχής. Παρατηρούμε απλώς τι γίνεται γύρω μας και βγάζουμε τα συμπεράσματά μας με το μέσο τής λογικής.

Η δραστηριότης μας είναι κυρίως νοητική. η κοινωνία μέσα την όποια ζούμε είναι μια κοινωνία βασισμένη στη λογική. τα συναισθήματα και τα δράματα έχουν τη θέση τους μονάχα όταν εναρμονίζονται προς τα έλλογο αυτό κοινωνικό μας πλέγμα.

Μα δεν ήταν τέτοιος ο κόσμος μέσα στον όποιο πρωτοβρέθηκαν οι Αρχαίοι Έλληνες. Ακόμα και σήμερα αυτά πού λέμε για τον κόσμο μας εφαρμόζονται μονάχα σ’ ένα περιορισμένο γεωγραφικό χώρο και δεν περιλαμβάνουν τις απέραντες εκτάσεις και τούς απειράριθμους πληθυσμούς τής ’Ανατολής.

Εκεί ισχύει αυτό πού ίσχυε πάντα, η υπεροχή του ψυχικού στοιχείου. Ότι δεν συμβαίνει μέσα στον άνθρωπο θεωρείται ασήμαντο και ανάξιο τής προσοχής των αληθινά σοφών. Η παρατηρητικό της για τα όσα συμβαίνουν γύρω μας, για τα πραγματικά περιστατικά τού έξω κόσμου, δεν εκτιμάται στην Ανατολή.

Ο κόσμος, λοιπόν, μέσα στον όποιο πρωτοεμφανίστηκε η Ελλάς ήταν ένας κόσμος όπου ο νους είχε την τελευταία θέση. Ότι άξιζε και ότι επικρατούσε ως τότε ήταν το άγνωστο, το απύθμενο, κείνο πού βλέπει μόνο η ψυχή.

Αλλά τον ψυχικό κόσμο δεν τον βλέπει κανένας, ούτε τον ακούει, ούτε τον αγγίζει. τον ζει μονάχα, κι ούτε τον μοιράζεται με τον άλλον. Ίσως οι άγιοι η οι ήρωες να μπορούν να τον αποδώσουνε μ’ ένα λόγο η με ένα τραγούδι, η με μια ζωγραφιά, κι αυτό μονάχα αν είναι οι ίδιοι καλλιτέχνες.

Νους και ψυχή μαζί είναι ότι μας διακρίνουν απ’ τον άλλον κόσμο, τον ζωικό. Αυτά είναι πού δίνουν στον άνθρωπο την δυνατότητα να μάθει την Αλήθεια, μα και να πεθάνει για χάρη της. Δύσκολα χωρίζονται και δύσκολα απομονώνονται, γιατί και τα δυο μαζί είναι εκείνα πού (για να θυμηθούμε τον Πλάτωνα) «δίνουν στο άμορφο μορφή».

Κι όμως διακρίνονται.

Όταν ο Άγιος Παύλος λέει πώς τα όσα βλέπουμε είναι πρόσκαιρα και τα όσα δεν βλέπουμε είναι αιώνια, διαχωρίζει τα σύνορα τού νου πού ασχολείται με τα απτά και τα ορατά από τα όρια τής ψυχής πού ζει μέσα στ’ αόρατα και τα υπερκόσμια.

Όταν η Ελλάδα ανακάλυψε τη δύναμη του νου, η υπόλοιπη ανθρωπότητα ήταν γυρισμένη κι αντίκριζε τα ψυχικά ερέβη. Τότε, για μια στιγμή, η Δύση κι η Ανατολή στην Ελλάδα σμίξανε: η τάση προς τον ρασιοναλισμό πού θα γινότανε με τον καιρό το έμβλημα τής Δύσης και η βαθιά ψυχική κληρονομιά τής ανατολής ενώθηκαν.

Τί μεγάλη σημασία είχε μια τέτοια ένωση, τι καταπληκτική δημιουργική ώθηση είναι η διαύγεια του νου συνταιριαγμένη με την δύναμη την ψυχική, μπορεί κανένας να το νιώσει αν σκεφτεί τι συνέβαινε στην Ανθρωπότητα προτού φανεί η Ελλάδα, μ’ άλλους λόγους, τι συμβαίνει κάθε φορά πού υπάρχει ψυχική δύναμη, μα το μυαλό, παράλληλα, τηρείται σε μίαν απόσταση και μια ακινησία.

Πως να γίνετε Επικούρειοι

Όπως πολλοί άνθρωποι, είμαι δύσπιστος έναντι οποιουδήποτε βιβλίου, διάλεξης ή άρθρου, προσφέρεται να αποκαλύψει τα μυστικά της ευτυχίας. Για μένα, η ευτυχία είναι επεισοδιακή. Είναι εκεί, μια στιγμή συνεύρεσης με έναν φίλο για ποτό, όταν ακούμε ένα νέο και εντυπωσιακό κομμάτι μουσικής στο ραδιόφωνο, όταν μοιραζόμαστε εμπιστοσύνη με έναν συγγενή ή όταν ξυπνάμε από έναν καλό ύπνο μετά από μια περίοδο γρίπης. Η ευτυχία είναι μια αίσθηση χαράς σε κάποια στιγμή που δεν μπορεί να κυνηγηθεί και να πιαστεί και που δεν μπορεί να διαρκέσει πολύ.

Αλλά η ικανοποίηση για το πώς πηγαίνουν τα πράγματα είναι διαφορετική από την ευτυχία. Η ικανοποίηση έχει να κάνει με την ποιότητα και τις ρυθμίσεις στη ζωή που μας κάνουν να θέλουμε να σηκωθούμε από το κρεβάτι το πρωί, να μάθουμε τι συμβαίνει στον κόσμο και να συνεχίσουμε με ό,τι φέρνει η μέρα. Υπάρχουν εμπόδια στην ικανοποίηση και μπορούν, εάν δεν αφαιρεθούν εντελώς, τουλάχιστον να μειωθούν. Μερικοί συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η ικανοποίηση εξαρτάται κυρίως από τα γονίδιά μας, πού ζούμε, από την εποχή του χρόνου, ή από το πώς μας αντιμετωπίζουν οι άλλοι, συμπεριλαμβανομένης της κυβέρνησης μας. Ωστόσο, η ψυχολογία και η μετάδοση προσωπικών εμπειριών που αποκτήθηκαν από γενιά σε γενιά, μπορούν πραγματικά να βοηθήσουν.

Το ίδιο μπορεί και η φιλοσοφία. Οι μεγάλες σχολές φιλοσοφίας στην αρχαιότητα – ο πλατωνισμός, ο στωικισμός, ο αριστοτελισμός και, ο αγαπημένος μου, ο επικουρισμός, έθιξαν το ζήτημα της καλής ζωής, άμεσα. Όλοι οι φιλόσοφοι προσυπέγραψαν ένα ιδανικό τρόπο ζωής «σύμφωνα με τη φύση», με την οποία εννοούσαν τόσο την ανθρώπινη όσο και τη μη ανθρώπινη φύση, ενώ διαφωνούσαν μεταξύ τους για όσα αυτό συνεπάγεται. Τα πρωτότυπα γραπτά τους, τα περισσότερα από τα οποία είναι ευρέως προσβάσιμα, ευανάγνωστα και πρόκληση για σκέψη, παραμένουν πηγές, όχι μόνο για φοιτητές φιλοσοφίας και ειδικούς, αλλά για όλους όσους ενδιαφέρονται για τα θέματα της φύσης, της κοινωνίας και της ευημερίας.

Τι ήταν μια «σχολή» φιλοσοφίας για τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους; Ουσιαστικά, ήταν μια ομάδα που μοιράζονταν κοινές πεποιθήσεις και αξίες. Τα μέλη της συναντιόνταν τακτικά για να ακούσουν διαλέξεις από τον πρωτεργάτη της, να συζητήσουν τα φιλοσοφικά ζητήματα μεταξύ τους αλλά και με περιστασιακούς επισκέπτες, και να επεξεργαστούν πώς να υπερασπιστούν τις απόψεις τους ενάντια στις αντιρρήσεις των σχολών των ανταγωνιστών τους. Οι καταγραφές των διαλέξεων και των συζητήσεων τους μπορεί να κατέληγαν ως γραπτά κείμενα, που επιμελούνταν από τον δάσκαλο ή τους μαθητές του. Η φιλοσοφία δεν ήταν, ωστόσο, μια μορφή δημόσιας εκπαίδευσης. Ο πληθυσμός της Αθήνας τους πρώτους αιώνες π.κ.χ. ήταν σκλάβοι (άντρες και γυναίκες) σε ποσοστό μεταξύ του 40 – 80%. Μερικοί από αυτούς μπορεί να υπηρετούσαν ή να βοηθούσαν σε εκδηλώσεις διασκέδασης εντός των φιλοσοφικών σχολών, αλλά δεν συμμετείχαν.

Ο Πλάτων, ο οποίος συγκέντρωσε τις σκέψεις και τις συζητήσεις του δασκάλου του Σωκράτη στον 5ο αιώνα π.κ.χ., τόνισε την καλλιέργεια των τεσσάρων αρετών: της σοφίας, του θάρρους, της μετριοπάθειας και της δικαιοσύνης. Ο Πλάτων θεώρησε αυτές τις αρετές και άλλες «μορφές» όπως η αλήθεια και η ομορφιά, πιο πραγματικές από οτιδήποτε αποτελείται από την ύλη. Η αρετή, σκέφτηκε, ήταν η διαδρομή και η μόνη διαδρομή προς την ευδαιμονία, που συνήθως μεταφράζεται ως «ευημερία» ή «ευδοκίμηση». Η ανεντιμότητα, η δειλία, η λαιμαργία, η λαχτάρα, η ανεπιθύμητη συμπεριφορά και η κακομεταχείριση άλλων θα μπορούσαν να παράγουν μόνο μια διαταραγμένη και δυστυχισμένη προσωπικότητα.

Το κοινό στο οποίο ήθελαν να απευθυνθούν οι Σωκράτης και Πλάτωνας αποτελείτο συνήθως από φιλόδοξους και κακομαθημένους νεαρούς από υψηλές αθηναϊκές οικογένειες που έπρεπε να αναθεωρήσουν τις στάσεις τους. Ήταν η θεωρία του Πλάτωνα για τη βελτίωση του ανθρώπου μέσω της αρετής εφαρμόσιμη και για τις γυναίκες; Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί ίδρυσαν καθαρά ανδρικές ακαδημίες. Οι γυναίκες της εποχής ήταν σε μεγάλο βαθμό περιορισμένες στο νοικοκυριό, τουλάχιστον όσες θεωρούνταν άξιες σεβασμού. Οι οικιακές τους ασχολίες δεν θα τους είχαν δώσει την ευκαιρία να επιδείξουν θάρρος (ως επί το πλείστον κατανοητό ως θάρρος στη μάχη), ή σοφία (καθώς δεν είχαν εκπαίδευση και εμπειρία του κόσμου έξω από το σπίτι), ή μετριοπάθεια (καθώς δεν είχαν σεξουαλική ελευθερία και τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε πάρτι με μεγάλη κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών) ή στη δικαιοσύνη (καθώς δεν είχαν περιθώρια να κρίνουν ενήλικες άνδρες και να αποδίδουν αμοιβές ή ποινές). Ο μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης, που έγραφε τον 4ο αιώνα π.κ.χ., δήλωνε ρητά ότι η αρετή ήταν διαφορετική για τους άνδρες και τις γυναίκες. Για τις γυναίκες, η υπακοή ήταν η κορυφαία αρετή και ήταν πιθανώς ευνοϊκή για τη βελτίωσή τους.

