Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ, ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ, ΧΑΡΙΤΩΝ - Τὰ περὶ Χαιρέαν καὶ Καλλιρρόην 8, 1, 1-15

πόσων δὲ δακρύων ὁμοῦ καὶ φιλημάτων

Πρόκειται κατά πάσα πιθανότητα για το αρχαιότερο σωζόμενο μυθιστόρημα, αφού η συγγραφή του τοποθετείται μεταξύ του 1ου αι. π.Χ. και του 1ου αι. μ.Χ. Το λογοτεχνικό είδος του μυθιστορήματος ακμάζει από τον 1ο αι. π.Χ ώς τον 4ο αι. μ.Χ., και παρουσιάζει την ακόλουθη τυπική πλοκή: δύο νέοι ερωτεύονται κεραυνοβόλα, αλλά ποικίλα εμπόδια τους εξαναγκάζουν να αποχωριστούν και να περιπλανηθούν σ ολόκληρη σχεδόν την ανατολική Μεσόγειο, δοκιμάζοντας πλήθος περιπετειών, διατηρώντας όμως την αγνότητά τους μέχρι την οριστική επανένωση.

Για τον συγγραφέα γνωρίζουμε μόνο ότι καταγόταν από την Αφροδισιάδα της Καρίας και ότι υπήρξε γραμματέας του δικηγόρου Αθηναγόρα. Ο Χαρίτων επιλέγει ως σκηνικό του έργου του το κλασικό παρελθόν: τοποθετεί την δράση στα τέλη του 5ου/αρχές του 4ου αι. π.Χ. και χρησιμοποιεί επιπλέον γνωστά ιστορικά πρόσωπα, αν και με αναχρονισμούς (ο Ερμοκράτης π.χ. ταυτίζεται με τον στρατηγό που κατατρόπωσε τον Αθηναϊκό στόλο στις Συρακούσες το 413 π.Χ., ο Αρταξέρξης ο Β᾽ και οι σατράπες του είναι επίσης υπαρκτά πρόσωπα). Το ψευδο-ιστορικό αυτό πλαίσιο όμως λειτουργεί μόνο ως φόντο για να εκτυλιχθεί μια ερωτική ιστορία, η οποία αντανακλά την ευαισθησία της ελληνιστικής εποχής, όσον αφορά την έμφαση στο ιδιωτικό στοιχείο και την απόδοση της ψυχολογίας των ηρώων. Τα νήματα της αφήγησης κινεί η ίδια η θεά Αφροδίτη· ο κεραυνοβόλος έρωτας και ο γάμος των δύο νέων αποτελούν δικό της έργο. Αλλά και όσα ακολουθούν. δηλ. ο χωρισμός και οι περιπέτειες που θα οδηγήσουν τους ήρωες ώς την αυλή του Πέρση βασιλιά, την δίκη κτλ., αποτελούν την τιμωρία της θεάς για τον φαινομενικό θάνατο της Καλλιρόης, που προκάλεσε ο Χαιρέας από ζήλεια. Η επανένωση θα επέλθει μόνον όταν ο ήρωας θα έχει πλήρως εξαγνισθεί μέσα από τις δοκιμασίες. Κομβικό επίσης ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής παίζει η θεϊκή ομορφιά της Καλλιρόης. που προκαλεί την εμφάνιση ερωτικών αντιζήλων με τις συνακόλουθες περιπλοκές. Στο απόσπασμα που ανθολογείται, εξιστορούνται η συνάντηση, η περιπαθής "αναγνώριση", και η οριστική ένωση των δύο ηρώων.

Τὰ περὶ Χαιρέαν καὶ Καλλιρρόην 8, 1, 1-15

[8.1.1] ὡς μὲν οὖν Χαιρέας ὑποπτεύσας Καλλιρρόην Διονυσίῳ παραδεδόσθαι, θέλων ἀμύνασθαι βασιλέα πρὸς τὸν Αἰγύπτιον ἀπέστη καὶ ναύαρχος ἀποδειχθεὶς ἐκράτησε τῆς θαλάσσης, νικήσας δὲ κατέσχεν Ἄραδον, ἔνθα βασιλεὺς καὶ τὴν γυναῖκα τὴν ἑαυτοῦ καὶ πᾶσαν τὴν θεραπείαν ἀπέθετο καὶ Καλλιρρόην, ἐν τῷ πρόσθεν λόγῳ δεδήλωται. [8.1.2] ἔμελλε δὲ ἔργον ἡ Τύχη πράττειν οὐ μόνον παράδοξον, ἀλλὰ καὶ σκυθρωπόν, ἵνα ἔχων Καλλιρρόην Χαιρέας ἀγνοήσῃ καὶ τὰς ἀλλοτρίας γυναῖκας ἀναλαβὼν ταῖς τριήρεσιν ἀπάγῃ, μόνην δὲ τὴν ἰδίαν ἐκεῖ καταλίπῃ οὐχ ὡς Ἀριάδνην καθεύδουσαν, οὐδὲ Διονύσῳ νυμφίῳ, λάφυρον δὲ τοῖς ἑαυτοῦ πολεμίοις. [8.1.3] ἀλλ᾽ ἀπέδοξε τὸ δεινὸν Ἀφροδίτῃ· ἤδη γὰρ αὐτῷ διηλλάττετο, πρότερον ὀργισθεῖσα χαλεπῶς διὰ τὴν ἄκαιρον ζηλοτυπίαν, ὅτι δῶρον παρ᾽ αὐτῆς λαβὼν τὸ κάλλιστον, οἷον οὐδὲ Ἀλέξανδρος ὁ Πάρις, ὕβρισεν εἰς τὴν χάριν. ἐπεὶ δὲ καλῶς ἀπελογήσατο τῷ Ἔρωτι Χαιρέας ἀπὸ δύσεως εἰς ἀνατολὰς διὰ μυρίων παθῶν πλανηθείς, ἠλέησεν αὐτὸν Ἀφροδίτη καὶ ὅπερ ἐξ ἀρχῆς δύο τῶν καλλίστων ἥρμοσε ζεῦγος, γυμνάσασα διὰ γῆς καὶ θαλάσσης, πάλιν ἠθέλησεν ἀποδοῦναι. [8.1.4] νομίζω δὲ καὶ τὸ τελευταῖον τοῦτο σύγγραμμα τοῖς ἀναγινώσκουσιν ἥδιστον γενήσεσθαι· καθάρσιον γάρ ἐστι τῶν ἐν τοῖς πρώτοις σκυθρωπῶν. οὐκέτι λῃστεία καὶ δουλεία καὶ δίκη καὶ μάχη καὶ ἀποκαρτέρησις καὶ πόλεμος καὶ ἅλωσις, ἀλλὰ ἔρωτες δίκαιοι ἐν τούτῳ ‹καὶ› νόμιμοι γάμοι. [8.1.5] πῶς οὖν ἡ θεὸς ἐφώτισε τὴν ἀλήθειαν καὶ τοὺς ἀγνοουμένους ἔδειξεν ἀλλήλοις λέξω.
ἑσπέρα μὲν ἦν, ἔτι δὲ πολλὰ τῶν αἰχμαλώτων κατελέλειπτο. κεκμηκὼς οὖν ὁ Χαιρέας ἀνίσταται, ἵνα διατάξηται τὰ πρὸς τὸν πλοῦν. [8.1.6] παριόντι δὲ αὐτῷ τὴν ἀγορὰν ὁ Αἰγύπτιος ἔλεξεν· «ἐνταῦθά ἐστιν ἡ γυνή, δέσποτα, ἡ μὴ βουλομένη προσελθεῖν, ἀλλὰ ἀποκαρτεροῦσα· τάχα δὲ σὺ πείσεις αὐτὴν ἀναστῆναι· τί γάρ σε δεῖ καταλείπειν τὸ κάλλιστον τῶν λαφύρων;» συνεπελάβετο καὶ Πολύχαρμος τοῦ λόγου, βουλόμενος ἐμβαλεῖν αὐτόν, εἴ πως δύναιτο, εἰς ἔρωτα καινὸν καὶ Καλλιρρόης παραμύθιον. «εἰσέλθωμεν» ἔφη, «Χαιρέα.» [8.1.7] ὑπερβὰς οὖν τὸν οὐδὸν καὶ θεασάμενος ἐρριμμένην καὶ κεκαλυμμένην εὐθὺς ἐκ τῆς ἀναπνοῆς καὶ τοῦ σχήματος ἐταράχθη τὴν ψυχὴν καὶ μετέωρος ἐγένετο. πάντως δ᾽ ἂν καὶ ἐγνώρισεν, εἰ ‹μὴ› σφόδρα πέπειστο Καλλιρρόην ἀπειληφέναι Διονύσιον. [8.1.8] ἠρέμα δὲ προσελθών, «θάρρει» φησίν, «ὦ γύναι, ἥτις ἂν ᾖς, οὐ γάρ σε βιασόμεθα· ἕξεις δὲ ἄνδρα ὃν θέλεις.» ἔτι λέγοντος ἡ Καλλιρρόη γνωρίσασα τὴν φωνὴν ἀπεκαλύψατο καὶ ἀμφότεροι συνεβόησαν· «Χαιρέα — Καλλιρρόη.» περιχυθέντες δὲ ἀλλήλοις, λιποψυχήσαντες ἔπεσον. [8.1.9] ἄφωνος δὲ καὶ Πολύχαρμος τὸ πρῶτον εἱστήκει πρὸς τὸ παράδοξον, χρόνου δὲ προϊόντος «ἀνάστητε» εἶπεν, «ἀπειλήφατε ἀλλήλους· πεπληρώκασιν οἱ θεοὶ τὰς ἀμφοτέρων εὐχάς. μέμνησθε δὲ ὅτι οὐκ ἐν πατρίδι ἐστέ, ἀλλ᾽ ἐν πολεμίᾳ γῇ, καὶ δεῖ ταῦτα πρότερον οἰκονομῆσαι καλῶς ἵνα μηδεὶς ἔτι ὑμᾶς διαχωρίσῃ.» [8.1.10] τοιαῦτα ἐμβοῶντος, ὥσπερ τινὲς ἐν φρέατι βαθεῖ βεβαπτισμένοι μόλις ἄνωθεν φωνὴν ἀκούσαντες, βραδέως ἀνήνεγκαν, εἶτα ἰδόντες ἀλλήλους καὶ καταφιλήσαντες πάλιν παρείθησαν καὶ δεύτερον καὶ τρίτον τοῦτο ἔπραξαν, μίαν φωνὴν ἀφιέντες· «ἔχω σε, εἰ ἀληθῶς εἶ Καλλιρρόη· εἰ ἀληθῶς εἶ Χαιρέας.»
[8.1.11] φήμη δὲ διέτρεχεν ὅτι ὁ ναύαρχος εὕρηκε τὴν γυναῖκα. οὐ στρατιώτης ἔμεινεν ἐν σκηνῇ, οὐ ναύτης ἐν τριήρει, οὐ θυρωρὸς ἐν οἰκίᾳ· πανταχόθεν συνέτρεχον λαλοῦντες «ὢ γυναικὸς μακαρίας, εἴληφε τὸν εὐμορφότατον ἄνδρα.» Καλλιρρόης δὲ φανείσης οὐδεὶς ἔτι Χαιρέαν ἐπῄνεσεν, ἀλλ᾽ εἰς ἐκείνην πάντες ἀφεώρων, ὡς μόνην οὖσαν. [8.1.12] ἐβάδιζε δὲ σοβαρά, Χαιρέου καὶ Πολυχάρμου μέσην αὐτὴν δορυφορούντων. ἄνθη καὶ στεφάνους ἔβαλλον αὐτοῖς, καὶ οἶνος καὶ μύρα πρὸ τῶν ποδῶν ἐχεῖτο, καὶ πολέμου καὶ εἰρήνης ἦν ὁμοῦ τὰ ἥδιστα, ἐπινίκια καὶ γάμοι. [8.1.13] Χαιρέας δὲ εἴθιστο μὲν ἐν τριήρει καθεύδειν καὶ νυκτὸς καὶ μεθ᾽ ἡμέραν πολλὰ πράττων· τότε δὲ Πολυχάρμῳ πάντα ἐπιτρέψας, αὐτὸς οὐδὲ νύκτα περιμείνας εἰσῆλθεν εἰς τὸν θάλαμον τὸν βασιλικόν· καθ᾽ ἑκάστην γὰρ πόλιν οἶκος ἐξαίρετος ἀποδέδεικται τῷ μεγάλῳ βασιλεῖ. [8.1.14] κλίνη μὲν ἔκειτο χρυσήλατος, στρωμνὴ δὲ Τυρία πορφυρᾶ, ὕφασμα Βαβυλώνιον.
τίς ἂν φράσῃ τὴν νύκτα ἐκείνην; πόσων διηγημάτων μεστή, πόσων δὲ δακρύων ὁμοῦ καὶ φιλημάτων; πρώτη μὲν ἤρξατο Καλλιρρόη διηγεῖσθαι πῶς ἀνέζησεν ἐν τῷ τάφῳ, πῶς ὑπὸ Θήρωνος ἐξήχθη, πῶς ἔπλευσε, πῶς ἐπράθη. [8.1.15] μέχρι τούτων Χαιρέας ἀκούων ἔκλαεν· ἐπεὶ δὲ ἧκεν εἰς Μίλητον τῷ λόγῳ, Καλλιρρόη μὲν ἐσιώπησεν αἰδουμένη, Χαιρέας δὲ τῆς ἐμφύτου ζηλοτυπίας ἀνεμνήσθη, παρηγόρησε δὲ αὐτὸν τὸ περὶ τοῦ τέκνου διήγημα.

