Η ΑΣΥΜΒΑΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΜΕ ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ

   Πώς Επιστήμη, Φιλοσοφία και Λογική
απομυθοποιούν και ξεθεμελιώνουν τη Θρησκεία
Αρκετοί μεγάλοι επιστήμονες και φιλόσοφοι έχουν εκφράσει κατά καιρούς τις απόψεις τους περί συμβατότητας ή μη της Επιστήμης με τη Θρησκεία. Για παράδειγμα, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν είπε σε ένα συνέδριο το 1941, ότι «Επιστήμη χωρίς Θρησκεία είναι ανάπηρη, Θρησκεία χωρίς Επιστήμη είναι τυφλή.»⁽¹⁾ Ένας φιλόσοφος, ο Φράνσις Μπεϊκον, είχε πει τον 17^ο αιώνα το έξης εκπληκτικό: «(Η) εις βάθος Φιλοσοφία φέρνει το νου των ανθρώπων στη Θρησκεία».

Το θέμα μας στο παρόν άρθρο δεν είναι η εξακρίβωση των θρησκευτικών αντιλήψεων του Αϊνστάιν ή του Μπέικον, αλλά η ανάλυση των παραπάνω, ή παρόμοιων, ισχυρισμών από οποιονδήποτε και αν προβάλλονται. Θα εξετάσουμε το θέμα επιστημολογικά αντιπαραβάλλοντας τους παραπάνω ισχυρισμούς με δυό συγκεκριμένα παραδείγματα από το Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό σε συνάρτηση με το επιστημονικό και ορθολογικό τους περιεχόμενο. Θα κρατήσουμε την ανάλυση περισσότερο επί του συγκεκριμένου και όχι του γενικού για λόγους έκτασης του άρθρου, αλλά κι επειδή πιο γενικές εκτενείς αναλύσεις έχουν γίνει άλλού⁽²⁾.

Η άξια των παρακάτω παραδειγμάτων έγκειται στο γεγονός, ότι στο πρώτο οι δυό θρησκείες κάνουν «επιστημονικούς» ισχυρισμούς αντίθετους με έγκυρα αποτελέσματα της Επιστήμης, και στο δεύτερο κάνουν λογικά αντιφατικούς ισχυρισμούς, ισχυρισμούς δηλαδή αντίθετους στην λογική και τον ορθολογισμό.

 

 

Αντιεπιστημονικές αυθαιρεσίες της Θρησκείας

Είναι λοιπόν η Επιστήμη και η Θρησκεία δυό αλληλοεξαρτώμενα και αλληλοσυμπληρούμενα πεδία γνώσης, όπως κάποιοι υποστηρίζουν ή είναι δύο πεδία γνώσης εντελώς διαφορετικά; Φυσικά, πολλοί θα μπορούσαν άνετα να αμφισβητήσουν άν κατʼ αρχήν η Θρησκεία αποτελεί, εμπεριέχει, ή παράγει γνώση και άλλοι θα μπορούσαν πάλι να υποστηρίξουν, ότι ακόμη και άν υποθέσουμε, ότι η Θρησκεία εμπεριέχει γνώση, τότε αυτή είναι σε πολλά σημεία αντίθετη με την Επιστήμη και συνεπώς τα δυό πεδία γνώσης δεν είναι αλληλοσυμπληρούμενα, αλλά αλληλοαναιρούμενα. Επίσης η Επιστήμη έχει προωθηθεί πολύ περισσότερο από φιλελεύθερα / κοσμικά μυαλά, παρά συντηρητικά / θρησκευτικά και η Θρησκεία υποφέρει σημαντικά κτυπήματα κάθε φορά, που η Επιστήμη ανακαλύπτει κάτι νέο, όποτε ούτε και αλληλοεξαρτουμενα είναι τα δυό πεδία. Έκτος και αν κάποιος αντιλαμβάνεται ως «αρνητική» την οποία αλληλοεξάρτηση.

Παράδειγμα 1^ο

Διαβάζουμε στην Αγiα Γραφή και στο Κοράνι αντίστοιχα τα έξης:

α. «Και τον λαγώον διότι αναμασσά μεν (την τροφή) πλην δέν είναι δίχηλος (στα πόδια) είναι ακάθαρτος εις εσάς.» («Λευιτικόν», 11:6).

β. «Δημιουργήθηκε (ο άνθρωπος) από νερό χυνόμενο έμπροσθεν, που προέρχεται από μεταξύ της ραχοκοκαλιάς και των πλευρών.» (Κοράνι, Σούρα 86:6-7⁽³⁾).

Φυσικά και οι δυό ισχυρισμοί παραπάνω θεωρούνται αληθείς από τις αντίστοιχες θρησκείες βάσει του ότι τα βιβλία, από τα οποία προέρχονται οι ισχυρισμοί θεωρούνται ως ο («αληθής») «Λόγος του Θεού». Προφανώς όμως, και οι δυό ισχυρισμοί είναι αναληθείς, αφού αντιφάσκουν αληθή επιστημονικά γεγονότα από τη Ζωολογία και την Εμβυολογία αντίστοιχα. Ο λαγός σαφέστατα δεν είναι μυρηκαστικό, όπως υποστηρίζεται στην Αγία Γραφή, ούτε το ανδρικό σπέρμα προέρχεται από κάπου μεταξύ της ραχοκοκαλιάς και των πλευρών (νεφρά;), όπως υποστηρίζεται στο Κοράνι, αλλά από τους όρχεις.(4) Επίσης, φιλοσοφικά μιλώντας και βάσει των ανωτερω φαίνεται, ότι οι παραπάνω θρησκείες δεν συμβαδίζουν ούτε επίσης με επιστημολογικές θεωρίες όπως ο Εμπειρισμός και η Θεωρία της Αντιστοιχίας. Η πρώτη υποστηρίζει, ότι η γνώση αποκτάται από τις αισθήσεις, ενώ η δεύτερη λέει, ότι γνώση είναι ό,τι αντιστοιχεί με τα γεγονότα.

 

Φιλόσοφος (φίλος + σοφία) είναι αυτός, που αγαπά τη σοφία, τη γνώση. Πρώτος χρησιμοποίησε τη λέξη ο Πυθαγόρας, ο οποίος αυτοαποκαλούνταν φιλόσοφος, δηλαδή εραστής της σοφίας και όχι σοφός. (Στην εικόνα «Η Φιλοσοφία» του Ραφαήλ - 16ος αιώνας.) Η Φιλοσοφία γεννήθηκε ως έννοια, όταν αμφισβητήθηκε και αποδυναμώθηκε η Θρησκεία. Στην πραγματική της έκφραση αποτέλεσε την έλλογη και φυσική θεώρηση της πραγματικότητας, όταν οι υπερφυσικοί, εξωφυσικοί και μεταφυσικοί τρόποι σκέψης, που χαρακτήριζαν τον πνευματικά ανεξέλικτο άνθρωπο, αποδείχτηκαν ανεπαρκείς και αναξιόπιστοι.

 

H θρησκευτική «γνώση»

Εδώ κάποιος θα μπορούσε να πει, ότι και η γνώση από τα (καθαρά) Μαθηματικά δεν συμβαδίζει με τις παραπάνω επιστημολογικές θεωρίες, όμως είναι αποδεκτή. Σωστά, το θέμα όμως, είναι, ότι η μαθηματική γνώση βασίζεται στην επιστημολογική θεωρία του Ρασιοναλισμού (Ορθολογισμού), στην οποία οι δυό θρησκείες, όπως θα δούμε παρακάτω στο επόμενο Παράδειγμα αντιφάσκουν. Όταν δηλαδή μιά Θρησκεία αντιφάσκει με το τι καταλαβαίνει η Επιστήμη ως γνώση και με το τί καταλαβαίνει η λογική ως γνώση, είναι δηλαδή να απορεί κανείς το τι μένει να αποκαλέσουμε «θρησκευτική γνώση»⁽⁵⁾.

Μια καλή άσκηση, στο σημείο αυτό θα ήταν πιθανόν η ακόλου-θη: Αντιπαραβάλετε τους παραπάνω στίχους από την Αγία Γραφή και το Κοράνι με τα λόγια του Αϊνστάιν («Επιστήμη χωρίς Θρησκεία είναι ανάπηρη, Θρησκεία χωρίς Επιστήμη είναι τυφλή») και σχολιάστε εάν κατά την γνώμη σας ο ισχυρισμός του Αϊνσταϊν, ιδίως το πρώτο σκέλος, έχει βάση ή όχι. Μπορεί άραγε να υπάρξει γνήσια η ωφέλιμη συνεργασία μεταξύ Θρησκείας και Επιστήμης; Μήπως κατά την άποψή σας η Επιστήμη απομυθοποιεί και ξεθεμελιώνει την θρησκεία και συνεπώς απειλεί η πρώτη την δεύτερη; Πιστεύετε, ότι οι στίχοι του Παραδείγματος 1 είναι ικανοί να διαχωρίσουν τουλάχιστον τα θέματα Θρησκείας και Θεού;     

«Και είπεν ο όφις προς την γυναίκα τω όντι είπεν ο Θεός μή φάγητε από παντός δένδρου του Παραδείσου. Και είπεν η γυνή προς τον όφιν...». Στη Βίβλο («Γένεσις», 3:1-5) περιγράφονται πράγματα, που αντιστρατεύονται πλήρως τη λογική: η συνομιλία μιάς γυναίκας (Εύας) με ένα φίδι για παράδειγμα, η οποία -σημειωτέον- είναι βασικότατη για τη Χριστιανική Θρησκεία, γιατί από τη συνομιλία αυτή προέκυψε το προπατορικό αμάρτημα, η πτώση του ανθρώπου από τον Παράδεισο, η έλευση του γιού του Θεού στη Γή, η σταύρωση, η ανάσταση κ.τ.λ.. Αναρίθμητοι παραλογισμοί υπάρχουν όχι μόνο μέσα στην Αγία Γραφή, αλλά και στα ιερά κείμενα όλων των θρησκειών.

Η Θρησκεία αντιστρατεύεται τη Λογική

Παράδειγμα 2^ο

Τι γίνεται όμως με το «ορθολογικό» περιεχόμενο των επιστημολογικών ισχυρι-σμών της Θρησκείας; Διαβάζουμε επίσης στην Αγiα Γραφή και στο Κοράνι αντίστοιχα τα ακόλουθα:

α. «Παραλαμβάνει αυτόν ο διάβολος εις όρος πολύ υψηλόν και δεικνύει εις αυτόν πάντα τα βασίλεια του κόσμου και την δόξαν αυτών.» («Κατά Ματθαίον», 4:8).

β. «Ω Μοχάμεντ, πες (σε αυτούς): “Όλα από τον Αλλάχ έρχονται”... Ω άνθρωπε. Ό,τι καλό σου συμβεί προέρχεται από τον Αλλάχ. Και ό,τι κακό σου συμβεί προέρχεται από εσένα τον ίδιο.» (Κοράνι, Σούρα 4:78-79).

Ξανά και οι δυό ισχυρισμοί παραπάνω θεωρούνται αληθείς από τις αντίστοιχες θρησκείες βάσει του ότι τα βιβλία, από τα οποία προέρχονται οι ισχυρισμοί θεωρούνται ως ο («αληθής») «Λόγος του Θεού». Προφανώς όμως, και οι δυό ισχυρισμοί αντιφάσκουν βασικούς κανόνες της Λογικής. Για παράδειγμα, όσο ψηλό κι άν είναι το όρος είναι λογικά αδύνατο να δει κανείς βασίλεια, που υπάρχουν σε αντιδιαμετρικό σημείο της (σφαιρικής) Γης. Κάποιος θα μπορούσε φυσικά, να μπει στον πειρασμό και να προσπαθήσει να υπερασπιστεί τον ισχυρισμό ως έξης: Ο ισχυρισμός δεν είναι κατʼ ανάγκη αντίθετος στην Λογική, αν δεχτεί κανείς, ότι η Γη είναι επίπεδη (και όχι σφαιρική), γεγονός, που πιθανότατα είναι συμβατό και με τις αντιλήψεις της τότε εποχής, κ.λπ..   Όμως, ακόμη κι αν πράγματι πίστευαν, ότι η Γη είναι επίπεδη και εάν αυτό έσωζε τον ισχυρισμό από του να θεωρηθεί αντίθετος στη Λογική(6), δυστυχώς για τους θρησκευόμενους ο ισχυρισμός δεν θα απέφευγε τού να θεωρηθεί σήμερα αντιεπιστημονικός. Στον ισχυρισμό του Κορανίου έχουμε καθαρά μια παραβίαση ενός από τους βασικούς νόμους της Λογικής. Συγκεκριμένα του Νόμου της Απόκλισης του Τρίτου, που λέει, ότι (μόνο) μία από τις προτάσεις P ή -P (=η άρνηση της P) μπορεί να είναι αληθής(7).