Ο Αριστοτέλης έγραψε για ένα πολύ ευρύτερο φάσμα θεμάτων από ό,τι είχε γράψει ο Πλάτων, από τη θαλάσσια βιολογία έως την αναπαραγωγή του ανθρώπου, από την πολιτική οργάνωση έως το δράμα και τη ρητορική. Στην ηθική, επεσήμανε ότι ορισμένες υποτιθέμενες αρετές θα μπορούσαν να είναι υπερβολές. Πάρα πολύ θάρρος ήταν ανοησία, πάρα πολύ μετριοπάθεια ήταν φιλαργυρία και ασκητισμός. Η υπερβολική σοφία μπορεί να σας κάνει να φαίνεστε πομπώδης, υποθέτω, και μια φανατική προσήλωση στη δικαιοσύνη θα απόκλειε το έλεος και τη συγχώρεση, τα οποία θεωρούνται ενάρετα. Ωστόσο, η κύρια συμβολή του Αριστοτέλη στην ηθική φιλοσοφία θεωρείται συχνά η άποψη ότι είναι για να είστε ευτυχισμένοι πρέπει να είστε και κάπως τυχεροί. Εάν γεννηθείτε με μια φοβερή, εξελισσόμενη ασθένεια, ή στη μέση ενός πολέμου, ή εάν τυχαίνει να έχετε ισχυρούς εχθρούς που εμποδίζουν τις επιλογές σας, οι πιθανότητές σας για βελτίωση είναι χαμηλότερες. Για την ευδαιμονία, δεν πρέπει μόνο να εξασκείτε την αρετή, χρειάζεστε φίλους, την υγεία σας και ένα αξιοπρεπές εισόδημα.

Οι Επικούρειοι δεν έδειχναν καμιά υπομονή απέναντι στο Στωικό ισχυρισμό ότι οι άνθρωποι μπορεί να είναι αυτάρκεις, χωρίς να χρειάζονται την καλή θέληση των άλλων.

Μια τρίτη μεγάλη σχολή φιλοσοφίας, ο Στωϊκισμός, που εκπροσωπείται από έναν αριθμό δασκάλων και συγγραφέων στην ελληνική και ρωμαϊκή παράδοση, συμπεριλαμβανομένων του Επίκτητου και του Σενέκα, επέστρεψε στην πλατωνική άποψη ότι τα εξωτερικά γεγονότα δεν μπορούν να μειώσουν την ευημερία του αγαθού ανθρώπου. Ο κόσμος, νόμιζαν, κυβερνάται από πρόνοια. Ό,τι συμβαίνει είναι προκαθορισμένο να συμβεί και πρέπει να αποδεχθούμε τις ατομικές μας μοίρες όπως και το παρελθόν και το μέλλον που έχει καθοριστεί για εμάς. Καθώς τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να είχαν συμβεί διαφορετικά, η λύπη και η μετάνοια για τις προηγούμενες αποφάσεις και ενέργειες είναι άσκοπες.

Όχι μόνο η λύπη, αλλά όλα τα συναισθήματα, συμπεριλαμβανομένου του θυμού, του οίκτου και της αγάπης, είναι «ασθένειες» της ψυχής που χρειάζονται θεραπεία, αν και μια γενική καλοσύνη προς την ανθρωπότητα ήταν επιτρεπτή. Μια συναισθηματική αντίδραση, υποστήριξαν, συνεπάγεται πάντα την ψευδαίσθηση ότι κάποιο εξωτερικό γεγονός, μια επιστολή απόρριψης ή μια προδοσία ενός φίλου ή η συνάντηση με κάποιον φανταστικό ή βασανισμένο άνθρωπο, είναι αντικειμενικά κακό ή καλό για εσάς. Ένα συναίσθημα, είπαν, είναι απλώς μια σωματική διαταραχή που προκαλεί ψυχική διαταραχή. Για να αποκατασταθεί η ηρεμία, πρέπει να θυμόμαστε ότι αυτά τα πράγματα συμβαίνουν συνεχώς, ότι ήταν προκαθορισμένο να συμβούν και ότι ο εαυτός μας είναι ένα «εσωτερικό κάστρο» που μπορεί να αντέξει οποιαδήποτε επίθεση.

Ο Στωικισμός έχει πολλούς υποστηρικτές ακόμη και σήμερα, επειδή προσφέρει σαφείς μηχανισμούς αντιμετώπισης για πολλές καθημερινές αντιξοότητες. Οι ψυχοθεραπευτικές τεχνικές που περιλαμβάνουν τη δημιουργία απόστασης ή την εναλλακτική οπτική για μεμονωμένα προβλήματα έχουν πολλές αλληλεπικαλύψεις με τις τεχνικές των Στωικών. Υπάρχουν όμως πολλά προβλήματα με τον Στωικισμό - και την ψυχοθεραπεία. Το σημαντικότερο, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι αυτές οι τεχνικές δεν έχουν αποδειχθεί. Δεν έχω βρει καμία καλά σχεδιασμένη και μεθοδολογικά ορθή εμπειρική μελέτη που να δείχνει ότι τα άτομα με συναισθηματικά προβλήματα που υποβάλλονται σε θεραπεία που χρησιμοποιεί την εναλλακτική οπτική είναι καλύτερα, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, από τα άτομα που απλά περιμένουν μόνο το χρόνο να θεραπεύσει τις πληγές τους.

Ένα δεύτερο πρόβλημα με τις στωικές πρακτικές είναι ότι τα συναισθήματα κάνουν τη ζωή άξια να τη ζήσει κανείς. Το συναισθηματικό μούδιασμα και η απουσία κινήτρων είναι το κύριο χαρακτηριστικό της κατάθλιψης. Τα φάρμακα που μειώνουν αυτήν την ευαισθησία δεν είναι δημοφιλή σε ασθενείς που τους συνταγογραφούνται. Πρόσφατη εμπειρική εργασία υποδηλώνει ότι χρειαζόμαστε τα συναισθήματα για τη λήψη αποφάσεων. Διαφορετικά, απλά φλυαρούμε ατελείωτα, συνθέτοντας λογικά και μη – λογικά σχέδια για κάποια πορεία δράσης. Και τέλος, ο στωικός ισχυρισμός ότι ο οίκτος για τα προβλήματα των άλλων απλώς σε κάνει να νιώθεις άσχημα με τον εαυτό σου, είναι βαθιά απάνθρωπος.

Η τέταρτη μεγάλη φιλοσοφία της αρχαιότητας αναπτύχθηκε τον 3ο αιώνα π.κ.χ. στην Αθήνα από τον Επίκουρο και διαδόθηκε τον 1ο αιώνα π.κ.χ. από τον Ρωμαίο Τίτο Λουκρήτιο Κάρο, συγγραφέα του σπουδαίου έργου «Περί της Φύσεως των Πραγμάτων». Ο Επικουρισμός αμφισβήτησε τόσο τη συνολική οργάνωση όσο και τους αποτελέσματα για τους τρόπους επίτευξης της ευδαιμονίας των άλλων φιλοσοφικών σχολών. Ο Επίκουρος και οι οπαδοί του δημιούργησαν ένα είδος κοινότητας στην οικία του Επικούρου, που περιβαλλόταν από έναν «Κήπο», έξω από τα τείχη της πόλης. Οι Επικούρειοι έπαιρναν τα γεύματά τους μαζί, συζητούσαν για την επιστήμη και την ηθική και κοινωνικοποιούνταν . Οι γυναίκες συμπεριλήφθηκαν στην ομάδα και η διαδικασία βελτίωσή τους δεν θεωρούταν διαφορετική από εκείνη των ανδρών. Ο Επίκουρος ήταν γνωστός για τις εξωσυζυγικές του σχέσεις που συνδύαζαν το σεξ και τη φιλοσοφία.

Ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί έδωσαν χώρο στα συστήματά τους για έναν θεό, ή για ένθεη νοημοσύνη, ως δημιουργούς ή κυρίαρχους του κόσμου. Και με τους διάφορους τρόπους τους, όλοι συμφώνησαν ότι η ύλη από μόνη της ήταν νεκρή, απατηλή και χωρίς κανένα χαρακτηριστικό εκτός από το ότι ήταν ένα κομμάτι μάζας. Οι πνευματικές οντότητες, όπως οι ιδέες του Πλάτωνα, ή οι ψυχές του Αριστοτέλη, ή το πνεύμα που ζωντανεύει στον κόσμο των Στωικών, συμπεριελήφθησαν για να εξηγήσουν τη ζωή, τη σκέψη και τις αλλαγές που παρατηρούνται στη φύση.

Ο Επίκουρος, αντιθέτως, ήταν υλιστής. Όλα όσα υπήρχαν, δήλωνε, ήταν άφθαρτα άτομα – μικροσκοπικά κινητά σωματίδια, αόρατα με γυμνό μάτι, με διάφορα σχήματα και μεγέθη, αλλά χωρίς χρώμα, οσμή, γεύση και ήχο, και διακρίνονταν από τον κενό χώρο. Όταν συνδυάζονταν δημιούργησαν τον φυσικό κόσμο και όλα τα φαινόμενα, συμπεριλαμβανομένης της σκέψης και της αντίληψης. Τα άτομα είχαν σχηματίσει τον κόσμο από μόνα τους – αρχικά ενωμένα τυχαία και εξελίχθηκαν σε μεγαλύτερα σταθερά σύμπλοκα. Αν υπήρχαν θεοί, ήταν επίσης φτιαγμένοι από άτομα. Αλλά δεν υπήρχε ανάγκη να απευθυνθούμε στους θεούς για να εξηγήσουμε τα γεγονότα στη Γη ή στον ουρανό – ή για το ίδιο θέμα, στην ιστορία ή στην προσωπική ζωή κάποιου. Η ψυχή αποτελούνταν επίσης από άτομα, διασκορπιζόταν στον αέρα κατά το θάνατο, κι έτσι δεν υπήρχε αθανασία, ανάσταση, ή μετεμψύχωση.

Η φυσική θεωρία είχε ηθικές συνέπειες για τους Επικούρειους. Η προσευχή ήταν άχρηστη και δεν υπήρχε κόλαση, ανεξάρτητα από το τι δίδασκαν οι ιερείς, για τους κακούς. Η ζωή της ευδαιμονίας ήταν απλώς μια ζωή στην οποία κυριαρχούσε η ευχαρίστηση από τον πόνο. Αυτό απαιτούσε σύνεση και την ικανότητα να διακρίνει κανείς τη διαφορά μεταξύ εμπειριών και ασχολιών που συμβατικά θεωρούνται ευχάριστες από εκείνες που ήταν πραγματικά ευχάριστες.

Οι Επικούρειοι δεν είχαν υπομονή προς τον Στωικό ισχυρισμό ότι τα ανθρώπινα όντα είναι αυτάρκη, χωρίς να χρειάζονται την έγκριση, την καλή θέληση ή τη βοήθεια άλλων. Αμφισβήτησαν ότι το μυαλό θα μπορούσε ή θα έπρεπε να προσπαθήσει να καταστείλει ή να διαλύσει τα συναισθήματα. Για να είμαστε ευτυχισμένοι, επέμειναν, πρέπει να ασχοληθούμε με εξωτερικά πράγματα και με άλλους ανθρώπους. Όταν τα πράγματα πάνε άσχημα, θα υποφέρουμε και δεν υπάρχει πραγματική θεραπεία εκτός από το χρόνο και την απόσπαση της προσοχής. Επομένως, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις συχνότερες εξωτερικές αιτίες ατυχίας και να τις αποφεύγουμε πριν συμβούν. Καθώς το μέλλον δεν είναι προκαθορισμένο, και καθώς οι άνθρωποι έχουν ελεύθερη βούληση, αυτό είναι δυνατό.

Εάν η ζωή περιορίζεται σε αυτήν τη ζωή, και εάν αρετές όπως η δικαιοσύνη είναι μόνο αφηρημένες ιδέες, γιατί να είμαστε ηθικοί;

Η πολιτική φιλοδοξία και η αναζήτηση πλούτου προκαλούν σχεδόν πάντα άγχος και απογοήτευση. Το ίδιο συμβαίνει και με τη ρομαντική αγάπη όταν είναι χωρίς ανταπόκριση, όπως οι κοινωνιολόγοι μας λένε ότι ισχύει τις περισσότερες φορές. Γι’ αυτό προσπαθήστε να μην πέσετε σε παγίδα ή να μην παραμείνετε παγιδευμένοι! (Η εμμονή με κάποιον που δεν είναι διαθέσιμος θα εξασθενίσει γρηγορότερα χωρίς επαφή σύμφωνα με τον Επίκουρο, ενώ σύμφωνα με τον Λουκρήτιο μπορεί επίσης να βοηθήσει η προσωρινή επαφή με σχεδόν οποιονδήποτε διαθέσιμο παρευρισκόμενο). Πολλές οδυνηρές ασθένειες μπορούν να αποφευχθούν με συνετή συμπεριφορά και σωστή επιλογή τροφής και ποτού, και, όταν αυτές συμβούν παρά τις καλύτερες προσπάθειές μας, οι έντονοι πόνοι είναι βραχύβιοι και οι μακροχρόνιοι πόνοι είναι ήπιοι.

