ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ - Ἱππῆς (303-334)

ΧΟ. ὦ μιαρὲ καὶ βδελυρὲ κρᾶκτα, τοῦ σοῦ θράσους [στρ. α]
305πᾶσα μὲν γῆ πλέα, πᾶσα δ᾽ ἐκκλησία,
καὶ τέλη καὶ γραφαὶ καὶ δικαστήρι᾽, ὦ
βορβοροτάραξι καὶ τὴν πόλιν ἅπασαν ἡ-
310μῶν ἀνατετυρβακώς,
ὅστις ἡμῶν τὰς Ἀθήνας ἐκκεκώφωκας βοῶν
κἀπὸ τῶν πετρῶν ἄνωθεν τοὺς φόρους θυννοσκοπῶν.

ΠΑ. οἶδ᾽ ἐγὼ τὸ πρᾶγμα τοῦθ᾽ ὅθεν πάλαι καττύεται.
315ΑΛ. εἰ δὲ μὴ σύ γ᾽ οἶσθα κάττυμ᾽, οὐδ᾽ ἐγὼ χορδεύματα,
ὅστις ὑποτέμνων ἐπώλεις δέρμα μοχθηροῦ βοὸς
τοῖς ἀγροίκοισιν πανούργως, ὥστε φαίνεσθαι παχύ,
καὶ πρὶν ἡμέραν φορῆσαι μεῖζον ἦν δυοῖν δοχμαῖν.
ΟΙ. Α’ νὴ Δία κἀμὲ τοῦτ᾽ ἔδρασε ταὐτόν, ὥστε κατάγελων
320πάμπολυν τοῖς δημόταισι καὶ φίλοις παρασχεθεῖν.
πρὶν γὰρ εἶναι Περγασῆσιν ἔνεον ἐν ταῖς ἐμβάσιν.

ΧΟ. ἆρα δῆτ᾽ οὐκ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἐδήλους ἀναί- [στρ. β]
325δειαν, ἥπερ μόνη προστατεῖ ῥητόρων;
ᾗ σὺ πιστεύων ἀμέλγει τῶν ξένων τοὺς καρπίμους,
πρῶτος ὤν· ὁ δ᾽ Ἱπποδάμου λείβεται θεώμενος.
ἀλλ᾽ ἐφάνη γὰρ ἀνὴρ ἕτερος πολὺ
σοῦ μιαρώτερος, ὥστε με χαίρειν,
330ὅς σε παύσει καὶ πάρεισι, δῆλός ἐστιν, αὐτόθεν
πανουργίᾳ τε καὶ θράσει
καὶ κοβαλικεύμασιν.
ἀλλ᾽ ὦ τραφεὶς ὅθενπέρ εἰσιν ἄνδρες οἵπερ εἰσίν,
νῦν δεῖξον ὡς οὐδὲν λέγει τὸ σωφρόνως τραφῆναι.

***
ΧΟΡ. Σιχαμένε και ρεζίλη φωνακλά, το θράσος σου σκέπασε όλη τη γη, όλη την Πνύκα, τις εφορείες και τα ειρηνοδικεία και τα δικαστήρια· σκατοχούλιαρο σκέτο,
[310] που έκανες άνω κάτω ολάκερη την πόλη μας· που με τα ουρλιαχτά σου ξεκούφανες την Αθήνα μας· που ψηλά από τον βράχο της Πνύκας στήνεις καρτέρι στους φόρους με το καμάκι στο χέρι, όπως οι ψαράδες στους τόνους.

ΠΑΦ. Το ξέρω το παπουτσίδικο, όπου εδώ και καιρό σολιάστηκε αυτή η βρομοδουλειά.
ΑΛΛ. Όσο εγώ ᾽μαι μανούλα στα λουκάνικα, άλλο τόσο εσύ στις σόλες, που κόβοντας κατεργάρικα δέρμα από κακοζώητο βόδι το πούλαγες στους χωριάτες με πονηριά, έτσι που να φαίνεται χοντρό. Μα δεν περνούσε μια μέρα απ᾽ την ώρα που το φορούσαν και φάρδαινε δυο παλάμες και βάλε.
ΠΡ. Δ. Μά το Δία, και σ᾽ εμένα το ίδιο χουνέρι έχει κάνει, έτσι που το γλέντησαν
[320] με την ψυχή τους οι συντοπίτες κι οι φίλοι μου. Γιατί, πριν φτάσω στα Κιούρκα, οι πατούσες μου έπλεαν μες στα παπούτσια μου!

ΧΟΡ. Τώρα τί λες, έδειξες ή όχι από την πρώτη στιγμή την ξετσιπωσιά σου, που είναι το μοναδικό καταφύγιο των ρητόρων; Στηρίζεσαι σ᾽ αυτή και τρυγάς όσους ξένους δίνουν πολύ καρπό, μια και κρατάς τα πρωτεία· κι ο έρμος ο Αρχιπτόλεμος, του Ιππόδαμου ο γιος, λιώνει απ᾽ τον καημό του βλέποντας αυτά. Ναι, αλλά τώρα παρουσιάστηκε υποκείμενο πολύ πιο ξεφτελισμένο από σένα, κι εγώ τρίβω τα χέρια μου
[330] που θα σε στείλει σπίτι σου· γιατί όλα δείχνουν ότι όπου να ᾽ναι θα σ᾽ αφήσει πίσω στην παλιανθρωπιά και στο θράσος και στις κατεργαριές.
ΚΟΡ. (Στον Αλλαντοπώλη:) Εμπρός, εσύ που μορφώθηκες στο σκολειό απ᾽ όπου βγαίνουν οι προσωπικότητες της εποχής μας, δείξ᾽ του πως η καθώς πρέπει ανατροφή δεν αξίζει δεκάρα.

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ, Μινώταυρος

Μέσα στα πλαίσια της παράστασης των ποταμών ως ανθρωποκέφαλων ταύρων, ποια θέση άραγε θα μπορούσε να έχει η ακριβώς αντίθετη παράσταση, ενός ανθρώπου δηλαδή με κεφαλή ταύρου; Αναφερόμαστε βέβαια στον Μινώταυρο. Ο συσχετισμός αυτός, που προκύπτει εκ του αντιθέτου, ενισχύεται από δύο παραστάσεις του Μινώταυρου. Σε κυκλαδικό αμφορέα με ανάγλυφη διακόσμηση στον λαιμό, ο Μινώταυρος παριστάνεται με κεφάλι ανθρώπου και κέρατα -αυτό εικάζεται από το τμήμα του κεφαλιού που διασώθηκε- όπως περίπου ο Αχελώος. Σε άλλες παραστάσεις, ο Μινώταυρος, με τη συνήθη μορφή που τον γνωρίζουμε, προσπαθεί να διαφύγει από τον Θησέα, ο οποίος όμως τον έχει πιάσει από το κέρατο, κάτι που θυμίζει την παράσταση με τον Ηρακλή και τον Αχελώο. Θα μπορούσαμε άραγε να αποδώσουμε στον Μινώταυρο την ιδιότητα ενός ποταμίσιου θεού; Ή να εικάσουμε στον μύθο των νέων που κατέτρωγε την καταστρεπτική δράση των υδάτων ενός ποταμού και στον θάνατό του από τον Θησέα την τιθάσευσή του; Πριν προχωρήσουμε σε οποιαδήποτε υπόθεση θα πρέπει να παραθέσουμε τις ήδη γνωστές ερμηνείες γύρω από τον Μινώταυρο αλλά και γενικότερα τη σημασία και τον συμβολισμό του ταύρου, αφού πρώτα θυμίσουμε ποιος ήταν, ή μάλλον ποιος λεγόταν ότι ήταν ο Μινώταυρος.