***
[8,1,1] Πώς λοιπόν ο Χαιρέας, που νόμιζε ότι η Καλλιρρόη είχε δοθεί στον Διονύσιο,¹ αυτομόλησε στον Αιγύπτιο, για να εκδικηθεί το Βασιλέα· πώς, αφού διορίστηκε ναύαρχος, έγινε κυρίαρχος στη θάλασσα· και τέλος πώς, μετά τη νίκη, κατέλαβε την Άραδο,² όπου ο Βασιλέας είχε μεταφέρει τη γυναίκα του και όλη του την ακολουθία, μαζί με την Καλλιρρόη: αυτά τα διαβάσατε στο προηγούμενο μέρος της ιστορίας μου.³ [2] Η Τύχη⁴ όμως σκόπευε να κάνει άλλο ένα κατόρθωμα, όχι μόνο παράδοξο, αλλά και, θλιβερό αυτή τη φορά: να αγνοήσει δηλαδή ο Χαιρέας την Καλλιρρόη, ενώ την είχε μέσα στα χέρια του, και να κάνει πανιά, παίρνοντας όλες τις ξένες γυναίκες κι αφήνονταςεκεί μόνο τη δική του, όχι σαν αποκοιμισμένη Αριάδνη,⁵ ούτε για τον μυθικό νυμφίο, τον Διόνυσο, αλλά για να την κερδίσουν λάφυρο οι εχθροί. Η Αφροδίτη, όμως, ήταν αντίθετη σ᾽ αυτή τη φοβερή πράξη. [3] Πίστευε, βλέπετε, πως είχε φτάσει πια η ώρα της συμφιλίωσης με τον ήρωά μας, μολονότι στο παρελθόν είχε οργισθεί άγρια μαζί του για την αδικαιολόγητη ζηλοτυπία του: πήρε από κείνη το πιο όμορφο δώρο, ένα δώρο ανώτερο κι απ᾽ αυτό που είχε προσφέρει στον Πάρη, κι αυτός το ατίμασε. Δεν περιφρονούνται έτσι τα δώρα των θεών. Επειδή όμως ο Χαιρέας ξεπλήρωσε στο ακέραιο το χρέος του στον Έρωτα -περιπλανήθηκε με μύρια πάθη από τη Δύση μέχρι την Ανατολή- η Αφροδίτη τον λυπήθηκε. Το ζευγάρι λοιπόν που η ίδια ταίριαξε από τα πιο όμορφα πλάσματα της οικουμένης, αφού το γύμνασε σε στεριά και σε θάλασσα, αποφάσισε να το ξαναενώσει. [4] Νομίζω πως αυτό το τελευταίο κεφάλαιο θα είναι το πιο ευχάριστο στον αναγνώστη, γιατί θα φέρει την κάθαρση απ᾽ όλα τα θλιβερά συμβάντα που προηγήθηκαν. Φτάνουν πια οι πειρατείες, η σκλαβιά, τα δικαστήρια, οι απόπειρες αυτοκτονίας, ο πόλεμος, οι μάχες, οι αλώσεις· τώρα έχουμε δίκαιους έρωτες και νόμιμους γάμους. [5] Πώς λοιπόν η θεά αποκάλυψε άξαφνα την αλήθεια κι έκανε τους δυο εραστές ν᾽ αναγνωρίσουν ο ένας τον άλλον, θα σας το περιγράψω αμέσως.
Ήταν απόγευμα, και οι περισσότεροι αιχμάλωτοι δεν είχαν φορτωθεί ακόμη στα καράβια. Κουρασμένος ο Χαιρέας σηκώνεται για να ρυθμίσει τα θέματα του απόπλου. [6] Καθώς διέσχιζε την αγορά, τον πλησιάζει ο Αιγύπτιος και του λέει:
«Αφέντη μου, εδώ βρίσκεται αυτή που αρνιέται να μας ακολουθήσει. Προτιμά να μείνει μόνη, χωρίς νερό, χωρίς φαΐ. Θα πεθάνει στα σίγουρα. Ίσως εσύ την πείσεις να σηκωθεί. Είναι άλλωστε το ωραιότερο λάφυρο -γιατί να το αφήσεις;» Συνηγόρησε και ο Πολύχαρμος,⁶ μήπως και τον έριχνε σε κάποιον καινούριον έρωτα και ξεχνούσε την Καλλιρρόη: - «Ας μπούμε, Χαιρέα.»
[7] Σαν πέρασε το κατώφλι και την αντίκρισε ριγμένη καταγής και καλυμμένη με το πέπλο της, αμέσως από την ανάσα της και τη στάση του σώματός της ένιωσε κάποια αναστάτωση. Και σίγουρα θα την αναγνώριζε, αν δεν ήταν πεπεισμένος πως η Καλλιρρόη βρισκόταν στα χέρια του Διονύσιου. [8] Την πλησίασε ήρεμα και της είπε:
«Μη φοβάσαι, γυναίκα, όποια κι αν είσαι. Δεν θα σε ζορίσουμε. Θα αποκτήσεις τον άντρα που επιθυμείς.» Ενώ ακόμα μιλούσε, η Καλλιρρόη, αναγνωρίζοντας τη φωνή του, αποκαλύφθηκε. Τότε κι οι δυο μαζί αναφώνησαν.⁷
- «Χαιρέα!»
- «Καλλιρρόη!»
Ο ένας έπεσε στην αγκαλιά του άλλου και σωριάστηκαν λιπόθυμοι στη γη. [9] Ο Πολύχαρμος, που δεν πίστευε στα μάτια του, είχε μείνει άναυδος. Μόνο αφού πέρασε κάμποση ώρα, τους είπε: «Σηκωθείτε. Ξαναβρήκατε ο ένας τον άλλον. Οι θεοί εισάκουσαν τις προσευχές σας. Θυμηθείτε όμως ότι δεν είσαστε στην πατρίδα, αλλά σε εχθρικό έδαφος. Οφείλετε πρώτα ν᾽ αντιμετωπίσετε αυτή τη δυσκολία, ώστε να μη σας ξαναχωρίσει κανείς.» [10] Αυτά τους φώναζε ξανά και ξανά. Μα τα λόγια του έφταναν στ᾽ αυτιά τους, απόμακρα, σαν να βρίσκονταν στο βάθος ενός πηγαδιού. Κάποια στιγμή ανέβηκαν στην επιφάνεια. Ξανακοιτάχτηκαν, ξαναφιλήθηκαν, κι αφέθηκαν πάλι στο βυθό. Το ίδιο έγινε για δεύτερη και τρίτη φορά, μα το μόνο που έλεγαν ήταν:
«Σε έχω, αν είσαι στ᾽ αλήθεια η Καλλιρρόη!»
- «Σε έχω, αν είσαι στ᾽ αλήθεια ο Χαιρέας!»
[11] Η Φήμη δεν άργησε να διαδώσει ότι ο ναύαρχος βρήκε τη γυναίκα του. Στρατιώτης δεν έμεινε σε σκηνή ούτε ναύτης σε τριήρη· ακόμα κι οι φρουροί των σπιτιών εγκατέλειψαν τις θέσεις τους. Απ᾽ όλα τα μέρη έτρεχαν εκεί διαλαλώντας την είδηση: «Τι ευτυχισμένη γυναίκα: Τον πιο όμορφο άντρα τον έχει δικό της!» Σαν όμως φανερώθηκε η Καλλιρρόη, κανείς πια δεν παίνευε τον Χαιρέα, αλλά όλων τα μάτια ήταν καρφωμένα πάνω της, σαν να υπήρχε μόνο εκείνη. [12] Προχωρούσε λοιπόν περήφανη, ανάμεσα στον Χαιρέα και τον Πολύχαρμο. Τους έραναν με άνθη, τους πετούσαν στεφάνια, και μπροστά στα πόδια τους χύνονταν μύρα και κρασί. Ό,τι πιο γλυκό δίνει η ειρήνη και ό,τι πιο χαρμόσυνο φέρνει ο πόλεμος υπήρχαν μαζί: τα επινίκια και οι γάμοι. [13] Ο Χαιρέας, που συνήθιζε να κοιμάται στην τριήρη και να ασχολείται με χίλια δυο ζητήματα μέρα-νύχτα, τα άφησε όλα στον Πολύχαρμο, και χωρίς καν να περιμένει να νυχτώσει, μπήκε στο βασιλικό κοιτώνα. (Σε κάθε πόλη υπάρχει μια έπαυλη στη διάθεση του Μεγάλου Βασιλέα.) [14] Το κρεβάτι είχε επένδυση χρυσού. Τα στρωσίδια ήταν βαμμένα με πορφύρα από την Τύρο και το ύφασμά τους είχε έρθει από τη Βαβυλώνα. Ποιος θα μπορούσε να περιγράψει τη νύχτα εκείνη; Με πόσες αφηγήσεις δεν ήταν γεμάτη, με πόσα δάκρυα και φιλιά μαζί! Πρώτη άρχισε την ιστορία της η Καλλιρρόη: πώς αναστήθηκε μέσα στον τάφο, πώς την έβγαλε ο Θήρων,⁸ το ταξίδι, την αγοραπωλησία ... [15] Μέχρι εδώ ο Χαιρέας έκλαιγε ακούγοντας τα πάθη της. Όταν όμως η εξιστόρηση έφτασε στη Μίλητο,⁹ η Καλλιρρόη ντράπηκε να συνεχίσει, ενώ ο Χαιρέας ξαναθυμήθηκε την έμφυτη ζηλοτυπία του. Τον παρηγόρησε , ωστόσο, η αφήγηση για το παιδί του.
----------------

¹ Πρόκειται για τον ισχυρό και καλλιεργημένο Έλληνα, τον οποίο η Καλλιρρόη αναγκάζεται να παντρευτεί, όταν οδηγείται από τους πειρατές στη Μίλητο προκειμένου να πουληθεί ως δούλη. (Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα είναι το μόνο από τα σωζόμενα που παρουσιάζει τους δύο ήρωες παντρεμένους ήδη από την αρχή της ιστορίας, καθώς επίσης την ηρωίδα να συνάπτει μετά το χωρισμό της από τον Χαιρέα αναγκαστικό γάμο με τον Διονύσιο προκειμένου να νομιμοποιήσει το παιδί που περιμένει από τον Χαιρέα.) Ο Διονύσιος θα αντιμετωπίσει στην δίκη που διεξάγεται στην Βαβυλώνα τον υποψήφιο αντεραστή Μιθριδάτη, έμμεσα τον ίδιο τον Πέρση μονάρχη, και κυρίως τον πρώτο σύζυγο, δηλ. τον Χαιρέα, τον οποίο όλοι θεωρούσαν νεκρό. Στον ξαφνικό πόλεμο που ξεσπάει και γίνεται η αιτία διακοπής της δίκης, ο Διονύσιος θα πάρει το μέρος των Περσών, ενώ ο Χαιρέας των Αιγυπτίων. Το ανθολογούμενο επεισόδιο διαδραματίζεται μεσούντος του πολέμου, στην Άραδο, όπου βρίσκονται τυχαία οι δύο ήρωες: ο μεν Χαιρέας ως κατακτητής, ενώ η Καλλιρρόη έχει καταφύγει εκεί μαζί με την γυναίκα του Αρταξέρξη για λόγους ασφαλείας.