Αντί να στοχεύουν ειδικά στη μεγιστοποίηση της ευχαρίστησης, οι Επικούρειοι επικεντρώθηκαν στην ελαχιστοποίηση των πόνων, αυτών που προκύπτουν από αστοχίες «επιλογής και αποφυγής». Ήξεραν ότι η άμεση διαίσθηση για το κόστος και τα οφέλη είναι αναξιόπιστη. Κάποιος πρέπει μερικές φορές να θυσιάσει ελκυστικά φαγητά και ποτά βραχυπρόθεσμα για να αποφύγει τους μακροχρόνιους πόνους εθισμού και την κακή υγεία, όπως επίσης να θυσιάσει μια σεξουαλική ευκαιρία για να αποφύγει την ταπείνωση, τον θυμό ή τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Αλλά δεν υπάρχει καμία αρετή στη φτώχεια και τη στέρηση όπως και καμία δυστυχία δεν αξίζει ποτέ. Το μαρτύριο για έναν σκοπό είναι άσκοπο, και, αν τιμωρήσουμε τους παραβάτες, θα πρέπει να είναι μόνο για λόγους αποτροπής και όχι για εκδίκηση – εάν η τιμωρία δε λειτουργεί σε αυτήν την κατεύθυνση, είναι ηθικά λάθος να κάποιος να τιμωρηθεί.

Αλλά εάν η ζωή περιορίζεται σε αυτήν τη ζωή, και εάν αρετές όπως η σοφία, ο μετριοπάθεια και η δικαιοσύνη είναι μόνο αφηρημένες ιδέες, γιατί να γιατί να είμαστε ηθικοί;

Οι Επικούρειοι είχαν δύο απαντήσεις σε αυτήν την ερώτηση. Το ένα ήταν ότι οι άνθρωποι γύρω σας δυσαρεστούνται με την ανοησία, τη δειλία, την εξεύρεση δικαιολογιών και την αδικία – τα αντίθετα των παραδοσιακών αρετών. Έτσι, εάν συνηθίζετε να εμπλέκεστε σε τέτοιες συμπεριφορές, θα βρεθείτε κοινωνικά αποκλεισμένοι και ίσως ακόμη και τιμωρημένοι από το νόμο. Η μη συμμόρφωση με την ηθική φέρνει πόνο.

Η άλλη απάντηση ήταν ότι είναι δυνατόν να ζήσουμε μια εντελώς ευχάριστη ζωή χωρίς να προκαλέσουμε δεινά σε άλλους μέσω ανεντιμότητας, έλλειψης μετριοπάθειας ή άλλων κακών. Οι πηγές της αθώας ευχαρίστησης βρίσκονται γύρω μας: στην αισθητική απόλαυση της μουσικής, της τροφής, των τοπίων και των έργων τέχνης, και ειδικά, όπως ο Επίκουρος σκέφτηκε, στη μελέτη της φύσης και της κοινωνίας και στη συνομιλία με φίλους. Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, που πίστευε ότι οι φίλοι του πρέπει να επιλέγονται για την αρετή τους (και όχι για τα πλεονεκτήματά τους), ο Επίκουρος πίστευε ότι οι φίλοι ήταν απλώς άνθρωποι που σκέφτονται λίγο πολύ με τον ίδιο τρόπο που κάνετε εσείς, και ο οποίος τυχαίνει να σας αρέσει.

Αν και λίγοι από εμάς θα θέλαμε να αποσυρθούμε και να ενταχθούμε σε έναν περιφερειακό φιλοσοφικό τρόπο ζωής, η μεταφορά της επικούρειας οπτικής στην καθημερινή μας ζωή μπορεί να έχει προσωπική αξία.

Ένα πρώτο σημείο εκκίνησης για να σκεφτούμε τον Επικουρισμό σε ένα σύγχρονο πλαίσιο είναι το γεγονός ότι ο ανταγωνισμός για εξουσία, η αποδοχή και η οικονομική επιβράβευση (κανένα από τα οποία δεν θεωρείται από τους Επικούρειους ως πραγματικά αγαθά) είναι ενσωματωμένο σε κάθε πτυχή της κοινωνίας μας.

Καλούμαστε να αγωνιζόμαστε για προαγωγές και καλύτερους μισθούς, για τα καλύτερούς βαθμούς απολυτηρίων, βαθμολογίες εξετάσεων και θέσεις πανεπιστημίου, για αναγνώριση και έγκριση από συναδέλφους μας, για τον καλύτερο δυνατό σύντροφο από άποψη εμφάνισης και κατάστασης. Οι διαφημίσεις στο μετρό της Νέας Υόρκης με ωθούν να πάρω δίπλωμα, να κάνω προσφορά για κατασκευαστικά συμβόλαια, να ξεκινήσω και να κερδίσω προσοδοφόρες αγωγές και να διορθώσω το πρόσωπό μου και την εικόνα μου. Το γυαλιστερό περιοδικό αποφοίτων δοξάζει εκείνους τους καθηγητές που ανακάλυψαν ή εφεύραν κάτι που μπορεί να κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας ή που φαίνεται τουλάχιστον να είναι σε καλό δρόμο για να το πράξουν, και η διαφήμισή με παροτρύνει να επενδύσω τον πλούτο μου σε σημαντικές εταιρείες για να αποκτήσω ακόμη περισσότερο πλούτο. Τα καλύτερα βιβλία αυτοβοήθειας που διαφημίζονται στο Amazon, και τα ράφια των περιοδικών ειδήσεων στο αεροδρόμιο, υπόσχονται να με ανεβάσουν σε μια κορυφαία θέση όπου μπορώ να παίρνω όλες τις αποφάσεις, να ξεχωρίζω από τους άλλους, και να συντρίψω την αυτοκαταστροφική συμπεριφορά μου που με εμποδίζει να βρω την αγάπη που έχει διάρκεια.

Αυτό το επίκεντρο της επιτυχίας της σύγχρονης ζωής συμπληρώνεται από την εστίαση στην παθητική κατανάλωση υποτιθέμενων αντικειμένων που οδηγούν σε άνεση και ευχαρίστηση.

Η συσσωρευτική, ανταγωνιστική κοινωνία που αναζητά πολυτέλεια μας έφερε, όλοι θα συμφωνήσουν, ομορφιά και χρησιμότητα, ζεστό και κρύο τρεχούμενο νερό, νέα φάρμακα για την ανακούφιση των οδυνηρών και απενεργοποιητικών συνθηκών, υπέροχες νέες συσκευές επικοινωνίας και ψυχαγωγίας, καθώς και σπαράγγια και φράουλες εκτός σεζόν. Ο Λουκρήτιος αναφέρει τους δρόμους, την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική ως τα πλεονεκτήματα που παράγονται από τον πολιτισμό στην εποχή του. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ταξίδια με τζετ, κυλιόμενες σκάλες και τον κινηματογράφο, μαζί με πολλά άλλα. Όμως, οι έντονες προσπάθειες για αλλαγή του κόσμου, που συχνά υποκινούνται από τη φιλοδοξία και την ελπίδα οικονομικού κέρδους παρά από την καθαρή καλοσύνη, μας έφεραν επίσης πόλεμο και την τεράστια οικονομική σπατάλη της στρατιωτικής ετοιμότητας, την εκμετάλλευση εργαζομένων ανδρών και γυναικών, τη φτώχεια και τη στέρηση καθώς και περιβαλλοντική καταστροφή.

Η φήμη και ο πλούτος είναι κατάσταση μηδενικού αθροίσματος. Για να είναι μερικοί πλούσιοι, ισχυροί και διάσημοι, άλλοι πρέπει να είναι φτωχοί, υπάκουοι και αγνοημένοι. Και αν τα χρήματα, η φήμη και τα πολυτελή είδη πραγματικά έκαναν τους ανθρώπους ευτυχισμένους, θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη και το πολιτικό κόστος των σύγχρονων φιλοδοξιών και συνηθειών μας. Ωστόσο, η απόδειξη είναι ότι μια ευχάριστη ζωή δεν εξαρτάται ούτε από τα επιτεύγματα ούτε από κοσμικά αγαθά, και δεν εξυπηρετείται από ελκυστικά συσκευασμένα προϊόντα επίδειξης, υποσχόμενα παραπλανητικά να μας οδηγήσουν σε μια άλλη διάσταση αρμονίας και χαλάρωσης.

Όλοι όσοι τους έχουν αποκομίσει κάτι από τα ανωτέρω, θα συμφωνήσουν ότι είναι ευχάριστο να λαμβάνουμε μια προσφορά, μια αύξηση, μια ευνοϊκή ειδοποίηση, μια επιχορήγηση, ένα βραβείο ή μια πρόσκληση. Η επιθυμία για επικύρωση από τους συναδέλφους για την προσωπικότητα ή τα επιτεύγματα μας φαίνεται να είναι ενσωματωμένη στις ψυχές μας. Όμως όλοι μπορούν να συμφωνήσουν επίσης ότι η ευχαρίστηση της αναγνώρισης, της εκτίμησης και της ανταμοιβής, αν και είναι επίσης προσωρινή, διαφέρει από τις πραγματικά μεθυστικές στιγμές της ευτυχίας τις οποίες νιώθουμε όταν είμαστε συντονισμένοι με ένα άλλο άτομο ή όταν απορροφηθούμε εντελώς από κάτι έξω από τον εαυτό μας. Σε αντίθεση με αυτό που εξακολουθεί να θεωρείται σε ορισμένους κύκλους διοίκησης, οι εξωτερικές ανταμοιβές δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικές. Τα κίνητρα και η αφοσίωση μπορούν να προκύψουν μόνο από την πραγματική ευχαρίστηση από μια δραστηριότητα, είτε αυτή πραγματοποιείται σε κάποιο γραφείο ή σε κάποιο γήπεδο ή κατάστημα ή στούντιο ή εργοτάξιο.

Μια Επικούρεια στρατηγική για την αποφυγή άσκοπης κατανάλωσης είναι να θεωρείτε τις αγορές σας ως εμπειρία επίσκεψης σε μουσείο.

Ο Επίκουρος τόνισε τις απολαύσεις της μάθησης και της θεώρησης της φύσης και της κοινωνίας, και ο Λουκρέτιος επεσήμανε ότι αυτό που ήταν εξαιρετικό για τα ανθρώπινα όντα ήταν η δημιουργικότητα και η χειροτεχνία τους. Οι άνθρωποι απολαμβάνουν να κατανοούν τα πράγματα και να τα κάνουν να δουλεύουν ή απλά να κάνουν τα πράγματα να φαίνονται, να ακούγονται και να προσφέρουν καλύτερες γεύσεις, για τον εαυτό τους και για τους άλλους. Η πραγματική απόλαυση προκύπτει από δραστηριότητες που ενεργοποιούν τη συγκέντρωση, που απαιτούν πρακτική και δεξιότητα και που προσφέρουν αισθητηριακή απόλαυση. Η ικανότητα των χεριών μας να χειρίζονται μικρά αντικείμενα με ταχύτητα και ακρίβεια είναι μια μοναδική μας ικανότητα. Μαζί με την εκτίμηση της ομορφιάς στο χρώμα και τη μορφή, αυτή η ικανότητα προσθέτει τις τέχνες στις επιστήμες, ως το καλύτερο που μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι.