Η Πασιφάη, σύζυγος του Μίνωα, ερωτεύτηκε τον ταύρο του Ποσειδώνα που ο βασιλιάς δεν θυσίασε στον θεό, όπως είχε υποσχεθεί, επειδή ήταν πολύ όμορφος. Ο Δαίδαλος, προκειμένου η βασίλισσα να ενωθεί με τον ταύρο, κατασκεύασε ομοίωμα αγελάδας, μέσα στο οποίο μπήκε η Πασιφάη. Το παιδί που γεννήθηκε, ο Μινώταυρος, έμενε στον Λαβύρινθο που βρισκόταν στα υπόγεια του παλατιού και ο οποίος είχε εύκολη είσοδο, όμως δύσκολη έξοδο με στροφές που δεν οδηγούσαν πουθενά (Σύμφωνα με κάποιες ερμηνείες ο λαβύρινθος δεν γίνεται κατανοητός ως οικοδόμημα αλλά ως συμβολικό σχήμα και μεταφορά της έννοιας της απορίας, του δυσεπίλυτου προβλήματος, της ιδιαίτερα επικίνδυνης κατάστασης). Ο βασιλιάς έκλεινε εκεί τους εχθρούς του για να χαθούν. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Μινώταυρος ήταν γιος του στρατηγού Ταύρου που βοήθησε τον Μίνωα να πάρει την εξουσία. Το παιδί ονομάστηκε Αστέριος αλλά, επειδή έμοιαζε του Ταύρου, επονομάστηκε Μινώταυρος. Λέγεται επίσης ότι το νόθο παιδί δεν κλείστηκε στον Λαβύρινθο αλλά έζησε στην αρχή στα βουνά σαν αγριάνθρωπος ή έγινε στρατηγός που μαζί με άλλους Κρήτες ακολούθησε τον Διόνυσο στις Ινδίες. Ύστερα πήγε στους Μασσαγέτες, κοντά στον ποταμό Φάση, όπου σκοτώθηκε και για να τον τιμήσουν είπαν Ταυρίδα ένα μέρος της Κολχίδας.

 

Α) Ο Λουκιανός ερμηνεύει την ένωση της Πασιφάης με τον ταύρο ως φυσική αλληγορία και με τον ίδιο τρόπο εξηγεί τον διαμεσολαβητικό ρόλο του Δαίδαλου. Σύμφωνα λοιπόν με τον Λουκιανό, ο Δαίδαλος γνώριζε τα μυστικά της Αστρολογίας και σε αυτά προσπάθησε να μυήσει τον γιο του, ο οποίος όμως φέρθηκε ασύνετα. Σε αυτά τα μυστικά ζήτησε και η Πασιφάη να τη μυήσει ο Δαίδαλος, ο οποίος καταρχάς της έδειξε τον ταύρο στον ουρανό. Αυτή η μύηση εκλήφθηκε ως γάμος: «τάχα δε και Πασιφάη παρά Δαιδάλου ακούσασα ταύρου τε περί του εν τοις άστροισι φαινομένου και αυτής αστρολογίης εις έρωτα του λόγου απίκετο, όθεν νομίζουσιν ότι Δαίδαλός μιν τω ταύρω ενύμφευσεν» (Λουκ., Περί αστρολογίης 16).

 

Β) Ο Πλούταρχος, στον Βίο του Θησέως (15-19), προσφέρει μιαν ευημεριστική ερμηνεία της πάλης του Θησέα με τον Μινώταυρο, θεωρώντας ότι ο Λαβύρινθος ήταν φρούριο που χρησιμοποιούνταν ως φυλακή και από την οποία δεν μπορούσε κανείς να διαφύγει· ότι ο Μίνωας καθιέρωσε γυμνικούς αγώνες προς τιμήν του γιου του, Ανδρόγεου, για τον οποίο ο πατέρας του είχε θεωρήσει πως είχε θανατωθεί με δόλο στην Αθήνα, καθιερώνοντας ως έπαθλο τους νέους που ήταν έγκλειστοι στον Λαβύρινθο· ότι ο Μινώταυρος ήταν ένας κρητικός στρατηγός που ονομαζόταν Ταύρος, με μεγάλη δύναμη στην αυλή του Μίνωα, που είχε νικήσει στους γυμνικούς αγώνες και ότι φερόταν με αλαζονεία και σκληρότητα στους νεαρούς Αθηναίους· ότι ο Θησέας νίκησε τον Ταύρο σε αγώνα πάλης και ότι ο Μίνωας κατήργησε τον φόρο που είχε επιβάλει στους Αθηναίους. Φυσικά, εμείς γνωρίζουμε την αθηναϊκή εκδοχή του μύθου, δουλεμένου μέσα σε ένα ευρύτερο μυθολογικό πλαίσιο, στο οποίο η δημοκρατική Αθήνα ξαναδούλευε τους αρχαίους μύθους για τους δικούς της ιδεολογικούς σκοπούς.

 

Γ) Γνωρίζουμε επίσης ότι οι νέοι, παίρνοντας μέρος σε διαβατήριες τελετές ενηλικίωσης, είναι πιθανό ότι χρησιμοποιούσαν προσωπεία ταύρου ή ότι αγωνίζονταν εναντίον κάποιου που φορούσε προσωπείο ταύρου. Για παράδειγμα, στο Καβείριο των Θηβών, σε θραύσμα σκύφου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, αρ. 548) παριστάνεται ένας γυμνός άνδρας να φορά προσωπείο ταύρου, προφανώς συμμετέχοντας σε τελετουργικά δρώμενα και συνοδευόμενος από δύο άλλες γυμνές ανδρικές φιγούρες σε ιθυφαλλική κατάσταση. Δύο ερωτήματα προκύπτουν εδώ: α) Ποιος είναι ο συμβολισμός του ταύρου; β) Τι επιδιωκόταν με τη χρήση του προσωπείου;
 

Είναι γνωστό ότι οι μεσογειακοί πολιτισμοί (Αίγυπτος, Μεσοποταμία, Ελλάδα, Ρώμη) θεωρούσαν ότι οι προπάτορες θεοί ενσαρκώνονταν σε ταύρο ή συνοδεύονταν από ταύρους -στην Ανατολή μάλιστα έφερε τον κόσμο ανάμεσα στα κέρατά του. Και αυτό γιατί ο ταύρος ήταν ένα από τα στοιχεία που πολύ νωρίς οι άνθρωποι συνέδεσαν με τον ουρανό, ο οποίος, με την κίνηση των άστρων και των εποχών, κυβερνούσε τον κύκλο της φύσης και, κατ' επέκταση, τις αγροτικές ασχολίες. Οι γόνοι αυτών των προπατόρων θεών ήταν θεοί της γονιμότητας που έλεγχαν τη βροχή και τα νερά των ποταμών ή τον ήλιο. Στον ελλαδικό χώρο ο ταύρος συνδέθηκε με θεότητες που η αρχική τους υπόσταση ήταν χθόνια, όπως ο Δίας, η Αθηνά, ο Διόνυσος, ο Ποσειδώνας, ή με ήρωες όπως ο Ηρακλής και ο Θησέας -και οι δυο κατεβαίνουν στον κάτω κόσμο όσο ήταν ακόμη ζωντανοί, ενώ ο Ηρακλής μετά τον θάνατό του λατρεύτηκε στην Καλυδώνα ως θεός χθόνιος. Από τη σημειολογία αυτή προκύπτει αβίαστα και η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα, για το τι επιδίωκε ο χρήστης του προσωπείου του ταύρου. Προφανώς ό,τι και ο ηθοποιός με το θεατρικό προσωπείο. Δηλαδή, τη μέθεξη με τις ιδιότητες του ταύρου, τη δύναμη και τη γονιμότητά του. Εξάλλου, νικώντας τον ταύρο*, ή κάποιον που ήταν μεταμφιεσμένος σε ταύρο, ο νέος έκανε μια επίδειξη του ανδρισμού και της φυσικής του δύναμης και τα αποδείκνυε. Επομένως, δικαιωματικά έμπαινε στον κόσμο των ενηλίκων. Μπορεί όμως η νίκη του να σηματοδοτούσε την επιβολή των δικών του αξιών έναντι της τυραννίας και της αναρχίας που προκαλεί η ασύδοτη κυριαρχία του ζώου ή ενός τυράννου, όπως λ.χ. του Μίνωα στην ερμηνεία του Πλουτάρχου· ή ακόμη τη νίκη του πολιτισμού έναντι της φύσης, του «ψημένου» έναντι του «ωμού».

 

Σε κάθε περίπτωση, και χωρίς να μπορούμε να απαντήσουμε επακριβώς για την ταυτότητα του κρητικού Μινώταυρου, μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι εντάσσεται μέσα στα πλαίσια μιας μακριάς παράδοσης που θέλει τον ταύρο συνδεδεμένο με προπάτορες, δημιουργούς θεούς, γεννήτορες θεών της γονιμότητας και του υγρού στοιχείου. Και βέβαια, αν δεχτούμε ότι αυτός είναι ένας πρωταρχικός πυρήνας, είναι γνωστό ότι στη μυθοποιητική πρακτική ένας ισχυρός και ισχύων μύθος επενδύεται και με άλλα στοιχεία που εκμεταλλεύονται και αξιοποιούν το κύρος και την ισχύ του και για άλλους ιδεολογικούς στόχους.