² Πόλη της Φοινίκης, απέναντι από το ανατολικό άκρο της Κύπρου (στο κείμενο χαρακτηρίζεται νήσος).

³ Η ανακεφαλαίωση που προηγείται αποδίδει περιληπτικά το περιεχόμενο του αμέσως προηγούμενου βιβλίου (Ζ᾽). Οι ανακεφαλαιώσεις αποτελούσαν τυπικά, δομικά στοιχεία του μυθιστορηματικού είδους.

⁴ Η θεά Τύχη υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλής κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Προσωποποιούσε με τον πλέον σαφή τρόπο το γενικότερο αίσθημα ανασφάλειας των ανθρώπων της εποχής. Στο μυθιστόρημα μνημονεύεται πολλές φορές, και στην αστάθεια που την χαρακτηρίζει αποδίδονται συχνά οι εκάστοτε δυσμενείς εξελίξεις.

⁵ Σύμφωνα με τον μύθο η Αριάδνη βοηθά τον Θησέα μα σκοτώσει τον Μινώταυρο και φεύγει μαζί του για να αποφύγει το θυμό του πατέρα της Μίνωα. Σε στάση που κάνουν στη Νάξο κατευθυνόμενοι προς την Αθήνα, την ώρα που εκείνη αποκοιμιέται στην ακτή, ο Θησέας την εγκαταλείπει. Στη Νάξο την συναντά και την παντρεύεται ο Διόνυσος.

⁶ Πιστός φίλος του Χαιρέα, ο οποίος τον ακολουθεί παντού στις αναγκαστικές περιπλανήσεις του από τη Μίλητο και τη Βαβυλώνα ώς την Τύρο της Φοινίκης.

⁷ Έχουμε μια τυπική για το είδος του μυθιστορήματος σκηνή αναγνώρισης, η οποία παρουσιάζει την εξής δομή: οι δυο ήρωες όταν συναντιούνται δεν αναγνωρίζονται αμέσως, στην συνέχεια εκδηλώνουν παράφορες αντιδράσεις (λιποθυμίες κτλ.), τέλος ακολουθούν οι αμοιβαίες εξιστορήσεις των όσων έχουν ζήσει κατά την διάρκεια του χωρισμού τους. Η συγκεκριμένη αναγνώριση κορυφώνεται με την ερωτική ένωση, αφού οι δύο νέοι είναι ήδη από την αρχή σύζυγοι, τους οποίους απλώς έχει χωρίσει η δολερή Τύχη.

⁸ Ο επικεφαλής της ομάδας των ληστών που σύλησαν τον τάφο της Καλλιρρόης, και βρίσκοντας την ίδια ζωντανή, να έχει συνέλθει από τη νεκροφάνεια, την απήγαγαν και τη μετέφεραν στη Μίλητο, όπου και την πούλησαν ως δούλη στον Διονύσιο. Οι πράξεις του Θήρωνα αποκαλύφθηκαν όταν η θεά Τύχη έφερε το πλοίο του Χαιρέα αντιμέτωπο με το πειρατικό του Θήρωνα, που έπλεε ακυβέρνητο. Ο Χαιρέας αναγνώρισε τα κτερίσματα και οδήγησε τον Θήρωνα στο δικαστήριο των Συρακουσών, όπου ο τελευταίος υποβλήθηκε σε βασανιστήρια και ομολόγησε τις πράξεις του. Καταδικάστηκε τέλος σε θάνατο και σταυρώθηκε μπροστά στον τάφο της Καλλιρρόης.

⁹ Βλ. σχόλ. 1.

O Νεοελληνικός Διαφωτισμός

Μια  σύντομη  ιστορική  επισκόπηση

O Νεοελληνικός Διαφωτισμός αποτελεί  παρακλάδι της ευρύτερης φιλοσοφικής, επιστημονικής, πολιτικής,  και  γενικότερα  ιδεολογικής  κίνησης  που έλαβε  χώρα στον Ευρωπαϊκό  χώρο  κατά  τη  διάρκεια  του  18^ου  αιώνα, και που ονομάζεται με τον όρο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός. Ο όρος Διαφωτισμός αποτελεί νεολογισμό που εισήχθη στην ελληνική  γλώσσα  στα  μέσα του  19^ου  αι. κατά  αναλογία  με  τους  αντίστοιχους όρους  από τα αγγλικά, τα  γερμανικά, και τα ιταλικά  (Enlightenment,  Aufklärung, Illuminismo). (Κ.Θ Δημαράς, 1993). Κύρια  χαρακτηριστικά  αυτής  της  κίνησης  ήταν: 

• Η  εμπιστοσύνη στη δύναμη του ορθού λόγου και πίστη στη δυνατότητα  βελτίωσης του ανθρώπου  και  απεριόριστης  προόδου  του  πολιτισμού.

• Ο  κριτικός  έλεγχος  και  η  άρνηση  της  παράδοσης  και  κάθε  αυθεντίας που  πηγάζει  από  αυτή.  Για  τους  φιλοσόφους  του  Διαφωτισμού,  ο  ορθός λόγος  είναι  ισχυρότερος από οποιαδήποτε παράδοση και οποιαδήποτε  αυθεντία.  Ειδικότερα:

• Ο Διαφωτισμός άσκησε αμείλικτη κριτική στις επικρατούσες  θεωρίες  για  τη  φύση,  για  τη  γνώση,  για την κοινωνία, τη θρησκεία, την πολιτική οργάνωση  και  καλλιέργησε  την  ελεύθερη  κριτική  έρευνα,  τη  γνώση  του  φυσικού  κόσμου  μέσω  της  εμπειρικής  παρατήρησης και του  πειράματος,  κήρυξε την ανεξιθρησκεία  και  την  αξιοπρέπεια  του  ανθρώπου.
• Η προσδοκία αναμόρφωσης των κοινωνικών  θεσμών και κατ’  επέκταση  της  κοινωνίας  στο  σύνολό της με τη  δύναμη της ανθρώπινης  λογικής.
• Στη  βάση  όλων των παραπάνω ο Διαφωτισμός είναι αισιόδοξος· αποδίδει  κατά  συνέπεια  ιδιάζουσα  σημασία  στα  ζητήματα  της  Αγωγής.  Στο  πλαίσιο αυτό προάγει τις ζωντανές γλώσσες και ιδιαίτερα τα εθνικά ιδιώματα  σε  βάρος των νεκρών γλωσσών (αρχαία  ελληνικά,  λατινικά).

Οι  απαρχές του Διαφωτισμού ανάγονται στην Αγγλία  κατά  τις  τελευταίες  δύο  δεκαετίες  του  17^ου  αιώνα.  Στην  Αγγλία  έζησαν  οι  δύο  σπουδαιότεροι  πρόδρομοι  του  κινήματος:  ο  Isaak  Newton (1642 – 1727), που  με  τις  πα-ρατηρήσεις  του  και  την  εφαρμογή  της  νέας  επιστημονικής  μεθόδου  διατύπωσε  με  τη  θεωρία  της  Βαρύτητας  ένα  μοντέλο  του  κόσμου  που  έγινε  αποδεκτό  από  την  επιστήμη  για  τους  δύο  επόμενους  αιώνες,  και  ο  John  Locke (1632 – 1704), ο  οποίος  θεμελίωσε  φιλοσοφικά  τον  πολιτικό  φιλελευθερισμό  και  το  νεότερο  εμπειρισμό.  Ο  δρόμος  προς  το  διαφωτισμό  άνοιξε  με  τον  προβληματισμό  γύρω  από  τη  φύση,  τις  πηγές  και  τα  όρια  της  γνώσης,  που  είχε  εισαγάγει  ο  J. Locke  στο  έργο  του  Δοκίμιο  για  την  ανθρώπινη  νόηση.

 

Η  πρόοδος  της  σύγχρονης  επιστήμης,  η  επίκληση  του  ορθού  λόγου,  η  εμπειρική  γνωσιολογία  και  η  φυσική  θρησκεία  των  ελεύθερων  στοχαστών  διαμόρφωσαν  τις  φιλοσοφικές  προϋποθέσεις  του  διαφωτισμού.  Η  νέα  γνωσιολογία  είχε  εξισωτικό  χαρακτήρα.  Σύμφωνα  με  τον  Διαφωτισμό  οι  άνθρωποι  διαθέτουν  δυνάμει  ίσες  γνωστικές  δυνατότητες  που  θα  μπορούσαν  να  καλλιεργηθούν  και  να  βελτιωθούν  με  την  κατάλληλη  αγωγή.  Κατά  συνέπεια,  ο  καθένας  θα  μπορούσε  να  διεκδικήσει  ίσα  πολιτικά  δικαιώματα.  Έτσι,  ο  πολιτικός  φιλελευθερισμός  που  αναγνωρίζει  την  αυτονομία  και  τα  δικαιώματα  του  ατόμου  αποτέλεσε  την  πολιτική  έκφραση  της  νέας  φιλοσοφίας.  Εκτός  από  την  καινούρια  γνωσιολογία  ο  φιλελευθερισμός  του  Διαφωτισμού  ενισχύθηκε  και  από  τη  θεωρία  του  φυσικού  δικαίου,  η  οποία  καθιέρωνε  την  αρχή  των  ανθρωπίνων  δικαιωμάτων,  ως  βασικό  συστατικό  της  ιδέας  της  ελευθερίας.  (Π. Κιτρομηλίδη,  Νεοελληνικός  Διαφωτισμός,  Αθήνα: 1996).

 

Κατά  των  18^ο  αιώνα  επίκεντρο  του  Διαφωτισμού  έγινε  η  Γαλλία  λόγω  των  κοινωνικών  συνθηκών  που  επικρατούσαν  τότε  στη  χώρα. Κυριότεροι εκπρόσωποι   του  γαλλικού  Διαφωτισμού  είναι  ο  Montesquieu,  (ο  οποίος  με  το  βιβλίο  του  Το  Πνεύμα  των  Νόμων  καταγγέλλει  τον  δεσποτισμό  και  θεμελιώνει  την  κυριαρχία  των  Νόμων),  ο  Rousseau,  ο  Voltaire ,  ο  κύκλος  των  εγκυκλοπαιδιστών,  (Diderot,  D’ Alembert κ.α.).  Ο  Διαφωτισμός  όμως  δεν  περιχαρακώθηκε  στις  δύο  αυτές  χώρες,  την  Αγγλία  και  τη  Γαλλία.  Η  ακτινοβολία  του  απλώθηκε  σχεδόν  σε  όλη  την  Ευρώπη  και  μέσω  του  παροικιακού  Ελληνισμού  έφτασε  μέχρι  την  Τουρκοκρατούμενη  Ελλάδα  και  τον  ευρύτερο  χώρο  της  Βαλκανικής  και  της  Ανατολικής  Μεσογείου  που  πολιτικά  αποτελούσαν  έναν  ενιαίο  χώρο  μια  και  ήταν  τμήματα  της  Οθωμανικής  Αυτοκρατορίας.