Μία από τις τραγωδίες της ζωής στον πολιτισμό μας είναι ότι οι περισσότερες εργασίες δεν απαιτούν ούτε αναπτύσσουν την ανθρώπινη επινοητικότητα και την καλλιτεχνία. Ωστόσο, κάθε άνθρωπος που δεν ζει σε συνθήκες απόλυτης πολιτιστικής στέρησης μπορεί να τα ενεργοποιήσει. Τα παραδοσιακά χόμπι της παιδικής ηλικίας ήταν δραστηριότητες που πραγματοποιήθηκαν για το σκοπό αυτό: χειροτεχνίες και παζλ, ανάγνωση για τα ζώα, ιστορίες, μακρινά μέρη και το μέλλον, εξερεύνηση σε εξωτερικούς χώρους και βοήθεια σε ενήλικες και μικρότερα παιδιά. Τα ισοδύναμα για ενήλικες βρίσκονται σε κουζίνες, αίθουσες ραπτικής, γκαράζ και εργαστήρια, μαζί με βιβλιοθήκες και αίθουσες διαλέξεων. Το να φτιάχνεις πράγματα όπως κεραμικά, κοσμήματα, πλεκτά, κεντήματα ή προϊόντα ραπτικής όπως και να επισκευάζεις πράγματα της οικίας είναι μια βαθιά πηγή ανθρώπινης ικανοποίησης. Σε αυτές τις δραστηριότητες, τα χέρια, τα μάτια και το μυαλό ασχολούνται με τον υλικό κόσμο, και το δικό γούστο και η κρίση μας καθορίζουν το αποτέλεσμα. Δεν χρειάζεται να κερδίσει κανείς ένα βραβείο στις Κάννες.

Δεκαετίες έρευνας έδειξαν ότι ο πλούτος πάνω από ένα συγκεκριμένο επίπεδο δεν αυξάνει την ικανοποίηση ενός ατόμου με τη ζωή, και ηλικιωμένοι που έχουν επιτύχει σημαντική παγκόσμια αναγνώριση συχνά αναφέρουν ότι η ανατροφή των παιδιών τους και η απόλαυση με τις παρέες τους, τούς έχει δώσει περισσότερη ικανοποίηση από οποιαδήποτε αναγνώριση σταδιοδρομίας έλαβαν. Ωστόσο, οι ανακαλύψεις των ερευνητών της ευτυχίας μοιάζουν με αυτές των διατροφολόγων. Θεωρούνται ως υπαρκτές, αλλά δεν έχουν την ικανότητα να παρακινούν.

Οι άνθρωποι γνωρίζουν - κατ 'αρχήν - τι είναι καλό για την τροφή τους. Εάν τους δώσετε ένα τεστ με ερωτήσεις όπως: «Ποιο είναι καλύτερο για εσάς: φρούτα, λαχανικά, δημητριακά ολικής αλέσεως και ζωικές πρωτεΐνες με μέτρο; Ή muffins, μπισκότα, έτοιμα γεύματα, fast food και αναψυκτικά; σχεδόν όλοι θα δώσουν τη σωστή απάντηση. Και αν ρωτήσατε: Ποια είναι η βάση μιας καλύτερης ζωής: φιλίες, δημιουργικές δραστηριότητες υπό τον δικό σας έλεγχο, έρευνα και μάθηση, νόστιμο φαγητό και δροσιστικό ποτό και επαφή με τη φύση; Ή status, επιρροή, χρήματα και h αγορά όσο το δυνατόν περισσότερων αγαθών και υπηρεσιών; οι περισσότεροι άνθρωποι θα έδιναν επίσης τη σωστή απάντηση.

Γιατί λοιπόν είναι τόσο δύσκολο να εσωτερικοποιηθεί και να επιλεγεί για δράση η αλήθεια; Στην περίπτωση της διατροφής, πρέπει να καταπολεμήσετε τη γενική κουλτούρα, με όλη την προπαγάνδα της, τις δελεαστικές επιδείξεις και τα κίνητρα της. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της προσωπικής ευημερίας.

Μια Επικούρεια στρατηγική για την αποφυγή άσκοπης κατανάλωση, παρά την περιέργεια που οι περισσότεροι από εμάς έχουμε σχετικά με τον υλικό κόσμο και τα κίνητρά για αγοράζουμε, να αγοράζουμε, να αγοράζουμε, είναι να θεωρήσουμε τα ψώνια ως εμπειρία μουσείου. Μπορείτε να εξετάσετε όλα αυτά τα αντικείμενα με τη συχνά διακοσμητική συσκευασία και να αισθανθείτε όλες τις ελπίδες και τους φόβους με τους οποίους συνδέονται συμβολικά και μαγικά. Υπάρχουν στρώματα που φαινομενικά μπορούν να κάνουν τους βαρετούς γάμους ή κάποιους ταλαίπωρους εργένηδες πιο ευτυχείς, και φυσικά κρέμες και λοσιόν για την αιώνια νεότητα. Μπορείτε να απολαύσετε την ψηλάφηση ή ίσως τη χρήση αυτών των αντικειμένων, χωρίς να είναι απαραίτητα να τα αγοράσετε και να τα αποθηκεύσετε.

Η αξία της φιλοσοφίας είναι ότι συνήθως αποτελεί πρόκληση για τις συμβατικές και κοινωνικά ισχυρές ιδέες. Στην καλύτερη περίπτωση, προσπαθεί να τις αντικαταστήσει με πιο δύσκολες, λιγότερο εύγευστες, αλλά καλύτερες ιδέες. Η Επικούρεια φιλοσοφία περιέγραψε έναν υλικό, συνεχώς εξελισσόμενο κόσμο χωρίς κάποια δίκαιη και καλοσυνάτη θεότητα – και μια μακρά ανθρώπινη ιστορία κυριαρχίας και εξαπάτησης. Αυτό φαινόταν σκληρό για τους πολλούς κριτικούς της, και ο Επικουρισμός συνδέθηκε με τον «ακατέργαστο υλισμό», τον «υποβιβασμό» και με μια πικάντικη, αυτοεμφανιζόμενη μορφή ηδονισμού, χαρακτηρισμοί που μόνο μια επιστροφή στα αρχικά κείμενα μπορεί να διορθώσει πλήρως. Ο Επίκουρος, αντί να μας κάνει να νιώθουμε νάνοι, με την εκτεταμένη και αντικειμενική άποψη του, μπορεί να μας δώσει μια εικόνα για τη δική μας κατάσταση και δυνατότητες. Όπως και άλλες καλές φιλοσοφίες, μας παροτρύνει να αφήσουμε τις αποφάσεις και τις ενέργειές μας να ρέουν αυθόρμητα από την κατανόησή μας για τη «φύση των πραγμάτων» και τον τρόπο που πραγματικά λειτουργεί ο κόσμος.

Πολιτιστική ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας: Αριστοτέλης

Ο Αριστοτέλης, μπορεί να θεωρηθεί μόνο με μια ιδιαίτερη και περιορισμένη έννοια συνεχιστής του Πλάτωνα, ενώ εξίσου καλά μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ο φιλοσοφικός του αντίποδας.

Όταν ήρθε στην Αθήνα για ν' ακούσει τον Πλάτωνα, ο τελευταίος ήταν ήδη εξηντάρης. Έχουν σωθεί αρκετές γνώμες του δάσκαλου για τον μαθητή, που, είτε είναι ανεκδοτολογικές είτε όχι, πάντως φωτίζουν τη σχέση τους. Λέγεται π.χ. ότι ο Πλάτων αποκαλούσε τον Αριστοτέλη «διάνοια της σχολής» και το σπίτι του «σπίτι του αναγνώστη» (και οι δύο αυτές ρήσεις θα πρέπει να είχαν το νόημα γνήσιου επαίνου) και μια φορά μάλιστα είπε ότι ο Αριστοτέλης είναι ένα πουλάρι που, αφού πιεί το γάλα της μάνας του, την κλωτσάει. Από την άλλη μεριά, στα νεανικά του χρόνια ο Αριστοτέλης αισθανόταν πάντα μαθητής του Πλάτωνα, πράγμα που φαίνεται από το γεγονός ότι όσο ζούσε ο δάσκαλός του δεν ίδρυσε δική του σχολή· μάλιστα, όταν εκείνος πέθανε, έφυγε αμέσως από την Αθήνα, που προφανώς είχε πάψει ν’ ασκεί έλξη πάνω του. Μόνον έπειτα από δώδεκα χρόνια, την εποχή ακριβώς που ο Αλέξανδρος άρχιζε την εκστρατεία του, επέστρεψε εκεί, για να επιχειρήσει κι αυτός στα επόμενα δώδεκα χρόνια ένα είδος κατάκτησης του κόσμου, αφομοιώνοντας στο απίστευτα ευρύχωρο μυαλό του όλες τις γνώσεις της εποχής του, χρησιμοποιώντας τις και επεκτείνοντάς τις μ' ένα τρόπο που για πολλούς αιώνες έμεινε υποδειγματικός. Όταν, με τον θάνατο του Αλέξανδρου, η εξουσία στην Αθήνα περιήλθε στο αντιμακεδονικό κόμμα, ο Αριστοτέλης γλίτωσε την κατηγορία για ασέβεια φεύγοντας έγκαιρα από την πόλη, αλλά πέθανε την επόμενη χρονιά. Ό,τι σώθηκε από το έργο του είναι στην ουσία σημειώσεις από τις παραδόσεις του, που δεν μας επιτρέπουν να βγάλουμε συμπεράσματα για τις συγγραφικές του ικανότητες.

Αν ο Έντουαρντ Σβαρτς, αποκαλεί τον Πλάτωνα προφεσόρο (κάπως σκωπτικά), ο Αριστοτέλης ήταν πραγματικός προφεσόρος, ακόμα και στην εξωτερική του εμφάνιση: παραδίδεται ότι είχε αδύνατα μπούτια και τουρλωτή κοιλιά, ήταν φαλακρός και μύωπας, αναφέρεται μάλιστα ότι είχε και ένα γλωσσικό ψεγάδι που μιμούνταν οι μαθητές του (όπως μερικοί Πλατωνικοί μιμούνταν την καμπουριαστή στάση του Πλάτωνα και οι κόλακες του Διονύσιου του νεότερου τη μυωπία του). Γενικά, φαίνεται ότι ακόμα κι αυτός ο σοφολογιότατος είχε πολλές πεζές, ταπεινές αδυναμίες: υποστήριζαν ότι ξόδευε πολλά για να ντύνεται επιδεικτικά και να τρώει καλά, ότι λουζόταν σε ζεστό λάδι που έπειτα το ξαναπουλούσε, κι άλλα πολλά, από τα οποία ένα μέρος πρέπει ν' αποδοθεί σίγουρα στη συνήθεια της κακολογίας, που ήταν πολύ ανεπτυγμένη στην Ελλάδα∙ είναι γνωστό όμως ότι, συνήθως, αυτά τα κουτσομπολιά δε γεννιούνται χωρίς κάποια βάση.