 

O άγιος Θωμάς Ακινάτης υπέτασσε τον Ορθό λόγο στην πίστη. Όταν ο φιλόσοφος προσκρούει σε αντινομίας, πρέπει –σύμφωνα με τη διδασκαλία του- να υποτάσσεται ως πιστός στα χριστιανικά δόγματα. Με αυτό το σκεπτικό στο βιβλίο του “Summa Theologiae” (Σύστημα θεολογίας) επιχείρησε να παραχαράξει το φιλοσοφικό έργο του Αριστοτέλη. Στο “Θρίαμβο του Θωμά Ακινάτη” (Benozzo Gozzoli, 1471, Μουσείο Λούβρου) εικονίζεται ο άγιος συμπαραστεκόμενος από δύο άθλιες μορφές, που παριστάνουν τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, ενώ στα πόδια του είναι πεσμένος ο Αβερρόης (Ισπανοάραβας φιλόσοφος του 12ου αιώνα). Στο επάνω μέρος φαίνεται ο Γιαχβέ με διάφορες βιβλικές μορφές γύρω του.

Φυσικά σύχρονες επιστημονικές θεωρίες, όπως η Κβαντομηχανική φαίνεται, ότι παραβιάζουν τον Νόμο Απόκλισης του Τρίτου, αφού αποδέχονται προτάσεις όπως Ρ = «το φωτόνιο συμπεριφέρεται σαν σωματίδιο» και -Ρ = «το φωτόνιο συμπεριφέρεται σαν κύμα (όχι σωματίδιο)», ως αληθείς, κ.λπ.. Όμως, αυτό δεν σημαίνει, ότι και όλες οι προτάσεις που εκφράζει κανείς έχουν τέτοια ιδιομορφία. Η υπό αναλύση πρόταση του Κορανίου Q = «όλα προέρχονται από τον Αλλάχ» (συμπεριλαμβανόμενων και των «κακών») δεν είναι τέτοιας ιδιομορφίας, αφού είναι μέρος του (μή αναθεωρήσιμου) ορισμού του Αλλάχ («ως ποιητής των πάντων»), ότι όλα προέρχονται από αυτόν. Επομένως, η -Q = «όχι όλα προέρχονται από τον Αλλάχ» (δηλαδή «κάποια» δεν προέρχονται από τον Αλλάχ) δεν μπορεί παρά να είναι λανθασμένη. Δεν είναι δηλαδή ο Αλλάχ όπως το φωτόνιο, το οποίο έχει ταυτοχρόνως δυό ιδιότητες (αλλά και ορισμό, που επιδέχεται αναθεώρηση), αλλά είναι κάποιος με (μή αναθεωρήσιμο ορισμό) και με μιά ιδιότητα («ποιητής των πάντων»), η οποία εξαίρει την άρνησή της. Το πρόβλημα όμως είναι ότι στον παραπάνω ισχυρισμό, το Κοράνι δέχεται και την άρνηση της Q.

Όπως προηγουμένως, μια άλλη καλή άσκηση στο σημείο αυτό θα ήταν πιθανόν η ακόλουθη: Ο φιλόσοφος Φράνσις Μπέικον τον 17^ο αιώνα είχε πει το έξης: «Είναι αλήθεια, ότι λίγη Φιλοσοφία στρέφει τον ανθρώπινο νου στον αθεϊσμό, όμως η εις βάθος φιλοσοφία φέρνει το νου των ανθρώπων στη Θρησκεία».⁽⁸⁾

Λαμβάνοντας υπʼ όψη, ότι η Λογική αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Φιλοσοφίας, αντιπαραβάλετε τους στίχους του Παραδείγματος 2 (από την Αγία Γραφή και το Κοράνι) με τα παραπάνω λόγια του Μπέικον και σχολιάστε εάν κατά την γνώμη σας ο ισχυρισμός του έχει βάση ή όχι. Μπορεί άραγε να υπάρξει γνήσια ή ωφέλιμη συνεργασία μεταξύ Θρησκείας και Φιλοσοφίας; Μήπως κατά την άποψή σας η Φιλοσοφία απομυθοποιεί και ξεθεμελιώνει τη Θρησκεία, και συνεπώς απειλεί η πρώτη την δεύτερη; Πιστεύετε, κατά την γνώμη σας, ότι οι στίχοι του Παραδείγματος 2 είναι ικανοί να διαχωρίσουν, τουλάχιστον, τα θέματα Θρησκείας και Θεού;

* * *

Μια συνηθισμένη ψευδουπεράσπιση της θρησκείας και της δήθεν «γνώσης», που η τελευταία εμπεριέχει εν παρουσία των παραπάνω παραδειγμάτων είναι η παρότρυνση ή η απαίτηση από τον πιστό να γίνουν οι στίχοι κατανοητοί ή δεκτοί αλληγορικά κ.λπ.. Όμως, μια τέτοια αντιμετώπιση (μέθοδος) είναι εξ ορισμού μή επιστημονική και αντιεπιστημονική, αφού παράγει μια υποκειμενική κατανόηση και καταγραφή των υποψήφιων γνωστικών γεγονότων, διδαγμάτων, κ.λπ., και όχι μια αντικειμενική αντιμετώπιση, όπως απαιτεί η Επιστήμη και η Λογική. Οπότε Θρησκεία και Επιστήμη (και Λογική) δεν συμβαδίζουν και ως μέθοδος.

Φυσικά, οι περισσότεροι πιστοί επιμένουν στη μή αλληγορική κατανόηση των στίχων και πιστεύουν, ότι οι στίχοι, διδαχές, κ.λπ., από τη Βίβλο ή το Κοράνι αποτελούν γεγονότα και αληθή γνώση, που δυστυχως γιʼ αυτούς όμως, κάθε άλλο από αληθή γνώση αποτελούν, αφού αντιτίθενται αληθή επιστημονικά γεγονότα ή λογικούς κανόνες. Είναι δηλαδή και de facto η ασυμβατότητα της Θρησκείας με την Επιστήμη και τη Λογική.

 

Μπορεί ορισμένοι επιστήμονες για πολλούς και διάφορους λόγους να μην κατάφεραν να αποδεσμευτούν πλήρως από τα θρησκευτικά δεσμά τους, το έργο όμως που άφησαν πίσω τους δεν έχει σχέση με το μεταφυσικό, αλλά με το ορθολογικό κομμάτι της προσωπικότητάς τους. Ο Ισαάκ Νεύτων για παράδειγμα είχε ανατραφεί ως Αγγλικανός στο σχολακιστικό περιβάλλον του Καίμπριτζ κι ήταν εκ πεποιθήσεως θρησκευόμενος. Αυτό που κληρονομήσαμε από αυτόν όμως, αυτό που έμεινε και αξίζει δεν είναι το πώς αντιλαμβανόταν το Θεό, πώς άναβε τα καντήλια, για να τον λατρέψει κ.τ.λ, αλλά η διατύπωση της Θεωρίας της Παγκόσμιας Έλξης και το υπόλοιπο επιστημονικό του έργο.

Όσον αφορά τη δήθεν συμβατότητα Θρησκείας και Φιλοσοφίας, γενικότερα, πέραν του ότι το σχήμα «Θρησκεία - Φιλοσοφία» (από τους ορισμούς και μόνο) αποτελεί ένα οξύμωρο σχήμα, και εδώ έχουμε τρομερές διαφορές στις αποδεκτές μεθόδους παραγωγής γνώσης, τις αρχές που διέπουν τα δύο πεδία ως προς τη συλλογιστική και συμπερασματολογία, τις επιστημολογικές αναλύσεις και προσεγγίσεις κ.λπ., γεγονός, που κάνει τα δυό πεδία εντελώς ασύμβατα.

Μα τότε πως θα μπορούσε κάποιος να εξηγήσει το γεγονός, ότι πολλοί επιστήμονες και φιλόσοφοι ύπηρξαν και βαθιά θρησκευόμενοι; Με το επίσης γεγονός, ότι οι περισσότεροι θρησκευόμενοι επιστήμονες, για παράδειγμα, δεν αναμιγνύουν / διαχωρίζουν την Θρησκεία τους (προσωπικό) με / από την Επιστήμη τους (επαγγελματικό), γεγονός, που ενισχύει το επιχείρημά μας, ότι η Θρησκεία και η Επιστήμη δεν είναι συμβατά πεδία.

Όσον αφορά τώρα μια μειονότητα, για παράδειγμα, επιστημόνων, που αναμιγνύουν Θρησκεία και Επιστήμη, αυτοί γελιοποιούνται από μόνοι τους φιλοσοφικά, αφού επιπίπτουν συνήθως χωρίς να το αντιλαμβάνονται σε διαφορά λογικά ή επιστημολογικά σφάλματα.⁽⁹⁾

Σημειώσεις

(1) «Science and Religion», A. Einstein, in Science, Philosophy and Religion, A Symposium (The Conference on Science, Philosophy and Religion in Their Relation to the Democratic Way of Life, Inc., New York, 1941).

(2) B. Russell, Religion and Science, Κεφ.1, Oxford Univ. Press, 1997. Δες επίσης P. Kurtzʼs Science and Religion, Κεφ.3, Prometheus Books, 2003. Το πρώτο αποτελεί μια κλασσική, αλλά και ευανάγνωστη σύγκριση Θρησκείας και Επιστήμης και το δεύτερο είναι μια εξαίσια συλλογή άρθρων από σύχρονους επώνυμους επιστήμονες και φιλοσόφους περί της μή συμβατότητας Θρησκείας και Επιστήμης.

(3) Ο μεταφραστής αναφέρει «άντρα και γυναίκα», ενώ άλλοι μελετητές λένε «άντρας». Σε κάθε περίπτωση η κριτική εξακολουθεί να στέκει, αφού ακόμα και αν η γυναίκα προστεθεί στην εικόνα, πάλι υπάρχουν λάθη, αφού καμία αναφορά δεν γίνεται στο ωάριο και την συνεισφορά του στην δημιουργία του εμβρύου, κ.λπ..

(4) Φαίνεται εδώ, ότι οι Μουσουλμάνοι έχουν περιπέσει στα ίδια λάθη περί Βιολογίας, όπως κάποιοι σημαντικοί αρχαίοι Έλληνες, όπως ο Ιπποκράτης και ο Αριστοτέλης (τους οποίους μάλλον θα είχαν αντιγράψει). [Βλ. Hippocratic Writings, p.317-320, ed. G.E.R. Lloyd, (transl. J. Chadwick), 1983) και Aristotle, Generation of Animals, 717b (transl. A.L. Peck, 1953).]

(5) Εισηγήσεις του τύπου: «Ο Χ γνωρίζει, ότι Υ είναι αληθές, επειδή ο Θεός επιτάσσει» (παραλλαγές της Θεωρίας της Θείας Επιταγής) επιδέχονται τη δρυμίτατη κριτική του Πλάτωνα («Ευθύφρων», βλ. Χριστιανικός θεός: Μιά ψευδοπλατωνική γελοιογραφία).

(6) Άλλοι λογικά προβληματικοί ισχυρισμοί στην Άγια Γραφή υπάρχουν πολλοί. Για παράδειγμα: «Είπε τις αυτών προφήτης ίδιος αυτών οι Κρητες είναι πάντοτε ψεύσται ... Η μαρτύρια αύτη είναι αληθινή». (Επιστολή προς Τίτον, 1:12-13). Προφανώς, ο συγγραφέας του παραπάνω (ο «Άγιος» Παύλος), αδυνατει να αναγνωρίσει, ότι το παραπάνω αποτελεί παραλλαγή του περίφημου «Παράδοξου του Ψεύτη» (Επιμενίδης ο Κρητικός, 6^ος αι. π.Χ.), μια πρόταση λογικά αναποφάσιστη (δηλαδή ούτε αληθή, ούτε ψευδή).

Για να ακριβολογούμε όμως, το παραπάνω «παράδοξο» δεν είναι ακριβώς παράδοξο, είναι απλώς μια λανθασμένη πρόταση. Κάποιος θα μπορούσε να την πει και παράλογη πρόταση, αφού πώς είναι δυνατόν οι κάτοικοι ενός τόπου να είναι όλοι, και πάντα, ψεύτες. Επίσης, αν και το παραπάνω συνήθως αποδίδεται στον Επιμενιδη, το πραγματικό παράδοξο του ψεύτη προέρχεται από τον Ευπουλίδη το Μιλήσιο, τον 4^ο αι. π.Χ. Ο τελευταίος είπε: «Ένας άνθρωπος λέει, ότι ψεύδεται. Είναι αυτό που λέει αληθές ή ψευδές;» Φυσικά, αν σκεφτεί κανείς, ότι ο «προφήτης» που αναφέρει ο Παύλος είναι ο Επιμενιδης, ο οποίος είναι και Κρητικός, τότε μπορεί να εξάγει κανείς από το παρακάτω επιχείρημα το έξης:

(α) Ο Επιμενίδης λέει, ότι οι Κρητικοί πάντα ψεύδονται

(β) Ο Επιμενίδης είναι Κρητικός

(γ) Άρα ο Επιμενίδης πάντα ψεύδεται

(δ) Άρα ο Επιμενίδης λέει, ότι πάντα ψεύδεται.