---------------------------

*Το ταξίδι του ήρωα

Η κατανίκηση ενός θηρίου με υπερφυσικές δυνάμεις ή δαιμόνων είναι κάτι συνηθισμένο για έναν ήρωα ή για ένα βασιλιά σε όλες τις μυθολογίες. Η κατανίκηση προϋποθέτει ταξίδι σε μακρινές περιοχές, ακόμη και καθόδους στον Άδη. Στην ελληνική μυθολογία χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Ηρακλή και του Θησέα, του Κάδμου αλλά και του Απόλλωνα. Ο βασιλιάς ή ο ήρωας κυριαρχεί στην περιοχή του τέρατος ή στην εποχή που το ζώο κυβερνά. Τις περισσότερες φορές αντίπαλός τους είναι ένας ταύρος ή κάποιος μεταμφιεσμένος σε ταύρο, οπότε η κατανίκησή του σηματοδοτεί τη, θεωρητική έστω, κυριαρχία του ήρωα στις εποχές, μια και ο ταύρος από παλιά είχε νοηματοδοτηθεί ως στοιχείο του ουρανού.

Freud: Μηχανισμοί άμυνας του Εγώ και του άγχους

Σύμφωνα με την πρώτη του θεωρία για το άγχος (1894), ο Freud πίστευε ότι αυτό οφειλόταν στην ανεπαρκή εκφόρτιση της λιβιδινικής ενέργειας, είτε λόγω εξωτερικών είτε λόγω εσωτερικών εμποδίων. Ωστόσο, αυτή η θεωρία δεν έδινε επαρκείς απαντήσεις για τον τρόπο και την ακριβή χρονική στιγμή δημιουργίας του άγχους. Στο έργο του Εισαγωγή στην ψυχανάλυση (1917) ο Freud κατατάσσει το άγχος σε δύο κατηγορίες:

(α) άγχος μπροστά σε πραγματικό κίνδυνο, το οποίο εμφανίζεται ως αντίδραση στην αντίληψη ενός εξωτερικού κινδύνου και ως έκφραση της ενόρμησης της αυτοσυντήρησης, και συνυφαίνεται με τα αντανακλαστικά της φυγής

(β) νευρωτικό άγχος, το οποίο εμφανίζεται όταν το Εγώ αντιδρά στον εσωτερικό κίνδυνο σαν να είναι εξωτερικός, και υπό την πίεση των απαιτήσεων της λιβιδινικής ενέργειας αξιώνει την επιλογή της φυγής, γιατί νομίζει ότι απειλείται από κάποιον πραγματικό κίνδυνο.

Η διαφορά ανάμεσά τους έγκειται στο ότι για το μεν νευρωτικό άγχος ο κίνδυνος είναι εσωτερικός και ασυνείδητος, ενώ για το άγχος μπροστά σε πραγματικό κίνδυνο ισχύει το αντίθετο.

Στην πορεία, και παρατηρώντας τη συγγένεια των συναισθημάτων άγχους φόβου, ο Freud κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το σήμα-άγχος, δηλαδή το σηματοδοτούν άγχος, αποτελεί και σήμα κινδύνου για μια έσωθεν απειλή. Αυτό το σήμα άγχους ενεργοποιεί εκ των προτέρων τους αμυντικούς μηχανισμούς του Εγώ, κατ' αναλογία προς το φόβο λόγω μιας πραγματικής απειλής που κινητοποιεί τους αμυντικούς μηχανισμούς φυγής ή επίθεσης. Το 1926, στο έργο του Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος, ο Freud τονίζει ότι το άγχος αποτελεί το κεντρικό πρόβλημα της νεύρωσης. Στηριζόμενος στη δεύτερη τοπική θεωρία διατυπώνει μια νέα θέση για το άγχος. Στόχος του δεν είναι πλέον να εξηγήσει τη φύση και την προέλευση του άγχους, αλλά τη θέση και τη σημασία του για τον εδοψυχικό βίο του ατόμου.

Άγχος και τραυματικές καταστάσεις

Ο Freud συσχέτισε την εμφάνιση του άγχους με τις τραυματικές καταστάσεις. Ως "τραυματική" όρισε την κατάσταση εκείνη κατά τη διάρκεια της οποίας το ψυχικό όργανο κατακλύζεται από μια ανεξέλεγκτη εισροή πολυάριθμων και έντονων ερεθισμάτων που δεν μπορεί να ελέγξει. Τότε παρουσιάζεται αυτομάτως το άγχος ως τρόπος αντίδρασης. Επιπροσθέτως, καθώς το Εγώ της πρώιμης παιδικής ηλικίας είναι ακόμη αδύναμο και λειτουργικά ανολοκλήρωτο, οι τραυματικές καταστάσεις είναι αναμενόμενο να παρατηρούνται συχνότερα κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Δεδομένου ότι το βρέφος αντλεί τις σωματικές και ενορμητικές ικανοποιήσεις (οπτική επαφή, χάδι κ.α.) από τη μητέρα του, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι το Εγώ του πολύ μικρού παιδιού δεν έχει διαμορφωθεί επαρκώς ώστε να αναβάλει την ικανοποίηση ορισμένων ενορμήσεων, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι, όταν απουσιάζει η μητέρα, το βρέφος κατακλύζεται από ερεθίσματα τα οποία αδυνατεί να ελέγξει ή να εκφορτίσει, και κατά συνέπεια εκτίθεται στο βίωμα του άγχους. Καθώς το μικρό παιδί ωριμάζει, μαθαίνει να προβλέπει τον επικείμενο ερχομό μιας τραυματικής κατάστασης και αντιδρά με το σήμα-άγχος, προτού η ίδια (η πραγματική) κατάσταση αποβεί τραυματική. Για να αποφύγει δηλαδή τον κίνδυνο που συνδέεται με το μητρικό αποχωρισμό, το παιδί προσπαθεί είτε να κρατήσει είτε να φέρει τη μητέρα χρησιμοποιώντας εκφράσεις ενδεικτικές της έντασης που βιώνει.

Εκλυτικοί παράγοντες άγχους που απειλούν το Εγώ

Ο Freud αναφέρει ορισμένες καταστάσεις κινδύνου που λειτουργούν ως εκλυτικοί παράγοντες άγχους και απειλούν το Εγώ με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με την εξελικτική του βαθμίδα:

• Κατά το πρώτο έτος της ζωής, ο αποχωρισμός του παιδιού από ένα σημαντικό γι' αυτό πρόσωπο θεωρείται απειλητικός (απώλεια του αντικειμένου). Το πρόσωπο αυτό αποτελεί πηγή ικανοποίησης και είναι συνήθως η μητέρα.

• Σε μία επόμενη βαθμίδα, κατά το τέλος του πρώτου έως το δεύτερο περίπου έτος, το παιδί φοβάται ότι, αν και το πρόσωπο που ικανοποιεί τις ανάγκες του είναι παρόν, ενδέχεται να χάσει την αγάπη του. Αυτή η κατάσταση κινδύνου ονομάζεται απώλεια της αγάπης του αντικειμένου.

• Από τριών έως πέντε περίπου ετών αρχίζει να διαμορφώνεται το άγχος του ευνουχισμού, που βιώνεται διαφορετικά από τα δύο φύλα: από το αγόρι ως φόβος απώλειας του πέους και από το κορίτσι ως φόβος τραυματισμού των γεννητικών οργάνων.

• Τέλος, καθώς δημιουργείται το Υπερεγώ, μετά τα πέντε ή έξι χρόνια, εμφανίζεται ο φόβος που προκαλείται από την ενοχή και κατά συνέπεια την τιμωρία που προέρχεται από το Υπερεγώ.

 

Τα ασυνείδητα βιώματα του άγχους

Τα πρώτα βιώματα άγχους είναι καθοριστικά και παραμένουν ασυνείδητα καθ'όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου (στους νευρωτικούς σε μεγαλύτερο βαθμό), ενώ η σημασία τους διαφέρει από άτομο σε άτομο. Επιπλέον, το άγχος αποτελεί σήμα για την αντίταξη των αμυντικών δυνάμεων του Εγώ, το οποίο, αν και έχει ισχυροποιηθεί αναφορικά με το Εγώ των πρώιμων παιδικών χρόνων, δεν έχει επίγνωση της πραγματικής του δύναμης. Το άγχος είναι ο βασικός πυρήνας της ψυχικής ασθένειας και η ανάπτυξή του προηγείται του σχηματισμού του συμπτώματος. Ωστόσο, ο ρόλος του δεν πρέπει να παραγνωρίζεται, καθώς το άγχος βοηθά το Εγώ να ελέγχει και να αναστέλλει τις ενορμήσεις του Αυτό.