 

  Η  σκέψη  και  η  παιδεία  στην  Τουρκοκρατούμενη  Ελλάδα.  17^ος  αι:  Το  κίνημα  του  θρησκευτικού  ουμανισμού. 

Μετά  την  Άλωση  της  Κωνσταντινούπολης  και  την  ολοκλήρωση  της  Οθωμανικής  κατάκτησης  στον  Ελλαδικό  χώρο, -αλλά και  στον  χώρο  της  Βαλκανικής  και  της  Ανατολικής  Μεσογείου  κατά  τις  επόμενες  δεκαετίες,-  η  παιδεία  εγκαταλείπεται  και  πέφτει  σε  παρακμή.  Ενώ  την  ίδια  χρονική  περίοδο  (15^ος – 16^ος  αι.)  στη  Δύση  έχουμε  την  Αναγέννηση,  στο  χώρο  της  «καθ’  ημάς»   Ανατολής  η  παιδεία  πέφτει  σε  μαρασμό  μετά  και  τη  μετανάστευση  των  Βυζαντινών  λογίων  στη  Δύση,  και  ιδιαίτερα  στην  Ιταλία,  όπου  προσέφεραν  σημαντικές  υπηρεσίες  και  τόνωσαν  το  ενδιαφέρον  για  τη  μελέτη  της  Αρχαίας  Ελληνικής  Γραμματείας  με  τα  χειρόγραφα  που  έφεραν  μαζί  τους.  Στην  Ελληνική  Ανατολή  αυτούς  τους  δύο  αιώνες,  στις  Τουρκοκρατούμενες  περιοχές  παραμένουν  ελάχιστες  εστίες  παιδείας,  κυρίως  υπό  την  φροντίδα  της  Εκκλησίας.  Μόνο  στις  περιοχές  που  παραμένουν  ακόμα  στα  χέρια  των  Βενετών  ή  άλλων  πόλεων  της  Ιταλίας  (Επτάνησα,  Χίος,  Κρήτη,  Κύπρος),  έχουμε  αξιόλογη  πνευματική  κίνηση  που  συντηρείται  μέσω  της  επαφής  αυτών  των  περιοχών  με  τη  Βενετία,  μέσω  της  οποίας  φτάνουν  οι  απόηχοι  της  Αναγέννησης  στις  περιοχές  αυτές.

 

Σημαντικό  ρόλο  στην  παιδεία  των  λατινοκρατούμενων  περιοχών  θα  παίξει  το  Πανεπιστήμιο  της  Πάδοβας,  το  επίσημο  πανεπιστήμιο  της  Βενετικής  Πολιτείας,  στο  οποίο  συνέρρεαν  Έλληνες  σπουδαστές  από  τα  βενετοκρατούμενα  εδάφη  της  Ελληνικής  Ανατολής.  Στη  φιλοσοφία  το  πανεπιστήμιο  της  Πάδοβας  είχε  γίνει  το  κατεξοχήν  κέντρο  του  νεοαριστοτελισμού.  Οι  νεοαριστοτελικοί  εγκαταλείπουν  τη  μεσαιωνική  παράδοση  του  σχολαστικού  αριστοτελισμού  και  προτείνουν  μια  φυσιοκρατική  ερμηνεία  της  αριστοτελικής  φιλοσοφίας,   επιχειρώντας  να  διαχωρίσουν  το  θρησκευτικό  δόγμα  από  τη  φυσική  φιλοσοφία.  Η  αναζήτηση  των  αιτίων  για  τα  φαινόμενα  του  φυσικού  κόσμου  ανάγεται  σε  έννοιες  του  υλικού  κόσμου  και  όχι  της  μεταφυσικής.  Αυτή  η  φιλοσοφία  μεταδόθηκε  στην  Ελληνική  Ανατολή  από  τους  Έλληνες  σπουδαστές  της  Πάδοβας  με  σημαντικότερο  από  αυτούς  τον  Αθηναίο  Θεόφιλο  Κορυδαλλέα (1570 – 1646).  (Π. Κιτρομηλίδης,  1996)

 

Γύρω  στο  1600,  ηγετικά  στελέχη  της  Ορθοδοξίας  με  σπουδές  στην  Πάδοβα  στελεχώνουν  το  Οικουμενικό  Πατριαρχείο  και  αναλαμβάνουν  μια  προσπάθεια  για  την  αναγέννηση  της  ελληνικής  παιδείας.  Το  1624  ο  Οικουμενικός  Πατριάρχης  Κύριλλος  Λούκαρης  καλεί  στην  Κωνσταντινούπολη  τον  Κορυδαλλέα  και  του  αναθέτει  το  έργο  της  αναδιοργάνωσης  της  Πατριαρχικής  Ακαδημίας,  με  τη  μετατροπή  της  σε  κεντρικό  ίδρυμα  ανώτερης  παιδείας  για  ολόκληρη  την  Ελληνική  Ανατολή.  Η  πρωτοβουλία  αυτή  του  Λούκαρη  στο  πρώτο  τέταρτο  του  17^ου  αιώνα  αποτελεί  το  πρώτο  συνειδητό  πρόγραμμα  πολιτισμικής  αναμόρφωσης  που  ανέλαβε  η  ηγεσία  του  Ελληνισμού  από  την  εποχή  της  Άλωσης.  Τα  κίνητρα  του  Λούκαρη  πήγαζαν  κυρίως  από  την  επιθυμία  του  για  ανάσχεση  του  Καθολικισμού  που  επιχειρούσε  να  διεισδύσει  στο  χώρο  της  Ορθοδοξίας  εκείνη  την  εποχή·  είχαν  όμως  σαν      αποτέλεσμα  να  εισαχθεί  από  τον  Κορυδαλλέα  ο  νεοαριστοτελισμός  στην  ελληνική  παιδεία.

 

Ο  Κορυδαλλέας  ήταν  αυστηρός  επικριτής  του  μεσαιωνικού  σχολαστικι-σμού  και  οπαδός  του  ορθού  λόγου.  Από  τον  πιο  έγκυρο  βιογράφο  του  έχει  χαρακτηριστεί  ως  ο  πρώτος  «επαναστατικός»  στοχαστής  στην  Ελληνική  Ανατο-λή  και  ως  ο  εισηγητής  του  ελεύθερου  στοχασμού  στη  Νοτιοανατολική  Ευρώπη.  Το  πρότυπο  της  ανώτερης  παιδείας  που  εισήγαγε  ο  Κορυδαλλέας  στην  Κωνσταντινούπολη  έγινε  αντικείμενο  μίμησης  για  τη  δημιουργία  νέων  ακαδημαϊκών  ιδρυμάτων  στο  Ιάσιο  και  στο  Βουκουρέστι,  στην  Τραπεζούντα,  στην  Πάτμο,  στη  Χίο  κ.α.  (Π. Κιτρομηλίδης,  1996)  Η  προσπάθεια  για  αναγέννηση  της  ελληνικής  παιδείας  κατά  το  17^ο  αιώνα,  η  οποία  εκπορεύτηκε  από  το  Πατριαρχείο  και  στηρίχτηκε  στον  Κορυδαλλέα  και  μια  πλειάδα  άλλων  λογίων  με  σπουδές  στην  Ιταλία,  οι  οποίοι  συνδύαζαν  στο  έργο  τους  τα  ιερά  γράμματα  με  την  καλλιέργεια  της  κλασικής  παιδείας  θα  μείνει  γνωστή  στην  Ιστορία  ως  θρησκευτικός  ουμανισμός.

 

Νεοελληνικός  Διαφωτισμός: Η  παιδεία  και  η σκέψη  στην  Ελλάδα  το  18^ο  και  στις  αρχές  του  19^ου  αιώνα. 

Από  τις  αρχές  του  18^ου  αιώνα  συμβαίνουν  στην  Ελληνική  κοινωνία  αλλαγές  που  επηρεάζουν  την  ελληνική  ζωή  σε  πολλά  επίπεδα  και  όπως  είναι  φυσικό  δεν  θα  μπορούσε  να  μείνει  ανεπηρέαστος  ο  τομέας  της  παιδείας  και  της  σκέψης  γενικότερα.  Οι  αλλαγές  αυτές  οφείλονται  στις  μεταβολές  των  διεθνών  πολιτικών  συνθηκών  στον  χώρο  της  Νοτιανατολικής  Ευρώπης  που  οδηγούν  στην  κάμψη  της  επιθετικότητας  της  Οθωμανικής  Αυτοκρατορίας  και  εν  τέλει  στην  εξασθένισή  της.  Η  μεταβολή  αυτή  των  διεθνών  συνθηκών  ευνοεί   την  άνοδο  στο  προσκήνιο  νέων  δυναμικών  στρωμάτων  της  ελληνικής  κοινωνίας.

 

Συνοπτικά  θα  αναφέρω  ότι  λόγω  αυτών  των  μεταβολών  στη  διεθνή  θέση  της  Οθωμανικής  Αυτοκρατορίας,  η  Οθωμανική  Διοίκηση  από  τα  τέλη  του  17^ου  αιώνα  αρχίζει  να  αξιοποιεί  σε  υψηλές  θέσεις  της  Διπλωματίας  (αξίωμα  του  Μεγάλου  Διερμηνέα),  τους  Φαναριώτες.  Το  1699  ο  Αλέξανδρος  Μαυροκορδάτος  συμμετέχει  στις  διαπραγματεύσεις  της  συνθήκης  του  Κάρλοβιτς,  συνθήκη  που  συνετέλεσε  ουσιαστικά  στην  προαγωγή  των  οικονομικών  συνθηκών  του  υπόδουλου  Ελληνισμού.  Το  1709  ο  γιος  του  Αλέξανδρου  Νικόλαος  Μαυροκορδάτος  ανακηρύσσεται  ο  πρώτος  Έλληνας  ηγεμόνας  στη  Μολδαβία.  Αρχίζει  έτσι  η  μακρά  σειρά  των  Ελλήνων  ηγεμόνων  που  διοίκησαν  τις  παραδουνάβιες  ηγεμονίες  ως  την  έναρξη  της  Επανάστασης.  Οι  Έλληνες  ηγεμόνες  των  παραδουνάβιων  ηγεμονιών  ακολουθώντας  τα  πρότυπα  της  «φωτισμένης  δεσποτείας»,  γίνονται  φίλοι  των  γραμμάτων,  τιμούν  και  βοηθούν  τους  λογίους,  ιδρύουν  σχολεία  στα  οποία  καλλιεργείται  η  ελληνική  γλώσσα  και  παιδεία. (Κ. Θ. Δημαράς, 1993)

 

Τον  18^ο  αιώνα  έχουμε  σημαντική  βελτίωση  των  οικονομικών  συνθηκών  των  υπόδουλων  Ελλήνων  και  τη  δημιουργία  μιας  αστικής  τάξης  από  ανθρώπους  που  ασχολούνται  και  πλουτίζουν  με  το  εμπόριο  και  τη  ναυτιλία.  Τον  αιώνα  αυτό  το  ελληνικό  εμπόριο  και  η  ναυτιλία  θα  γνωρίσουν  μεγάλη  άνθηση.  Έλληνες  έμποροι  θα  επεκτείνουν  τις  δραστηριότητές  τους  και  θα  ιδρύσουν  εμπορικούς  οίκους  στα  Βαλκάνια,  την  Κεντρική  και  τη  Δυτική  Ευρώπη  καθώς  και  στα  λιμάνια  της  Μεσογείου.  Μ’  αυτό  τον  τρόπο  ιδρύονται  και  ακμάζουν  ελληνικές  παροικίες  από  τη  Βενετία,  την  Τεργέστη  και  τη  Μασσαλία  ως  την  Οδησσό.  Στις  παροικίες  οι  Έλληνες  έρχονται  σε  επαφή  με  τα  σύγχρονα  ρεύματα  της  ευρωπαϊκής  σκέψης,  στη  Βενετία,  στη  Βιέννη  και  τη  Λειψία  ιδρύουν  τυπογραφία  και  εκδοτικούς  οίκους.  Στη  Βιέννη  μάλιστα  εκδίδονται  οι  πρώτες  ελληνικές  εφημερίδες,  (η  «Εφημερίς»  από  τους  Σιατιστινούς  αδελφούς  Μαρκίδες  Πούλιους  και  «ο  Λόγιος  Ερμής»),  που  γίνονται  ανάρπαστες.  Την  ίδια  ανάπτυξη  με  το  εμπόριο  γνωρίζει  και  η  ναυτιλία  των  νησιών  του  Αιγαίου.  Μετά  μάλιστα  από  τη  λήξη  του  Ρωσοτουρκικού  πολέμου  του  1768 – 1774  και  την  υπογραφή  της  συνθήκης  του  Κιουτσούκ  Καϊναρτζή  το  1774,  τα  ελληνικά  πλοία  αποκτούν  το  δικαίωμα  να  διαπλέουν  ελεύθερα  τις  θάλασσες  υπό  ρωσική  σημαία.