---------------------------------------------------

(ε) Άρα ο Επιμενίδης λέει, ότι ψεύδεται.

Το τελευταίο συμπέρασμα, αν το πάρει κανείς από μόνο του, είναι στην ουσία το πραγματικό παράδοξό του Ευπουλίδη. Όποτε, ακόμη και αν κάνεις αναγνωρίσει την πρόταση του Παύλου (που είναι η (α)) ως μή παράδοξη, εξάγεται εν τούτοις από αυτήν μιά παράδοξη πρόταση (που είναι η (ε)).

(7) Ο νόμος αυτός, καθώς και άλλοι βασικοί νόμοι της Λογικής (όπως ο Νόμος της Αντίφασης και ο Νόμος της Ταυτότητας), διατυπώθηκαν αρχικά από τον θεμελιωτή της συχρονης Λογικής, τον Αριστοτέλη (Aristotle, Metaphysics, Book Γ, 7, p.107, (transl. H. L.Tancred), 1998. Βλ. Αριστοτέλεια ανάλυση: Η ασφαλής μέθοδος προσέγγισης της πραγματικότητας.) Οι νόμοι αυτοί, έχουν και κάποιες αδυναμίες. Δεν είναι δηλαδή απαράβατοι. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης, είχε ήδη αναγνωρίσει μερικές αδυναμίες, συγκεκριμένα, του Νόμου της Απόκλισης του Τρίτου σε σχέση με το πώς αυτός εφαρμόζεται σε προτάσεις, που αφορούν το μέλλον, κ.λπ., στο βιβλίο του «Όργανον» («Περί Ερμηνείας», κεφ. 9). Ο νόμος όμως, είναι σε πλήρη ισχύ στο παράδειγμα που αναφέραμε από το Κοράνι και εφαρμόζεται απόλυτα σε αυτό, όποτε οι συγκεκριμένες προτάσεις υπό ανάλυση, που αφορούν στον Αλλάχ, αφού αντιφάσκουν τον νόμο, είναι απορριπτέες.

(8) Φράνσις Μπεϊκον, Τα Δοκίμια, «Περί Αθεϊσμού», 1601.

(9) Όπως η περίπτωση του διάσημου γενετιστή, και κατά τʼ άλλα πολύ καλού επιστήμονα, F. Collins, που κατά την διάρκεια μιάς συζήτησης (debate, που οργανώθηκε από το περιοδικό Times) το 2006 με έναν άλλον διάσημο βιολόγο, τον R. Dawkins, είπε και τα έξης: «Ο Θεός είναι έξω από τη φύση, και συνεπώς έξω από το χρόνο και το χώρο...Ο Θεός είναι η απάντηση σε όλες εκείνες τις ερωτήσεις του τύπου “πως και έτσι έγινε;”» (Εννοεί εδώ ερωτήσεις, που η Eπιστήμη δυσκολεύεται να απαντήσει, όπως: γιατί η βαρυτική σταθερά είναι όση είναι; Πώς δημιουργήθηκε η ζωή, και γιατί έτσι; κ.λπ.).

Αυτό, που δεν μας είπε όμως ο Collins είναι, πώς ο ίδιος γνωρίζει όλα αυτά, που ισχυρίζεται. Ότι δηλαδή ο Θεός, για παράδειγμα, είναι «έξω από το χώρο και χρόνο». Έκτος του ότι σαν άνθρωποι δεν έχουμε καμία γνωστική εμπειρία τού κάτι έξω από το χρόνο και χώρο, κ.λπ., δεν απαιτείται επίσης από τον Collins να είναι τουλάχιστον παντογνώστης, όταν κάνει συγκεκριμένους ισχυρισμούς περί της φύσεως του Θεού;

Επίσης, είπε και το έξης: «Οπότε, το «Ξυράφι του Όκκαμ» (Occam's Razor - Άρχη της Απλουστερης Εξηγήσης) με ωθεί να πιστεύω στο Θεό (ως εξηγήση του Σύμπαντος) και όχι στα πολυσύμπαντα, που αποτελούν τέντωμα της φαντασίας». Αν είναι δυνατόν...! Καθαρή κατάχρηση της αρχής εδώ από τον Collins. Έκτος του ότι η θεωρία του Δημιουργισμού (με τον Θεό ως υποθέση) δεν θα έπρεπε να θεωρείται καν ως ανταγωνίσισμη θεωρία εξηγήσης του Σύμπαντος, ακόμα κι άν θεωρούνταν, σε καμμία περίπτωση δεν κάνει τις ίδιες επιστημονικές προβλέψεις (δεν κάνει και ούτε είναι επιβεβαιώνεται πειραματικά) όπως η Κβαντομηχανική ή η Θεωρία των Χορδών / Μεμβρανών (ανεξάρτητα αν οι θεωρίες αυτές έχουν και τα προβλήματά τους). Και ούτε ο Δημιουργισμός κάνει λιγότερες, η απλούστερες, υποθέσεις εξήγησης.

Η σύγκριση, σύμφωνα με την αρχή, γίνεται μεταξύ λογικών θεωριών στο ποιά είναι η απλούστερη, και όχι μεταξύ μιάς παράλογης και αντιεπιστημονικής θεωρίας (έστω και απλής, που δεν είναι) με επιστημονικές, λογικές, θεωρίες, πολλά αποτελέσματα των οποίων έχουν ήδη επαληθευτεί.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΘΕΟΣ: ΜΙΑ (ΨΕΥΔΟ)ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΓΕΛΟΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Ο διαχωρισμός θεού – ηθικής στον Πλάτωνα

Στο άρθρο αυτό παρουσιάζουμε ένα σημαντικό επιχείρημα(1) από το διάλογο «Ευθύφρων» του Πλάτωνα περί διαχωρισμού θεού και ηθικής και τις συνέπειες αυτού στη χριστιανική ιδεολογία(2).

Ο Θ. Λαμπρόπουλος, πολύ ορθά εξέθεσε σε δύο άρθρα του στην «Ελεύθερη Έρευνα»(3) τις θρησκοληπτικές (έως απαράδεκτες(4)) απόψεις του Πλάτωνα περί απιστίας, αθεΐας κ.λπ., όπως αυτές εκφράζονται στο έργο του «Νόμοι». Πρέπει όμως επίσης να σημειωθεί, για να είμαστε και ακαδημαϊκά δίκαιοι, ότι ο Πλάτωνας σε πιό παλιούς διαλόγους του έχει διαφορετικές απόψεις(5). Μιά τέτοια διαφορετική άποψη παρουσιάζουμε εδώ. Σε καμμιά περίπτωση το παρόν άρθρο υποστηρίζει, ότι προτάσσει μια φιλοσοφική υπεράσπιση του Πλάτωνα, κάθε άλλο. Παρά μόνο, προσπαθεί να «αποκόψει» κάθε τυχούσα απόπειρα επιχειρηματολογίας εκ μέρους χριστιανών απολογητών, ότι ο Πλάτωνας δήθεν ενισχύει τα «επιχειρήματά» τους, έστω και αν ο τελευταίος δεν είναι άθεος. Η θέση μας είναι, ότι: Έστω και αν ο Πλάτωνας δεν είναι άθεος, το παρακάτω επιχείρημα κάνει πολύ μεγαλύτερη ζημιά στην έννοια τού (χριστιανικού) θεού, παρά οι απόψεις του περί αθεΐας.

Το Επιχείρημα

Το επιχείρημα του Πλάτωνα εξάγεται βασικά μέσα από το παρακάτω απόσπασμα από τον διάλογο, μεταξύ Σωκράτη και Ευθύφρονος. Ας δούμε πρώτα το απόσπασμα(6):

Σωκράτης: Λοιπόν, αγαπητέ μου, τί θα πούμε τώρα γιά το ευσεβές; Δεν είναι αλήθεια, ότι αυτό αγαπάται από όλους τους θεούς, καθώς είπες τώρα;

Ευθύφρων: Ναι.

Σωκράτης: Άραγε γι’ αυτό αγαπάται, γιατί είναι ευσεβές, ή γιά καμμία άλλη αιτία;

Ευθύφρων: Όχι, αλλ' ακριβώς, γιατί είναι ευσεβές, αγαπάται.

Σωκράτης: Όθεν, ω Ευθύφρων, αγαπάται το ευσεβές, διότι είναι ευσεβές, και όχι διότι αγαπάται, διά τούτο είναι ευσεβές;

Ευθύφρων: Έτσι μου φαίνεται.

Σωκράτης: Αλλ' εν τοσούτω, διότι βέβαια αγαπάται από τους θεούς, είναι γι' αυτό αγαπώμενο και θεοφιλές.

Ευθύφρων: Πώς όχι;

Σωκράτης: Ώστε το αγαπητό στους θεούς δεν είναι το ίδιον πράγμα με το ευσεβές, ω Ευθύφρων, ούτε το ευσεβές είναι το ίδιο με το αγαπητό στους θεούς, καθώς εσυ είπες, αλλά το ένα είναι διαφορετικό από το άλλο.

Ευθύφρων: Πώς δα γίνεται αυτό, ω Σώκρατες;

Σωκράτης: Διότι ομολογήσαμε, ότι το μεν ευσεβές γι’ αυτό αγαπάται, διότι είναι ευσεβές, και όχι ότι είναι ευσεβές, διότι αγαπάται. Αλήθεια βέβαια, το είπαμε αυτό;

Ευθύφρων: Ναι.

Σωκράτης: Το δε αγαπητό στους θεούς βέβαια, διότι αγαπάται από τους θεούς, ακριβώς δι' αυτό τούτο, διότι αγαπάται, ομολογήσαμε, ότι είναι αγαπητό στους θεούς· όχι όμως, ότι γι' αυτό αγαπάται, διότι είναι αγαπητό στους θεούς.

Ευθύφρων: Αυτό είναι αληθές.

Το επιχείρημα τώρα, παίρνει συνοπτικά την παρακάτω λογική μορφή:

1. Ο θεός, είτε:

(α) Επιτάσσει, ότι μια πράξη Χ είναι ηθικά σωστή, επειδή η πράξη Χ είναι ηθικά σωστή ή

(β) Η πράξη Χ είναι ηθικά σωστή, επειδή ο θεός επιτάσσει, ότι η πράξη Χ είναι ηθικά σωστή. [Καλούμε το (β) «θεωρία της θείας επιταγής».]

2. Αν (α), τότε υπάρχει ένα επίπεδο ηθικής διαφορετικό από τι ο θεός επιτάσσει, και συνεπώς, η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι λανθασμένη.

3. Αν (β), τότε είτε:

(γ) Ο θεός έχει λόγο, για τον οποίο θεωρεί την πράξη Χ ως ηθικά σωστή ή

(δ) ο θεός δεν έχει λόγο, για τον οποίο θεωρεί την πράξη Χ ως ηθικά σωστή.

4. Αν (γ), τότε είναι ακριβώς αυτός ο λόγος (όποιος και αν είναι αυτός), που κάνει την πράξη Χ ηθικά σωστή, και όχι του θεού η επιταγή, και συνεπώς, η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι λανθασμένη.

5. Αν (δ), τότε οι επιταγές του θεού είναι αυθαίρετες (τυχαίες, αβάσιμες).

Συνεπώς, είτε η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι λανθασμένη, είτε οι επιταγές του θεού είναι αυθαίρετες (τυχαίες, αβάσιμες).


Θεωρία της θείας επιταγής: Μια πράξη Χ είναι ηθικά σωστή, επειδή ο θεός το επιτάσσει. Στην εικόνα φαίνεται ο Μωυσής, ενώ φέρνει τις δέκα εντολές, που πήρε από το θεό. Η εβραιοχριστιανική «ηθική» είναι μια φιλοσοφικώς αστήρικτη ηθικολογία, που απευθύνεται σε ανθρώπους αρκετά πειθήνιους, οι οποίοι δέχονται αδιαμαρτύρητα ό,τι θέσφατο τους σερβίρουν.