Οι μηχανισμοί άμυνας του Εγώ

Από τα όσα αναφέρθηκαν γεννιέται το ερώτημα πως το Εγώ κατορθώνει να ελέγχει και να αναστέλλει τις ενορμήσεις του Αυτό. Για να ελέγξει και να αναστείλει την ικανοποίηση των εσωτερικών ενορμήσεων, το Εγώ παράγει άγχος ως σήμα κινδύνου. Γι' αυτό το σκοπό, εκτός από τους μηχανισμούς που χρησιμοποιεί στη φυσιολογική ζωή (όπως αντίληψη, προσοχή, μνήμη, ουδετεροποίηση της ψυχικής ενέργειας, φαντασία), το Εγώ καταφεύγει επιπρόσθετα σε κάποιους ιδιαίτερους μηχανισμούς, τους λεγόμενους μηχανισμούς άμυνας, από τους οποίους θα αναφερθούν εκτενέστερα οι κυριότεροι και οι κλινικώς πιο εύχρηστοι από την πλειονότητα των ψυχαναλυτών.

Στην πραγματικότητα οι άμυνες δεν έχουν μόνο αρνητικό χαρακτήρα, αλλά και προσαρμοστικό. Κάθε άνθρωπος στη συνδιαλλαγή του με την πραγματικότητα χρησιμοποιεί περισσότερο συγκεκριμένες άμυνες. Σύμφωνα με τη McWilliams (2000), η προτίμηση και χρήση μιας άμυνας εξαρτάται από την αλληλεπίδραση των εξής παραγόντων:

(α) της ιδιοσυγκρασίας του ατόμου,
(β) της φύσης των αρνητικών ψυχοπιεστικών παραγόντων που επηρέασαν το άτομο κατά τη διάρκεια της πρώιμης ηλικίας του,
(γ) των αμυνών που λειτούργησαν ως πρότυπα ή που διδάχθηκαν από γονείς και άλλα σημαντικά πρόσωπα, και
(δ) των συνεπειών που βίωσε το άτομο μετά την επιστράτευση συγκεκριμένων αμυνών."

Ήδη από το 1926 η μελέτη των μηχανισμών άμυνας κατέλαβε σημαίνουσα θέση στην ψυχαναλυτική έρευνα, ιδιαίτερα μετά την ώθηση που προσέδωσε στην εν λόγω προβληματική συνολικά η περίφημη πραγματεία της Anna Freud Το Εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας (1936/1978). Ο Freud χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο "άμυνα" το 1894, για να τον αντικαταστήσει και να τον συμπληρώσει αργότερα με τον όρο "απώθηση". Αρχικά, και για αρκετά χρόνια, ο όρος αυτός ήταν δηλωτικός κάθε είδους προσπάθειας του ατόμου να κρατά στο ασυνείδητο ανεπιθύμητες παραστάσεις. Το 1926 όμως, στο Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος ο Freud όρισε την απώθηση ως ειδική μέθοδο άμυνας, αναφέροντας παράλληλα και άλλους αμυντικούς μηχανισμούς.

Εάν νιώσεις ποτέ πως είσαι μόνος σου, απλά κοίτα τον καθρέφτη

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τις καταστάσεις, τα γεγονότα, τις στιγμές, έχει μοναδική σημασία για τις επιλογές και τον τρόπο ζωής που θα ακολουθήσουμε.

Η ζωή, η καθημερινότητα, είναι γεμάτα στιγμές. Στιγμές μοναδικές. Στιγμές ξεχωριστές. Στιγμές που μας κάνουν να προβληματιζόμαστε. Στιγμές που σκεφτόμαστε αρκετά τις αποφάσεις που λάβαμε, εάν είναι σωστές ή όχι. Στιγμές όπου σκεφτόμαστε αρκετά τις συνέπειες των εκάστοτε αποφάσεων. Εάν θα είμαστε ικανοί ή όχι να αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες αυτές.

Όμως, αυτό δεν είναι και το κριτήριο που έχει μοναδική σημασία για την προσωπικότητα που κατέχουμε; Αυτό δεν είναι το βασικό κομβικό σημείο όπου κρίνονται – εάν όχι όλα – οι μεταγενέστερες αποφάσεις και αντιλήψεις, αυτές που θα αντιμετωπίσουμε στο μέλλον;

Εάν κάτι πάει στραβά ή με τρόπο που δεν θέλουμε, τότε οφείλουμε να αναθεωρήσουμε τον τρόπο σκέψης μας, να λάβουμε μια σειρά διαφορετικών αποφάσεων, να το πάρουμε αλλιώς. Στροφή 180 μοιρών. Οι αναποδιές είναι στο πρόγραμμα. Κανείς δεν γλυτώνει. Και ούτε πρόκειται να γλυτώσει.

Όμως το θέμα δεν είναι πόσες από αυτές θα αντιμετωπίσουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Δεν έχει σημασία η ποσότητα. Δεν έχει σημασία και ο χρόνος που θα σε πετύχουν.

Σημασία έχει ο τρόπος που θα αντιμετωπιστούν και ο τρόπος με τον οποίο γίνονται αντιληπτές. Η λύση λύνει το πρόβλημα, όχι το πρόβλημα τη λύση. Η ζωή δεν είναι ούτε απόλυτο μαύρο, ούτε απόλυτο άσπρο. Είναι ένα μείγμα όλων των χρωμάτων. Απλά εσύ διαλέγεις το χρώμα κάθε φορά που νιώθεις ευτυχία, που νιώθεις θυμό, που νιώθεις πόνο, που νιώθεις το οτιδήποτε.

Ο συνοδηγός που μας συνοδεύει μόνιμα, χωρίς αναστολή, χωρίς εγκατάλειψη, χωρίς να μας ρωτάει αρκετά συχνά είναι ο εαυτός μας. Χωρίς εκείνον, είμαστε ξεχωριστά τίποτα, ξεχωριστά μηδενικά.

Είναι ο μόνος που σε ξέρει καλύτερα από τον καθένα. Είναι ο μόνος που σε δοκιμάζει αυθαίρετα, χωρίς να πάρει άδεια. Με αυτόν γεννιέσαι, με αυτόν θα πεθάνεις.

Εάν δεν είσαι κολλητός μαζί του, δε θα είσαι με κανένα άνθρωπο. Αυτό να το θυμάσαι. Όταν δεν έχεις κανένα να μιλήσεις, εκείνος είναι πάντα εκεί. Δεν σε εγκαταλείπει. Ό,τι αφήνεις, σε αφήνει. Μόνο έτσι θα εγκαταλείψει.

Εάν νιώσεις ποτέ πώς είσαι μόνος σου, πως δεν σε καταλαβαίνει κανείς, πώς δεν ξέρεις τι να κάνεις… απλά κοίτα τον καθρέπτη. Εκεί είναι αυτός που θα σε βοηθήσει. Κάθε φορά που καλείσαι να αντιμετωπίσεις μια κατάσταση, να θυμάσαι πως με την βοήθεια της ψυχραιμίας θα λυθεί και το πιο δύσκολο πρόβλημα.

Η ψυχραιμία αποτελεί χρυσό κανόνα έναντι του θυμού. Ακόμη και να μην ξέρεις τι να κάνεις, είναι και αυτό μια κατάσταση, μια φάση ζωής. Είναι η φάση στην οποία δοκιμάζεσαι και καλείσαι να βρεις λύσεις.

Να θυμάσαι πως όταν κάτι σε νευριάζει, αυτομάτως σε εξουσιάζει. Θέλεις να γίνεις η μαριονέτα του; Δεν νομίζω. Κανείς δεν το θέλει αυτό. Κανείς δεν το αξίζει.

Ακόμη και εάν νομίζεις πως θα λυθούν όλα τα προβλήματα έχοντας δίπλα σου τους ανθρώπους που αγαπάς και σε στηρίζουν, λυπάμαι αλλά κάνεις το λάθος που κάνει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού.

Αυτό γιατί βρίσκεις την εύκολη λύση ανάγκης, τη λύση που επιλέγουν αρκετοί ανασφαλείς. Ξεσπάνε στους άλλους τα προβλήματά τους, τους φορτώνουν με αυτά, ενώ δεν φταίνε, Αυτομάτως, για να μοιράσεις εσύ το φορτίο, το πασάρεις αλλού για να νιώσεις (υποτίθεται) καλύτερα και να σου βρουν οι άλλοι τις επιθυμητές λύσεις.