Η μεταφυσική του Αριστοτέλη είναι μια τυπική συμβιβαστική φιλοσοφία, μια πλατωνική εμπειριοκρατία. Γιατί από τη μια μεριά ο Αριστοτέλης θεωρεί τις ιδέες ως ουσίες δεύτερου βαθμού (δεύτεραι ουσίαι), από την άλλη μεριά όμως τους αρνείται την αυτοδύναμη ύπαρξη: η ιδέα δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένας περιττός αναδιπλασιασμός χάρη στην προσθήκη της λέξης («αυτό» (καθ’ εαυτό), η «αλογότητα» δεν είναι παρά το «άλογο καθ’ εαυτό» (αυτόιππος), που βγαίνει αφαιρετικά από όλα τα άλογα. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μόνο τα επιμέρους πράγματα είναι εντελώς πραγματικά· το γενικό δεν μπορεί να υπάρξει από μόνο του, γιατί δεν έχει υπόσταση, η ουσία δεν μπορεί να βρίσκεται έξω από τα πράγματα των οποίων είναι η ουσία, οι ιδέες δεν μπορούν να είναι οι αιτίες των φαινομένων, γιατί τους λείπει η κινητήρια δύναμη. Όλα αυτά είναι ρηχά επιχειρήματα, και ο Αριστοτέλης είτε δεν μπόρεσε είτε δε θέλησε να καταλάβει την αληθινή έννοια των πλατωνικών ιδεών. Σημαδεύει την πτώση του πλατωνισμού από τα ύψη του στα γόνιμα χαμηλώματα της εμπειρικής επιστήμης. Ακόμα και στην αντίληψή του για την ύλη ο Αριστοτέλης παίρνει ενδιάμεση θέση. Η ύλη δεν είναι γι’ αυτόν, όπως για τον Πλάτωνα, το μη ον, αλλά το δυνάμει ον, αυτό που υπάρχει δυνητικά· γίνεται ενεργεία ον, δηλαδή αυτό που υπάρχει πραγματικά, μόνο χάρη στη μορφή, το «είδος», που από μια άποψη παίζει τον ρόλο της ιδέας. Όλες οι πραγματικότητες είναι αφενός είδη, επειδή εμφανίζονται με μια μορφή, αφετέρου ύλη, σε σχέση με αυτό που τις διαμορφώνει: π.χ. η σανίδα είναι η μορφή του δέντρου και η ύλη του σπιτιού. Το γίγνεσθαι είναι μια τέτοια μετάβαση από το δυνητικό στο πραγματικό. Αυτό που υπάρχει μόνο δυνητικά είναι η αρχέγονη ύλη, ενώ το κατ' εξοχή πραγματικό είναι η καθαρή μορφή ή θεός· ανάμεσα σ' αυτές τις δύο οριακές έννοιες εκτείνεται ολόκληρος ο κόσμος των φαινομένων. Όλη η ύλη τείνει προς τη μορφή και ολόκληρη η φύση είναι η υπέρβαση της ύλης, χάρη στη μορφή, σε όλο και ανώτερες βαθμίδες: τα ζώα είναι αποτυχημένες προσπάθειες της φύσης να παραγάγει τον άνθρωπο και ταυτόχρονα είναι πιο πετυχημένα φυτά, τα ζώα που έχουν αίμα (έναιμα) είναι τελειότερα (σήμερα θα λέγαμε «πιο μορφοποιημένα») από τα ζώα χωρίς αίμα (άναιμα), τα ήμερα είναι τελειότερα από τα άγρια, τα φυτά τελειότερα από τα πετρώματα· αλλά ακόμα και στο βασίλειο της ανόργανης ύλης υπολανθάνει ένα ίχνος ζωής. Τα φυτά έχουν μια ψυχή που τα τρέφει, τα ζώα μια ψυχή που τα τρέφει και μαζί αισθάνεται, οι άνθρωποι μια ψυχή που τρέφει, αισθάνεται και σκέφτεται. Η μορφή είναι ταυτόχρονα και ο σκοπός για τον οποίο οργανώνεται η ύλη: μόνον από φυσική άποψη έπεται της ύλης, ενώ από μεταφυσική άποψη προηγείται: π.χ. το σπίτι είναι η ιδέα της σανίδας, που πρέπει να προϋπάρχει του σπιτιού, και το ίδιο συμβαίνει με τη σανίδα, που είναι η ιδέα του ξύλου, καθώς και με το ξύλο, που είναι η ιδέα του σπόρου. Όπως βλέπουμε, ο Αριστοτέλης δημιούργησε ένα πολύ έξυπνο και εύχρηστο φυσικοφιλοσοφικό σχήμα, που όμως δεν έχει τη στιλπνότητα και το μεγαλείο του πλατωνικού συστήματος.

Ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του Αριστοτέλη είναι η λογική του. Ανάμεσα σ’ άλλα κατάρτισε τον πίνακα των δέκα κατηγοριών, δηλαδή εκείνων των γενικότατων εννοιών, στις οποίες κατατάσσονται όλα τα αντικείμενα της σκέψης μας· αυτές λέγονται: ουσία, ποσότητα, ποιότητα, σχέση, τόπος, χρόνος, θέση, κατάσταση, ενέργεια, πάθος. Επίσης διατύπωσε τους τρεις ύψιστους νόμους της ταυτότητας, της αντίφασης και της έλλειψης τρίτου:

- ο πρώτος νόμος λέει ότι κάθε αληθινή πρόταση πρέπει να συμφωνεί με τον εαυτό της·

- ο δεύτερος ότι ένα πράγμα δεν μπορεί να είναι και ταυτόχρονα να μην είναι κάτι∙

- και ο τρίτος ότι ανάμεσα σε δύο αντίθετες προτάσεις δεν μπορεί να υπάρχει ενδιάμεση, παρά αυτό που λέει η μια πρέπει ν’ απορρίπτεται από την άλλη.

Ο Αριστοτέλης έδωσε επίσης μια ολοκληρωμένη θεωρία για τις κρίσεις και τα συμπεράσματα, τις αποδείξεις και τους ορισμούς, καθώς και για τις επιστημονικές ταξινομήσεις και μεθόδους. Γενικά, στον χώρο του ορθολογισμού ο Αριστοτέλης έδειξε τόσο τη δύναμη όσο και τη μονοπρισματικότητά του. Την ανθρώπινη ευτυχία την όριζε ως ψυχής ένέργεια κατά λόγον, δηλαδή έλλογη δραστηριότητα της ψυχής· σε σχέση μ’ αυτήν, όλα τα άλλα αγαθά της ζωής είναι, όπως λέει με μια ωραία εικόνα, ό,τι είναι η χορηγία (δηλαδή, σ' αυτή την περίπτωση, τα σκηνικά) για την τραγωδία. Και το ύφος του επίσης χαρακτηρίζεται από μεγάλη ικανότητα στη διατύπωση και στον χειρισμό σαφώς ορισμένων εννοιών, αλλά και από μεγάλη λιτότητα, ξηρότητα και λογοκρατικότητα, και όχι σπάνια είναι στρυφνό και δύσκαμπτο.

Πρέπει πάντως να πάρουμε υπόψη μας ότι τα όσα σώθηκαν από τον Αριστοτέλη είναι σημειώσεις παραδόσεων για μαθητές, που κατά πάσα πιθανότητα δεν προορίζονταν για το πλατύ κοινό, ενώ πολλοί αρχαίοι συγγραφείς που ήταν σε θέση να τον κρίνουν, όπως ο Κικέρων και ο Κουιντιλιανός, παίνευαν στα παλαιότερα έργα του (που χάθηκαν όλα) την πληθωρικότητα και τη χάρη της γλώσσας. Ίσως να συνέβαινε με τον Αριστοτέλη κάτι παρόμοιο όπως με τον Καντ, που είχε σε μεγάλο βαθμό το χάρισμα να εκφράζεται ζωντανά και ρευστά, αλλά ποδηγέτησε σκόπιμα αυτό το χάρισμα στα κυριότερα συστηματικά συγγράμματά του. Οπωσδήποτε όμως ο Αριστοτέλης δεν μπορεί να είχε σε κανένα από τα έργα του τη μεγαλειώδη φαντασία του Πλάτωνα, που έκανε ν' ανθεί ό,τι άγγιζε και που διέτρεχε όλες τις κορυφές και τις αβύσσους του ανθρώπινου πνευματικού τοπίου.

Και γενικά ο Αριστοτέλης δεν ήταν καλλιτεχνική φύση, παρόλο που οι αισθητικές κρίσεις του μαρτυρούν εξαιρετικά ώριμη και λεπτή αισθαντικότητα. Ήταν ένας εξαίρετος συλλέκτης, κριτικός και οργανωτής, και πάνω απ' όλα ένας φυσιοδίφης, με την πιο πλατιά δυνατή σημασία της λέξης. Για ν’ αποτιμήσουμε σωστά τα όσα πέτυχε και όσα δεν πέτυχε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι του έλειπαν σχεδόν όλα τα μέσα που διαθέτει η σύγχρονη επιστήμη.

Κλασικές δημιουργίες του Αριστοτέλη ήταν, όπως όλα δείχνουν, η συγκριτική ανατομία και φυσιολογία των ζώων και η συγκριτική εξέταση των πολιτευμάτων, των ποιητών και των λογοτεχνικών ειδών. Απ’ όλα αυτά έμεινε μόνον ένας σκελετός που κροταλίζει θλιβερά, και πολύ συχνά δεν έμεινε ούτε καν αυτός. Πολλοί έχουν κατηγορήσει τον Αριστοτέλη για αντεπιστημονικότητα, θεωρώντας τον άδικα υπεύθυνο για τις γκάφες και τις παρανοήσεις των μαθητών του ή περιμένοντας από αυτόν, εξίσου άδικα, μια εξοικείωση με πράγματα που ήταν άγνωστα σ' ολόκληρη την αρχαιότητα. Αν π.χ. είχε ακόμα ολότελα μυθολογική αντίληψη για το κρύο και τη ζέστη, θεωρώντας τα ως αντίθετα στοιχεία, ας μην ξεχνάμε ότι η αντίληψη αυτή επικρατούσε ακόμα και μετά τον Μεσαίωνα. Εξάλλου, πίστευε στην αυθόρμητη δημιουργία ζωής, τη λεγόμενη αβιογένεση, υποστηρίζοντας ότι οι ανθόμυγες γεννιούνται από τη δροσιά των λουλουδιών, ότι το σαράκι γεννιέται από το ξύλο, τα σκουλήκια των εντέρων από το περιεχόμενο των εντέρων. Αλλά ακόμα και τον δέκατο έβδομο αιώνα οι διαπρεπέστεροι φυσιοδίφες διακήρυσσαν ότι από τη λάσπη μπορούν να γεννηθούν βατράχια, από το νερό του ποταμού χέλια και από το αλεύρι ποντίκια, και γενικά ολόκληρη η επιστήμη, ώς την εμφάνιση του Παστέρ γύρω στο 1860, πρέσβευε (αν και όχι πια με τόσο ακραία μορφή) τη θεωρία της αβιογένεσης.

Πολλές άλλες λανθασμένες ιδέες που δίδαξε ο Αριστοτέλης, είτε είναι μόνο στη διατύπωση λανθασμένες είτε εμπεριέχουν κρυμμένες και μεγαλοφυείς αλήθειες. Λέει π.χ. ότι μόνο τα ζώα έχουν την αίσθηση της αφής, πράγμα που καταρρίπτεται από την κάμψη της έλικας των φυτών, το «παραμέρισμα» της ρίζας όταν συναντά εμπόδια, τα σαρκοβόρα φυτά και πολλά άλλα· ωστόσο, η άποψή του αυτή κρύβει τη βαθιά αλήθεια ότι η αφή είναι πραγματικά η πρωτογενής αίσθηση των ζώων, από την οποία προήλθαν οι ανώτερες αισθήσεις. Όταν δηλώνει ότι η ρίζα είναι τα «πάνω» μέρος του φυτού, αυτό φαίνεται με μια πρώτη ματιά σαν μια ανούσια σχολαστική αλληγορία∙ αλλά ακόμα και η σύγχρονη βοτανική θεωρεί την άκρη της ρίζας ως τον εγκέφαλο του φυτού και είναι φανερό ότι μ' αυτή τη διατύπωση ο Αριστοτέλης είχε στον νου του το κεφάλι και το στόμα, τουλάχιστον. Ο ορισμός του για τα ζωόφυτα δε συμπίπτει γλωσσικά εντελώς με τον σημερινό∙ αλλά το γεγονός ότι αντιλήφθηκε την ύπαρξη αυτής της ομάδας δείχνει εξαιρετική παρατηρητικότητα. Και όταν υποστηρίζει ότι όλοι οι καρχαρίες γεννούν ζωντανά μικρά, ο ισχυρισμός του αυτός είναι απλώς ένα υφολογικό ολίσθημα, ενώ η ίδια η ανακάλυψη είναι καταπληκτική∙ γιατί ο ανθρωποφάγος καρχαρίας είναι πράγματι ζωοτόκος.

Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι οι μεταγενέστερες εποχές διατύπωσαν τις αντιφατικότερες κρίσεις για τον Αριστοτέλη. Στον ώριμο Μεσαίωνα θεωρούνταν ως πρόδρομος του Χριστού σε φυσικά ζητήματα και η αμφισβήτηση των διδασκαλιών του εξίσου αιρετική όσο και η παρέκκλιση από τα εκκλησιαστικά δόγματα. Όμως η αφυπνιζόμενη φιλοσοφία των νεότερων χρόνων απομακρύνθηκε, αρχικά, από αυτόν. Ο Μπαίηκον αντέταξε στο αριστοτελικό όργανο το δικό του, στην αριστοτελική λογική την εμπειρία, στην αριστοτελική εμπειρία τη μεθοδική εμπειρία και συνόψισε την άποψή του με τα λόγια: «Το μεγαλύτερο παράδειγμα της σοφιστικής φιλοσοφίας είναι ο Αριστοτέλης∙ κατέστρεψε τις φυσικές επιστήμες με τη διαλεκτική.» Παρόμοια και ο Τζορντάνο Μπρούνο δήλωνε ότι ο Αριστοτέλης ήταν γόνιμος σε κενολογίες και ματαιόδοξα αποκυήματα της φαντασίας, όχι όμως σε φυσικές σκέψεις. Και οι Ουμανιστές επίσης έκλιναν πολύ περισσότερο προς τον Πλάτωνα παρά προς τον Αριστοτέλη, ενώ ο Λούθηρος δε δίστασε ν’ αποκαλέσει τον Αριστοτέλη βλάκα. Αντίθετα, ο Καντ διακήρυσσε ότι μετά τον Αριστοτέλη η λογική δεν μπορούσε να κάνει ούτε ένα βήμα μπρος ή πίσω, και ο Χέγκελ είπε: «Ήταν μια από τις πλουσιότερες και βαθύτερες επιστημονικές διάνοιες που υπήρξαν ποτέ, ένας άνθρωπος που καμιά εποχή δεν μπορεί να τοποθετήσει πλάι του έναν ισάξιό του», ενώ ο Σοπενχάουερ παρατήρησε για την αριστοτελική μεταφυσική ότι στο μεγαλύτερο μέρος της ήταν αδολεσχίες γύρω από τις φιλοσοφίες των προκατόχων του: «Γι' αυτό ο αναγνώστης του σκέφτεται τόσο συχνά: τώρα θα έρθει στην ουσία. Αλλά αυτός δεν έρχεται ποτέ.» Το σύστημα του Αγίου Θωμά Ακινάτη, που ως σήμερα είναι η επίσημη φιλοσοφία του καθολικισμού, είναι στην ουσία του αριστοτελισμός.

Vastu: Η Επιστήμη της Βεδδικής Αρχιτεκτονικής

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ VASTU

VASTU είναι η “Επιστήμη της Δόμησης”, η αρχαία επιστήμη της αρχιτεκτονικής που αναπτύχθηκε στην Ινδία πριν 5.500 χρόνια, της οποίας οι αρχές διασώθηκαν μέχρι σήμερα. Αποτελούσε τμήμα μίας από τις τέσσερις Βέδδες, τα αρχαιότερα γραπτά επιστημονικά και φιλοσοφικά ινδικά κείμενα. Οι αρχές του VASTU συμπίπτουν με τις αρχές της αρχαιοελληνικής χωροθεσίας, οι οποίες δεν διασώθηκαν, είναι όμως ευδιάκριτες στα απομεινάρια του πολιτιστικού παρελθόντος: συμμετρία, ισορροπία, κάλλος, μέτρο, σαφή γεωμετρικά σχήματα, αρμονική ένταξη στο περιβάλλον, αυστηρή επιλογή χώρων.

Το VASTU διδάσκει την τέχνη δόμησης της κατοικίας σε αρμονία με τους νόμους της Φύσης, με σκοπό να οδηγήσει τον ένοικο (ἐν + οἶκος) σε μια πιο ευήμερη ζωή.

Ο άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος, η τέλεια εικόνα του Σύμπαντος. Τα πέντε στοιχεία -Γη, Νερό, Φωτιά, Αέρας και Αιθέρας- είναι η βάση της ύπαρξής μας. Η αρμονία μεταξύ αυτών των στοιχείων στο σώμα μας και στο περιβάλλον μας, προκαλεί γαλήνη και ισορροπία μέσα μας.

Η αρχιτεκτονική πρέπει να αντανακλά την αρμονία ανάμεσα στον Άνθρωπο και το Σύμπαν, ακολουθώντας την θεωρία της εφαρμογής του όμοιου με το όμοιό του και την ιδέα της εναρμόνισης με το ρεύμα της ζωής, δηλαδή την ροή της ενέργειας.

Το μυστικό της επιτυχίας του VASTU δεν είναι παρά ο σχεδιασμός των κατοικιών και των οικότοπων σύμφωνα με τις αρχές της φυσικής τάξης.

Η αρχιτεκτονική VASTU βασίζεται στην Mandala του Vastu Purusha. Η σανσκριτική λέξη Mandala σημαίνει ο ‘Ιερός Κύκλος’. Η πλάση ολόκληρη εκδηλώνει τον εαυτό της ως την τέλεια Mandala, στην οποία όλα τα στοιχεία της δημιουργίας συνεργάζονται και αλληλεπιδρούν με σχέσεις τέλειας δυναμικής και αρμονίας.

Το σύγχρονο VASTU είναι μια σύνθεση των αρχαίων νόμων και κανόνων δόμησης, προσαρμοσμένων στις σύγχρονες ανάγκες, με απώτερο στόχο την προώθηση της ανθρώπινης ευημερίας.

Βασικές αρχές του VASTU:

-Χωροθεσία με βάση τις αρχές VASTU.
-Μελέτη της κίνησης του ήλιου ως προς το κτίσμα.
-Τοποθέτηση των κτηρίων κατάλληλα ως προς τις κύριες κατευθύνσεις.
-Ανοικτές όλες οι όψεις των κτηρίων.
-Κατάλληλα σχήματα, εξωτερικά και εσωτερικά.
-Διάταξη κτηρίων σύμφωνα με τον κάναβο του VASTU.
-Κατάλληλη διαχείριση του κέντρου.
-Ευταξία, ισορροπία, συμμετρία, αρμονία.
-Ρύθμιση των κατευθύνσεων σε συσχέτιση με τα πέντε στοιχεία-υλικά, σχήματα, χρώματα, ήχοι.
-Ρύθμιση των οκτώ κατευθύνσεων σε συσχέτιση με συγκεκριμένες λειτουργικές χρήσεις στο κτίριο.
-Ρύθμιση των οκτώ κατευθύνσεων σε συσχέτιση με ποιότητες που εκπροσωπούν

Το ταξίδι στον κόσμο της Γνώσης της ενεργειακής χωροθεσίας είναι μακρύ και απαιτητικό. Μετά τα πρώτα βήματα, μπορεί να κουράσει τον ταξιδευτή που θα το προσεγγίσει σαν μια επιφανειακή περιπλάνηση.

Αυτόν όμως που έχει την φλόγα και την εσωτερική παρόρμηση να εξερευνήσει τους δρόμους και τα παρακλάδια του, τα ύψη και τα βάθη του, θα δει να ξεδιπλώνονται μπροστά του μονοπάτια, το ένα μετά το άλλο, όλο και πιο αποκαλυπτικά και σαγηνευτικά. Θα δει, με έκπληξη ίσως στην αρχή, να συνδέονται μεταξύ τους και να καταλήγουν όλα στο ίδιο σημείο.

Στο βάθος του δρόμου περιμένει η διαπίστωση ότι οι ίδιες αρχές, με διαφορετικά ονόματα και ενδεδυμένες μανδύες ταιριαστούς σε διάφορους τόπους, διέπουν την Ζωή σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης. Οι συμπαντικοί νόμοι είναι καθολικοί, η Φύση είναι δάσκαλος και οδηγός και ο σεβασμός και η συμπόρευση με αυτή, είναι το κλειδί το οποίο ξεκλειδώνει την αποκάλυψη της ενότητας των πάντων!

Σήμερα, με την ανάπτυξη της αστικής ζωής και των μεγαλουπόλεων, πολύ λίγοι άνθρωποι έχουν την εξαιρετική καλοτυχία να μπορούν να διαλέξουν οικόπεδο και να σχεδιάσουν και οικοδομήσουν εξ αρχής την κατοικία τους σύμφωνα με τους διαχρονικούς νόμους του Vastu, ώστε να ευεργετηθούν από τις ευνοϊκές επιδράσεις της Φύσης.

Το άτομο έναντι της ομάδας

Μερικές φορές είναι δύσκολο να ξέρω ποιος είμαι, ενώ άλλες φωνές είναι διατεθειμένες και έτοιμες να με ορίσουν και να με εξηγήσουν. Το να είμαι ο εαυτός μου, κάποτε ήταν μια απλή υπόθεση, αλλά, με την αυξανόμενη ανάμειξη σε ομάδες, δεν είμαι πια τόσον αυθόρμητα σίγουρος.

Μέρος απ’ αυτή την αμφιβολία προέρχεται από την ανατροφοδότηση και τις προσωνυμίες που δέχομαι: «είσαι εξαιρετικός», «είσαι πολύ ευγενικός», «είσαι πολύ νωθρός», «γνοιάζεσαι πάρα πολύ», «δεν ξέρεις καν ότι υπάρχω», «είσαι πολύ ισχυρός», «χρειάζεσαι ν’ αναπτύξεις περισσότερη δύναμη», «είσαι πάρα πολύ ευαίσθητος», «δεν είσαι αρκετά ευαίσθητος», «μ’ αρέσει το μουστάκι σου», «δεν μ’ αρέσει το μουστάκι σου», «κάμνεις ηθικολογικές κρίσεις», «ποτέ δεν είσαι πρόθυμος να κάμεις κρίσεις», «ο θρησκευτικός μυστικισμός σου με τρομάζει», «ο αθεϊσμός σου είναι ο λόγος που δεν σ’ εμπιστεύομαι», «δεν παρουσιάζεις αρκετή ηγετική ικανότητα», «είσαι πάρα πολύ ευθύς».

Είμαι πραγματικά τόσο ριζικά διαφορετικός για διαφορετικά άτομα; Είμαι ασυνεπής κι ευμετάβλητος; Πώς συμβαίνει να με αντιλαμβάνονται μ’ αυτούς τους αντίθετους τρόπους;

Όσο οι άλλοι δέχονται τις δικές μου αντιλήψεις για τον εαυτό μου σαν έγκυρες, δεν υπάρχει σύγκρουση. Αλλά όταν οι αυτοεκτιμήσεις μου διαφέρουν από εκείνο που βλέπουν οι άλλοι, αν επιμένω να διατηρώ τον εαυτό μου, τότε είναι αναπόφευκτο ότι θα αμφισβητηθώ, θα προκληθώ και μερικές φορές θα απορριφθώ.

Ίσως μπορεί να επιτευχθεί μία ισορροπία που δεν εξαρτάται μόνο από τις αντιλήψεις μου για τον εαυτό μου, αλλά περιλαμβάνει και την ανατροφοδότηση των άλλων. Όταν δεν βρίσκομαι σε επαφή με τον εαυτό μου, οι αντιλήψεις των άλλων μπορεί να βοηθήσουν να βρω το δρόμο. Οπωσδήποτε, εγώ βλέπω αυτή την κατεύθυνση προς την αυτό-επίγνωση σαν μία τυχαία κίνηση από τα έξω προς τα μέσα. Είναι η πεποίθησή μου ότι τα ουσιαστικά σχήματα της προσωπικής ανάπτυξης παραμένουν μέσα μας και βγαίνουν προς τα έξω.

Σε τελευταία ανάλυση, πρέπει να επιμείνω στις αισθήσεις μου και να συνεχίσω να πιστεύω σε ό,τι βλέπω, αισθάνομαι, ακούω και αγγίζω. Η εμπειρία μου είναι πραγματική, άσχετο τι λεν οι άλλοι και άσχετο πόσοι θα το πουν. Η τελική κρίση είναι δική μου, αν και σε κάθε σημείο της πορείας είμαι αρκετά δεκτικός για να μαθαίνω από τις εμπειρίες των άλλων.

Κάποτε απορώ πώς οι άλλοι μπορούν να είναι τόσο σίγουροι και απόλυτοι στις αντιλήψεις τους, όταν εγώ συχνά ψηλαφώ για να αποφασίσω ποιος είμαι, ιδίως όταν αντιμετωπίζω καινούριους ανθρώπους. Πώς συμβαίνει, ώστε εγώ να χρειάζομαι χρόνο ν’ αποφασίσω, ενώ οι άλλοι συχνά αποφασίζουν γρήγορα και μιλούν σαν να με ήξεραν καλύτερα απ’ ό,τι εγώ γνωρίζω τον εαυτό μου; Όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα, όταν ο εαυτός και οι άλλοι βρίσκονται σε διαφορές, η κατάσταση σπάνια διευκρινίζεται με μια γρήγορη ματιά μέσα μας.