 

Ο  πλούτος  που  δημιουργήθηκε  είχε  θετικό  αντίκτυπο  και  στη  βελτίωση  της  παιδείας  των  Ελλήνων.  Πλούσιοι  έμποροι  που  πλουτίζουν  με  το  εξωτερικό  εμπόριο  προσφέρουν  τα  απαραίτητα  χρήματα  για  την  ίδρυση  και  συντήρηση  σχολείων  στις  ιδιαίτερες  πατρίδες  τους.  Στο  «Υπόμνημά»  του  το  1803  ο  Κοραής  γράφει:  «Και  οι  νησιώται,  οίτινες  κατά  το  πλείστον  μέρος  ήσαν  οι  αμαθέστεροι  του  Έθνους,  αρχίζουν  ήδη  να  αισθάνωνται  την  χρείαν  και  την  αξίαν  των  φώτων,  και  σπεύδουσι  προθύμως  αμμιλλώμενοι  να  συστήσωσι  σχολεία  και  γυμνάσια  εις  τας  πατρίδας  των».

 

Έτσι,  από  τις  αρχές  κιόλας  του  18^ου  αιώνα,  έχουμε  τέτοια  τόνωση  της  πνευματικής  κίνησης,  που  αρχίζουν  να  διαφαίνονται  τα  σημάδια  της  πολιτιστικής  ανανέωσης,  κατ’  αρχήν  στα  Ιόνια  Νησιά,  στις  παραδουνάβιες  ηγεμονίες,  στα  Ιωάννινα  και  τις  πόλεις  της  Δυτικής  Μακεδονίας  που,  μέσω  του  χερσαίου  εμπορίου,  διατηρούν  στενές  εμπορικές  σχέσεις  με  την  Κεντρική  Ευρώπη (Π. Κιτρομηλίδης,  1996).  Γρήγορα  όμως  τα  σημάδια  αυτής  της  πολιτισμικής  ανανέωσης  αρχίζουν  να  διαχέονται  σε  ολόκληρο  το  χώρο  της  Ελληνικής  Ανατολής  και  να  συνιστούν  αυτό  που  σήμερα  ονομάζουμε  Νεοελληνικό  Διαφωτισμό.

 

Η  εξέλιξη  του  Διαφωτισμού  στον  ελληνικό  χώρο  θα  μπορούσε  να  διακριθεί  σε  τρεις  περιόδους.  Η  πρώτη  περίοδος  είναι  από  τις  αρχές  ως  τα  μέσα  του  18^ου  αιώνα  που  έχουμε  τις  πρώτες  ανολοκλήρωτες  αναζητήσεις  της  ορθολογικής  κοσμοθεωρίας.  Στη  δεκαετία  του  1760  η  ελληνική  ανανεωτική  σκέψη  άρχισε  να  συγκλίνει  προς  την  επεξεργασία  των  φιλοσοφικών  προϋποθέσεων  της  φιλελεύθερης  σκέψης.  Την  περίοδο  αυτή  η  πρώτη  γενιά  του  ελληνικού  Διαφωτισμού,  κυριότεροι  εκπρόσωποι  της  οποίας  ήταν  ο  Νικηφόρος  Θεοτόκης  και  ο  Ευγένιος  Βούλγαρης  έχει  φτάσει  στην  ωριμότητά  της.  Ο  Βούλγαρης  υπήρξε  η  κεντρική  μορφή  στην  υπό  διαμόρφωση  νέα  πνευματική  παράδοση. (Π. Κιτρομηλίδης,  1996)

Στην  επόμενη  περίοδο,  από  τα  μέσα  του  18^ου  αιώνα  ως  την  Γαλλική  Επανάσταση  του  1789,  κεντρικό  ρόλο  θα  διαδραματίσουν  οι  μαθητές  του  Βούλγαρη  με  σημαντικότερο  εξ’  αυτών  τον  Ιώσηπο  Μοισιόδακα.  Σ’  αυτή  την  περίοδο  ανήκει  και  ο  Δημήτριος  Καταρτζής,  ο  λαμπρότερος  εκπρόσωπος  του  φαναριώτικου  Διαφωτισμού. Ισχυρή  επίδραση  σ’  αυτή  την  περίοδο  άσκησε  στον  ελληνικό  χώρο,  όπως  φαίνεται  από  ελληνικά  κείμενα,  η  Γαλλική  Εγκυκλοπαίδεια (Κ. Θ. Δημαράς, 1993).

 

Η  τρίτη  περίοδος  μετά  τη  Γαλλική  Επανάσταση  και  ως  τις  δύο  πρώτες  δεκαετίες  του  19^ου  αιώνα,  είναι  η  ωριμότερη  περίοδος  του  Νεοελληνικού  Διαφωτισμού.  Σ’  αυτή  την  περίοδο  ξεχωρίζουν  ο  Γρηγόριος  Κωνσταντάς,  ο  Δανιήλ  Φιλιππίδης,  ο  Ρήγας  Βελεστινλής,  που  μαζί  με  άλλους  αποτελούν  την  παραδουνάβια  ομάδα  της  τρίτης  γενιάς  του  Νεοελληνικού  Διαφωτισμού.  Η  ελληνική  διανόηση  της  Βιέννης  αποτελεί  προέκταση  της  ομάδας  που  ζούσε  στο  περιβάλλον  των  παραδουνάβιων  ηγεμονιών.  Την  ίδια  περίοδο,  δύο  ακόμα  κύκλοι  διανοουμένων  βρίσκονται  ο  ένας  στο  Παρίσι  γύρω  από  τον  Αδαμάντιο  Κοραή  και  ο  άλλος  στα  Ιωάννινα  γύρω  από  τον  Αθανάσιο  Ψαλίδα.  Από  αυτούς  τους  πνευματικούς  κύκλους  πρόβαλαν  νεότεροι  μαθητές  και  οπαδοί  του  Διαφωτισμού,  οι  οποίοι  στελέχωναν  τα  νέα  σχολεία  και  μετέφεραν  το  μήνυμα  του  Διαφωτισμού  σε  όλο  τον  ελληνικό  κόσμο.  Χαρακτηριστικό  είναι  το  παράδειγμα  του  παρισινού  κύκλου  του  Κοραή,  με  την  καθοδήγηση  του  οποίου,  μια  σημαντική  νέα  περιοχή  προστέθηκε  στη  γεωγραφία  του  Διαφωτισμού.  Πρόκειται  για  την  περιοχή  του  Ανατολικού  Αιγαίου  και  συγκεκριμένα  τη  Χίο,  τη  Σμύρνη  και  τις  Κυδωνίες  (Αϊβαλί),  που  ως  τις  αρχές  του  19^ου  αιώνα  ήταν  προπύργια  της  παραδοσιακής  παιδείας  (Π. Κιτρομηλίδης,  1996).

 

Τα  πιο  σημαντικά  προβλήματα  που  απασχόλησαν  τους  λογίους  του  Διαφωτισμού  ήταν  η  σχέση  των  σύγχρονων  Ελλήνων  με  την  πνευματική  κληρονομιά  της  αρχαίας  Ελλάδας  και  η  αφύπνιση  της  εθνικής  συνείδησης,  η  γλώσσα,  η  θέση  των  νέων  φιλοσοφικών  ιδεών  και  των  φυσικών  επιστημών  στην  νεοελληνική  παιδεία.

 

Οι  προοδευτικοί  λόγιοι  επηρεασμένοι  από  τις  ιδέες  του  ευρωπαϊκού  Διαφωτισμού  και  τη  Γαλλική  Επανάσταση,  επιθυμούν  παιδεία  για  όλους,  χρήση  της  απλής  γλώσσας,  «μετακένωση»  των  επιστημονικών  κατακτήσεων  της  ευρωπαϊκής  σκέψης  και  δημιουργική  αφομοίωση  του  πνεύματος  των  αρχαίων  κλασικών  συγγραφέων.  Οι  συντηρητικοί  αντίθετα,  αντιμετωπίζουν  με  επιφύλαξη  τις  επιδράσεις  της  Ευρώπης  και  δυσπιστούν  απέναντι  στις  φυσικές  επιστήμες  και  στις  θεωρίες  της  νεότερης  φιλοσοφίας.  Εμπιστεύονται  μόνο  την  πολιτιστική  παράδοση  του  Ελληνισμού  και,  όσον  αφορά  το  γλωσσικό  ζήτημα,  είναι  οπαδοί  της  αρχαΐζουσας.  Ανάμεσα  στις  δύο  τάσεις  αναπτύσσεται  και  μια  τρίτη  μέση  τάση  εκπρόσωπος  της  οποίας  είναι  ο  Κοραής.  Η  τάση  αυτή  της  μέσης  οδού  εμφορείται  από  το  προοδευτικό  πνεύμα  του  Διαφωτισμού,  φοβάται  όμως  τις  ακραίες  επαναστατικές  ιδέες.  Χαρακτηριστικά  είναι  τα  λόγια  του  ίδιου  του  Κοραή:  «μακράν  από  την  Σκύλλαν  της  αθεΐας  και  την  Χάρυβδην  της  δεισιδαιμονίας»·  και  αλλού  αναφέρει:  «μήτε  τύραννοι  των  χυδαίων, (δηλαδή  του  λαού),  μήτε  δούλοι  της  χυδαιότητας  αυτών». Ο  Κοραής  δηλαδή  έδινε  διμέτωπο  αγώνα  τόσο  εναντίον  των  ριζοσπαστικών  τάσεων  όσο  και  εναντίον  των  συντηρητικών  (Κ. Θ. Δημαράς, 1993).

---------------

Βιβλιογραφία

1. Δημαράς,  Κ. Θ. (1993)  Νεοελληνικός  Διαφωτισμός,  Αθήνα:  Εκδόσεις  Ερμής,  6^η  Έκδοση.
2. Κιτρομηλίδης,  Πασχάλης (1985)  Ιώσηπος  Μοισιόδαξ.  Οι  συντεταγμένες  της  βαλκανικής  σκέψης  τον  18^ο  αιώνα,  Αθήνα:  Μορφωτικό  Ίδρυμα  Εθνικής  Τραπέζης.
3. Κιτρομηλίδης,  Πασχάλης (1996)  Νεοελληνικός  Διαφωτισμός,  Αθήνα:  Μορφωτικό  Ίδρυμα  Εθνικής  Τραπέζης
4. Μοισιόδακας,  Ιώσηπος (1779)  Πραγματεία  περί  Παίδων  Αγωγής  ή  Παιδαγωγία,  Επανέκδοση  του  1998,  Κοζάνη:  Ινστιτούτο  Βιβλίου  &  Ανάγνωσης  Κοζάνης. 