Σκέφτηκες μήπως ότι εμπλέκεις και τον άλλο άνθρωπο σε κάτι που δεν φταίει; Σκέφτηκες ότι μπορεί να τον κάνεις συνένοχο; Σκέφτηκες το χρόνο του, ενώ εσύ φρόντιζες τον εγωισμό σου; Μήπως θα ήταν καλύτερα να βάλεις το μυαλό σου να δουλέψει καλύτερα, πιο δραστικά, πιο σκληρά, πιο ανεξάρτητα;

Να θυμάσαι πως οι άνθρωποι που έχεις στη ζωή σου, που είναι δίπλα σου, που σου αφιερώνουν το χρόνο τους, που επενδύουν σε εσένα, είναι άνθρωποι που θα αφήσουν μαζί με εσένα το λιθαράκι τους στην ιστορία που πλάθετε κάθε μέρα. Το στίγμα θα μείνει.

Να τους εκτιμάς και να του φέρεσαι όσο καλύτερα μπορείς. Να τους σέβεσαι για αυτό που είναι, όχι για αυτό που θα ήθελες εσύ να είναι. Αυτές τις απαιτήσεις να τις έχεις από τον εαυτό σου, όχι από τους άλλους.

Όλοι κάνουμε λάθη. Δεν είναι κακό που έκανες λάθη σε κάποιες φάσεις της ζωής σου. Κακό είναι να τα αναπαράγεις και να μην γίνεσαι καλύτερος. Κακό είναι να γίνεσαι η χειρότερη εκδοχή του εαυτού σου μέσα από αυτά. Κακό είναι να γίνεσαι αυτό που σιχαίνεσαι.

Η ζωή είναι μπροστά, όχι πίσω. Βάλε όλο σου το είναι, βγες από το χρυσό κλουβί σου, πήγαινε να τσαλακωθείς και βρες τρόπο να ισιώσεις. Μπες στο παιχνίδι και πήγαινε κόντρα, με θάρρος και ρίσκο, εάν θέλεις να εξελιχθείς. Λάμψε, ρίσκαρε, πάλεψε, ζήσε.

Eὐβουλία: Η αρχαιοελληνική λέξη που περιγράφει την ικανότητα να λαμβάνουμε σωστές αποφάσεις

Σε πολλές πρόσφατες μελέτες, κυρίως ψυχολόγων και νευροβιολόγων, σχετικά με τη λήψη αποφάσεων έχει δοθεί έμφαση μάλλον στον μεγάλο αριθμό επιλογών της καθημερινότητάς μας –κάποιος τις έχει υπολογίσει σε αρκετές χιλιάδες– παρά στη σημασία τους. Στις εύπορες κοινωνίες, όντως βομβαρδιζόμαστε αδιάκοπα από εκατοντάδες επιλογών σχετικά με το τι θα φάμε, τι θα φορέσουμε, τι θα αγοράσουμε και τι θα παρακολουθήσουμε στην τηλεόραση.

Αυτές οι επιλογές απαιτούν ελάχιστη σκέψη γιατί οι συνέπειές τους είναι εφήμερες. Αλλά υπάρχουν αποφάσεις που έχουν τόσο μεγάλη σημασία για τη ζωή μας, και μερικές φορές για τη ζωή των άλλων, που αξίζουν μια σοβαρή επένδυση χρόνου και ενεργητικής σκέψης.

Κάποια επαγγέλματα έχουν ενσωματωμένες στη δομή τους αλλεπάλληλες λήψεις αποφάσεων: γιατροί, δικαστές, πολιτικοί, ακόμη και χρηματιστές, πρέπει σε καθημερινή βάση να κάνουν επιλογές με εξαιρετικά σημαντικές συνέπειες, και έχουν τα εφόδια να το κάνουν αυτό μέσα από μια εκπαίδευση στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε ό,τι αφορά τον εκάστοτε τομέα των αρμοδιοτήτων τους.

Αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είναι καθόλου καταρτισμένοι σε βασικές τεχνικές λήψης αποφάσεων. Η λαχτάρα του κόσμου για να λάβει βοήθεια στη λήψη αποφάσεων αποκαλύφθηκε με την παγκόσμια επιτυχία του ευπώλητου βιβλίου Σκέψη, Αργή και Γρήγορη (2011) του ψυχολόγου και υποψήφιου για βραβείο Νόμπελ Ντάνιελ Κάνεμαν. Υπογραμμίζει τις διαφορές ανάμεσα στις γρήγορες, ενστικτώδεις αποφάσεις που παίρνουμε συνεχώς (τις αποκαλεί Σύστημα 1) και στις πιο αργές διαδικασίες λογικής εξέτασης (Σύστημα 2), ενώ επισημαίνει ότι και τα δύο συστήματα συχνά λειτουργούν σε στενή σύνδεση μεταξύ τους.

Πριν από είκοσι τρεις και πλέον αιώνες, ο Αριστοτέλης παρέθεσε μια σχεδόν πανομοιότυπη συμβουλή, αν και τον ενδιέφερε πολύ περισσότερο η ικανότητα της τύχης να τορπιλίζει τα πιο καλοσχεδιασμένα προγράμματα (έχοντας χάσει και τους δύο γονείς του στην πρώιμη εφηβεία του, μιλούσε εκ πείρας). Επίσης παρείχε μία ακόμα ανεκτίμητη συμβουλή την οποία αγνοούσε μέχρι και ο Κάνεμαν: τη σημασία της εξέτασης των προηγούμενων περιπτώσεων.

Μία από τις πιο σημαντικές αποφάσεις στη ζωή του Αριστοτέλη λήφθηκε όταν ήταν έφηβος. Μετά τον θάνατο των γονιών του τον υιοθέτησε ο γαμπρός του, Πρόξενος, και μεταξύ τους αποφάσισαν ότι ο ιδανικός τόπος για αυτόν τον εξαιρετικά ευφυή νεαρό ήταν η καλύτερη σχολή στον κόσμο – η Ακαδημία του Πλάτωνα στην Αθήνα.

Ως ο πιο ευφυής μαθητής στον οποίο δίδαξε ποτέ ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης μπόρεσε να καταπιαστεί με κάθε είδους κλάδο μελέτης, μεταξύ αυτών και με κάποιους για τους οποίους ελάχιστα ενδιαφερόταν ο Πλάτων – τις φυσικές επιστήμες. Ο Αριστοτέλης εξελίχθηκε στον πρώτο φιλόσοφο που περιέγραψε με πρακτικούς όρους τον καλύτερο τρόπο λήψης μιας απόφασης, γράφοντας με ζωντανό, πρακτικό τρόπο και χωρίς σύνθετες και ακατανόητες εκφράσεις.

Η μέθοδος απαιτεί να εξετάζουμε επαρκώς όλες τις εναλλακτικές συμπεριφορές που ενδέχεται ή όχι να μας οδηγήσουν στην επίτευξη των στόχων μας, προσπαθώντας να προβλέψουμε τις συνέπειες κάθε συμπεριφοράς, κι έπειτα να επιλέγουμε μία από αυτές και να μένουμε προσκολλημένοι σε αυτή.

Η αρχαιοελληνική λέξη για την όλη διαδικασία της ικανοποιητικής εξέτασης και λήψης αποφάσεων είναι η εὐβουλία: το ρήμα «εξετάζω», βουλεύεσθαι, σχετίζεται με λατινογενείς λέξεις όπως «volition» (βούληση) και με το αγγλικό ρήμα «to will» (βούλομαι). Η εὐβουλία δηλώνει την ικανότητα κάποιου να εξετάζει από μόνος του και να μπορεί να αναγνωρίζει την καλή βούληση και τις λογικές αποφάσεις των άλλων.

Συνεπώς, περιλαμβάνει το να ζητάμε συμβουλές από προσεκτικά επιλεγμένους συμβούλους. Η αρχαιοελληνική έννοια της βούλησης ήταν εγγενώς συνδεδεμένη με μια εκλεπτυσμένη κατανόηση της διακυβέρνησης: αν ακόμα και οι πιο απλοί άνθρωποι πρέπει να ασκούν καλά την εξουσία, χρειάζεται να «βουλεύονται».

Άρα ο αρχαιοελληνικός όρος βουλεύεσθαι έχει την ίδια ρίζα με τη λέξη που περιγράφει τη Βουλή της δημοκρατικής Αθήνας, όπου πεντακόσιοι πολίτες από κάθε κοινωνική τάξη λάμβαναν συμβουλές και στοχάζονταν περί της πολιτικής και των νομοθετικών μέτρων πριν αυτά ψηφιστούν στην Εκκλησία του Δήμου.

Διαθέτει ευφυΐα και αρετή;

Αν εξετάσουμε τα πρακτικά εμπόδια που ορθώνονται στο δρόμο των ενάρετων νέων, δεν θα απορήσουμε που εμφανίστηκε αυτή η γενικευμένη τάση διερεύνησης των αδικιών στους κόλπους της κοινωνίας. Ξεκινώντας για τη ζωή, ο νέος άνδρας βρίσκει φραγμένο από τη διαφθορά το δρόμο προς τις επικερδείς απασχολήσεις. Οι τρόποι διεξαγωγής του εμπορίου έχουν γίνει ιδιοτελείς, αγγίζουν τα όρια της κλοπής, και τείνουν προς τα όρια (αν δεν τα ξεπερνούν) της απάτης.