Όταν η αλλαγή είναι στιγμιαία, είναι πιο πιθανό να δεχόμαστε νέες σκέψεις ή αισθήματα μάλλον παρά να τα οικειοποιούμαστε σαν αναγκαία συστατικά ενός εαυτού. Οι πιέσεις της ομάδας, που μας σπρώχνουν να αντιλαμβανόμαστε πιο έγκυρα και πιο αποτελεσματικά, δεν είναι βοηθητικές.

Το άτομο βοηθιέται μόνο, όταν ενθαρρύνεται να μπει για λίγο στο δικό του μοναχικό κόσμο και να μείνει με τον εαυτό του μέχρι να φθάσει τη δική του καθαρότητα και αίσθηση της κατεύθυνσης. Μπορεί να ‘ναι δυνατό αυτή η ατομική αναζήτηση να συμβεί στην ομάδα, ή να ‘ναι αναγκαίο να αποσυρθεί το άτομο σε ένα ήσυχο μέρος.

Ο αυτό-στοχασμός συχνά απορρίπτεται σε μία ομάδα, ακόμη κι όταν είναι φανερό πως το άτομο χρειάζεται να μείνει με τον εαυτό του. Το άτομο πιέζεται να αποκλείσει ό,τι συμβαίνει μέσα του, πριν να γνωρίσει τον εαυτό του. Όταν το άτομο δοκιμάζει την πίεση και δραστηριοποιείται ή φοβερίζεται, δεν ακούει πια τον εαυτό του ούτε νοιώθει τις σκέψεις και τα αισθήματά του. Δεν γνωρίζει πια τι είναι πραγματικό.

Για να επιτύχει μία κατάσταση ειρήνης με τους άλλους μπορεί να καταφύγει σε δραματικές μεθόδους ή μπορεί να συνθηκολογήσει και να κάνει ό,τι αναμένεται από τους άλλους να κάνει.

Μέσα στην ομάδα, το άτομο χρειάζεται χρόνο, να του δοθεί ευκαιρία να σκεφτεί. Χρειάζεται χρόνο να εξετάσει, να ερευνήσει και να ακολουθήσει εσωτερικές σκέψεις και αισθήματα. Όταν μέλη της ομάδας ενοχλούν, απαιτούν και διαμορφώνουν γρήγορα δηλώσεις, όταν μία ισχυρή συγκινησιακή δύναμη κατευθύνεται εναντίον του μοναχικού ατόμου, το άτομο εμπλέκεται περισσότερο στις συγκινησιακές φορτίσεις παρά στη δική του αναζήτηση της αλήθειας.

Η ατομική συνειδητοποίηση μπορεί να κινηθεί πιο σιγά από την ομαδική συνειδητοποίηση, αλλά στο τέλος αυτή είναι η μόνη πραγματική που έχει νόημα. Το άτομο θα ‘πρεπε να ήταν ελεύθερο να αποφασίσει κατά πόσο επιθυμεί να επιδιώξει την ταυτότητά τους μέσα στην ομάδα ή μόνο του και η απόφασή του θα ‘πρεπε να γίνει σεβαστή.

Για να εξημερώσουμε έναν άλλο άνθρωπο, δεν χρειάζεται μία αυταρχική διαδικασία.

Σύμφωνα με το νόημα του «Μικρού Πρίγκιπα», δεν σημαίνει να ημερέψουμε ή να καλουπιάσουμε ή να συντρίψουμε, να υποτάξουμε και να μειώσουμε πνευματικά ή να περιορίσουμε και να μαλακώσουμε, όπως συμβαίνει τόσο συχνά όταν ένα άτομο ξεχωρίζει έντονα και απειλεί την κλονισμένη ενότητα της ομάδας.

Να εξημερώσουμε το άτομο σημαίνει να εγκαταστήσουμε δεσμούς μαζί του. Αυτό σημαίνει μία προθυμία να μπούμε στη ζωή του και να σεβαστούμε τις μοναδικές του απαιτήσεις.

Να εξημερώσουμε σημαίνει να είμαστε πρόθυμοι να χάσουμε χρόνο, να μην βιαζόμαστε, αλλά να εκτιμούμε απλώς το ότι είμαστε μαζί με το πρόσωπο.

«Οι άνθρωποι έχουν ξεχάσει αυτή την αλήθεια», είπε η αλεπού. «Αλλά εσείς δεν πρέπει να το ξεχνάτε. Γίνεστε υπεύθυνοι, για πάντα, για ό,τι εξημερώσετε».

Οι ψυχολογικοί παράγοντες των σεξουαλικών διαταραχών

Ένα μεγάλο ποσοστό των σεξουαλικών διαταραχών έχει τις ρίζες του σε ψυχολογικούς και όχι οργανικούς/βιολογικούς παράγοντες, ειδικά όταν μιλάμε για ηλικίες κάτω των 50 ετών.

Καταρχάς είναι σημαντικό να αναφερθούν τα είδη των σεξουαλικών διαταραχών για τους άνδρες και τις γυναίκες. Μια σεξουαλική διαταραχή με ψυχολογικό υπόβαθρο μπορεί να παρουσιαστεί στο επίπεδο της σεξουαλικής επιθυμίας. Διαταραχή της σεξουαλικής επιθυμίας είναι η μειωμένη ή η πλήρης απουσία της νοητικής (π.χ. φαντασιώσεις) και της συναισθηματικής διάθεσης (π.χ. πάθος) εμπλοκής ενός άνδρα ή μιας γυναίκας σε οποιαδήποτε σεξουαλική πράξη. Πολλές φορές μάλιστα μπορεί να δημιουργηθεί και σεξουαλική αποστροφή, όπου το άτομο αποφεύγει πλήρως κάθε σεξουαλικό ‘κάλεσμα’ ή ερέθισμα από τον/την σύντροφό του. Μια σεξουαλική διαταραχή μπορεί να παρουσιαστεί σε επίπεδο διέγερσης. Έχει να κάνει με τη αδυναμία απόκτησης ή διατήρησης της στύσης που παρατηρείται στους άνδρες και με την έλλειψη κολπικής εφύγρανσης στη γυναίκα. Τέλος, μια σεξουαλική διαταραχή με ψυχολογικό υπόβαθρο, μπορεί να αναπτυχθεί στο επίπεδο του οργασμού. Αυτό περιλαμβάνει την πρόωρη και ανεσταλμένη εκσπερμάτιση στους άνδρες και την έλλειψη οργασμού στις γυναίκες.

Ένας σημαντικός ψυχολογικός παράγοντας των σεξουαλικών διαταραχών είναι η οικογένεια και το ευρύτερο περιβάλλον μέσα στο οποίο έχει μεγαλώσει ένας άνδρας ή μια γυναίκα. Παράγοντες όπως είναι η αυστηρή ανατροφή από τους γονείς π.χ. «το σεξ είναι ανήθικο και επικίνδυνο», η ανεπαρκής και εσφαλμένη πληροφόρηση για το σεξ π.χ. «ένας άνδρας πρέπει να είναι πάντα έτοιμος για σεξ», οι διαταραγμένες σχέσεις των γονέων όπως η έλλειψη συναισθηματικής και σωματικής επαφής, καθώς και οι πρώιμες τραυματικές εμπειρίες όπως είναι η παιδική σεξουαλική κακοποίηση, είναι σημαντικοί πρώιμοι ψυχολογικοί παράγοντες που φαίνεται να ενοχοποιούνται για την ανάπτυξη ψυχοσεξουαλικών προβλημάτων στην ενήλικη ζωή.

Πολλές φορές τα σεξουαλικά προβλήματα αντανακλούν τις βαθύτερες συγκρούσεις που υπάρχουν σε μια σχέση/γάμο. Δηλαδή, μια στυτική δυσλειτουργία μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της έλλειψης επικοινωνίας και των έντονων τσακωμών του ζευγαριού ή της απουσίας σεξουαλικής επιθυμίας μεταξύ των συντρόφων. Πολλές φορές μάλιστα, αν υπάρξει βελτίωση των γενικότερων σχέσεων του ζεύγους, αποκαθίσταται ταυτόχρονα και η φυσιολογική σεξουαλική λειτουργία.

Το άγχος είναι ένας από τους ισχυρότερους παράγοντες πυροδότησης και διατήρησης μιας ψυχοσεξουαλικής διαταραχής. Το άγχος παράγει ουσίες στο αίμα (αδρεναλίνη, νοραδρεναλίνη), οι οποίες φθάνουν στο πέος σε λίγα δευτερόλεπτα και προκαλούν σύσπαση των αρτηριών και διαστολή των φλεβών, με αποτέλεσμα τη χάλαση του πέους. Για παράδειγμα, ένα μεμονωμένο γεγονός μη απόκτησης ή διατήρησης της στύσης μπορεί να πυροδοτήσει έντονο άγχος επίδοσης ή φόβο αποτυχίας στον άνδρα. Το άγχος επίδοσης έχει να κάνει με την αγωνία της απόκτησης στύσης, της διατήρησης της στύσης, της ικανότητας οργασμού και της ικανοποίησης του/της συντρόφου. Το άγχος όμως φέρνει περισσότερο άγχος με αποτέλεσμα να μην μπορεί το άτομο να λειτουργήσει σεξουαλικά είτε σε επίπεδο επιθυμίας, είτε διέγερσης, είτε οργασμού.

Η κατάθλιψη είναι ένας ακόμα σημαντικός ψυχολογικός παράγοντας των σεξουαλικών διαταραχών. Όταν κάποιος υποφέρει από κατάθλιψη έχει χαμηλά επίπεδα ενέργειας, διάθεσης και ευχαρίστησης. Η κατάθλιψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την έλλειψη σεξουαλικής επιθυμίας λόγω της έλλειψης ευχαρίστησης και διάθεσης που διακατέχεται το καταθλιπτικό άτομο.

Tέλος, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο στη σεξουαλική ζωή των ανθρώπων τις τελευταίες δεκαετίες. Για παράδειγμα, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (περιοδικά, τηλεόραση) παρουσιάζουν την «τέλεια γυναίκα» που είναι πάντα προκλητική, θηλυκή, όμορφη, γυμνασμένη και έτοιμη να ανταποκριθεί σε κάποιο κάλεσμα, δημιουργώντας ένα ψεύτικο πρότυπο. Πολλές γυναίκες λοιπόν, αισθάνονται ότι μειονεκτούν όταν δεν μπορούν να ανταποκριθούν σ’ αυτό το ‘ιδανικό’ πρότυπο, με αποτέλεσμα να μην αισθάνονται άνετα με το σώμα τους και με τον σύντροφό τους. Το αποτέλεσμα είναι ότι δεν μπορούν να απολαύσουν την σεξουαλική επαφή και να νιώσουν άνετα με την σεξουαλικότητά τους. Έτσι εγκλωβίζονται μέσα σε έναν φαύλο κύκλο άγχους, κατάθλιψης και χαμηλής αυτοεκτίμησης που μπορεί να δημιουργήσει ακόμα και κάποια χρόνια σεξουαλική διαταραχή.

Ωμή Τέχνη

Η εισαγωγή του όρου Brut Art γίνεται από το ζωγράφο Jean Dubuffet (Ζαν Ντιμπιφέ) την δεκαετία του 1940 για να χαρακτηρίσει τις εικαστικές δημιουργίες ψυχασθενών, τις οποίες ο ίδιος συνέλεξε και στέγασε σε εκθέσεις. Το 1948 δημιούργησε την “Εταιρία Ωμής Τέχνης” μαζί με άλλους καλλιτέχνες, ανάμεσα στους οποίους ο Αντρέ Μπρετόν. Η συλλογή του έγινε αργότερα γνωστή σαν Collection de l’Art Brut. Περιλαμβάνει χιλιάδες έργα και σήμερα εκτίθεται στην Λοζάνη της Ελβετίας. Ωμή κατά την έννοια ότι δεν έχει υποστεί την “επεξεργασία” των Σχολών Καλών Τεχνών, του κόσμου των γκαλερί και των μουσείων. Καταρχάς αναφερόταν στην τέχνη των ψυχωτικών ατόμων που βρίσκονταν σχεδόν ολοκληρωτικά εκτός της κουλτούρας και της κοινωνίας. Αυστηρά μιλώντας, αναφέρεται μόνο στην Collection de l’Art Brut.