Αξίζει τον κόπο να κάνει κανείς κάποιες παρατηρήσεις. Κατ’ αρχήν, το επιχείρημα είναι λογικά έγκυρο (δεν είναι δηλαδή λογική πλάνη). Με άλλα λόγια το συμπέρασμα προκύπτει πραγματικά από τις υποθέσεις του ανεξαρτήτως αν αυτές είναι αληθείς ή οχι. Περαιτέρω εγείρονται ερωτήσεις, όπως ακριβώς κάποιες από αυτές έχουν τεθεί κατά καιρούς σε συγκεκριμένες εργασίες στους φοιτητές μου. Για παράδειγμα:

(α) Αποδεικνύει το παραπάνω επιχείρημα, ότι υπάρχει ή δεν υπάρχει θεός;

(β) Αποδεικνύει το παραπάνω επιχείρημα, ότι, αν υπάρχει θεός, τότε αυτός έχει την οποιαδήποτε σχέση με τις ηθικές μας επιλογές;

(γ) Λαμβάνοντας υπ’ όψη τη χριστιανική αντίληψη, που θεωρεί, ότι «πηγή του καλού» είναι ο θεός ή, ότι η πίστη στο (χριστιανικό) θεό κάνει «καλύτερους» ανθρώπους, ποιές οι συνέπειες του παραπάνω επιχείρηματος στη χριστιανική ιδεολογία;

(δ) Σχολιάστε την εκγυρότητα των παρακάτω συνεπαγωγών:

(1) Άνθρωπος Χ πιστεύει στο θεό → Άνθρωπος Χ είναι ευσεβής.

(2) Άνθρωπος Χ είναι ευσεβής → Άνθρωπος Χ πιστεύει στο θεό.

(ε) Σχολιάστε την παρακάτω φράση από τον Ντοστογιέφσκι: «Χωρίς θεό, όλα επιτρέπονται»(7).

Χωρίς να μπούμε σε εκτενή ανάλυση, να απαντήσουμε περιληπτικά ως εξής: Στο (α), το επιχείρημα ούτε αποδεικνύει την ύπαρξη, ούτε τη μη ύπαρξη (κάποιου) θεού (γενικώς). Στην περίπτωση του χριστιανικού θεού όμως, το επιχείρημα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα κατά της ύπαρξής του ως εξης:

1. Αν υπάρχει (ο χριστιανικός) θεός, τότε η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι ορθή.

2. Η «θεωρία της θείας επιταγής» είναι λανθασμένη (Ευθύφρων).

Συνεπώς: Δεν υπάρχει (ο χριστιανικός) θεός.

Δεξιά: Ο Ωριγένης, ο αυτοευνουχισμένος χριστιανός θεωρητικός των πρώτων χριστιανικών αιώνων, που υποστήριζε, ότι ενώ ο Πλάτων είναι μόνο για τους μορφωμένους, ο χριστιανισμός είναι ο …πλατωνισμός των πολλών. Σύμφωνα όμως, με τις προδιαγραφές της πλατωνικής θεολογίας, ο χριστιανικός θεός δεν είναι δυνατόν να υπάρχει. Ωστόσο, η θεμελιώδης αυτή αντίθεση πλατωνισμού – χριστιανισμού δεν αναδείχθηκε από τους τελευταίους (νεο)πλατωνικούς της πρώιμης χριστιανικής εποχής (οι οποίοι στο τέλος κατέληξαν να μην διακρίνονται σαφώς από τους χριστιανούς), με αποτέλεσμα ο χριστιανισμός να επαίρεται ως ότι έχει δήθεν ισχυρές πλατωνικές ρίζες, ή ακόμα και ότι αποτελεί «συνέχεια» και «συμπλήρωμα» της πλατωνικής σκέψης.

Ο εικονιζόμενος αριστερά νεοπλατωνικός Πλωτίνος για παράδειγμα (γ΄ αι. μ.Χ.) στην προσωπική του ζωή ασκήτευε και δίδασκε, ότι ο άνθρωπος προσωρινά μένει στον επίγειο κόσμο, ο προορισμός του είναι να φύγει και να συναντηθεί με το θεό, το οποίο μπορεί να επιτύχει μόνο με καθαρμούς, με ασκητικό βίο και με το βυθισμό του σε έκσταση. Επι πλέον αρνιόταν να γιορτάσει τα γενέθλιά του, διότι πίστευε, ότι η ημέρα των γενεθλίων πρέπει να είναι ημέρα πένθους. Το ίδιο ακολούθησε κι ο χριστιανισμός αργότερα, που γιορτάζει την ημέρα θανάτου -κι όχι γέννησης- του κάθε αγίου.

Η ισχύς του παραπάνω επιχειρήματος έγκειται στο εξής: Ο χριστιανός αναγκαστικά εδώ πρέπει να αποδεχθεί την υπόθεση 1, ότι δηλαδή αν υπάρχει θεός, τότε αυτός είναι και ο ορίζων τού τι είναι ηθικά ορθό ή όχι. Αλλιώς, αν δεχθεί, ότι ο θεός δεν έχει σχέση με την ηθική, τότε ποιός ο λόγος να είναι κανείς χριστιανός κ.λπ. και τι νόημα έχει μια οποιαδήποτε «κρίση» του θεού επί των ανθρώπων (και των επιλογών τους);(8)

Στην 2 όμως, ο χριστιανός έρχεται αντιμέτωπος με το ισχυρό (και λογικά ορθό) συμπέρασμα του Σωκράτη στον Ευθύφρονα. Η 1 μαζί με την 2 συνεπάγουν το συμπέρασμα (ότι δεν υπάρχει θεός), που για να το αποφύγει ο χριστιανός πρέπει είτε:

Να εξηγήσει την 1 και να την υποστηρίξει ορθολογικά (ιδίως το πως γίνεται να υπάρχουν άθεοι, που είναι ηθικά ορθοί), είτε να αποφύγει (πως;) το επιχείρημα στην 2, ένα επιχείρημα, που στέκει εδώ και 2.500 χρονια.

Στο (β) και (γ) το επιχείρημα δείχνει, ότι ακόμα και αν υπάρχει θεός, τότε αυτός ουδεμία σχέση έχει με το τι είναι ηθικά ορθό ή όχι, που και σε αυτή την περίπτωση, ο χριστιανισμός πάλι καταρρέει ως ηθική ιδεολογία.

Στο (δ), οι συνεπαγωγές είναι προφανώς και οι δύο λανθασμένες, αφού υπάρχουν αντι-παραδείγματα και για τις δύο. Π.χ., υπάρχουν θεϊστές, που δεν είναι ευσεβείς και άθεοι, που είναι ευσεβείς άνθρωποι. Τέλος, η φράση από τον Ντοστογιέφσκι είναι προφανώς λανθασμένη(9), όσο και αν φωνάζουν οι χριστιανοί (πάντα άνευ επιχειρημάτων και «κόντρα» κάθε εμπειρίας) περί του αντιθέτου.


Ο Καρνεάδης (214-129 π.Χ.) πολέμησε τη στωική φιλοσοφία σε όλες τις βασικές της αρχές και κυρίως πάνω στο ζήτημα της θρησκείας. Οι στωικοί από το Χρύσιππο και πέρα δίδασκαν, ότι μιά από τις πρώτες αρχές του κόσμου είναι η θεότητα. Ο Καρνεάδης αντέτεινε στο consensus gentium πως, ούτε είναι αποδεδειγμένο, ούτε πραγματικά υπάρχει, μα κι άν ο κόσμος πιστεύει στην ύπαρξη θεών, πάλι δεν μπορούμε να στηριχθούμε στις δοξασίες του όχλου κι απ’ αυτές να βγάλουμε συμπεράσματα πως υπάρχουν θεοί. Υποστήριζε, ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από φυσικές δυνάμεις, χωρίς την επέμβαση κανενός θεού. Ποιός μπορεί να καυχηθεί, έλεγε, πως ξέρει τόσο καλά τί υπάρχει μέσα στη φύση και ποιά είναι η ουσία της, ώστε να μπορεί να αποδείξει, πως δεν θα υπήρχε κόσμος, άν δεν τον έφτιαχνε ο θεός; Ο Καρνεάδης ήταν μιά αναλαμπή στα φιλοσοφικά σκοτάδια της έσχατης παρακμής, τότε, που η Φιλοσοφία, η πάλαι ποτέ Επιστήμη των Επιστημών, είχε καταντήσει φλύαρη μεταφυσική ανοίγοντας διάπλατα το δρόμο στον επερχόμενο χριστιανισμό.

Εν κατακλείδι

Ο Πλάτωνας δεν ήταν άθεος, και οι απόψεις του περι αθεΐας(10) στους Νόμους (ο τελευταίος διάλογός του) είναι απαράδεκτες. Όμως, ο Πλάτωνας στους πρώιμους διαλόγους του έχει διαφορετικές απόψεις σε πολλά θέματα. Συγκεκριμένα, ο Πλάτωνας στον Ευθύφρονα δίνει ένα σημαντικό επιχείρημα περί διαχωρισμού θεού και ηθικής, οι συνέπειες του οποίου είναι ευνοϊκές για την αθεΐα και καταστροφικές για τη χριστιανική ιδεολογία. Παρόμοιο παράδειγμα βλέπουμε από τον Ι. Κάντ(11) (ιθ΄ αι.), ο οποίος αποδόμησε πλήρως το περίφημο Οντολογικό Επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης θεού (του Ανσελμίου), αν και ο ίδιος δεν ήταν άθεος.

Σημαντικά επιχείρηματα από άθεους (στην Αρχαιοτητα) κατά της ύπαρξης θεού, έχουμε επίσης γυρω στο 150 π.Χ. κυρίως από τον Καρνεάδη τον Κυρηναίο, που, όπως φαίνεται, επηρέασε φιλοσόφους ακόμα και σήμερα(12). Ίσως κάποια από αυτά τα τελευταία, να τα αναλύσουμε σε ένα μελλοντικό άρθρο. Προς το παρόν, το επιχείρημα του Πλάτωνα είναι αρκετό για πρόκληση σοβαρών πονοκεφάλων στους χριστιανούς.

Σημειώσεις:

(1) Γνωστό πλέον στη φιλοσοφική βιβλιογραφία ως το «Το Δίλημμα του Ευθύφρονος» (Euthyphro’s Dilemma).

(2) Καθώς και κάθε άλλης θρησκείας, που απαιτεί θεό, που είναι «πανάγαθος» ή που θεωρεί, ότι θεός και ηθική είναι «ένα και το αυτό».

(3) «Αθεΐα: Η μεγαλύτερη και πιό αποσιωπημένη κατάκτηση του Ελληνικού Πνεύ-ματος» και «Ελληνικό Πάνθεο: Σκεπτομορφές μιάς θνητής θρησκείας ή αρχέτυπα μιάς υπερχρονικής συνείδησης;».

(4) Εισηγείται ποινή φυλάκισης όχι λιγότερο από πέντε χρόνια εις βάρος αθέων, και πρόγραμμα συνετισμού τως και νουθεσίας, Για όσους τυχόν δεν έχουν συνετισθεί, ο Πλάτωνας εισηγείται ποινή θανάτου. [Βλ. «Νόμοι», 908e – 909b, Πλάτων, ed. Daniel C. Stevenson, 1994-2009, μεταφρ.B. Jowett, Internet Classics Archive].

(5) Για παράδειγμα, ένας από τους μεγαλύτερους μελετητές του Πλάτωνα, ο καθηγητής Γρ. Βλαστός, θεωρεί, ότι στην ουσία μιλάμε για δύο διαφορετικούς Σωκράτες (τους συμβολίζει SE καιSM) στους διαλόγους της πρώιμης και μέσης (και ύστερης) εποχής. (Βλ. Socrates: Ironist and Moral Philosopher, Gr. Vlastos, Camridge Univ. Press, 1991, p.45-50.)

(6) Ευθύφρων, 10d-10e, Πλάτων, ed. John Burnet, 1903, (μεταφρ. Α. Μωραϊτίδης, 2003), Μικρός Απόπλους.

(7) Αδερφοί Καραμαζόφ, Φ. Ντοστογιέφσκι, (μεταφρ. Α. Αλεξανδρου, 1991), Εκδ. Γκοβόστης.

(8) Υποστηρίζουν δηλαδή, ότι βελτιώνεται (κερδίζει, κ.λπ.) κάποιος ηθικά, όταν κάποιος είναι (γίνεται) χριστιανός, δηλαδή «ενώνεται» με το χριστιανικό θεό κ.λπ..

(9) Βλ. "Χωρίς Θεό: Η θρησκευτική πίστη δεν αποτελεί προϋπόθεση για την υγιή ευημερία των κοινωνιών".

(10) Αθεΐα: Μια από τις μεγαλύτερες προσφορές του Ελληνικού Πνεύματος στην Ανθρωπότητα, όπως ορθά έχει λεχθεί από τον Θ. Α. Λαμπρόπουλο (βλ. πρώτο άρθρο, σημ. 3).

(11) Critique of Pure Reason, I. Kant, 1781, (trsl. by N.K. Smith, 1929, Ch.III, S.4, p.505, London: Macmillan). (Ο Καντ έδωσε και ένα επιχείρημα υπερ της ύπαρξης θεού, που όμως, δεν ήταν επιτυχές). Στο Οντολογικό Επιχείρημα είχε κάνει κριτική και ο Θ. Ακινάτης, ο οποίος όμως, έδωσε, αλλά ανεπιτυχή, επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης θεού. (T. Aquinas, Summa Theologica, Part 1, Q.2, Art.1, 1265-1274, trsl. by Fathers of the English Dominican Province, Benziger Bros. edition, 1947).

(12) Ενισχυμένες εκδοχές κάποιων απά τα Καρνεάδεια επιχειρήματα (οντολογικού τύπου) έχουν δημοσιευθεί για παράδειγμα από τον D. Walton, στο άρθρο του “Can an Ancient Argument of Carneades […] Disprove the Existence of God?”, σε σημαντικα φιλοσοφικα περιοδικα. [Philo, No.2, 1999 (in The Impossibility of God, M. Martin and R. Monnier, 2003, p.38)].

ΠΑΣΧΑ: ΕΝΑΣ ΑΦΑΝΗΣ, ΑΛΛΑ ΠΛΗΡΗΣ ΕΞΕΒΡΑΪΣΜΟΣ ΤΩΝ ΡΩΜΙΩΝ

Τα έθιμα και οι συμβολισμοί τού Πάσχα

«Το Πεσάχ είναι μία από τις αρχαιότερες και μεγαλύτερες γιορτές του Εβραϊσμού. Συμπίπτει με την Άνοιξη, γι΄ αυτό λέγεται και Γιορτή της Άνοιξης. Είναι η πρώτη από τις “τρεις γιορτές του προσκυνήματος”. Οι άλλες δύο είναι το Σαβουώτ (Πεντηκοστή) και το Σουκώτ (Σκηνοπηγία). Αυτές τις μέρες οι Εβραίοι από όλα τα μέρη πήγαιναν στην Ιερουσαλήμ, για να προσκυνήσουν στο ναό και να φέρουν τα πρώτα προϊόντα της σοδειάς τους. Η ιστορική σημασία της γιορτής είναι η σωτηρία και η έξοδος των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο, αλλά συγχρόνως και η αναγέννηση του Εβραϊκού Έθνους. Έχει ακόμη αγροτικό χαρακτήρα, επειδή αναφέρεται στο θερισμό του κριθαριού.» («Εβραϊκές Γιορτές και Παραδόσεις», εκδ. Ισραηλίτικη κοινότητα Βόλου 1993.)

«Πεσάχ σημαίνει “περνώ από πάνω”, “προσπερνώ” και αναφέρεται στο πέρασμα τού αγγέλου, που θανάτωσε τα πρωτότοκα παιδιά των Αιγυπτίων προσπερνώντας τα σπίτια των Εβραίων. Σημαίνει επίσης το “πέρασμα από τη σκλαβιά στην ελευθερία”.»

Το εβραϊκό Πεσάχ γιορτάζεται την πρώτη πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία, ενώ το ορθόδοξο την πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία κι αυτό, για να γιορτάζεται χρονικά πάντα μετά το εβραϊκό, καθ΄ ότι ο Μυστικός Δείπνος ήταν το παραδοσιακό εβραϊκό πασχαλινό τραπέζι, που γιόρτασε ο Ιησούς με τους μαθητές του· η σταύρωση έγινε μετά το Πεσάχ.

Η Ορθοδοξία έχει τις ρίζες της αμιγώς στον Ιουδαϊσμό. Το Πεσάχ είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση. Οι ορθόδοξοι υποστηρίζουν, ότι έχει αλλάξει η σημασία της γιορτής και για τους χριστιανούς δεν γιορτάζεται η Έξοδος των Εβραίων από την Αίγυπτο, αλλά η ανάσταση τού Ιησού. Αυτό όμως δεν δικαιολογεί την υιοθέτηση του εβραϊκού ονόματος (Πεσάχ-Πάσχα). Πέραν αυτού η γιορτή θα έπρεπε να γιορτάζεται κάποια σταθερή ημέρα, όποτε πιστεύουν ότι αναστήθηκε ο Ιησούς. Η ονομασία τής γιορτής και η σύνδεσή της με την πρώτη πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία δεικνύει την εβραϊκή προέλευση και σημασία της.


Εβραϊκή οικογένεια γύρω από το πασχαλινό τραπέζι. Πρώτα πλένουν καλά τα χέρια τους, απαγγέλλουν προσευχές, πίνουν από ένα ποτήρι κρασί, που κάνει το γύρο του τραπεζίου κι ύστερα ο πατέρας ευλογεί, τεμαχίζει και μοιράζει τον άρτο. Πάντα στο εβραϊκό πασχαλινό τραπέζι υπάρχουν τα σύμβολα της ιστορίας του εβραϊκού Πάσχα: ένα από αυτά είναι το αυγό. Ένα καλά βρασμένο ολόκληρο αυγό συμβολίζει το ναό της Ιερουσαλήμ, όπου γίνονταν οι θυσίες. Το βασικότερο όμως στοιχείο του εβραϊκού Πάσχα είναι το αρνί. (Φωτογραφία από ελληνικό σχολικό βιβλίο θρησκευτικών, βλ. Εβραϊκό Πεσάχ - Χριστιανικό Πάσχα).

Εβραϊκά έθιμα, συμβολισμοί και προσευχές

Εκτός από τα παραπάνω το σύνολο των πασχαλινών εθίμων προέρχονται από τον εβραϊκό εορτασμό του Πεσάχ κι ουδεμία σχέση έχουν με την ελληνική παράδοση:

• Το αρνί, που «συμβολίζει το αρνί που έσφαξαν οι Εβραίοι και με το αίμα του έβαψαν τις πόρτες τους, για να προσπεράσει ο Άγγελος του θανάτου», αποτελεί βασικό στοιχείο του εβραϊκού πασχαλινού τραπεζιού.

• «Τα πικρά χόρτα, μαρούλια (μαρόρ) και σέλινα συμβολίζουν τα πικρά χρόνια της σκλαβιάς στην Αίγυπτο.» Παραδοσιακό ορθόδοξο φαγητό για το βράδυ του Μ. Σαββάτου είναι η μαγειρίτσα, που περιέχει εντόσθια αρνιού και χόρτα.

• Το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα της γιορτής συμβολίζει το αίμα του αρνιού.

• Τα βρασμένα αυγά «συμβολίζουν την τελετή της θυσίας στον Ιερό Ναό της Ιερουσαλήμ».

• Το ξίδι «συμβολίζει τα δάκρυα των Εβραίων, που έχυσαν, όταν ήταν σκλάβοι στην Αίγυπτο». («Εβραϊκές Γιορτές και Παραδόσεις», εκδ. Ισραηλίτικη κοινότητα Βόλου 1993.) Για τους ορθόδοξους το ξίδι είναι επίσης πολύ σημαντικό, γι΄ αυτό τη Μ. Πέμπτη τρώνε φακές, που απαιτούν κατανάλωση ξιδιού.

Eβραϊκές ευχές γιά το Πεσάχ.

Μια εβραϊκή προσευχή για το Πεσάχ λέει: «Σαβρί μάραναν Μπαρούχ ατά Αντονάϊ ελοένου μέλεχ αολάμ, μπορέ περί αγκέφεν. Μπαρούχ ατά Αντονάϊ ελοένου μέλεχ αολάμ, ασέρ μπαχάρ μπα-νου μικόλ αμ βερομεμάνου, μικόλ λασόν βεκιντεσάνου μπεμιτσβοτάβ βατι-τεν λανού αντονάϊ ελοένου μπεααβά, μοαντίμ λεσιμχά, χαγκίμ ουζμανίμ λεσασόν, ετ γιομ χαγκ αματσότ αζέ, ζμαν χερουτένου μπεααβά μικρά κάδες, ζέχερ λιτσιάτ μιτσράγιμ. Κι μπάνου μπαχάρτα βεοτάνου κιντάστα μικόλ ααμίμ, ουμοαδέ κοσδέχα, μπεσιμχά ουβεσασόν ηνχαλτάνου. Μπαρούχ ατά Αντονάϊ μεκαδές γισραέλ βεαζεμανίμ.»

Στα Ελληνικά: «Ευλογητός ο αιώνιος θεός μας, βασιλιάς του σύμπαντος, ο οποίος δημιούργησε τον καρπό του αμπελιού. Ευλογητός ο αιώνιος θεός μας, βασιλιάς τού σύμπαντος, ο οποίος μας εξέλεξε ανάμεσα σε όλα τα έθνη, ο οποίος μας ανύψωσε πιο πάνω από όλα τα έθνη και μας καθαγίασε με τις εντολές Του. Σε μας έδωσες, αιώνιε θεέ μας, με αγάπη, εποχές για χαρά, γιορτές και τελετές για ευχαρίστηση, την γιορτή αυτή των αζύμων, εποχή της σωτηρίας μας, ιερή πρόσκληση σε ανάμνηση της Εξόδου από την Αίγυπτο. Γιατί Εσύ μας εξέλεξες και μας καθαγίασες ανάμεσα σε όλα τα έθνη και μας επέτρεψες να χαρούμε τις γιορτές Σου με ευτυχία και χαρά. Να είσαι ευλογητός, αιώνιε, που καθαγίασες τον Ισραήλ και τις εποχές.»

Τα ίδια ακριβώς ψάλλονται στους χριστιανικούς ναούς της Ελλάδας όχι μόνον την περίοδο του Πεσάχ αλλά όλο το χρόνο. Για παράδειγμα:

• «Ο ηγαπημένος Ισραήλ» (στο μεγάλο εσπερινό της Κυριακής των Βαΐων).

• «Ποιμήν ημών Χριστός ο Βασιλεύς Ισραήλ. Υπόδεξαι, Ιουδαία, τον Βασιλέα» (στο απόδειπνο της Κυριακής των Βαΐων).

• «Επί τον Ισραήλ του Θεού» (προς Γαλάτας, στ 14-18, Μ. Παρασκευή).

     [ Διαβάστε πολλές σχετικές υμνητικές ψαλμωδίες, που ψάλλονται στους ναούς την περίοδο του Πεσάχ, στο άρθρο Εβραϊκό Πεσάχ - Χριστιανικό Πάσχα.]http://freeinquiry.gr/pro.php?id=483

Η παραπάνω προσευχή παρατέθηκε και στα Εβραϊκά, για να επισημάνει το όνομα του θεού, που χρησιμοποιούν οι Εβραίοι: «Αντονάι», το οποίο σημαίνει «ο Κύριος». Στους Εβραίους απαγορεύεται να γράφουν ή να προφέρουν το όνομα του θεού. Αντί αυτού χρησιμοποιούν το Αντονάι.

Στον εξορκισμό του Μεγάλου Βασιλείου προς τους πάσχοντες υπό δαιμόνων, που περιέχεται στο λειτουργικό βιβλίο «Ευχολόγιο το Μέγα», διαβάζουμε: «Ορκίζω σε, πνεύμα ακάθαρτον, κατά του Θεού Σαβαώθ, και πάσης στρατιάς Αγγέλων Θεού, Αδωνάι, Ελωί, Θεού παντοκράτορος, έξελθε και απαναχώρησον από του δούλου του Θεού...»

Εκτός από το Σαβαώθ και το Ελωί, που είναι επίσης εβραϊκές λέξεις, ο Μέγας Βασίλειος αποκαλεί το θεό με τη λέξη, που μόνο ένας Εβραίος θα γνώριζε και θα χρησιμοποιούσε: Αδωνάι.

Τα κηρύγματα του Μ. Βασιλείου, όπως και των υπολοίπων μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας, αποτελούν ένα συνεχές υμνολόγιο υπέρ της Σιών, της Ιερουσαλήμ, του Ισραήλ, ενώ παράλληλα εκτοξεύουν ύβρεις για την Ελλάδα, τους Έλληνες και τον Ελληνικό Πολιτισμό. Όλα αυτά έχουν συμπεριληφθεί κι αποτελούν το κυριότερο μέρος των λειτουργικών κειμένων, που διαβάζονται στους χριστιανικούς ναούς της σημερινής Ελλάδας. (Βλ. Τα υβριστικά κατά των Ελλήνων επίσημα κείμενα της Ορθοδοξίας, βιβλίο, το οποίο μπορείτε να κατεβάσετε δωρεάν από την Ενότητα ΚΑΤΕΒΑΣΤΕ ΒΙΒΛΙΑ ΔΩΡΕΑΝ). Πλείστες εβραϊκές λέξεις υπάρχουν στα λειτουργικά κείμενα, όπως αλληλούια, σαβαώθ, μεσσίας, αδωνάι, αμήν κ.λπ., τις οποίες οι ιερείς ψάλλουν με την ίδια παλαιά εβραϊκή λειτουργική μουσική, που έχει μετονομασθή σε βυζαντινή. (Βλ. Βυζαντινή μουσική: Η αυθεντική συνέχεια της Εβραϊκής).

* * *
Οι ελληνικές γιορτές καταδιώχθηκαν από τους χριστιανούς κι επιβλήθηκαν οι καθαρά εβραϊκές, όπως το Πεσάχ, η εβραϊκότητα του οποίου δεν θα πρέπει να εξετάζεται από μόνη της. Είναι μία σημαντική εβραϊκή γιορτή μέσα στον εβραιογενή κι ανθελληνικό Χριστιανισμό.

Δια του Χριστιανισμού εβραιοποιήθηκαν τα έθιμα, ιδιαίτερα την εποχή του Πεσάχ, οπότε οι πιστοί σπεύδουν στους ναούς τη Μεγάλη Εβδομάδα κι ακούν σε εβραϊκή μουσική ύβρεις κατά των Ελλήνων, ψήνουν το αρνί, βάφουν κόκκινα τα αυγά, μαγειρεύουν μαγειρίτσα, πιστεύοντας επί πλέον, ότι όλα αυτά αποτελούν σημαντικό μέρος της ελληνικής παράδοσης.

ΤΑ ΔΑΚΡΥΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ

ΔΙΟΝΥΣΟΣ Ο ΖΑΓΡΕΥΣ

Ο Διόνυσος Ζαγρέας, γιος, κατά τον “ιερό λόγο” των ορφικών, του Δία μεταμορφωμένο σε όφη και της θεάς του Κάτω Κόσμου Περσεφόνης. Οι Τιτάνες, που είχαν νικηθεί από το Δία κατά την Τιτανομαχία, βρήκαν ευκαιρία να εκδικηθούν το Δία σκοτώνοντας το γιο του που ήταν ακόμη νήπιο, ενώ έπαιζε με τα παιγνίδια του και τους πεσσούς και κοιτούσε τον εαυτό του στον καθρέπτη .

Τον διαμέλισαν και κατασπάραξαν ,το μόνο που παραμένει άθικτο είναι η καρδιά του την οποία την παίρνει η θεά Αθηνά και με τη βοήθεια του θεού Διός ο θεός Διόνυσος ξαναγεννιέται.Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, τα μέλη του παιδιού τα μάζεψε ο Απόλλωνας και τα έθαψε στο ναό των Δελφών, κοντά στον τρίποδα της Πυθίας.Οι Τιτάνες κατακεραυνώθηκαν από το Δία, και από τη στάχτη τους δημιουργήθηκαν οι άνθρωποι, γι΄αυτό έχουν μέσα τους τη θηριώδη “τιτανική φύση” , αλλά έχουν και το θεϊκό στοιχείο αφού οι Τιτάνες είχαν φάει το Διόνυσο Ζαγρέα . Ο άνθρωπος, γεννημένος από την τέφρα των Τιτάνων είναι ένα κράμα καλού και κακού. Οφείλει να πληρώσει για τα εγκλήματα των θεοκτόνων προγόνων του, να εξαγνιστεί από τούτο το αμάρτημα και να ελευθερώσει τα καλά στοιχεία που έχει μέσα του αφιερώνοντας τον εαυτό του στον Διόνυσο.

Ο Διόνυσος ο Ζαγρέας είναι η ανώτατη παντός πράγματος αρχή, επειδή “συνδύαζε μέσα του την αιθέρια πηγή ζωής, που του είχε μεταδώσει ο πατέρας του ο Δίας και την υποχθόνια που του είχε χορηγήσει η μητέρα του Περσεφόνη”.Είναι ο πρωτότοκος θεός, πριν από το θάνατό του, όπως και μετά την ανάστασή του, συμμετέχει στην απόλυτη εξουσία του πατέρα του. Είναι η ψυχή του κόσμου και διασφαλίζει την διαιώνισή του, επειδή του καλού είναι η αρχή.Οι Τιτάνες που συμβολίζουν τα ανθρώπινα ορμέμφυτα και πάθη και δεν αφήνουν την ψυχή να τελειωθεί δεν μπορούν όμως να τον καταστρέψουν και να νικήσουν το Νου, το Λόγο ούτε τον Διόνυσο-ψυχή .


Ο άνθρωπος πρέπει να απαλλαγεί από τα πάθη του, και την πλάνη του νού του που τον οδηγούν σε εσφαλμένες πράξεις και αδιέξοδα, οι ψευδείς δοξασίες με τις οποίες έχει γαλουχηθεί μέσα στο κοινωνικό του περιβάλλον που ζεί και γεννιέται και προέρχονται κυρίως από θρησκευτικές και πολιτικές σκοπιμότητες. Ζεί καθηλωμένος μη έχοντας δυνατότητα να απαλλαγεί εύκολα από όλα αυτά, γιαυτό και η αποβολή όλων αυτών είναι μία οδυνηρή εμπειρία γι΄αυτόν, για να μπορέσει να οδεύσει προς την κατάκτηση της σοφίας που είναι ο δρόμος της εξελεκτικής του πορείας προς το ΦΩΣ.Έτσι ο Διόνυσος, είναι κάτοχος και φύλακας των μυστηρίων της ζωής και του θανάτου, το θείο πνεύμα σ’ εξέλιξη μέσα στο σύμπαν και η καρδιά του οποίου πρέπει να αναζητηθεί με σκοπό την αναγέννηση του ανθρώπινου πνεύματος και την εξάγνιση της ψυχής. Γι’ αυτό και επονομάζεται και Ζαγρεύς, δηλαδή κυνηγός που «κυνηγάει» τις ψυχές και τις οδηγεί προς την έξοδο από το σώμα ώστε να φτάσουνε στη θέωση, καθιστάμενος Λυτήριος ή Λυσεύς (αλλά και Ελευθερεύς).

Ο Ηράκλειτος μας αποκαλύπτει για το ΠΑΙΔΙ-ΔΙΟΝΥΣΟ « Αιών παίς εστι παίζων πεσσεύων παιδός η βασιλείη» «Ο αιών είναι παιδί που παίζει τοποθετώντας εδώ και εκεί τους πεσσούς. Η βασιλεία είναι του παιδιού.».Στον Αγρόν του Διόνυσου Ζαγρέος ,έρχονται και επανέρχονται οι ψυχές των θνητών, άλλοτε πάσχουσες και άλλοτε ποιούσες, μέχρι να αποκτήσουν ταυτότητα και αυτοσυνειδησία, πάντα όμως εν κινήσει, γι΄αυτό και το παιχνίδι των πεσσών.

Παίζοντας ο Διόνυσος μέσα στον ΧΡΟΝΟ και τον ΧΩΡΟ , ορίζει την νομοθετική εξουσία του ΟΛΟΥ, γιατί υπάρχει μία αφανής ΝΟΜΟΤΕΛΕΙΑ, που επαναφέρει την ΤΑΞΗ και την οποία ο Διόνυσος επικαλείται να εφαρμόσει.Ο κόσμος θα είναι αιώνια νέος, όπως είναι και ο γυιός του Διός και της Σεμέλης, ο μεταξύ της Αθανασίας και της θνητότητας, ο οποίος έχει αναλάβει την φροντίδα των ψυχών των ελλόγων και νοήμονων όντων.Στη λατρεία του Διόνυσου Ζαγρέα θυσίαζαν ταύρους, επειδή άρεσε στο θεό να μεταμορφώνεται σε ταύρο. Οι μύστες τρώγοντας τις ωμές σάρκες του ταύρου πίστευαν πως αφομοίωναν τη σάρκα του ίδιου του θεού κι ότι έτσι έρχονταν σε απόλυτη επικοινωνία μαζί του. Κι ότι μετά το θάνατό τους θα τους αναγνώριζε ο Διόνυσος Ζαγρέας και χάρη σ’ αυτόν θα περνούσαν μέσα σ’ άλλα σώματα, επειδή οι ορφικοί πίστευαν στη μετεμψύχωση”.

Σύμφωνα με ένα κείμενο του Ευριπίδη βλέπουμε πως επικαλούνταν τον Διόνυσο Ζαγρέα, “υπέρτατε της τάξης ρυθμιστή, σ’ εσένα προσφέρω αυτή τη θυσία κι αυτή τη σπονδή, σ’ εσένα, Δία ή Άδη, όπως προτιμάς. Δέξου την αναίμακτη τούτη θυσία, καρπούς κάθε λογής από τα ολόγιομά μας καλάθια. Συ, ανάμεσα στους θεούς τ’ ουρανού, στο χέρι σου κρατάς του Διός το σκήπτρο και συ στον υποχθόνιο κόσμο μοιράζεσαι το θρόνο με τον Άδη. Την ψυχή των ανθρώπων, που να μάθουν θέλουν τις δοκιμασίες της πρόσκαιρης ζωής τους, φώτισε, φανέρωσέ τους που θα έρχονται, ποιά είναι η ρίζα του κακού, ποιον από τους μακάριους θεούς με θυσίες πρέπει να εξευμενίσουν, τα βάσανά τους για να σταματήσουν”.Ο Ηράκλειτος θεωρούσε πως ο Διόνυσος και ο Αδης είναι ένας και ο αυτός θεός, ενώ το συμπόσιο των νεκρών διατηρούσε για το ανθρώπινο γένος την ελπίδα της άλλης ζωής, εκεί όπου οι εκλεκτοί επαναλαμβάνουν την ιεροτελεστία της συνεύρεσης με τον Διόνυσο του Κάτω Κόσμου στον αέναο κύκλο της.

«ΤΑ ΑΝΘΕΣΤΗΡΙΑ» και σύμφωνα με τον Θουκυδιδη, τα αρχαιότερα Διονύσια, γιορτάζονταν τον μήνα Ανθεστηριώνα .Η πομπή ξεκινούσε από το Φάληρο, και κατευθυνόταν στο μεγάλο ιερό του θεού «εν Λίμναις», στη Γαργαρέττα (Κουκάκι) πίσω από του Λόφο του Φιλοπάππου. Κατά τη γιορτή των Ανθεστηρίων τελούνταν μυστήρια (άρρητα-ιερά) -που τα επέβλεπε ο άρχοντας-βασιλιάς- κατά τη διάρκεια της νύκτας στον αρχαίο ναό του Λιμναίου Διονύσου στις Λίμνες (Ν.Δ. της Ακρόπολης), ο οποίος άνοιγε μόνο μια φορά τον χρόνο.

Στα Μεγάλα Διονύσια κατά την Εαρινή Ισημερία, έχουμε τον συμβολισμό του θανάτου του Διονύσου του Ζαγρέως και την εκ νέου γέννησή του, με την παρέμβαση της Θεάς Αθηνάς της Σοφίας , από την φύση του Ολυμπίου Διός ως Διονύσου του Άνθιου, ο οποίος κατόπιν ανασταίνεται και μεταμορ­φώνεται στον Διόνυσο τον Ελευθερέα, δηλαδή τον ελευθερωτή των ανθρωπί­νων ψυχών εκ των δεσμών της ύλης και τον κύκλο των ενσαρκώσεων. Η εαρινή ισημερία αντιπροσωπεύει τον θάνατο της τιτανικής φύσεως των αν­θρωπίνων ψυχών και την μεταμόρφωσή και την αναγέννησή της στις αληθινές αξίες του πνευματικού κόσμου .

Η μυσταγωγική έννοια της ζωής, στην Ελληνική πραγματεία, νοείται ως παν το υπάρχον και όχι μόνο η ζωή των όντων και ο θάνατος στα Ελληνικά Μυστήρια είναι αλληγορία και εικονίζει την μεταμόρφωση, γιατί θάνατος στην Φύση, με την έννοια της εξαφάνισης, δεν υπάρχει. Στα Ελευσίνια μυστήρια η εαρινή ισημερία συμβολιζόταν με την απελευθέρωση της Περσεφόνης από το βασίλειο του Πλούτωνα . Την απελευθέρωσή της την πραγματοποιεί ο Διόνυσος ο Ελευθερέας , ο οποίος την μεταφέρει στον Όλυ­μπο όπου η Περσεφόνη μεταμορφώνεται και αυτή σε ουράνια θεότητα .

Η περίοδος από την ΕΑΡΙΝΗ ΙΣΗΜΕΡΙΑ μέχρι το ΘΕΡΙΝΟ ΗΛΙΟΣΤΑΣΙΟ ήταν ο χρό­νος κατά τον οποίο ο μυημένος έπρεπε να προσαρμοστεί με την αναγεννώμενη φύση και τα υπέροχα «χρώματα» των ανθών της και να εναρμονίσει την συμπεριφορά του με τα «αρώματα» της, αφού τα αρώματα και τα χρώματα αυτής της εποχής αναπαριστούν την ανθρώπινη ψυχή στην ηρωική πορεία της προς την ανάτασή της και το Ιερό Πνεύμα, μακριά από το έρεβος που την έχει καθηλώσει.

Κατά το θερινό Ηλιοστάσιο δε, τελούσαν γιορτές εξέφραζαν την λατρεία τους προς την θεία

δημιουργία που έφθασε δια των εκδηλώσεων των Νόμων της και την ευγνωμοσύνη τους προς τον Θεό Απόλλωνα, τον Θεό της αιωνίας νεότητας, ο οποίος, κατ’ αυτήν την ώρα του έτους, παρέδιδε την λύρα του στον Θείο Ορφέα για να κρούει τις χορδές της και να μεταδίδει στις ψυχές των μυστών τους ήχους της ώστε να εναρμονίζουν τις πνευματικές τους δυνάμεις προς την πνευματική φύση του Θεού της αιωνίας νεότητας, τρώγοντας την τροφή που την αποκαλούσαν αμβροσιακή και πίνοντας τον Διονυσιακό οίνο.

Ο Πλωτίνος στις Εννεάδες εξηγεί και το συμβολισμό του καθρέπτη στον οποίο κοιτούσε ο Διόνυσος πρωτού διαμελιστεί. Λέει ότι οι ψυχές των ανθρώπων βλέποντας τα είδωλά τους στον καθρέπτη του Διονύσου κατέβηκαν κάτω στη γη χωρίς όμως να αποκοπούνε από το Όντως Ον. Ο καθρέπτης εδώ συμβολίζει δύο πράγματα α) τη σύνδεση της ψυχής με τους θεούς. Ετσι όπως το είδωλο φαίνεται στον καθρέπτη χωρίς όμως να είναι αποκομένο ,έτσι και η ψυχή υπάρχει στον άνθρωπο χωρίς να έχει αποσυνδεθεί από την πρωταρχική πηγή, και όχι μόνο αυτό, αλλά η ψυχή έχει ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά και ουσία με το θεούς παρ’ όλο που έχει ενσαρκωθεί σε ανθρώπινο σώμα. Η μόνη διαφορά της είναι ότι βρίσκεται σε χαμηλότερο συνειδησιακό επίπεδο από αυτό των θεών.
και β) τη στιγμή που η ψυχή εμφανίζεται στον άνθρωπο, όπως το είδωλο ενός ανθρώπου εμφανίζεται στον καθρέπτη όταν αυτός κοιτάζει στον καθρέπτη, έτσι και η ψυχή ενσαρκώνεται στο έμβρυο όταν αρχίζει να χτυπάει η καρδιά του.

Μία άλλη ενδιαφέρουσα ερμηνεία μας δίνει ο Δαμάσκιος λέγοντας «όταν ο θεός Διόνυσος προέβαλε την αντανάκλαση του εαυτού του στον καθρέπτη, την ακολούθησε κι έτσι διεσκορπίσθη παντού στο Σύμπαν. Ο θεός Απόλλων τον περιεμάζεψε και τον επανέφερε πίσω στον ουρανό, διότι αυτός είναι ο εξαγνιστής θεός και σωτήρας του Διονύσου και γι’ αυτόν τον λόγο εορτάζεται ως ο «Διόνυσος Χορηγός» (Διονυσοδότης). Κι όπως η Κόρη, έτσι και η Ψυχή κατεβαίνει για να ενσαρκωθεί και, όπως ακριβώς ο Προμηθεύς και οι Τιτάνες, προσδένεται κι αυτή στο ανθρώπινο σώμα, απελευθερώνεται δε μόνο αφού αποκτήσει τη δύναμη του Ηρακλέους και περιμαζεύσει τον εαυτό της με τη βοήθεια του θεού Απόλλωνος και της θεάς Αθηνάς… δηλαδή μέσω των πραγματικώς εξαγνιστικών φιλοσοφιών.

Μετρώντας και συνειδητοποιώντας τον Χρόνο, τις Ωρες, τους Κοσμικούς ρυθμούς που συνεχώς επαναλαμβάνονται, ο άνθρωπος ο ίδιος μέσα σε μία αέναη κίνηση ,αντιλαμβάνεται τον Κόσμο που τον περιβάλλει, τον συναρμολογεί τον αξιολογεί, και ενώνεται μαζί του , Ζώντας τον σαν μία Εμπειρία Μοναδική σε μία Πορεία Ανελικτική.

Πώς αναταράσσονται μέσα στο απέραντο σύμπαν, πώς στριφογυρίζουν και αλληλοζητούνται αυτές οι αμέτρητες ψυχές που αναβρύζουν απ’ τη μεγάλη ψυχή του κόσμου! Πέφτουν από πλανήτη σε πλανήτη και κλαίνε μέσα στην άβυσσο την ξεχασμένη πατρίδα. Είναι τα δάκρυά σου Διόνυσε…. Ω μεγάλο Πνεύμα, ώ Θείε Λυτρωτή, ξαναπάρε τις κόρες σου στον φωτεινό σου κόλπο!

Πως;;;;

ΠΩΣ ΝΑ…»ΧΑΚΑΡΕΤΕ» ΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ ΣΑΣ…

Δεν είσαι αυτός που νομίζεις ότι είσαι. Η προσωπικότητα και η ταυτότητά σου, είναι πολύ πιο εύπλαστα απ” ότι νομίζεις.

Με μερικά απλά κόλπα, μπορείτε να εκμεταλλευτείτε την έμφυτη λειτουργικότητα του εγκεφάλου σας, για να αλλάξετε σχεδόν τα πάντα στον εαυτό σας. Ορίστε ο τρόπος.

Δεν είσαι απαραίτητα αυτός που νομίζεις πως είσαι
Δεν είσαι αυτός που είσαι, αλλά μάλλον το «προϊόν» πολλών επιρροών.

Το ρητό «δε μπορείς να μάθεις σε ένα γέρικο σκυλί καινούρια κόλπα» υπάρχει για έναν λόγο:

για όσο περισσότερο καιρό, είσαι το άτομο που νομίζεις πως είσαι, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να αλλάξεις. Βασικά, δεν είναι τόσο ότι είναι δύσκολο να αλλάξουμε, όσο ότι έχουμε αναπτύξει πρότυπα και συνήθειες που το κάνουν πιο εύκολο να συνεχίσουμε να κάνουμε τα πράγματα με τον τρόπο που τα κάναμε. Το να δοκιμάζουμε κάτι με διαφορετική προσέγγιση μπορεί να μας κάνει να αισθανθούμε άβολα και θα είναι πιο αναποτελεσματικό, δεδομένου του γεγονότος πως είναι κάτι καινούριο για μας και συχνά απουσιάζει ο ενθουσιασμός, εφόσον εγκαταλείπουμε την άνεση που σχετιζόταν με τον τρόπο μας.
Σίγουρα έχουμε γεννηθεί με κάποιες εγγενείς ικανότητες, αλλά το μεγαλύτερο μέρος αυτού που θεωρούμε μέρος της ταυτότητάς μας, είναι αποτέλεσμα επιρροής. Αν και δε γνωρίζουμε την ακριβή αναλογία της Φύσης προς την «καλλιέργεια», υπάρχει αναμφισβήτητα ένας συνδυασμός και των δύο που μας καθιστά αυτό που είμαστε. Έχουμε την τάση να πιστεύουμε πως η αλλαγή είναι δύσκολη, στην ουσία όμως είναι απλά θέμα αλλαγής των επιρροών μας.

Ίσως είστε εξοικειωμένοι με τον όρο Σύνδρομο της Στοκχόλμης – όρος που περιγράφει πως, θύματα ομηρίας, τείνουν να αναπτύσσουν θετικά συναισθήματα για τους δεσμώτες τους.

Το σύνδρομο αυτό δεν είναι κάποιου είδους πλύση εγκεφάλου από τον δεσμώτη· αντιθέτως, το θύμα τείνει να προσαρμόζεται στην κακή κατάσταση στην οποία βρίσκεται Αν τόσοι άνθρωποι μπορούν να προσαρμοστούν σε μία τόσο απαίσια κατάσταση όσο η απαγωγή, τότε ακόμη περισσότεροι μπορούν να προσαρμοστούν σε μικρότερες, θετικές αλλαγές στις ίδιες τους τις ζωές. Μπορούμε να πραγματοποιήσουμε και τεράστιες αλλαγές, αν είμαστε διατεθιμένοι να αφιερώσουμε χρόνο σε αυτό και να παρέχουμε στον εαυτό μας τις κατάλληλες επιρροές. Στη συνέχεια, θα δούμε πως αυτό γίνεται εφικτό, σε μεγάλη και αλλά και σε μικρότερη κλίμακα, διαχειριζόμενοι τα συναισθήματά μας και εξετάζοντας πως, το περιβάλλον μας και οι άνθρωποι γύρω μας, διαμορφώνουν τη ζωή μας.

Οι περισσότερες από τις παρακάτω μεθόδους δε θα σας κάνουν να αισθανθείτε άνετα, και μερικές φορές ίσως σας φανούν αρκετά «τρελές», αλλά είναι δυνατό να «χακάρετε» τον εγκέφαλό σας! Ορίστε μερικοί τρόποι για να το κάνετε:

Προετοιμάστε (priming) τον Εγκέφαλό σας

Το Priming είναι μία υπερβολικά απλή τεχνική, εφόσον το μόνο που περιλαμβάνει είναι να μιλάτε στον εαυτό σας! Σε ένα πιο αφαιρετικό επίπεδο, είναι παρόμοιο με την αυτο-επιβεβαίωση και σε ένα πιο ακραίο επίπεδο, έχει μερικές ομοιότητες με τον νευρο-γλωσσικό προγραμματισμό. Περιλαμβάνει την απαγγελία ενός δεδομένου συνόλου λέξεων που έχει σχεδιαστεί για να αλλάξει την νοοτροπία μας. Δεν είναι πλύση εγκεφάλου και δεν μπορεί να σας κάνει να κάνετε κάτι που δεν θέλετε. Αυτό που πετυχαίνετε, είναι να βρεθείτε σε μία τέτοια κατάσταση του μυαλού, που θα σας φανεί πιο χρήσιμη σε μία δεδομένη περίπτωση.

Πριν μπούμε σε λεπτομέρειες για το πως να προετοιμάσετε τον εγκέφαλό σας, ας μιλήσουμε για το γιατί και το πως λειτουργεί. Αν έπρεπε να πείτε τη λέξη «mustard» (μουστάρδα) φωναχτά, και στη συνέχεια βλέπατε ένα τμήμα της λέξης, θα σας θύμιζε τη μουστάρδα. Για παράδειγμα, εάν λέγατε «i must have this» (αυτό πρέπει να το αποκτήσω), μπορεί να σας θύμιζε τη mustard λόγω της εμφάνισης του «must». Εάν πεινούσατε και σας άρεσε η μουστάρδα, μπορεί ακόμη και να θέλατε να φάτε λίγο.
Είναι το ίδιο φαινόμενο που σας εξαναγκάζει να αγοράσετε μια συγκεκριμένη μάρκα σαμπουάν που είδατε στην τηλεόραση ακόμα και αν

1) δε θυμάστε να είδατε καν τη διαφήμιση και

2) δε σας ενδιαφέρει καν η μάρκα του σαμπουάν σας. Αυτός είναι ο τρόπος που λειτουργεί το priming και όλα αυτά είναι δυνατά χάρη στη μνήμη σας.

Ενώ εσείς δε θα θυμάστε όλα όσα λέτε, αυτό δε σημαίνει πως όσα λέτε χάνονται για πάντα. Παρόλο που όσα αποθηκεύονται στην προσωρινή μας μνήμη, δεν είναι άμεσα προσπελάσιμα, το μόνο που χρειάζεται για να ανασύρουμρ κάτι είναι μία λέξη – έναυσμα. Αυτό είναι εννοιολογικά παρόμοιο με τη χρήση ακρωνύμων σαν μνημονικό εργαλείο (π.χ. Roy G. Biv) αλλά, στην πραγματικότητα, δεν έχει σχεδιαστεί για να σας βοηθάει να θυμάστε τίποτε.

Αντιθέτως, στόχος είναι να τοποθετείτε απλές λέξεις μαζί, που ξεχωριστά δεν έχουν καμία ιδιαίτερη σημασία, αλλά μαζί σας κάνουν να σκέφτεστε χαρούμενα πράγματα, λυπηρά πράγματα, συγκεκριμένους ανθρώπους ή φιλοδοξίες. Αν μία από αυτές τις απλές λέξεις εμφανιστεί κατά τη διάρκεια της ημέρας, αμέσως θα συσχετίσετε τη λέξη με την αντίστοιχη αξία. Παράδειγμα:

drive (οδηγώ)
do (κάνω)
go (πηγαίνω)
make (φτιάχνω)
objective (αντικειμενικός)
important (σημαντικός)
create (δημιουργώ)
commitment (δέσμευση)
purpose (σκοπός)
enthusiasm (ενθουσιασμός)
eager (πρόθυμος)
motivation (κίνητρο)
Αυτή είναι μία λίστα λέξεων που είναι συνώνυμες ή σχετίζονται με τη φιλοδοξία (ambition). Έχει σχεδιαστεί για να διαβάζεται φωναχτά ώστε να μπαίνετε σε μία πιο φιλόδοξη νοοτροπία, εστιάζοντας τις σκέψεις σας και προετοιμάζοντας το μυαλό σας να αντιδράει αποφασιστικά, όταν αυτές οι λέξεις ή τμήματά τους εμφανίζονται.
Μία άλλη άσκηση, περιλαμβάνει να παίρνετε μία μικρότερη λίστα λέξεων και να δημιουργείτε προτάσεις με αυτές. Παράδειγμα:
the
smiled
looked
girl
and

Αυτές οι λέξεις μπορούν να αποτελέσουν τη φράση «the girl looked and smiled» (το κορίτσι κοίταξε και χαμογέλασε), το οποίο θα πρέπει να σας φέρει στο μυαλό ευχάριστες συσχετίσεις με ανθρώπους. Η δημιουργία προτάσεων από λίστες λέξεων (τις οποίες μπορείτε να δημιουργήσετε μόνοι σας), μπορεί να σας βοηθήσει να αποκτήσετε σωστή νοοτροπία.
Αυτές οι δύο μέθοδοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να προετοιμάσετε τον εγκέφαλό σας. Δεν είναι μαγικά κόλπα τα οποία αμέσως θα σας κάνουν να αισθανθείτε καλύτερα, φιλόδοξοι ή οτιδήποτε άλλο, αλλά σας παρέχουν την νοοτροπία που απαιτείται για να επιτυγχάνετε καλύτερα τις καθημερινές σας εργασίες.

Για περισσότερη ανάγνωση σχετικά με το priming καθώς επίσης και για μία ματιά σε μερικές ενδιαφέρουσες μελέτες, μη ξεχάσετε να ελέγξετε τις αναφορές γι” αυτό το άρθρο.

Χρησιμοποιώντας τα Συναισθήματά σας
Εάν βρεθήκατε ποτέ να παίρνετε αποφάσεις που δεν είναι του χαρακτήρα σας, βασισμένοι στη συναισθηματική σας κατάσταση – όπως «όργια» με παγωτό μετά από έναν χωρισμό – γνωρίζετε πόσο εύκολα, τα συναισθήματά σας μπορούν να αναλάβουν τον έλεγχο των πράξεών σας. Αντί λοιπόν να τα αφήνετε να σας οδηγούν σε πτωχές κρίσεις και παράλογες συμπεριφορές, μπορείτε να μάθετε να αντισταθμίζετε διαφορετικές συναισθηματικές καταστάσεις και να «κατασκευάζεται» συναισθήματα για να αλλάζετε τη διάθεσή σας.

Για να το πραγματοποιήσετε αυτό, χρειάζεται πολύ απλά, να έρθετε σε επαφή με τα συναισθήματά σας. Η ιδέα δεν είναι να κλαίτε στο μαξιλάρι για τα χαμένα παιδικά σας χρόνια, αλλά να καταλαβαίνετε τι νιώθετε όταν το νιώθετε, ποιές είναι οι αιτίες και τι μπορείτε να κάνετε γι” αυτό. Θα ρίξουμε μια ματιά στο πως μπορούμε να αναλύσουμε τη συναισθηματική μας κατάσταση για να τη χρησιμοποιήσουμε προς όφελός μας, καθώς και την «κατασκευή» συναισθημάτων για να αλλάξουμε τον τρόπο που αισθανόμαστε.

Παρακολουθήστε Μαθήματα Ηθοποιίας

Δεν μπορείτε να ελέγξουμε πραγματικά τα συναισθήματά μας, αν δεν τα καταλαβαίνουμε και ένας από τους καλύτερους τρόπους για να συμβεί αυτό, είναι να παρακολουθήσουμε μαθήματα ηθοποιίας. Για μερικούς ίσως ακούγεται διασκεδαστικό, και για άλλους σαν βασανιστήριο.

Είτε σας αρέσει είτε όχι, τα μαθήματα ηθοποιίας είναι ένας από τους καλύτερους τρόπους να εξερευνήσετε πως και γιατί αισθάνεστε ορισμένα πράγματα. Στόχος είναι να βρείτε μία τάξη, στην οποία θα αισθάνεστε άβολα κάθε φορά που θα πηγαίνετε. Κατά την προσωπική μου εμπειρία, κάθε τάξη που διδάσκει την τεχνική Meisner, είναι πολύ αποτελεσματική αν βάζετε πολύ προσπάθεια στις ασκήσεις. Μπορεί να είναι αργή, επίπονη και άβολη, αλλά είναι ικανή να αναδείξει συναισθήματα που δεν είχατε ποτέ συνειδητοποιήσει πως είχατε.

Κάνε τον Εαυτό σου να νιώσει Άβολα

Τα συναισθήματά σας δεν είναι σε πλήρη ισχύ αν στην ουσία δεν κάνετε τίποτα, έτσι θα πρέπει να θέσετε τον εαυτό σας σε άβολες καταστάσεις προκειμένου να τα αναδείξετε. Αυτό δε σημαίνει πως πρέπει να κάνετε τον εαυτό σας να αισθάνεται απαίσια, αλλά πρέπει να προσπαθήσετε να κάνετε πράγματα που θα αντιστεκόσασταν να κάνετε επειδή ανησυχείτε για τα μειονεκτήματα. Η συνάντηση καινούριων προσώπων είναι κάτι που κάνει τους περισσότερους ανθρώπους να αισθάνονται άβολα και γι” αυτό είναι μια καλή αρχή, ειδικά αν πρόκειται για πρώτο ραντεβού. Δοκιμάστε καινούρια πράγματα που σας τρομάζουν.

Αν παρατηρήσετε ότι είστε κολλημένος στον καναπέ και δεν σηκώνεστε με τίποτα, κάντε το αντίθετο.

Ξοδέψτε χρόνο με ανθρώπους που δε συμπαθείτε. Δείτε μία ταινία που σίγουρα θα μισήσετε. Οι εμπειρίες σας δε θα είναι πάντα ευχάριστες, αλλά θα πρέπει να υποκινήσουν αισθήματα που θα μπορέσετε αργότερα να αναλύσετε και να καταλάβετε καλύτερα.

Καταγράψτε το πως Αισθάνεστε

Σε ένα σύντομο ημερολόγιο, κάθε φορά που έχετε μια συναισθηματική αντίδραση, καταγράψτε το. Δε χρειάζονται πολλές λεπτομέρειες, απλά μία – δυο προτάσεις που περιγράφουν το συναίσθημα και μια (πιθανή) αιτία. Για παράδειγμα, «όποτε πεινάω είμαι ευερέθιστος. Θα χάσω την ψυχραιμία μου πολύ πιο εύκολα όταν πεινάω, συνεπώς, όποτε παρατηρώ τον εαυτό μου να σκέφτεται παράλογα πράγματα, πάντα μου υπενθυμίζω πως απλά πεινάω, θα φάω σε λίγο και ο «μαλάκας» που πέταξε στο δρόμο, αντί για τον κάδο, τα σκουπίδια, είναι αποτέλεσμα της πείνας μου». Μέχρι να αρχίσω να τα παρατηρώ όλα αυτά, δεν είχα παρατηρήσει πως ήμουν κόπανος κάθε φορά που πεινούσα. Νόμιζα πως απλά ήμουν κόπανος. Αυτό είναι ένα απλό παράδειγμα, αλλά το θέμα είναι το εξής: παρατηρήστε το πως αισθάνεστε και τις υπάχουσες συνθήκες και θα σας είναι πολύ πιο εύκολο να ελέγξετε τα αρνητικά σας συναισθήματα.
Κάντε Γκριμάτσες μπροστά στον Καθρέφτη
Η «κατασκευή» συναισθημάτων είναι δύσκολη.

Μόλις καταλάβετε τα συναισθήματά σας, θα σας φανεί πιο εύκολο, αλλά βοηθάει να είστε σε θέση να θυμηθείτε πως είναι φυσικά – σωματικά, το συναίσθημα. Όλοι ξέρουμε πως να χαμογελάμε, για παράδειγμα, αλλά μάλλον μπορείτε να μετρήσετε περισσότερα ψεύτικα χαμόγελα στις οικογενειακές φωτογραφίες, απ” ότι αυθεντικά. Αν δεν γνωρίζετε πως να αναπαράγετε ένα αυθεντικό χαμόγελο (επίσης γνωστό ως το Duchenne χαμόγελο), θα είναι πολύ εμφανές σε όλους γύρω σας.

Ο πιο εύκολος τρόπος να μάθετε να προσποιείστε συναισθήματα, είναι να εξασκηθείτε στον καθρέφτη. Μπορείτε να τα δοκιμάσετε για να δείτε πως φαίνεστε και αμέσως θα καταλάβετε αν «περνάνε» ή όχι. Θα παρατηρήσετε επίσης, πως σωματικά θα αισθάνεστε διαφορετικό ένα ψεύτικο από ένα αυθεντικό συναίσθημα.

Για παράδειγμα, ένα αυθεντικό χαμόγελο φαίνεται περισσότερο στα μάτια απ” ότι στο στόμα. Όταν κάποιος χαμογελάει αυθεντικά, τα μάτια του ρυτιδιάζουν γιατί ένας νέος μυς χρησιμοποιείται. Θα φτάσετε να θυμάστε την αίσθηση και θα μπορείτε να το αναπαράγετε μακριά από τον καθρέφτη, με λίγη εξάσκηση.

Δεν είναι απαραίτητα εύκολο να κάνετε γκριμάτσες μπροστά στον καθρέφτη, αλλά δεν είναι τόσο δύσκολο όσο νομίζετε. Αν ο στόχος σας είναι απλά να μάθετε να χαμογελάτε καλύτερα, θα το καταφέρετε αν απλά κοιτάξετε τον εαυτό σας για λίγο. Σταδιακά, θα γίνει τόσο γελοίο που θα γελάσετε. Αν είστε λιγότερο υπομονετικός, μπορείτε να δοκιμάσετε να κάνετε τον εαυτό σας να γελάσει, κάνοντας γελοίες γκριμάτσες. Αν αισθάνεστε άνετα, φωνάξτε έναν φίλο να βοηθήσει. Για άλλα συναισθήματα, πρέπει απλά να βρείτε μία πηγή γι” αυτό το συναίσθημα και να το φέρετε στο προσκήνιο μπροστά στον καθρέφτη. Αν έχετε εφαρμόσει οποιαδήποτε από τις προηγούμενες τεχνικές, ίσως έχετε ήδη ένα αποθεματικό.

Εναλλακτικά, δείτε μία ταινία που θα σας κάνει να γελάστε ή να κλάψετε, αλλά έχετε κοντά και έναν καθρέφτη (ναι, αυτό είναι πολύ περίεργο, αλλά δουλεύει). Αν σας ενδιαφέρει ο θυμός, δε θα υπάρχει κανένα πρόβλημα να φτάσετε εκεί, απλά γκρινιάζοντας στον εαυτό σας ή σε έναν φίλο σας στο τηλέφωνο.

Η έκφραση συναισθημάτων στον καθρέφτη θα είναι παράξενη και άβολη στην αρχή, αλλά μετά από μερικές δοκιμές θα το συνηθίσετε και θα μπορείτε να δημιουργείτε αυθεντικές εκφράσεις όποτε το θελήσετε.

Αυτές οι εκφράσεις πηγάζουν από αυθεντικά συναισθήματα, οπότε η επανάληψή τους, μπορεί όντως να σας κάνει να αισθανθείτε χαρούμενοι/λυπημένοι/θυμωμένοι κλπ μέσω της επανάληψης. Αν θελήσετε να αλλάξετε τη διάθεσή σας και τη νοοτροπία σας, η ικανότητα να προσποιείστε μέχρι να σας βγει αυθεντικό, είναι πολύ χρήσιμη.
Σκεφτείτε την Υγεία σας

Ό,τι και να κάνετε, είναι πολύ πιο εύκολο αν είστε υγιής – και αυτό ισχύει για την πνευματική όσο και για τη σωματική υγεία. Αυτές οι μέθοδοι δε θα βοηθήσουν και πολύ αν πάσχετε από σοβαρή κατάθλιψη. Αν δεν κοιμάστε/τρώτε καλά, και/ή δεν γυμνάζεστε επαρκώς κάθε μέρα, θα σας φανούν δύσκολες.

Μπορείτε να κάνετε σχεδόν τα πάντα καλύτερα, αν φροντίζετε το μυαλό και το σώμα σας, οπότε μην αντιμετωπίσετε ότι διαβάσατε εδώ ως πανάκεια για τα προβλήματα της ζωής σας. Όσα είπαμε, προϋποθέτουν ότι φροντίζετε τον εαυτό σας και γενικά ξεκινάτε τη μέρα σας από μία καλή βάση. Αν τις περισσότερες ημέρες δεν αισθάνεστε καλά, πρέπει να φροντίσετε αυτά τα προβλήματα προτού αποφασίσετε να παίξετε παιχνίδια του μυαλού με τον εαυτό σας. Να είστε πάντα υγιείς πρώτα.