Στην ουσία οι εμπορικές δραστηριότητες δεν είναι αταίριαστες για τον άνδρα, ούτε λιγότερο πρόσφορες για την ανάπτυξη των ικανοτήτων του αλλά σήμερα, σε γενικές γραμμές, είναι τόσο βρόμικες από τις παραβάσεις και τις καταχρήσεις, οι οποίες γίνονται με την συνέργεια όλων, ώστε απαιτούν περισσότερο σθένος και δυνάμεις απ' όσο μπορεί κανείς να περιμένει από ένα νέο άνδρα που επιθυμεί να ασχοληθεί μ’ αυτές˙ βρίσκεται χαμένος μέσα τους˙ βρίσκεται δεμένος χειροπόδαρα.

Διαθέτει ευφυΐα και αρετή; Τόσο πιο ακατάλληλες του αποκαλύπτονται για την εξέλιξή του, και αν θελήσει να ευδοκιμήσει ασκώντας τες, θα πρέπει να θυσιάσει όλα τα λαμπρά όνειρα της παιδικής ηλικίας και της εφηβείας του· θα πρέπει να λησμονήσει τις νεανικές προσδοκίες του και να μπει στον ζυγό της ρουτίνας και της δουλοπρέπειας. Εάν όμως σκέπτεται διαφορετικά, τότε: δεν του μένει παρά να χτίσει τον κόσμο από την αρχή, όπως εκείνος που χώνει το τσαπί στη γη για να τραφεί.

Όλοι, βεβαίως, είμαστε ένοχοι γι’ αυτή την κατάσταση˙ δεν χρειάζεται παρά να κάνουνε μερικές ερωτήσεις για τον τρόπο της προώθησης των εμπορεύσιμων προϊόντων από τα χωράφια όπου παράγονται μέχρι τα σπίτια μας, για να κατανοήσουμε ότι τρώμε, πίνουμε και φοράμε ψευδορκία και απάτη ενσωματωμένες σ’ εκατοντάδες αγαθά.

 R.W. Emerson, ΑΝΘΡΩΠΟΣ Ο ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΗΣ

Μεταβολές στη «θολούρα» του σύμπαντος προσδιορίζουν ένα ορόσημο στην κοσμική ιστορία

Μεγάλες διαφορές στη «θολούρα» του πρώιμου σύμπαντος προκλήθηκαν από νησίδες ψυχρού αερίου που απέμειναν όταν το σύμπαν θερμάνθηκε μετά από τη μεγάλη έκρηξη, σύμφωνα με μια διεθνή ομάδα αστρονόμων. Τα αποτελέσματα της έρευνας, που αναφέρονται στο Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, επέτρεψαν τους αστρονόμους να εστιάσουν στην εποχή όταν τελείωσε ο επαναϊονισμός και το σύμπαν αναδύθηκε από μια κρύα και σκοτεινή κατάσταση για να γίνει αυτό που είναι σήμερα: γεμάτο από θερμό και ιονισμένο αέριο υδρογόνο που διαχέεται στο διάστημα μεταξύ λαμπερών γαλαξιών.

Το αέριο υδρογόνο αδυνατίζει το φως από απομακρυσμένους γαλαξίες, όπως τα φώτα του δρόμου φαίνονται αδύναμα από την ομίχλη ένα χειμωνιάτικο πρωινό. Παρατηρώντας αυτό το χαμήλωμα στο φάσμα ενός ιδιαίτερου τύπου λαμπερών γαλαξιών, που αποκαλούνται κβάζαρ, οι αστρονόμοι μπόρεσαν να μελετήσουν τις συνθήκες στο πρώιμο σύμπαν. Στα τελευταία λίγα χρόνια, οι παρατηρήσεις αυτού του ιδιαίτερου μοτίβου αδυνατίσματος (που αποκαλείται Lyman-alpha Forest) δείχνουν ότι η θολούρα του σύμπαντος μεταβάλλεται σημαντικά από το ένα μέρος του σύμπαντος στο άλλο, όμως η αιτία πίσω από αυτές τις μεταβολές ήταν άγνωστη.

«Αναμέναμε το φως από τα κβάζαρ να ποικίλει από μέρος σε μέρος το πολύ κατά έναν παράγοντα δυο αυτή την περίοδο, όμως φαίνεται να ποικίλει κατά έναν παράγοντα περίπου 500», είπε ο επικεφαλής συγγραφέας Girish Kulkarni, ο οποίος ολοκλήρωσε την έρευνα ως μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Cambridge. «Διατυπώθηκαν ορισμένες υποθέσεις για το λόγο που αυτό είναι έτσι, αλλά καμιά ικανοποιητική». Η νέα μελέτη συμπεραίνει ότι αυτές οι μεταβολές προκύπτουν από μεγάλες περιοχές πλήρεις παρουσίας ψυχρού αερίου υδρογόνου στο σύμπαν όταν ήταν ηλικίας μόλις ενός δισεκατομμυρίου ετών, ένα αποτέλεσμα το οποίο επιτρέπει τους ερευνητές να εντοπίσουν πότε τελείωσε ο επαναϊονισμός.

Κατά τη διάρκεια του επαναϊονισμού, όταν το σύμπαν έβγαινε από τις κοσμικά «σκοτεινές ηλικίες» του, το διάστημα μεταξύ των γαλαξιών γέμισε με ένα πλάσμα ιονισμένου υδρογόνου με θερμοκρασία περίπου 10 000 βαθμών Κελσίου. Αυτό προβληματίζει επειδή 50 εκατομμύρια χρόνια μετά τη μεγάλη έκρηξη, το σύμπαν ήταν κρύο και σκοτεινό. Περιείχε αέριο με θερμοκρασίες λίγους μόνο βαθμούς επάνω από το απόλυτο μηδέν και όχι λαμπερά άστρα και γαλαξίες. Πώς στη συνέχεια έγινε έτσι ώστε σήμερα, περίπου 13,6 δισεκατομμύρια χρόνια αργότερα, το σύμπαν να είναι λουσμένο στο φως από τα άστρα σε μια ποικιλία γαλαξιών και το αέριο να είναι χίλιες φορές θερμότερο;

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα ήταν ένας σημαντικός στόχος της κοσμολογικής έρευνας κατά τη διάρκεια των δυο τελευταίων δεκαετιών. Τα συμπεράσματα της νέας μελέτης υποστηρίζουν ότι ο επαναϊονισμός συνέβη 1,1 δισεκατομμύρια χρόνια μετά τη μεγάλη έκρηξη (ή πριν από 12,7 δισεκατομμύρια χρόνια), αρκετά αργότερα από ότι προηγουμένως πιστεύονταν. Η ομάδα των ερευνητών από την Ινδία, το Η.Β., τον Καναδά, τη Γερμανία και την Γαλλία κατέληξε στα συμπεράσματά της με τη βοήθεια των τελευταίας λέξης της τεχνολογίας υπολογιστικών προσομοιώσεων που έγιναν σε υπερυπολογιστές στα Πανεπιστήμια των Cambridge, Durham και Παρισιού, με χρηματοδότηση από STFC (Science and Technology Facilities Council) του Η.Β. και PRACE (Partnership for Advanced Computing in Europe).

«Όταν το σύμπαν ήταν ηλικίας 1,1 δισεκατομμυρίου ετών υπήρχαν ακόμη μεγάλοι θύλακες στον σύμπαν όπου το αέριο μεταξύ των γαλαξιών ήταν ακόμη ψυχρό και είναι αυτές οι ουδέτερες νησίδες του ψυχρού αερίου που εξηγούν τις αινιγματικές παρατηρήσεις», ανέφερε ο Martin Haehnelt του Πανεπιστημίου του Cambridge, που ηγείτο της ομάδας αυτής της έρευνας, που υποστηρίχθηκε από τη χρηματοδότηση από το ERC (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας). «Αυτό τελικά, μας επέτρεψε να εντοπίσουμε το τέλος του επαναϊονισμού πολύ ακριβέστερα από ότι πριν», είπε η Laura Keating, του Καναδικού Ινστιτούτου Θεωρητικής Αστροφυσικής.