Πριν τον Dubuffet κι άλλοι είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον για τη «νοσηρή» τέχνη. Ο Dubuffet όμως είναι ο πρώτος που αναγνωρίζει τα έργα των ψυχασθενών ως τέχνη και τα βγάζει εκτός των ασύλων. Η art brut, κατά τον Dubuffet, ορίζεται σαν η τέχνη που ως μοναδική της πηγή έχει την «εσωτερική φωνή». Έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την παιδική και πρωτόγονη τέχνη, αντίκεινται σ’ αυτό που ονομάζεται «πολιτιστική τέχνη» και είναι ξένη προς τους καθιερωμένους αισθητικούς κανόνες.

Ο Dubuffet χαρακτήρισε την Ωμή Τέχνη ως εξής: “Εκείνα τα έργα που δημιουργήθηκαν στην απομόνωση και από αγνή και αυθεντική δημιουργική παρόρμηση – εκεί όπου οι έγνοιες του ανταγωνισμού, της αναγνώρισης και της κοινωνικής ανόδου δεν παρεμβαίνουν- είναι, λόγω αυτών ακριβώς των χαρακτηριστικών τους, πιο πολύτιμα από τα έργα των επαγγελματιών. Μετά από την εξοικείωση με αυτά τα άνθη ενός εκστατικού δημιουργικού πυρετού, τον οποίο έζησαν τόσο βαθιά και τόσο έντονα οι δημιουργοί τους, δεν μπορούμε παρά να νιώσουμε ότι σε σχέση με αυτά τα έργα, η κουλτούρα στο σύνολό της μοιάζει να είναι το παιχνίδι μιας μάταιης κοινωνίας, μια παραστρατισμένη παρέλαση” – Jean Dubuffet, Place à l’incivisme Art and Text 27 (Δεκ. 1987 -Φεβ. 1988) σελ. 36.

Οι “τρελοί” της Τέχνης

Οι δημιουργοί της art brut, όπως από το 1812 παρατηρούσε ο γιατρός Benjamin Rush, ξεκινούν πολλές φορές την καλλιτεχνική τους δραστηριότητα με την εκδήλωση της ψυχικής ασθένειας και κατά κανόνα σταματούν να ασχολούνται με την τέχνη όταν αποθεραπεύονται. Δεν έχουν σχέση με επαγγελματικούς καλλιτεχνικούς κύκλους και δεν δείχνουν ενδιαφέρον για τη δημοσιοποίηση και το μέλλον των έργων τους. “Εδώ η τέχνη”, έλεγε ο Dubuffet, “δεν πάει να κοιμηθεί σε στρωμένα γι’ αυτή κρεβάτια. Σώζεται ευθύς όταν προφέρουν τ’ όνομά της: αυτό που αγαπάει είναι το ινκόγκνιτο. Οι καλύτερες στιγμές της είναι όταν ξεχνάει πως ονομάζεται”.

Ο Dubuffet πίστευε ότι η “κουλτούρα”, δηλαδή η κυρίαρχη κουλτούρα, κατόρθωσε να προσαρμόσει στα μέτρα της κάθε νέα εξέλιξη στην τέχνη, στερώντας της έτσι την οποιαδήποτε δύναμη μπορεί να είχε, και καταπνίγοντας την αυθεντική έμπνευση. Η Ωμή Τέχνη ήταν η δική του λύση σ’ αυτό το πρόβλημα – μόνο αυτή ήταν απρόσβλητη από τις επιρροές της κουλτούρας, και δεν μπορούσε να απορροφηθεί ή να προσαρμοστεί, ακριβώς επειδή οι ίδιοι οι καλλιτέχνες δεν ήθελαν ή δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν. Ας αναφέρουμε εδώ μερικά διάσημα παραδείγματα.

Πρώτος και καλύτερος ο Ντοστογιέφσκι με τις κρίσεις επιληψίας του στις οποίες όμως απέδιδε τα οράματα που τον βοήθησαν στην τέχνη του. Το 1841 ο συγγραφέας Gerard de Nerval, μετά από αλλεπάλληλες νευρικές κρίσεις οδηγήθηκε σε διάφορα ψυχιατρικά άσυλα και οι εφημερίδες της εποχής βιάστηκαν να του «εκφωνήσουν» τον πνευματικό επικήδειο. Την τρέλα η πλειονότητα των ανθρώπων την εκλαμβάνει ως σημάδι διανοητικής καταστροφής. Όμως ο ίδιος ο Nerval γράφει: “Δεν ξέρω γιατί χρησιμοποιώ αυτόν τον όρο ασθένεια, Σ’ ό,τι αφορά εμένα τον ίδιο ποτέ δεν αισθάνθηκα να είμαι καλύτερα. Φορές – φορές ένιωθα τη δύναμή μου και τη δραστηριότητά μου διπλασιασμένες. Πως όλα τα καταλάβαινα. Η φαντασία μου έφερνε ατελείωτη ηδονή.Ξαναποκτώντας αυτό που οι άνθρωποι ονομάζουν λογικό, δε θα έπρεπε να λυπάμαι που την έχω χάσει;”.

Ο Van Gogh, που έγραφε ότι όσο πιο άρρωστος γινόταν, τόσο περισσότερο προσπαθούσε να επανορθώσει κάνοντας τα χρώματά του πιο παλλόμενα, ισορροπημένα και λαμπερά. Κι έλεγε σε έναν συνασθενή του: “…νομίζουν ότι τρελάθηκα από την τέχνη μου. Το ξέρω πως κατά βάθος έχουν δίκιο, γιατί τα μάτια ενός ζωγράφου, που βλέπουν με την ψυχή του, τον τραβούν σε κάποιον άλλο κόσμο μακρινό. Μεταφέρεται εκεί ολόκληρος και δεν μένουν απ’ αυτόν, για τον κοινό κόσμο εδώ, παρά κάτι υπολείμματα, ανεπαρκή για συνεννόηση με τους άλλους”.

Ο Baudelaire έλεγε ότι “οι σοφοί δεν έχουν όνειρα τόσο ωραία όσο οι τρελοί!” ενώ ο Dryden τον 17ο αιώνα έγραφε ότι τα μεγάλα πνεύματα συμμαχούν με την τρέλα, ο Diderot και ο Poe έλεγαν ότι η τρέλα και η μεγαλοφυΐα γειτνιάζουν, ενώ και οι δικοί μας Πλάτωνας και Αριστοτέλης έβλεπαν ότι μέσα στην τρέλα ελλοχεύει η σύλληψη μιας εμπνευσμένης εικόνας του κόσμου. Ο Moreau de Tours πίστευε ότι οι αιτίες που δημιουργούν την ποιητική μεγαλοφυΐα είναι οι ίδιες που οδηγούν στην ψύχωση: “Θλιβερή η κατάσταση του ανθρώπου, που να μην μπορεί να κάνει βήμα για να φτάσει την τελειοποίηση του συναισθήματος δίχως να προχωρήσει προς το θάνατο και δεν μπορεί να τείνει προς το υπέροχο, δίχως να πλησιάζει την τρέλα!”

Τέλος, ο μεγάλος γλύπτης, Γιαννούλης Χαλεπάς, κατέστρεψε όλα τα έργα του σε μία από τις κρίσεις του, αποπειράθηκε επανειλημμένως να αυτοκτονήσει ενώ έζησε μεγάλο διάστημα στο Δημόσιο Ψυχιατρείο Κέρκυρας. Μπορεί να μην άφησε κανέναν γραπτό λόγο περί τρέλας και τέχνης αλλά το έργο του “Κοιμωμένη” το οποίο ξεκίνησε να δημιουργεί στο πρώιμο στάδιο της ψυχασθένειάς του το 1877 είναι η πιο απτή απόδειξη ότι ο καλλιτέχνης ξεπερνά το ανθρώπινο όριο για να φτάσει στο θείο.

Η Τέχνη του Περιθωρίου

Ο όρος “Ωμή Τέχνη” έχει πλέον αντικατασταθεί με τον όρο “Τέχνη του Περιθωρίου”. Οι δημιουργοί είναι κυρίως άνθρωποι που είχαν ασυνήθιστες εμπειρίες στις ζωές τους ή που πάσχουν από ακραίες διαταραχές: έγκλειστοι ψυχιατρικών ιδρυμάτων, πνευματικά ανάπηροι, πρόσφυγες, εκκεντρικοί, περιθωριακοί σε απομόνωση είτε ηθελημένη ή λόγω των κοινωνικών συνθηκών και αυτοδίδακτοι με καλλιτεχνικές δυνατότητες. Διαφέρουν λοιπόν ως προς το προσωπικό τους υπόβαθρο, την κοινωνική τους ένταξη, χρησιμοποιούν διαφορετικά υλικά και μέσα έκφρασης, δεν έχουν κοινά στιλιστικά σημεία αναφοράς.

Ο Jean Dubuffet (Ζαν Ντιμπιφέ) την δεκαετία του 1940 για να χαρακτηρίσει τις εικαστικές δημιουργίες ψυχασθενών τις οποίες ο ίδιος συνέλεξε και στέγασε σε εκθέσεις.

Ο Andre Robillard, 83 χρόνων σήμερα, είναι μόνιμος κάτοικος ψυχιατρείου στην Ορλεάνη της Γαλλίας τα τελευταία 60 χρόνια. Είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Τέχνης του Περιθωρίου.

Carlo Zinelli (1916-1974) Η σχιζοφρένεια εκδηλώθηκε όταν ως εθελοντής πήρε μέρος στον Εμφύλιο της Ισπανίας. Από το 1939 μέχρι το θάνατό του ζωγράφιζε σε ψυχιατρεία της Ιταλίας.

August Walla (1936-2001) Στα 16 του η τρέλα τού χτύπησε την πόρτα. Από το 1986 μέχρι το θάνατό του έζησε ως τρόφιμος στο Σπίτι του Καλλιτέχνη με ψυχιατρική φροντίδα. Ζωγράφισε όλους τους τοίχους του ιδρύματος και των γειτονικών κτιρίων.

Adolf Wolfli (1864-1930) Κακοποιημένο παιδί συνελήφθη ο ίδιος για κακοποίηση ανηλίκου και από το 1885 μέχρι το θάνατό του έζησε σε ψυχιατρικά νοσοκομεία της Βέρνης. Ένας από τους πρωτοπόρους της Ωμής Τέχνης.

Αυτό που τους ενώνει είναι η αυθεντικότητα και η αμεσότητα της εικονογραφικής γλώσσας. Δημιουργούν χωρίς εκπαίδευση, μακριά από εμπορικότητα και ελεύθεροι από την πίεση να ενταχθούν ή να υιοθετήσουν της διάφορες αλλαγές που προτάσσει η εκάστοτε «μόδα» της τέχνης. Οι περισσότεροι δεν βλέπουν τη δημιουργία τους ως τέχνη και τον εαυτό τους ως καλλιτέχνη. Δεν έχουν την πρόθεση να γίνουν καλλιτέχνες, ζούνε την τέχνη. Η τέχνη τους είναι μια έκφραση των κρυφών επιθυμιών τους, των εσωτερικών τους αντιθέσεων και των οραμάτων τους. Δεν κινείται προς τα έξω αλλά εσωτερικά: είναι ένα ταξίδι προς τα μέσα. Αναδύεται από και κατευθύνεται στον εσωτερικό τους κόσμο και φαντασία.

Τα έργα των περιθωριακών διαθέτουν μια μοναδική οπτική «γλώσσα», μια μοναδική, ανεξάρτητη αισθητική κατηγοριοποίηση και μαρτυρία μια υψηλής δυνατότητας για έκφραση και ένα ακατέργαστο, ωμό χάρισμα. Αυτή η αυθεντική, ωμή εικονογραφική γλώσσα τονίζει τη συμβατική άποψη ιδιαίτερα, με τέτοιο τρόπο, που στα μάτια κάποιων θεατών δεν είναι μόνο θαυμαστή και εκπληκτική, αλλά επίσης παράξενη και πολλές φορές αλλόκοτη.