Μέχρι πότε θα βάζουμε ανθρώπους μπροστά ως ασπίδες αυτοθυσίας;

Κάποιος με ρώτησε τι σημαίνει αυτό, κάποιος άλλος τι άλλο μπορούμε να κάνουμε…

Σημαίνει ότι ενώ εμείς καθόμαστε βολικά στην αντιληπτή μας πραγματικότητα, της μιας θέασης - της γνώριμης και συλλογικά αποδεκτής - ακόμα και από ιδιαίτερες ομάδες, υπάρχουν άνθρωποι που τολμούν να κάνουν πράξη τις Αρχές τους και να δίνουν καθημερινά κλωτσιά στο σύστημα, με τη ζωή τους.

Πρακτικά, όχι θεωρητικά, όχι με λόγια, διαμαρτυρίες, λόγους και διαλέξεις, αλλά βιωματικά…

Με την κάθε επιλογή τους, με την κάθε άρνησή τους να συμβιβαστούν, με την κάθε μη κοινωνικά αποδεκτή απόφασή τους, με την πρακτική εφαρμογή της αλήθειας τους σε κάθε συζήτηση, δράση και κοινωνική συμμετοχή (ή μη συμμετοχή)…

Όταν ξέρουν ότι θα είναι οι μόνοι, όταν ξέρουν ότι κανείς δεν βλέπει, όταν ξέρουν ότι θα εισπράξουν το τίμημα της παρανομίας, της αντίστασης, της άρνησης, της νέας, άγνωστης ακόμα κοινωνικά επιλογής τους…

Όταν περιμένουν - διότι διαφαίνεται, την κατακραυγή, την έλλειψη, την κριτική, την απόρριψη, τη γελοιοποίηση, την αφάνεια, τον εξ’ ολοκλήρου αφανισμό της προσωπικότητας και της φυσικής ύπαρξής τους (τις περισσότερες φορές)…

Το δυστύχημα είναι ότι πολλοί πιστεύουν ότι αυτοί οι άνθρωποι-ήρωες ανήκουν στο παρελθόν και ότι σήμερα, απλά δεν υπάρχουν. Γιατί είναι γεγονός…

Οι περισσότεροι περιμένουμε τον αρχηγό που θα μας οδηγήσει, τον λυτρωτή που θα μας σώσει, την κυβέρνηση που θα μας φροντίσει, τον ειδικό που θα μας δείξει και θα μας θεραπεύσει, τον «άλλον» που θα κάνει πρώτος κάποια κίνηση ν’ ακολουθήσουμε (ή να επικρίνουμε). Και δεν υπάρχει…!

Για τους ανθρώπους που δεν έχουν την ικανότητα να σκέφτονται μόνοι τους (και είναι η πλειοψηφία), απλά δεν υπάρχει. Δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να δουν, να καταλάβουν, να επιλέξουν ή να διακρίνουν οτιδήποτε διαφορετικό από αυτό που προστάζουν οι (πραγματικές) τους προθέσεις.

Στο παρελθόν, αυτές οι «ασπίδες αυτοθυσίας» ήταν πιο ευδιάκριτες και αργά ή γρήγορα μετατρέπονταν σε είδωλα, που μπορούσαμε εύκολα να λατρεύουμε, να απορρίπτουμε, να ερμηνεύουμε, να ακολουθούμε (θεωρητικά και μιμητικά) μα όχι να ΓΙΝΟΥΜΕ! Τώρα, αυτή η επιλογή, δεν υπάρχει ουσιαστικά πια, έστω κι αν οι περισσότεροι από μας ανήκουμε και ζούμε ακόμα στο παρελθόν, πράττοντας τα ίδια, αναμένοντας τα ίδια, κοιτάζοντας μυωπικά, θεωρώντας ότι αντιλαμβανόμαστε, διαφέρουμε, ουσιαστικά όμως χωρίς να φανερώνουμε τον Εαυτό μας στην πραγματική ζωή μας.

Μέχρι να συνειδητοποιήσουμε, πως δεν υπάρχει «άλλος» παρά μόνο ο εαυτός μας. Μέχρι να καταλάβουμε ότι χρησιμοποιούμε τους «άλλους» έως ότου μετακινηθούμε εμείς. Μέχρι να αναλάβουμε την ευθύνη να διαφοροποιηθούμε από το πλήθος για να ΓΙΝΟΥΜΕ πολλοί). Μέχρι να αναλάβουμε την ευθύνη για τη δική μας πραγματικότητα και να γνωρίζουμε ότι αυτή υπάρχει ως θέλημά μας. Μέχρι να καταλάβουμε ότι ο χρόνος κυλάει και ότι οι στιγμές είναι σημαντικές. Μέχρι τότε, τίποτα ουσιαστικό δεν θ’ αλλάζει…

Η πληροφόρηση από μόνη της δεν αλλάζει κανέναν και τίποτα. Η διαμαρτυρία δεν μετακινεί. Η αναμονή αναβάλλει τη δράση. Η συναίνεση είναι συνενοχή. Η υποταγή είναι θυματοποίηση. Η άγνοια είναι επιλογή… όσο κι αν χρυσώνουμε το χάπι!

Μέχρι τότε, αυτοί οι Άνθρωποι «ασπίδες αυτοθυσίας» θα περνάνε απαρατήρητοι αν και ακριβώς δίπλα μας, θα υποφέρουν για χάρη μας γιατί εμείς παραμένουμε φυγόπονοι, θα είναι η ζωή τους κρυμμένη από τα μάτια μας γιατί είναι η δική μας ζωή κρυμμένη από τα δικά μας μάτια, θα αναλαμβάνουν το ασήκωτο βάρος που ΟΙ ΙΔΙΟΙ ανέλαβαν, χωρίς παράπονο, χωρίς μετάνοια, χωρίς δισταγμό, χωρίς να μετράνε κόστος… μέχρι να… όσο χρειαστεί…

Και εκεί που εύκολα κατατάσσουμε τον εαυτό μας σε αυτούς τους ανθρώπους «ασπίδες αυτοθυσίας», ας αναρωτηθούμε με τον Εαυτό μας, αν πραγματικά έχουμε ξεβολευτεί από την κοινωνική εικόνα μας και τα γνώριμα ένστικτά μας…αν πραγματικά αντέχουμε να είμαστε μια σταγόνα σε ένα ωκεανό... μόνο... μέχρι να...

Γιατί, όταν τους γνωρίζεις, αισθάνεσαι τον πόνο και τη θλίψη τους, μα και τη χαρά και την προθυμία τους, βλέπεις την αληθινή φύση τους που δεν μετράει βιολογικά χρόνια, σηκώνεις μέρος του βάρους τους ως δικό σου πια γιατί θυμάσαι ξαφνικά και συνδέεσαι με την Ύπαρξή σου, θαμπώνεσαι από την ταπεινότητα και την ειλικρίνειά τους, σκλαβώνεσαι από την αθωότητα και την παιδικότητά τους, επηρεάζεσαι από το θάρρος τους… Δεν γίνεται αλλιώς!

Και γίνεσαι επιτέλους Εσύ!

Το έξω είναι ο πατέρας, το μέσα η μητέρα

Για να κατανοήσουμε την προστατευτική ενέργεια των δύο γονέων, ας χρησιμοποιήσουμε την αναλογία της φωλιάς των πουλιών.

Η φωλιά των πουλιών αποτελείται από δύο μέρη:

-Το έξω στρώμα είναι σκληρό, συμπαγές, δομημένο από πιο σκληρά υλικά, κομμάτια ξύλο, πετρούλες, λάσπη κλπ., που αποτελούν ένα συγκεκριμένο οικοδόμημα που επιτρέπει στη φωλιά να αντέχει στις καιρικές συνθήκες, να είναι στερεή και ασφαλής. Μηχανισμός που φέρνει δομή στο αδόμητο.

-Το εσωτερικό στρώμα είναι πιο μαλακό, φτιαγμένο από πούπουλα κι άλλα μαλακά υλικά. Είναι το μητρικό πλαίσιο

Το έξω είναι ο πατέρας, το μέσα η μητέρα.

Ένα παιδί μεγαλώνει και αναπτύσσεται μέσα στη μήτρα της μητέρας και εκεί προστατεύεται από τις απαιτήσεις και ιδιαιτερότητες του έξω κόσμου. Μετά τη γέννα, μέχρι να αυτονομηθεί το παιδί χρειάζεται ακόμα την προστασία της μητέρας.

Εδώ έρχεται ο πατέρας, μέσα από την καλή σχέση μεταξύ τους, να βοηθήσει το παιδί να χαλαρώσει τους δεσμούς του με την μητέρα και να αρχίσει τα δικά του βήματα στον κόσμο, να αναπτύξει την αυτοεκτίμησή του, την εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του και να αυτονομηθεί από την μητέρα. Υπό την προστασία του πατέρα το παιδί εξερευνά τον έξω κόσμο, έτσι ώστε να μην παλινδρομήσει στην ενδομήτρια εμπειρία. Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΕΙ ΣΤΟΝ ΓΙΟ ΤΗΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΙΔΟΥΣ. Ανεξάρτητα από το φύλο του παιδιού, ο πατέρας στην αρχή της ζωής του παιδιού, είναι η πηγή της προστασίας από τις δυνάμεις της παλινδρόμησης. Βοηθά να δομήσει το παιδί τα όριά του, την ταυτότητά του, λύνοντας το συμβιωτικό στάδιο με την μητέρα, να έχει αίσθηση του εαυτού του, να λέει ναι ή όχι, τόσο στον έξω κόσμο, όσο και στον κόσμο των ενστίκτων και των επιθυμιών.

Η αρσενική αρχή είναι αυτή που βοηθά τον άνθρωπο να εδραιώσει τα όριά του, να βρεί την ταυτότητά του και αυτή η αρσενική δύναμη επίσης, (animus), φέρει τη θηλυκή αρχή έξω στον κόσμο, για να εκφραστεί. Ο γάμος αυτών των δύο αρχών επιφέρει την ισορροπία και την αρμονία.

Ο πατέρας δημιουργεί ένα ασφαλές μέρος για το παιδί που έχει γεννηθεί, στη θέση της ασφάλειας που το παιδί βίωνε στην μήτρα. Μεγαλώνοντας το παιδί, το βοηθά να διαπραγματευθεί με τον έξω κόσμο και να δομήσει την δική του Persona.

Η δημιουργία της Persona γίνεται σιγά σιγά από τα υλικά των γονεϊκών αξιών. Το πρώτο πρότυπο της διαμόρφωσης του εγώ είναι να συμπεριφερθώ με τον τρόπο που προσδοκούν οι γονείς μου. Έτσι, η πρώτη persona, είναι οι συλλογικοί πολιτιστικοί κώδικες συμπεριφοράς και κρίσεων αξιών που εκφράζονται και μεταδίδονται από τους γονείς.

Στην πορεία της φυσιολογικής ψυχολογικής ανάπτυξης, πρέπει να υπάρξει μια διαφοροποίηση ανάμεσα στο εγώ και στην persona. Το παιδί χρειάζεται να συνειδητοποιήσει ποιο είναι ξέχωρα από τις εξωτερικές συλλογικές απαιτήσεις της κοινωνίας. Να γίνει ένα άτομο που έχει τις δικές του ιδέες και τον δικό του κώδικα συμπεριφοράς και ταυτόχρονα να ζει στον κόσμο και να προσαρμόζεται στις συλλογικές νόρμες. Αν δεν επιτευχθεί κάτι τέτοιο, εμφανίζεται ένα ψευδο-εγώ και ο άνθρωπος ταυτίζεται με τον ρόλο του.

Η persona δεν πρέπει να είναι υπερβολικά άκαμπτη ή λαμπρή γιατί αυτή η υπερβολή θα οδηγήσει στην δημιουργία μιας πιο σκοτεινής σκιάς.

Αν λοιπόν είμαστε μόνο persona, τότε δεν είμαστε γνήσιοι, γιατί δεν έχουμε επαφή με τον εσωτερικό, πραγματικό εαυτό μας. "Ο άνθρωπος -persona είναι τυφλός και δεν βλέπει την εσωτερική του πραγματικότητα, ακριβώς όπως ο άνθρωπος που δεν έχει καθόλου persona είναι τυφλός και δεν βλέπει την πραγματικότητα του κόσμου."

Γιατί πραγματικά συμβαίνουν κακά πράγματα;

ΓΙΑΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ έστω και το παραμικρό; Tο ερώτημα είναι περίπλοκο, αλλά έχει περισσότερο νόημα από το «Γιατί συμβαίνουν κακά πράγματα;» Συνήθως, δεν εστιάζουμε στα κακά πράγματα, εκτός αν συμβαίνουν πιο συχνά απ’ όσο θα αναμέναμε, ή εκτός αν πιστεύουμε ότι υπάρχει κάποια φυσική δικαιοσύνη, που στέλνει τα κακά μόνο στους κακούς.

Συμβαίνουν άραγε κακά πράγματα πιο συχνά απ’ ό,τι θα περιμέναμε με βάση την τύχη; Αν ναι, τότε οφείλουμε πραγματικά να δώσουμε μια εξήγηση, ίσως έχετε ακούσει κάποιους να αναφέρονται στον «Νόμο του Μέρφι», που μερικές φορές ονομάζεται και «νόμος του γκαντέμη». Σύμφωνα με αυτόν, «αν φύγει από τα χέρια μας η φρυγανιά με τη μαρμελάδα, θα πέσει με τη μαρμελάδα προς τα κάτω». Ή, γενικότερα, «Αν κάτι μπορεί να πάει στραβά, θα πάει». Πολλοί τον αναφέρουν ως αστείο, όμως, συχνά πιστεύουν ότι κρύβεται και κάτι άλλο: ο κόσμος υπάρχει μόνο και μόνο για να τους βλάψει.

Tο παράδειγμα εξηγεί καλύτερα τον νόμο του γκαντέμη: «Όταν στρίβουμε ένα κέρμα, όσο πιο πολύ θέλουμε να έρθει κεφάλι, τόσο πιο πιθανό είναι να έρθουν γράμματα».

Αυτή, τουλάχιστον, είναι η απαισιόδοξη άποψη. Υπάρχουν και οι αισιόδοξοι που πιστεύουν όπ όσο περισσότερο θέλουμε να έρθει κεφάλι, τόσο πιο πιθανό είναι να έρθει. Ίσως θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον «Νόμο της Πολυάννας» — για την πεποίθηση ότι όλα γίνονται συνήθως για καλό. Ή για τον «Νόμο του Πανγκλός», από τον χαρακτήρα που επινόησε ο Βολτέρος. Ο «Δρ. Πανγκλός» πίστευε πως «Όλα είναι για καλό σε τούτο τον καλύτερο απ’ όλους τους δυνατούς κόσμους».

Αν το δούμε έτσι, γρήγορα αντιλαμβανόμαστε ότι τόσο ο Νόμος του Μέρφι όσο και ο Νόμος της Πολυάννας, είναι ανοησίες. Τα νομίσματα και οι φρυγανιές δεν μπορούν να γνωρίζουν τις επιθυμίες μας, ούτε έχουν δικές τους επιθυμίες. Εξάλλου, κάτι κακό για κάποιον μπορεί να είναι καλό για κάποιον άλλο: σε έναν αγώνα τένις, προφανώς και οι δύο αντίπαλοι προσεύχονται πυρετωδώς για τη νίκη, αλλά κάποιος πρέπει να χάσει! Δεν υπάρχει λόγος να ρωτήσουμε, «Γιατί συμβαίνουν κακά πράγματα;» ούτε «Γιατί συμβαίνουν καλά πράγματα;» Tο πραγματικό πίσω και από τα δύο είναι γενικότερο: «Γιατί συμβαίνει κάτι;»

Τύχη, πιθανότητα και αίτιο

Κάποιοι λένε, συχνά, «Όλα γίνονται για κάποιον λόγο». Από μια άποψη, έχουν δίκιο. Όλα γίνονται πράγματι για κάποιον λόγο - δηλαδή, κάθε γεγονός έχει το αίτιό του, που προηγείται πάντα του γεγονότος.

Τα τσουνάμι συμβαίνουν εξαιτίας των υποθαλάσσιων σεισμών, και όπως είδαμε οι σεισμοί εκδηλώνονται επειδή μετατοπίζονται οι τεκτονικές πλάκες της Γης. Με αυτή την έννοια, όλα συμβαίνουν πραγματικά για κάποιον λόγο, όπου ο «λόγος» σημαίνει «παρελθοντικό αίτιο». Αρκετοί, όμως, χρησιμοποιούν τη λέξη λόγος με μια πολύ διαφορετική έννοια: για να υποδηλώσουν κάτι που μοιάζει με «σκοπό». Λένε, για παράδειγμα,

«Το τσουνάμι ήταν η τιμωρία για τις αμαρτίες μας»,

ή

«Το τσουνάμι εγινε για να καταστραφούν τα νυχτερινά κέντρα, οι ντίσκο, τα μπαρ και όλα αυτά τα αμαρτωλά μέρη».

Είναι εκπληκτικό το πόσο συχνά οι άνθρωποι καταφεύγουν σε τέτοιου είδους ανοησίες. Ίσως είναι κατάλοιπο της παιδικής ηλικίας. Οι παιδοψυχολόγοι έχουν δείξει πως όταν ρωτάμε τα πολύ μικρά παιδιά γιατί κάποια πετρώματα είναι μυτερά, απορρίπτουν τις επιστημονικές αιτίες και προτιμούν την απάντηση: «Για να ξύνονται τα ζώα όταν νιώθουν φαγούρα». Κάποια στιγμή, τα περισσότερα παιδιά ξεπερνούν και αντικαθιστούν αυτή την εξήγηση. Ωστόσο, αρκετοί ενήλικες δείχνουν ανίκανοι να απαγκιστρωθούν από παρόμοιες εξηγήσεις όταν έρχονται αντιμέτωποι με μεγάλες συμφορές, όπως ένας ισχυρός σεισμός, ή όταν αποδεικνυονται τυχεροί, αν γλιτώσουν από έναν σεισμό.

Τι γίνεται με την «κακή τύχη»; Υπάρχει τέτοιο πράγμα; Είναι κάποιοι πιο τυχεροί από άλλους;

Οι άνθρωποι μιλούν για μια «σειρά» από κακοτυχίες, ή «γκαντεμιά». Άλλοτε λένε, «Τελευταία μου έχουν συμβεί τόσα κακά, που δεν μπορεί, κάτι καλό θα γίνει», Άλλοι, πάλι, αναφέρονται στον «τάδε, που είναι τόσο άτυχος, και τίποτα δεν του πάει καλά».

Η φράση «Δεν μπορεί, κάτι καλό θα γίνει» είναι παράδειγμα μιας διαδεδομένης παρερμηνείας του «Νόμου των Πιθανοτήτων», Στο κρίκετ, η έκβαση του παιχνιδιού επηρεάζεται πολλές φορές από το ποια ομάδα παίζει πρώτη. Οι δύο αρχηγοί στρίβουν ένα κέρμα για το ποιος θα έχει το πλεονέκτημα και όπως είναι φυσικό, οι φίλαθλοι ελπίζουν στην καλή τύχη του αρχηγού τους. Πριν από έναν πρόσφατο αγώνα μεταξύ Ινδίας και Σρι Λάνκα, μια ιστοσελίδα της Yahoo έθεσε το ακόλουθο ερώτημα:

«Θα σταθεί ο Ντόνι (ο αρχηγός της Ινδίας) για μια ακόμη φορά τυχερός;»

Από τις απαντήσεις που δόθηκαν, η ακόλουθη κρίθηκε (για κάποιον λόγο που δεν κατανοώ) ως η «Καλύτερη Απάντηση»:

«Πιστεύω ακράδαντα στον Νόμο των Πιθανοτήτων, επομένως στοιχηματίζω ότι ο Σανγκακάρα (ο αρχηγός της Σρι Λάνκα) θα φανεί τυχερός και θα κερδίσει το πολυσυζητημένο στρίψιμο».

Βλέπετε πόσο ανόητα είναι όλα αυτά; Στα προηγούμενα παιχνίδια, ο Ντόνι είχε κερδίσει σε πολλές διαδοχικές ρίψεις κερμάτων. Τα κέρματα υποτίθεται πως είναι αμερόληπτα. Επομένως, σύμφωνα με τον παρερμηνευμένο «Νόμο των Πιθανοτήτων», ο Ντόνι, που είχε ως τώρα αποδειχτεί τόσο τυχερός, έπρεπε αυτή τη φορά να χάσει, για να αποκατασταθεί η ισορροπία. Με άλλα λόγια, είχε έρθει η σειρά του Σανγκακάρα να κερδίσει, ή αλλιώς, θα ήταν άδικο αν ο Ντόνι κέρδιζε ξανά το στρίψιμο. Όμως, στην πραγματικότητα, όσες φορές κι αν είχε κερδίσει ο Ντόνι ως τότε, οι πιθανότητες να ξανακερδίσει και αυτή τη φορά, ήταν πάντα 50:50. Η «σειρά» και το «άδικο» απλώς δεν παίζουν ρόλο. Μπορεί εμείς να κρίνουμε με τα δικά μας μέτρα τι είναι δίκαιο και τι άδικο, αλλά τα κέρματα δεν δίνουν δεκάρα! Ούτε το Σόμπαν στο σύνολό του.

Είναι αλήθεια ότι αν στρίψουμε ένα κέρμα 1.000 φορές, περιμένουμε να φέρουμε 500 περίπου φορές κεφάλι και 500 γράμματα. Έστω, όμως, ότι έχουμε στρίψει το νόμισμα 999 φορές και μέχρι στιγμής έχουμε φέρει μόνο κεφάλι. Τι θα στοιχηματίζατε για την επόμενη ρίψη; Σύμφωνα με την ευρέως διαδεδομένη παρερμηνεία του «Νόμου των Πιθανοτήτων», θα έπρεπε να στοιχηματίσετε γράμματα, επειδή είναι η σειρά τους. Εξάλλου, θα ήταν τόσο άδικο αν ερχόταν πάλι κεφάλι. Εγώ, όμως, θα στοιχημάτιζα ότι θα έρθει κεφάλι, και το ίδιο θα κάνατε κι εσείς αν θέλετε να φανείτε έξυπνοι. Το κεφάλι σε 999 διαδοχικές ρίψεις υποβάλλει την ιδέα ότι κάποιος έχει πειράξει το νόμισμα, ή τη μέθοδο ρίψης. Η παρερμηνεία του «Νόμου των Πιθανοτήτων» έχει καταστρέψει πολλούς «τζογαδόρους».

Εκ των υστέρων, μπορείτε να πείτε, «Ο Σανγκακάρα στάθηκε πολύ άτυχος όταν έχασε στο κέρμα, γεγονός που ανάγκασε την Ινδία να καταφέρει ένα τέλειο χτύπημα, ώστε να σημειώσει μεγάλο σκορ». Η φράση αυτή δεν έχει ψεγάδι. Λέτε, απλώς, ότι το ποιος κέρδισε στο στρίψιμο του κέρματος έκανε τη διαφορά’ επομένως, όποιος κέρδισε στο στρίψιμο στον συγκεκριμένο αγώνα ήταν πολύ τυχερός. Αυτό που δεν πρέπει να ισχυριστείτε είναι ότι επειδή ο Ντόνι έχει κερδίσει το νόμισμα τόσο πολλές φορές πριν, είναι τώρα η σειρά του Σανγκακάρα να κερδίσει! Όπως, επίσης, δεν πρέπει να πείτε, «Ο Ντόνι είναι καλός παίκτης, αλλά ο πραγματικός λόγος που πρέπει να τον κάνουμε αρχηγό, είναι η τύχη του στο στρίψιμο». Η τύχη στις ρίψεις κερμάτων δεν είναι δεξιότητα. Μπορούμε να πούμε ότι ένας παίκτης είναι καλός στην επίθεση ή στην άμυνα, αλλά όχι ότι είναι καλός ή κακός στο στρίψιμο κερμάτων!

Για τον ίδιο ακριβώς λόγο, δεν έχει νόημα να πιστεύει κάποιος ότι θα φανεί πιο τυχερός αν φορέσει ένα τυχερό περιδέραιο στον λαιμό του. Ή αν σταυρώσει τα δάχτυλα πίσω από την πλάτη του. Όλα αυτά δεν μπορούν να επηρεάσουν όσα μας συμβαίνουν, αλλά μόνο, ίσως, τη διάθεση και τα συναισθήματα μας: λόγου χάρη, αυξάνοντας την αυτοπεποίθησή μας και, κατ’ επέκταση, ηρεμώντας μας πριν εκτελέσουμε ένα σέρβις στο τένις. Αυτό, όμως, είναι ψυχολογία και δεν έχει καμιά σχέση με την τύχη.

Είναι αλήθεια ότι κάποιοι περιγράφονται ως «επιρρεπείς σε ατυχήματα». Δεν υπάρχει κάτι μεμπτό εδώ, αν με αυτό εννοούμε κάποιον «αδέξιο», ή κάποιον που είναι αρκετά πιθανό να σκοντάψει, να χτυπήσει ή να φανεί άτυχος.

Ο Ήχος Του Φιλιού

Ο ήχος του φιλιού. Όπου κι αν σκάει.
Η μουσική υπόκρουση της ζωής μας.
Η πιο ευτυχής και πιο θλιβερή συνεύρεση παρόντος και μέλλοντος.
Κάθε που ακούγεται, μια στιγμή καταδικάζεται ισόβια στο παρελθόν.
Καταδικάζεται εκεί που βρήκαν καταφύγιο τα τόσα ανεκπλήρωτα όνειρα.
Κοφτός και απόλυτος ήχος. Του δευτερόλεπτου-και αν.
Τόσο κρατάει η ευτυχία.

Είναι εκείνος ο ήχος που σημαδεύει χείλη, μέτωπα, μαλλιά,
μύτες, μάγουλα, λαιμούς, παλάμες, ώμους,
κατάκοπα και καλοσχηματισμένα σώματα,
σα να ΄χει την τάση διαρκώς να υπόσχεται,
που καλύτερη μουσική υπόκρουση
δε θα ΄βρισκε μια ανάμνησή μου να έχει.

Όχι για την ομορφάδα της μόνο και την τρυφερότητά της,
αλλά περισσότερο για τη διάρκειά της.

Κοφτός και επιβλητικός ήχος. Του δευτερόλεπτου και αν.
Τόσο κρατάει η ευτυχία.

Όσο θα υπάρχει το φιλί, θα υπάρχει και η πιο σύντομη
χαρμόσυνη και λυπητερή μουσική που γέννησε η φύση.
Μοιάζει να με πίκρανε η ύπαρξή του,
μα χαίρομαι που μέσ΄απ΄ αυτό ανακάλυψα και πίστεψα
την εφικτότητα της στιγμιαίας δημιουργίας.

Έχω ζήσει τόσο μέσα στο φιλί, που πλέον στον ήχο του χρωστώ την ύπαρξή μου.
Να ξέρεις ερωτευμένε, πως έχεις ένα ιδιαίτερο όπλο στα χείλη,
που δε σκοτώνει τους ανθρώπους, μα γεννάει και σκοτώνει τα όνειρά τους.
Κοφτός και εκκωφαντικός ήχος. Του δευτερόλεπτου και αν.
Τόσο κρατάει η ευτυχία.

Στον έρωτα, το σελιδοδείκτη της ζωής

Κάθε άνθρωπος που γεννιέται φέρει μαζί του ένα βιβλίο. Στο βιβλίο αυτό είναι γραμμένη κάθε εμπειρία της ζωής του, από κάθε του σημαντικό πρόσωπο, υπογεγραμμένη από το συναίσθημα που τη συνόδευσε. Έτσι, κάθε φορά που νιώθει μόνος ή που δεν ξέρει πώς να φερθεί σε μία δεδομένη ευκαιρία, το ανοίγει και διαβάζει. Πιστοί αναγνώστες του βιβλίου της ζωής μας, σπανίως παρεκκλίνουμε από την εξέλιξή του με εξαίρεση τη στιγμή που αντιληφθούμε ότι, το ανάγνωσμα, είναι ένα παραμύθι. Οι πρωταγωνιστές υπάρχουν – όπως και το κείμενο – όμως εμείς δεν είμαστε απλοί αναγνώστες… Από τη στιγμή που το συνειδητοποιήσουμε, από τη στιγμή που το ασυνείδητο γίνει συνειδητό, μπορούμε να γίνουμε συγγραφείς του.

Ποιος έγραψε, όμως, αρχικά στο βιβλίο αυτό; Ποιος έδεσε τον τόμο της ζωής μας, τον έντυσε με το εξώφυλλό του και έραψε τις σελίδες στη θέση τους; Μα φυσικά το πρόσωπο που φαντασιώθηκε την ιστορία μας, η πρωτόλεια φιγούρα της μητέρας. Στα πρώτο κεφάλαιο, λοιπόν, αυτό που συμβαίνει, είναι η εσωτερίκευση – ή καταγραφή, καλύτερα – της φιγούρας, αυτής, πάνω στην οποία δομείται ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία του έπους• το ρομαντικό. Η σχέση ενός βρέφους με τη μητέρα, τον πρώτο χρόνο ζωής του, προδιαγράφει σημαντικά τις μετέπειτα αναζητήσεις του. Η μονιμότητα της παρουσίας της διδάσκει την μετέπειτα μονιμότητα των ανθρώπων και αίρει το άγχος κάποιου στην εγκατάλειψη. Το χάδι της, αφήνει την αλόη της στο κορμί, η οποία προκαλεί την άνθιση των ψυχικών αντισωμάτων, κάνοντας κάποιον να νιώθει ασφαλής στο σώμα του και εν γένει ασφαλής στον εαυτό του.

Όσο καλύτερο το πρώτο κεφάλαιο, λοιπόν, όσο καλύτερη η “περιγραφή του πρωταγωνιστή” από τον αρχικό συγγραφέα, τόσο καλύτερη προαλείφεται η εξέλιξη της ιστορίας. Στο ταξίδι της ζωής μας, λοιπόν, κάποια στιγμή, συναντάμε τον έρωτα και τότε κάτι εκπληκτικό συμβαίνει… Ο έρωτας γίνεται ο σελιδοδείχτης που μας γυρνά σε εκείνες τις πρώτες σελίδες, όπου η πραϋντική φωνή της μητέρας μάς διηγείται όλο υπόσχεση τη ζωή που μας περιμένει. Το ηρωικό στοιχείο πηγάζει από μέσα μας και αυτομάτως οδηγούμαστε στη θέση ενός παιδιού χορτασμένου από αγάπη και μεστωμένου από ωριμότητα.

Τι συμβαίνει, όμως, όταν δεν είναι όλα τόσο ιδανικά; Τι συμβαίνει όταν σε κάποιον δεν παράχθηκε αυτή η απαραίτητη αποδοχή και η αμφιθυμία ή η αποφυγή κυριάρχησαν; Τι συμβαίνει στο περιζήτητο ρομαντικό στοιχείο τότε; Σε αυτή την περίπτωση ξεκινά μία ατέρμονη αναζήτηση για την ιδανική μητέρα, στο πρόσωπο ενός συντρόφου. Ο άνθρωπος υπαναχωρεί, ασυνείδητα, στην πρώιμη ηλικία όπου φέρει την πεποίθηση ότι ο σύντροφός του οφείλει να φροντίζει όλες τις απαιτήσεις του, να καλύπτει όλες τις ανάγκες του και να ασκεί επάνω σε εκείνον έναν έλεγχο ο οποίος υπόσχεται την αιώνια προσκόλλησή του σε αυτόν.

Με λίγα λόγια, γινόμενος παιδί, μεταβιβάζει την εικόνα της μητέρας που θα ήθελε να είχε και περιμένει από τον άλλο να φερθεί ανάλογα. Αυτό που συμβαίνει, όμως, τις περισσότερες φορές είναι, ο σύντροφος, να λειτουργήσει αντιμεταβιβαστικά ενισχύοντας τους φόβους του. Να του φερθεί, δηλαδή, σαν το παιδί που παρουσιάζεται και να σχηματίσουν μία σχέση που πολύ απέχει από την ώριμη συντροφική, αναβιώνοντας καβγάδες και συγκρούσεις που θυμίζουν εφήβους. Τι μπορεί να συμβεί, όμως, για να σπάσει αυτή η αλυσίδα; Για να καταφέρει κάποιος να απολαύσει τον έρωτα στην πραγματική του διάσταση;

Η πιο σημαντική αρχή είναι η ειλικρίνεια ως προς τον εαυτό του. Χρειάζεται μεγάλο θάρρος για να αποδεχτεί κάποιος την ανάγκη του για μία ιδανική μητέρα πριν προσπαθήσει να γίνει ο ίδιος η ιδανική μητέρα του εαυτού του. Το θάρρος, όμως, αυτό δεν είναι τίποτα μπροστά στον πόνο που του προκαλεί η στρεβλή πεποίθηση του για τις σχέσεις, αφού για εκείνον – ακόμα και αν δεν το ορά – ο έρωτας είναι απλά η προσωρινή αναστολή μίας ποινής, που συνεχίζει να εκτίει γιατί οι δεσμοφύλακες του υποσχέθηκαν ότι θα τον αγαπήσουν στο τέλος της αναμόρφωσής του. Έτσι, συνεχίζει να εκτίει τα παιδικά του χρόνια και απαγορεύει στον εαυτό του να μεγαλώσει…

Η ειλικρίνεια προς τον εαυτό έρχεται όταν κάποιος αναγνωρίσει το πραγματικό του συναίσθημα και το επικοινωνήσει στην πρωταρχική, εκείνη, φιγούρα που του το προκάλεσε. Με αυτόν τον τρόπο, οδηγείται πιο κοντά στο να καταλάβει ότι ένας γονιός δεν είναι ένας αλάνθαστος θεός αλλά ένα ανθρώπινο ον που κάνει λάθη. Αίροντας την παντοδυναμία της φιγούρας, λοιπόν, αίρει και ένα σημαντικό κομμάτι ευθύνης από επάνω του και απελευθερώνει το από καιρό παγιδευμένο συναίσθημά του, καθιστώντας τον ίδιο περισσότερο ειλικρινή στο είδος της ανάγκης του για επαφή. Το παραπάνω είναι το πρώτο βήμα για να σταματήσει να γυρνάει κάποιος τις σελίδες του βιβλίου του, ξαναδιαβάζοντας τα ίδια κεφάλαια, και να αρπάξει το στυλό αρχίζοντας να γράφει τη συνέχεια όπως εκείνος επιθυμεί…

Κλείνοντας, ίσως το πιο σημαντικό που μπορούμε να κρατήσουμε είναι το εξής… Ο άνθρωπος όσο ωριμάζει τόσο ωριμάζει μαζί του και η ανάγκη της αφαίρεσης. Ανάγκη να αποτάξει κάθε τι περιττό και να απαλλαγεί από κάθε τι επιπλέον οδηγούμενος στην πιο απλή του σχέση• αυτή μεταξύ, μόνο, δύο ανθρώπων. Κι όλο αυτό γιατί περισσότερο απ’ όλα ο έρωτας είναι μία μαθηματική ταυτότητα…. Ακριβώς όπως σε μία μαθηματική ταυτότητα, της οποίας τα στοιχεία απλοποιούνται και μπαίνουν σε μία παρένθεση, έτσι και στον έρωτα ο περίπλοκος μηχανισμός του ανθρώπου συμπτύσσεται και απλοποιείται, ενσωματώνοντας εκατοντάδες κομμάτια σε μοναχά δύο μεταβλητές• εκείνον και τον άλλο ή το άλλο εγώ μας…