Η νέα μελέτη υποστηρίζει ότι το σύμπαν επαναϊονίστηκε με φως από νεαρά άστρα στους πρώτους γαλαξίες που σχηματίστηκαν. «Ο επαναϊονισμός που συνέβη αργότερα είναι επίσης καλά νέα για μελλοντικά πειράματα που έχουν σκοπό να ανιχνεύσουν το ουδέτερο υδρογόνο από το πρώιμο σύμπαν», σημειώνει ο Kulkarni. «Όσο αργότερος ο επαναϊονισμός, τόσο ευκολότερα θα είναι αυτά τα πειράματα να πετύχουν».

Το πρώτο μόριο του σύμπαντος εντοπίστηκε στο διάστημα για πρώτη φορά

Λίγες εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, η ζεστή, νεαρή σούπα του σύμπαντος μας ψύχθηκε τόσο ώστε να σχηματιστούν τα πρώτα μικρότερα δομικά στοιχεία της ζωής από άτομα για πρώτη φορά. Μια ημέρα που το σύμπαν είχε θερμοκρασία 3.700 βαθμούς Κελσίου, σχηματίστηκε το πρώτο μόριο (ιόν) του σύμπαντος: το υδρίδιο του ηλίου ή HeH +.

 

Οι αστρονόμοι μόλις βρήκαν στοιχεία για το υδρίδιο του ηλίου – το πρώτο μόριο που σχηματίστηκε ποτέ στο σύμπαν – που στρέφεται γύρω από ένα μακρινό πλανητικό νεφέλωμα σαν αυτό. Αυτή η εικόνα στο υπεριώδες είναι του πλανητικού νεφελώματος NGC 7027, γνωστού και ως νεφέλωμα της Έλικας, στον αστερισμό του Υδροχόου.

Οι επιστήμονες έχουν μελετήσει στο εργαστήριο αυτό το αρχέγονο μόριο για σχεδόν έναν αιώνα, αλλά ποτέ δεν είχαν βρει ίχνη από αυτό στο σύγχρονο σύμπαν μας – μέχρι τώρα. Σε μια νέα μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature , οι αστρονόμοι αναφέρουν ότι χρησιμοποίησαν ένα αερομεταφερόμενο τηλεσκόπιο (το SOFIA) για να ανιχνεύσουν HeH+ σε ένα νέφος αερίου που έλαμπε, γύρω από ένα αστέρι το οποίο πέθανε περίπου 3.000 έτη φωτός μακριά.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, αυτή η ανακάλυψη, η οποία δείχνει κάτι που έγινε πάνω από 13 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, καταδεικνύει με ακρίβεια ότι το υδρίδιο HeH + σχηματίζεται φυσικά υπό συνθήκες παρόμοιες με εκείνες που υπήρχαν στο πρώιμο σύμπαν.

Η ένωση ενός πρωτονίου με το μη δραστικό ευγενές αέριο ήλιο και σε ένα σκληρό περιβάλλον χιλιάδων βαθμών Κελσίου, σχηματίζει ένα πολύ εύθραυστο μόριο.

«Αν και το HeH+ έχει περιορισμένη σημασία στη Γη σήμερα, η χημεία του σύμπαντος ξεκίνησε με αυτό το ιόν», γράφει η ομάδα στη νέα μελέτη. «Η αναμφισβήτητη ανίχνευση του φέρνει σε αίσιο τέλος μια δεκαετή μακρά αναζήτηση.»

Το πρώτο μόριο στο σύμπαν

Το HeH + είναι το ισχυρότερο γνωστό οξύ στη Γη και συντέθηκε για πρώτη φορά σε εργαστήριο το 1925. Επειδή είναι κατασκευασμένο από υδρογόνο και ήλιο – τα δύο πιο άφθονα στοιχεία του σύμπαντος και τα πρώτα που βγήκαν από τον πυρηνικό αντιδραστήρα της Μεγάλης Έκρηξης 13,8 δισ. έτη πριν – οι επιστήμονες είχαν προβλέψει εδώ και καιρό ότι το μόριο ήταν το πρώτο που σχηματίστηκε, όταν το ψυχρό σύμπαν επέτρεψε να υπάρχουν πρωτόνια, νετρόνια και ηλεκτρόνια δίπλα-δίπλα στα άτομα.

Οι επιστήμονες δεν μπορούν να δουν το σύμπαν όπως ήταν τότε, για να κυνηγήσουν αυτό το νεοσύστατο μόριο όταν γεννήθηκε, αλλά μπορούν να το αναζητήσουν σε μέρη του σύγχρονου σύμπαντος που αναπαράγουν καλύτερα αυτές τις υπέρμετρες, υπερβολικές συνθήκες του αρχέγονου Κόσμου – στα νεαρά νεφελώματα αερίου και πλάσματος που δημιουργούνται μετά την έκρηξη των νεκρών  άστρων.

Αυτά τα αποκαλούμενα πλανητικά νεφελώματα σχηματίζονται όταν τα λαμπερά άστρα φθάνουν στο τέλος της ζωής τους, εκτοξεύουν τα εξωτερικά τους κελύφη και συρρικνώνονται σε λευκούς νάνους οπότε ψύχονται αργά αργά προς κρυστάλλινες μπάλες. Καθώς λοιπόν τα αστέρια αυτά πεθαίνουν κρυώνουν, αλλά εξακολουθούν να ακτινοβολούν αρκετή θερμότητα για να απογυμνώσουν τα γύρω άτομα υδρογόνου από τα ηλεκτρόνια τους, μετατρέποντας τα άτομα σε γυμνά πρωτόνια που χρειάζονται για τον σχηματισμό του HeH +.

Η ανίχνευση του HeH + ακόμα και στα πλησιέστερα πλανητικά νεφελώματα στη Γη είναι δύσκολη, επειδή λάμπει σε ένα υπέρυθρο μήκος κύματος που καλύπτεται εύκολα από την ατμόσφαιρα του πλανήτη μας. Στη νέα μελέτη, οι ερευνητές ξέφυγαν από αυτή την θολή ατμόσφαιρα του πλανήτη μας, χρησιμοποιώντας ένα τηλεσκόπιο υψηλής τεχνολογίας τοποθετημένο σε ένα κινούμενο αεροσκάφος που ονομάζεται SOFIA (το Stratospheric Observatory for Infrared Astronomy).

Κατά τη διάρκεια των τριών πτήσεων το 2016, η ομάδα εκπαίδευσε το τηλεσκόπιο του SOFIA προς ένα πλανητικό νεφέλωμα που ονομάζεται NGC 7027, περίπου 3.000 έτη φωτός από τη Γη. Το κεντρικό αστέρι του νεφελώματος είναι ένα από τα πιο καυτά γνωστά στον ουρανό, και εκτιμάται ότι έχει ρίξει το εξωτερικό περίβλημα του πριν από περίπου 600 χρόνια μόνο. Επειδή το γύρω νεφέλωμα είναι τόσο καυτό, μικρό και συμπαγές, είναι ένα ιδανικό μέρος για να κυνηγάμε τα μήκη κύματος των μορίων HeH + . Σύμφωνα με τους ερευνητές, εκεί ακριβώς τα βρήκε το Παρατηρητήριο SOFIA.

Οι πτώσεις των μετεωριτών δείχνουν πως το φεγγάρι έχει περισσότερο νερό από ότι νομίζαμε

Σκεφτόμαστε τη Σελήνη ως ένα ξηρό και γεμάτο σκόνη μέρος, αλλά με την πάροδο των ετών οι επιστήμονες έχουν μάθει ότι ο δορυφόρος της Γης έχει στην πραγματικότητα αρκετό νερό – σε ηφαιστειακές αποθέσεις, στους ψυχρούς πόλους της, στις μόνιμες σκιές των κρατήρων της. 

 

Αλλά φαίνεται ότι το νερό κρυβόταν και κάπου αλλού, σε σημαντική αφθονία: στο σεληνιακό υπέδαφος, λίγα μόνο εκατοστά από την επιφάνεια της Σελήνης. 

 

Είχαμε υποδείξεις ότι ήταν εκεί. Το Cassini ανίχνευσε τα ίχνη του από το πέρασμα του πάνω από το φεγγάρι το 1999. Ο δειγματοληπτικός σταθμός της NASA Deep Impact το ανίχνευσε σε μία πτήση του πάνω από το έδαφος το 2009, όπως έκανε και το ινδικό σκάφος Chandrayaan-1. Αλλά η πηγή αυτού του νερού ήταν άγνωστη – οι επιστήμονες πίστευαν ότι είχε κατατεθεί εκεί, ίσως από τον ηλιακό άνεμο ή τους μικρούς μετεωρίτες.

 

Δεν θεωρήθηκε πραγματικά ότι το νερό της επιφάνειας μπορεί να ήταν εκεί συνεχώς από παλιά. Αλλά η νέα έρευνα έχει διαπιστώσει ότι πιθανότατα ήταν.

 

Το 2013 και το 2014, το σκάφος της NASA Lunar Atmosphere and Dust Environment Explorer (LADEE) έκανε βόλτες γύρω από το φεγγάρι,  χρησιμοποιώντας το ουδέτερο φασματόμετρο μάζας (NMS) για να εξετάσει την πολύ λεπτή ατμόσφαιρα της Σελήνης. Έκανε τότε 736 θετικές ανιχνεύσεις νερού.

 

Οι 214 από αυτές έδειξαν 33 απελευθερώσεις νερού που ήταν ασυνήθιστα υψηλές – 29 από τις οποίες συμπίπτουν με τα γνωστά ετήσια μετεωροειδή ρεύματα, με πολλές μικρές συγκρούσεις επί της σελήνης. Έτσι, όταν ένας μετεωρίτης χτυπά τη Σελήνη, με κάποιο τρόπο, εμφανίζεται νερό. Αλλά τα μετεωροειδή δεν περιέχουν νερό;

 

Λοιπόν ναι. Αλλά δεν αρκούν για να δημιουργηθούν οι αφθονίες του νερού που παρατηρούνται στη σεληνιακή ατμόσφαιρα.

 

«Για να ληφθούν υπόψη οι σχετικά μεγάλες ποσότητες των ανιχνευόμενων συμβάντων, η ανάλυση μας δείχνει ότι οι συγκρούσεις πρέπει να αποφέρουν ποσότητα νερού 5,4 έως 12,8 φορές τη μάζα των  αντικειμένων που έπεσαν. Το ίδιο το σώμα που πέφτει στο φεγγάρι δεν μπορεί να είναι τελικά η επικρατούσα πηγή του παρατηρούμενου νερού, μερικά δέκατα έως μερικά τοις εκατό της συνολικής μάζας «, γράφουν οι ερευνητές στην εργασία τους.

 

«Αντιθέτως, κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από το νερό που κρύβεται μέσα σε κόκκους ρεγκόλιθου που βρίσκονται σε όλες τις θέσεις της σύγκρουσης.»

 

Με την ανάλυση της ποσότητας του νερού που απελευθερώθηκε στην ατμόσφαιρα, η ερευνητική ομάδα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα 8 εκατοστά του πάνω σεληνιακού ρεγκόλιθου είναι πολύ ξηρά.

 

Ωστόσο, πηγαίνοντας πιο βαθιά από αυτό το επίπεδο – και τουλάχιστον σε ένα βάθος τριών μέτρων – το νερό είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο, σε συγκεντρώσεις έως και 0,05 τοις εκατό, που περιέχει 200 έως 500 μέρη νερού ανά εκατομμύριο (μορίων) ή περίπου το 0,05% του βάρους του πετρώματος.  Αυτό είναι το κατώτερο άκρο του μόνιμου σημείου ξηρασίας εδώ στη Γη. Αλλά δεν είναι εντελώς στεγνό, όπως πιστεύαμε προηγουμένως.

 

Η ομάδα υπολόγισε επίσης πόση ποσότητα νερού χάνεται κάθε χρόνο από τις συγκρούσεις της σελήνης με τους μετεωρίτες: φτάνει μέχρι και 200 ​​τόνους. Αυτό φαίνεται να δείχνει ότι η Σελήνη έχει πάντα, ή σχεδόν πάντα, μια ολόκληρη δέσμη νερού.

 

«Η Σελήνη – και μάλιστα οι μόνιμα σκιασμένες περιοχές – πιθανότατα έχει καθαρό καθεστώς απώλειας νερού», έγραψαν οι ερευνητές. «Για να διατηρηθεί αυτός ο ρυθμός απώλειας στη γεωλογική περίοδο, το νερό πρέπει να έχει παραδοθεί (έχει φτάσει στην επιφάνεια) εδώ και πολύ καιρό ή ήταν παρόν στον σεληνιακό σχηματισμό.»

 

Αυτό θα μας βοηθήσει να δημιουργήσουμε μια βάση στη Σελήνη; Λοιπόν, ίσως. Μπορεί να μην είναι πρακτικό να εξαγάγουμε αυτό το νερό, για παράδειγμα – αλλά θα μπορούσε να μας δείξει μια καλύτερη κατανόηση της προέλευσης του νερού στη Σελήνη και του πώς εξαντλείται σταδιακά.

Ελληνιστική Γραμματεία: Τα λογοτεχνικά είδη, Πεζογραφία, Μυθογραφία

Η αφήγηση μύθων υπήρξε ανέκαθεν η αφετηρία της αρχαίας ελληνικής σκέψης, η ουσία της επικής και τραγικής ποίησης, η άλλη όψη της ιστορίας. Ωστόσο, η συστηματική προσπάθεια να συγκεντρωθούν και να κατηγοριοποιηθούν οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι εκδηλώνεται μόλις κατά την ελληνιστική περίοδο. Στις μεγάλες βιβλιοθήκες του ελληνιστικού κόσμου, την Αλεξάνδρεια και την Πέργαμο, και αργότερα στη Ρώμη, οι λόγιοι ανέλαβαν μια διπλή αποστολή: αφενός να σχολιάσουν και να εξηγήσουν (να «υπομνηματίσουν») τη μεγάλη λογοτεχνία του παρελθόντος, τον Όμηρο, την τραγωδία και τους λυρικούς ποιητές, και αφετέρου να αντλήσουν από κείμενα-ντοκουμέντα, κοντά στους ποιητές και από τους ιστοριογράφους, πλούσιο μυθολογικό υλικό για να καταλήξει σε εγκυκλοπαιδικού τύπου ανθολογίες.

 

Τώρα για πρώτη φορά, μέσα από τη νεοσύστατη επιστήμη της φιλολογίας, γίνεται αντιληπτό ότι ο «μύθος» μπορεί να κωδικοποιηθεί σε «μυθολογία». Υπήρξαν βέβαια και σε αυτή την περίπτωση παλαιότερα λογοτεχνικά είδη που λειτούργησαν ως πρότυπα. Για παράδειγμα η γενεαλογική ποίηση, όπως αποτυπώνεται στο έργο του Ησιόδου Γυναικῶν Κατάλογος, αποτελεί μια παρόμοια προσπάθεια καταλογικής παράθεσης μύθων. Ή η τοπική ιστοριογραφία που αρεσκόταν στην εξιστόρηση ιδρυτικών μύθων αντλημένων από χρονικά πόλεων.

 

Έτσι τα αρχαία Σχόλια, που αρχίζουν να συγκροτούνται από τους αλεξανδρινούς γραμματικούς, περιλαμβάνουν πληθώρα μύθων με σκοπό την εξήγηση των λογοτεχνικών κειμένων. Η τάση αυτή αποτυπώθηκε χαρακτηριστικά στο έργο που έμεινε γνωστό με τον τίτλο Mythographus Homericus, μια συλλογή ιστοριών με αφορμή μύθους και ήρωες που μνημονεύονται στα ομηρικά έπη. Η συλλογή αυτή επιβιώνει σε παπύρους αλλά και ενσωματωμένη στα ομηρικά Σχόλια.

 

Ίσως όμως η πιο ενδιαφέρουσα εξέλιξη αφορά την αυτονόμηση της μυθογραφίας ως παραλογοτεχνικού είδους. Οι μυθογραφικές συλλογές συνήθως περιλαμβάνουν πεζολογικές περιλήψεις γραμμένες σε απλό ύφος χωρίς λογοτεχνικές αξιώσεις. Οι συγγραφείς-ανθολόγοι δίνουν έμφαση στη γενεαλογική προοπτική, στις ετυμολογίες, στη θεματική κατάταξη των ιστοριών, αλλά και στην αξιοποίηση επαναλαμβανόμενων μοτίβων που συγγενεύουν με το λαϊκό παραμύθι.

Τέτοιες συλλογές, συχνά ψευδεπίγραφες, σώζονται με το όνομα του Ερατοσθένη του Κυρηναίου (Καταστερισμοί, δηλαδή μύθοι που καταλήγουν με τη μεταμόρφωση του ήρωα ή της ηρωίδας σε αστερισμό), του Παρθένιου από τη Νίκαια που στα Ἐρωτικὰ Παθήματα συγκεντρώνει μελοδραματικές ιστορίες αγάπης, και του Απολλοδώρου, στον οποίο οφείλουμε τη Βιβλιοθήκη, την πρώτη μυθολογική εγκυκλοπαίδεια. Η μυθογραφία μνημειώνεται καλλιτεχνικά στη Ρώμη πλέον με το περίφημο μυθολογικό έπος του Οβιδίου Μεταμορφώσεις.

Κείμενα:

· Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη