ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ - Περὶ τοῦ στεφάνου (218-226)

[218] Οὐκοῦν ἡμεῖς μὲν ἐν θυσίαις ἦμεν τότε, Θηβαῖοι δ᾽ ἐν τῷ δι᾽ ἡμᾶς σεσῶσθαι νομίζειν, καὶ περιειστήκει τοῖς βοηθείας δεήσεσθαι δοκοῦσιν ἀφ᾽ ὧν ἔπραττον οὗτοι, αὐτοὺς βοηθεῖν ἑτέροις ἐξ ὧν ἐπείσθητ᾽ ἐμοί. ἀλλὰ μὴν οἵας τότ᾽ ἀφίει φωνὰς ὁ Φίλιππος καὶ ἐν οἵαις ἦν ταραχαῖς ἐπὶ τούτοις, ἐκ τῶν ἐπιστολῶν τῶν ἐκείνου μαθήσεσθε ὧν εἰς Πελοπόννησον ἔπεμπεν. καί μοι λέγε ταύτας λαβών, ἵν᾽ εἰδῆτε, ἡ ἐμὴ συνέχεια καὶ πλάνοι καὶ ταλαιπωρίαι καὶ τὰ πολλὰ ψηφίσματα, ἃ νῦν οὗτος διέσυρε, τί ἀπειργάσατο.

[219] Καίτοι πολλοὶ παρ᾽ ὑμῖν, ἄνδρες Ἀθηναῖοι, γεγόνασι ῥήτορες ἔνδοξοι καὶ μεγάλοι πρὸ ἐμοῦ, Καλλίστρατος ἐκεῖνος, Ἀριστοφῶν, Κέφαλος, Θρασύβουλος, ἕτεροι μυρίοι· ἀλλ᾽ ὅμως οὐδεὶς πώποτε τούτων διὰ παντὸς ἔδωκεν ἑαυτὸν εἰς οὐδὲν τῇ πόλει, ἀλλ᾽ ὁ μὲν γράφων οὐκ ἂν ἐπρέσβευσεν, ὁ δὲ πρεσβεύων οὐκ ἂν ἔγραψεν. ὑπέλειπε γὰρ αὐτῶν ἕκαστος ἑαυτῷ ἅμα μὲν ῥᾳστώνην, ἅμα δ᾽ εἴ τι γένοιτ᾽ ἀναφοράν.

[220] τί οὖν; εἴποι τις ἄν, σὺ τοσοῦθ᾽ ὑπερῆρας ῥώμῃ καὶ τόλμῃ ὥστε πάντα ποιεῖν αὐτός; οὐ ταῦτα λέγω, ἀλλ᾽ οὕτως ἐπεπείσμην μέγαν εἶναι τὸν κατειληφότα κίνδυνον τὴν πόλιν ὥστ᾽ οὐκ ἐδόκει μοι χώραν οὐδὲ πρόνοιαν οὐδεμίαν τῆς ἰδίας ἀσφαλείας διδόναι, ἀλλ᾽ ἀγαπητὸν εἶναι, εἰ μηδὲν παραλιπών τις ἃ δεῖ πράξειεν.

[221] ἐπεπείσμην δ᾽ ὑπὲρ ἐμαυτοῦ, τυχὸν μὲν ἀναισθητῶν, ὅμως δ᾽ ἐπεπείσμην, μήτε γράφοντ᾽ ἂν ἐμοῦ γράψαι [βέλτιον] μηδένα μήτε πράττοντα πρᾶξαι μήτε πρεσβεύοντα πρεσβεῦσαι προθυμότερον μηδὲ δικαιότερον. διὰ ταῦτ᾽ ἐν πᾶσιν ἐμαυτὸν ἔταττον. Λέγε τὰς ἐπιστολὰς τὰς τοῦ Φιλίππου.

ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ.

[222] Εἰς ταῦτα κατέστησε Φίλιππον ἡ ἐμὴ πολιτεία, Αἰσχίνη· ταύτην τὴν φωνὴν ἐκεῖνος ἀφῆκε, πολλοὺς καὶ θρασεῖς τὰ πρὸ τούτων τῇ πόλει λόγους ἐπαιρόμενος. ἀνθ᾽ ὧν δικαίως ἐστεφανούμην ὑπὸ τουτωνί, καὶ σὺ παρὼν οὐκ ἀντέλεγες, ὁ δὲ γραψάμενος Διώνδας τὸ μέρος τῶν ψήφων οὐκ ἔλαβεν. Καί μοι λέγε ταῦτα τὰ ψηφίσματα τὰ ἀποπεφευγότα, ὑπὸ τούτου δ᾽ οὐδὲ γραφέντα.

ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ.

[223] Ταυτὶ τὰ ψηφίσματ᾽, ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὰς αὐτὰς συλλαβὰς καὶ ταὐτὰ ῥήματ᾽ ἔχει ἅπερ πρότερον μὲν Ἀριστόνικος, νῦν δὲ Κτησιφῶν γέγραφεν οὑτοσί. καὶ ταῦτ᾽ Αἰσχίνης οὔτ᾽ ἐδίωξεν αὐτὸς οὔτε τῷ γραψαμένῳ συγκατηγόρησεν. καίτοι τότε τὸν Δημομέλη τὸν ταῦτα γράφοντα καὶ τὸν Ὑπερείδην, εἴπερ ἀληθῆ μου νῦν κατηγορεῖ, μᾶλλον ἂν εἰκότως ἢ τόνδ᾽ ἐδίωκεν.

[224] διὰ τί; ὅτι τῷδε μὲν ἔστ᾽ ἀνενεγκεῖν ἐπ᾽ ἐκείνους καὶ τὰς τῶν δικαστηρίων γνώσεις καὶ τὸ τοῦτον αὐτὸν ἐκείνων μὴ κατηγορηκέναι ταὐτὰ γραψάντων ἅπερ οὗτος νῦν, καὶ τὸ τοὺς νόμους μηκέτ᾽ ἐᾶν περὶ τῶν οὕτω πραχθέντων κατηγορεῖν, καὶ πόλλ᾽ ἕτερα· τότε δ᾽ αὐτὸ τὸ πρᾶγμ᾽ ἂν ἐκρίνετ᾽ ἐφ᾽ αὑτοῦ, πρίν τι τούτων προλαβεῖν.

[225] ἀλλ᾽ οὐκ ἦν, οἶμαι, τόθ᾽ ὃ νυνὶ ποιεῖν, ἐκ παλαιῶν χρόνων καὶ ψηφισμάτων πολλῶν ἐκλέξαντα, ἃ μήτε προῄδει μηδεὶς μήτ᾽ ἂν ᾠήθη τήμερον ῥηθῆναι, διαβάλλειν, καὶ μετενεγκόντα τοὺς χρόνους καὶ προφάσεις ἀντὶ τῶν ἀληθῶν ψευδεῖς μεταθέντα τοῖς πεπραγμένοις δοκεῖν τι λέγειν.

[226] οὐκ ἦν τότε ταῦτα, ἀλλ᾽ ἐπὶ τῆς ἀληθείας, ἐγγὺς τῶν ἔργων, ἔτι μεμνημένων ὑμῶν καὶ μόνον οὐκ ἐν ταῖς χερσὶν ἕκαστ᾽ ἐχόντων, πάντες ἐγίγνοντ᾽ ἂν οἱ λόγοι. διόπερ τοὺς παρ᾽ αὐτὰ τὰ πράγματ᾽ ἐλέγχους φυγὼν νῦν ἥκει, ῥητόρων ἀγῶνα νομίζων, ὥς γ᾽ ἐμοὶ δοκεῖ, καὶ οὐχὶ τῶν πεπολιτευμένων ἐξέτασιν ποιήσειν ὑμᾶς, καὶ λόγου κρίσιν, οὐχὶ τοῦ τῇ πόλει συμφέροντος ἔσεσθαι.

***
[218] Εμείς λοιπόν τότε ήμασταν απασχολημένοι με τις θυσίες, ενώ οι Θηβαίοι αναγνώριζαν ότι είχαν σωθεί χάρη σε μας. Η κατάσταση είχε ανατραπεί· έτσι, εσείς που νομίζατε ότι θα είχατε ανάγκη βοήθειας, εξαιτίας των ενεργειών αυτών εδώ των ανθρώπων, οι ίδιοι βοηθούσατε άλλους, επειδή ακολουθήσατε τις δικές μου συμβουλές. Επίσης, τί φωνές έβγαζε ο Φίλιππος και σε ποιά αναταραχή βρισκόταν από αυτά τα γεγονότα, θα το μάθετε από τις επιστολές που έστειλε εκείνος στην Πελοπόννησο. Κάνε μου τη χάρη, πάρε και διάβασέ τες, για να διαπιστώσετε τί πέτυχαν η επιμονή μου, τα αδιάκοπα ταξίδια μου, οι ταλαιπωρίες και η σωρεία των ψηφισμάτων μου, που τώρα αυτός (: ο Αισχίνης) διέσυρε.

[219] Υπήρξαν πράγματι, Αθηναίοι, στην πόλη σας πολλοί πριν από εμένα ρήτορες, φημισμένοι και μεγάλοι, ο ξακουστός Καλλίστρατος, ο Αριστοφών, ο Κέφαλος, ο Θρασύβουλος και άλλοι αμέτρητοι. Κανένας όμως από αυτούς ποτέ ως τώρα δεν αφιέρωσε τον εαυτό του αδιάλειπτα στην πόλη για καμιάν υπόθεση· αλλά, αν κάποιος πρότεινε ένα ψήφισμα, δεν θα συμμετείχε σε αποστολή πρέσβεων, αν πάλι συμμετείχε σε αποστολή, δεν θα είχε προτείνει ψήφισμα. Ο καθένας άφηνε για τον εαυτό του κάποιαν ανάπαυλα και ταυτόχρονα κρατούσε «πισινή», για να φορτώσει σε άλλους την ευθύνη, αν συνέβαινε κάτι.

[220] Και τί μ᾽ αυτό λοιπόν; θα μπορούσε να πει κάποιος. Τόσο πολύ εσύ ήσουν ανώτερος από τους άλλους στη δύναμη και στην τόλμη, ώστε να μπορείς να κάνεις τα πάντα μόνος σου; Δεν εννοώ αυτό, αλλά ήμουν απόλυτα πεπεισμένος ότι ήταν τόσο μεγάλος ο κίνδυνος που είχε απειλήσει τότε την πόλη, ώστε θεωρούσα ότι δεν μου έδινε περιθώρια ούτε και καμιά δυνατότητα φροντίδας για την προσωπική μου ασφάλεια· αντίθετα, πίστευα ότι θα ήταν ευχαριστημένος κανείς, αν εκτελούσε το καθήκον χωρίς καμιά παράλειψη.

[221] Όσο για τον εαυτό μου, ήμουν πεπεισμένος, από αλαζονεία ίσως, πάντως ήμουν πεπεισμένος ότι, ούτε αν πρότεινε κανείς ψηφίσματα, θα έκανε καλύτερες προτάσεις από εμένα, ούτε, αν προέβαινε σε κάποιον ενέργεια, θα την έφερνε σε πέρας καλύτερα, ούτε, αν αναλάμβανε κάποιαν αποστολή, θα το έκανε με περισσότερη προθυμία και εντιμότητα. Γι᾽ αυτό, συμμετείχα σε όλα. Κάνε μου τη χάρη και διάβασε τις επιστολές του Φιλίππου.

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

[222] Σε αυτή τη δύσκολη θέση οδήγησε τον Φίλιππο η δική μου πολιτική, Αισχίνη· αυτό το ήπιο ύφος μεταχειρίστηκε τότε εκείνος ο άνθρωπος που μπροστά από τις δικές μου ενέργειες ξεστόμιζε με κομπασμό λόγους πολλούς και ιταμούς εναντίον της πόλης μας. Αυτοί ήταν οι λόγοι για τους οποίους δίκαια με τιμούσαν με το στεφάνι αυτοί εδώ οι πολίτες· και συ, ενώ ήσουν παρών, δεν διαμαρτυρόσουν, ο δε Διώνδας που κατάγγειλε την απονομή δεν πήρε ούτε το ένα πέμπτο των ψήφων. Κάνε μου τη χάρη, γραμματέα, και διάβασε τα ψηφίσματα αυτά που πέρασαν τότε και που ο Αισχίνης ούτε καν τα κατάγγειλε.

ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ

[223] Αυτά τα ψηφίσματα, Αθηναίοι, έχουν το ίδιο λεξιλόγιο και την ίδια ακριβώς διατύπωση με εκείνα που πρότεινε παλαιότερα ο Αριστόνικος και τώρα ο Κτησιφών αυτός εδώ. Και εναντίον αυτών των ψηφισμάτων ούτε ο ίδιος ο Αισχίνης άσκησε δίωξη ούτε και υποστήριξε την κατηγορία αυτού που τα κατάγγειλε. Και όμως, αν ευσταθούν οι κατηγορίες που τώρα μου απευθύνει, πολύ πιο δικαιολογημένα θα ασκούσε δίωξη εναντίον του Δημομέλη που πρότεινε αυτά και εναντίον του Υπερείδη παρά εναντίον του Κτησιφώντα.

[224] Για ποιό λόγο; Μα, επειδή αυτός εδώ μπορεί να επικαλεστεί εκείνους, τις αποφάσεις των δικαστηρίων, το ότι ο ίδιος ο Αισχίνης δεν έχει κατηγορήσει εκείνους που πρότειναν τα ίδια που τώρα προτείνει αυτός, το ότι οι νόμοι δεν επιτρέπουν πια να ασκεί κάποιος δίωξη για τέτοιες περιπτώσεις και πολλά άλλα. Τότε όμως το ζήτημα θα είχε κριθεί από μόνο του χωρίς κάποιαν από τις δικαιολογίες που προαναφέρθηκαν.

[225] Αλλά εκείνη την εποχή, φαντάζομαι, δεν μπορούσε να κάνει ό,τι κάνει σήμερα, επιλέγοντας από ένα πλήθος παλαιών ημερομηνιών και παλαιών ψηφισμάτων όσα ούτε γνώριζε κανείς προηγουμένως ούτε φανταζόταν ότι θα μπορούσαν να λεχθούν σήμερα, να διαβάλλει και να δίνει την εντύπωση ότι λέει κάτι σπουδαίο αλλάζοντας τις ημερομηνίες και αντικαθιστώντας τις πραγματικές αιτίες των γεγονότων με ψεύτικες.

[226] Δεν υπήρχε περίπτωση να κάνει τότε αυτά· όλοι οι λόγοι θα εκφωνούνταν στη βάση της αλήθειας, κοντά στα γεγονότα, όταν εσείς τα θυμόσασταν ακόμη και σχεδόν γνωρίζατε και λεπτομέρειες για το καθένα χωριστά. Γι᾽ αυτό, αφού απέφυγε τους ελέγχους τότε που ήταν ακόμη ζεστά τα γεγονότα, επανέρχεται τώρα στο ζήτημα, υπολογίζοντας, όπως εγώ τουλάχιστον υποθέτω, ότι εσείς θα κάνετε ρητορικό αγώνα και όχι έρευνα των πολιτικών πράξεων και ότι η απόφαση που θα βγει θα αφορά στην ευγλωττία και όχι στο συμφέρον της πόλης.

Η επικαιρότητα της θεώρησης της έννοιας της δημοκρατίας από τον Δημόκριτο και τον Αρχύτα

Στο έβδομο Διεθνές Συνέδριο της Διεθνούς Ομοσπονδίας «Κόσμος και Φιλοσοφία», που έγινε τον περασμένο Ιούλιο στο Albi της Νότιας Γαλλίας, ο τελευταίος ομιλητής, μιλώντας για τα σύγχρονα οικονομικά προβλήματα πολλών λαών του πλανήτη μας. πρότεινε ως λύση την παροχή οικονομικής βοήθειας από τους ισχυρούς στους ανίσχυρους και αναφέρθηκε μάλιστα στην έννοια της δημοκρατίας. Εκείνο που για κάθε ακροατή της ελληνικής φιλοσοφίας ήταν αυτονόητο, δηλαδή ότι οι καταβολές της ιδέας - που εστιάζεται στην αναγνώριση της αξίας του ανθρώπου και στο σεβασμό των δικαιωμάτων του στη ζωή- είναι ελληνικές, δεν ειπώθηκε από τον ομιλητή· κάτι τέτοιο συχνά συμβαίνει σήμερα, άλλοτε από άγνοια, άλλοτε από εσκεμμένη παρασιώπηση του ελληνικού παρελθόντος, παρασιώπηση ευεξήγητη προκειμένου. π.χ., για τους στην Τουρκία ζώντες ξεναγούς της Αγίας Σοφίας. που αρχίζουν την ξενάγηση του Ναού από τη χρονολογία εισόδου σ’ αυτόν του Μωάμεθ του Πορθητή, ύποπτη όμως κάθε φορά που πρόκειται για στοχαστές οι οποίοι οφείλουν να γνωρίζουν ό, τι εύστοχα διατύπωσε ο νεοσωκρατικός φιλόσοφος Gabriel Marcel: «στο επίπεδο των πνευματικών γεγονότων η αντίθεση του πλησίον και του μακρινού αλλάζει φύση και υπερβαίνεται»¹. Με άλλα λόγια, για το θέμα που μας ενδιαφέρει εδώ. ότι ιδέες που εξακολουθούν να προσφέρουν λύσεις στο σύγχρονο κόσμο, όπως είναι η δημο­κρατία². δεν ξεφυτρώνουν καθώς η Αθηνά από το κεφάλι ενός σύγχρονου Δία, αλλ’ οι απαρχές της βρίσκονται στην ελληνική φιλοσοφία. Φιλοσοφία και δημοκρατία έχουν άλλωστε ένα κοινό γνώρισμα: την ελευθερία, από την πολιτική τυραννία η πρώτη, την άγνοια, την απλή περιγραφική σχέση με τα πράγματα η δεύτερη. Εδώ όμως θα χρειαστεί μια συμπλήρωση: η φιλοσοφία αναφαίνεται σε στιγμές κρίσης· η ιωνική φιλοσοφία γεννήθηκε. όταν αφανιζόταν στη Μικρά Ασία η ελευθερία των ελληνικών πόλεων στην Αθήνα η ακμή της συμπίπτει με την καταπίεση του ελληνικού λαού^- όταν στη μητροπολιτική Ελλάδα η δημοκρατία δοκιμαζόταν με τον πελοποννησιακό πόλεμο, στα Άβδηρα. όπου οι πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες ευνοούν περισσότερο την πολιτική ελευθερία, ο δημοκράτης Δημόκριτος πλέκει το εγκώμιο της δημοκρατίας, αλλά τονίζει και τις ελλείψεις και τις αδυναμίες της, για να την περισώσει ως θεσμό. Έτσι βέβαια το κοινό στη δημοκρατία, από τότε που γεννήθηκε ως σήμερα, είναι η ιδέα της επαγρύπνησης για τη σωστή ελευθερία. Αυτή η επαγρύπνηση εκφράστηκε στην πρώτη ελληνική φιλοσοφία, προκειμένου για τη δημοκρατία, με δύο θέσεις που παραμένουν επίκαιρες: Πρώτον, με την ιδέα ότι ο λόγος είναι «έργου σκιή», ιδέα που πραγμάτωσαν ο Ζήνων ο Ελεάτης, με τη γενναία αντίθεσή του στην τυραννία³, ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, που ανέτρεψε την τυραννία στη σικελική του πατρίδα κι αρνήθηκε το βασιλικό αξίωμα που του πρόσφεραν⁴, ο Αρχύτας που ανέλαβε με δημοκρατική διαδικασία ηγετικά καθήκοντα στον Τάραντα και κατόρθωσε, επτά φορές ηγέτης να διατηρήσει μια διοίκηση με δημοκρατικούς θεσμούς δεύτερον με την ιδέα ότι οι άνθρωποι εφεύραν τους θεσμούς όχι για να είναι οι θεσμοί αυτοσκοποί και ότι καμιά εδραίο ή αλλαγή των θεσμών δεν είναι δυνατή δίχως την εσωτερική ρύθμιση, το «κράτος» της ίδιας της ανθρώπινης ψυχής που είναι το «κράτος» του λόγου-εκτιμητή των αναγκών και αξιών. Με την ελληνική δημοκρατία, από τη φιλοσοφική οπτική γωνία που ενδιαφέρει και σήμερα, τέθηκε ως αξία. καθόσον αναγνωρίστηκε ως συμπαρουσία. συμμετοχή στην ανθρώπινη περιπέτεια ἐν ἐλευθερίᾳ.

 

Σταθερές της δημοκρατίας είναι, εκτός από την ισονομία⁶, η ιδέα του ελεύθερου ανθρώπου, του ατόμου δηλαδή που διαθέτει την υλική και ηθική ανεξαρτησία που του είναι αναγκαία για να ασκήσει ενσυνείδητα τα καθήκοντα του ως πο­λίτης⁷ και η σημαντική για την πολιτειακή σωτηρία ομόνοια. Στις δύο αυτές σταθερές θα αναφερθώ αναλυτικότερα μέσα από το στοχασμό του Αβδηρίτη Δημόκριτου. Η προεξάρχουσα ιδέα της ελευθερίας, οριοθετημένη στον πολιτικό τομέα, απαντά στο εγκωμιαστικό της δημοκρατίας απόσπασμα 251 : «Ἡ ἐν δημοκρατίῃ πενίη τῆς παρά τοῖς δυνάστῃσι καλεομένης εύδαιμονίης τοσοῦτόν έστι αἱρετωτέρη. ὁκόσον ἐλευθερίη δουλείης». Η δημοκρίτεια προτίμηση της πολιτικής ελευθερίας αντί της υποταγής στο δυναστικό καθεστώς, έστω και με αντίτιμο την οικονομική δυσπραγία - τον καταναγκασμό της πενίας - θα μπορούσε να παραλληλισθεί. αν τηρηθούν οι αναλογίες, με τη συμπεριφορά όλων όσων αρνήθηκαν - για παράδειγμα ο πρωτομάρτυρας της νεοελληνικής ελευθερίας (και οραματιστής μιας ελληνικής δημοκρατίας με παμβαλκα­νική εμβέλεια) Ρήγας Φεραίος - ή αρνούνται την τυραννία, ακόμη και αν το αντίτιμο είναι η συρρίκνωση ή η απώλεια της ζωής τους. Η επίκριση στο σημείο αυτό, που λέγεται άλλωστε και για τον Πλάτωνα, ότι δηλαδή στον Δημόκριτο η ελευθερία περιορίζεται στους ελεύθερους πολίτες, ενώ στους δούλους αποδίδεται ο χαρακτηρισμός, όπως και στον Αριστοτέλη, των (έμψυχων) οργάνων με το να αναγνωρίζονται σ’ αυτούς μόνο υποχρεώσεις πορισμού στους ελεύθερους των αναγκαίοι για τη ζωή (απόσπασμα 270), θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί - εκτός των άλλων - με μια παρατήρηση του Γ. Βλάχου για τη νομική ισότητα στη σύγχρονη κοινωνία: η ισότητα αυτή είτε άργησε να επιβληθεί, διαφέροντας έτσι από χώρα σε χώρα. είτε παραμένει προβληματική σε ορισμένα επίπεδα, όπως εκείνο της μάζας απόκληρων που γέννησε η μετάβαση στη βιομηχανική κοινωνία⁸. Το θέμα άλλωστε συνδέεται και με το πρόβλημα των ανταγωνισμών των πολιτικών παρατάξεων, που μέσα στους κόλπους μιας δημοκρατικής κοινωνίας ενδέχεται να μεταβάλλουν τους ελεύθερους σε δούλους των συμφερόντων τους ή να οδηγούν σε στάσεις, όσο θα υπάρχουν οι «τούς ὑπερέχειν δοκοῦντας καθαιρεῖν θέλοντες»⁹.

 

Είναι γνωστό ότι ο Δημόκριτος πρόβλεψε, με πολιτική οξυδέρκεια, τις συνέπειες του εσωτερικού πολέμου, της «στάσεως», που κατ’ αυτόν είναι αποτέλεσμα φθόνου¹⁰:

 

«ἐς ἑκάτερα κακόν· καί γάρ νικέουσι και ἡσσωμένοις ὁμοίη φθορή».

 

Το δίδαγμα, που παραμένει επίκαιρο, είναι ότι η συνειδητοποίηση της κοινής στους αντιπάλους συμφοράς σε μια δημοκρατούμενη πολιτεία θα μπορούσε να λειτουργήσει αποτρεπτικά για τον πόλεμο ανάμεσα στις πολιτικές παρατάξεις. Στο ίδιο αποτέλεσμα θα ήταν δυνατό να οδηγηθούν οι πολίτες από τη συνειδητοποίηση της αξίας της ομόνοιας.

 

Το θέμα αυτό, όπως και το θέμα της «στάσεως», σχετίζεται γενικά με μίαν άλλη βασική συνιστώσα της δημοκρα­τίας¹¹ την ισότητα. Προκειμένου για τον Δημόκριτο, θα υπενθυμίσω ότι. ενώ το κριτήριο για το δημοκρατικό πολίτευμα δεν είναι οικονομικό¹², εντούτοις υπάρχει εδώ μια πρόταση άμβλυνσης των κοινωνικο-οικονομικοόν διαφορών, όπου συνταιριάζονται αρχές της κοινωνικής επιστήμης, της ηθικής με ψυχολογικές παρατηρήσεις των ανθρωπίνων πραγμάτων. Ο Δημόκριτος (Β 255) προτείνει: «

 

Ὅταν οἱ δυνάμενοι τοῖς μή ἔχουσι καί προτελεῖν τολμέωσι καί ὑπουργεῖν και χαρίζεσθαι, ἐν τούτῳ ἤδη καί τό οἰκτίρειν ἔνεστι καί μή ἐρήμους εἶναι καί τό ἑτέρους γίγνεσθαι καί τό ἀμύνειν ἀλλήλοισι καί τούς πολιήτας ὁμονόους εῖναι καί ἄλλα ἀγαθά. ἁσσα οὐδείς ἄν δόναιτο καταλέξαι».

 

Η πρόταση αυτή - όπως και η αντίστοιχή της που απαντά, όπως θα δούμε, στο απόσπασμα 3 του Αρχύτα - επιβάλλει να αποδοθεί στους δύο Έλληνες στοχαστές η πατρότητα της δημοκρατικής ιδέας που ανάφερα στο προοίμιο αυτής της ανακοίνωσης. γιατί αυτοί εκφράστηκαν για τη δημοκρατία ως την πιο ανθρώπινη μορφή¹³ πολιτεύματος, με τον άνθρωπο ως αξία καθόσον συνάνθρωπο. Το απόσπασμα 255 πρέπει να κατανοηθεί μαζί με το απόσπασμα 102, «καλόν ἐν παντί τό ἴσον», όπου το ίσον νοείται ως ισορροπία¹⁴ μεταξύ υπερ­βολής και έλλειψης, καθώς δείχνει η πρόταση που ακολουθεί: «ὑπερβολή δέ καί ἔλλειψις οὐ μοι δοκέει».

 

Η χρονικοϋποθετική πρώτη φράση του αποσπάσματος 255 έχει τη σημασία κατηγορικής προσταγής του πρακτικού λόγου: αρθρώνεται στο ρήμα τολμέειν που προϊδεάζει στην πράξη και συνοδεύεται με τα προτελεῖν, ὑπουργεῖν, χαρίζεσθαι, ρήματα δηλωτικά ενεργειών το συμπέρασμα της πρώτης αυτής πρότασης περιέχει τις ιδέες της συντροφικότητας, της αλληλοβοήθειας, της ομόνοιας και κορυφώνεται σε μια γενίκευση των αγαθών. Από άλλο δημοκρίτειο απόσπασμα (Β 250) γνωρίζουμε ότι ο Αβδηρίτης σοφός συνέδεσε με την ομόνοια «τά μεγάλα έργα».

 

Το πνεύμα της δυναμικής ηθικής συμπαράστασης στους πένητες, που στοιχειοθετεί την ιδέα της ομόνοιας στον Δημόκριτο με μέσο την τόλμη της βοήθειας από μέρους των «δυναμένων» στους μη «ἔχοντας», απαντά και στον κοινωνικο-πολιτικό στοχασμό του Ταραντίνου Αρχύτα· εδώ το θεμελιακό δημοκρατικό αξίωμα της ισότητας θεωρείται προϋπόθεση της ομόνοιας: «στάσιν μέν ἔπαυσεν, ὁμόνοιαν δέ αὔξησεν λο­γισμός εὑρεθείς· πλεονεξία τε γάρ οὐκ ἔστι τούτου γενομένου καί ισότας ἐστίν· τούτῳ γάρ περί τῶν συναλλαγμάτων διαλλασσόμεθα, διά τοῦτον οὖν οἱ πένητες λαμβάνοντι παρά τῶν δυναμένων οἵ τε πλούσιοι διδόντι τοῖς δεομένοις. πιστεύοντες ἀμφότεροι διά τοότω τό ἴσον ἕξειν» (β 3).

 

Ο όρος λογισμός, όπως συχνά στην ελληνική γλώσσα, δεν είναι μονοσήμαντος· αυτό φαίνεται και από το απόσπασμα 4. όπου ο όρος αντιδιαστέλλεται από τη γεωμετρία· πρόκειται εδώ για τέχνη αριθμητικού λογισμού αλλά και τέχνη του λογίζεσθαι, άρα μέθοδο έλλογης εξισωτικής πολιτικής. Ο λογισμός του ανθρώπου, όπως στον Δημόκριτο η έμφρονη τόλ­μη, επιχειρεί τη διαλλαγή των ανθρώπων, την άρση των μεταξύ τους διαφορών με τις ανταλλαγές των αγαθών, την κατάλυση της πλεονεξίας και έτσι την κατάπαυση των κοινωνικών διενέξεων (στάσεων). Όπως παρατηρήθηκε «με την πρόταση «πλεονεξία τε γάρ οὐκ ἔστι τούτου γενομένου και ἰσό­τας ἐστίν». εξηγείται πώς και γιατί επέρχεται με τον “λογι­σμόν” η κοινωνική γαλήνη και συνοχή: καθώς δηλαδή με την πραγμάτωση του “λογισμού”... αυτόματα εκλείπει η πλεονεξία, η γνώριμη πηγή της “στάσεως” και σύστοιχα εδραιώνεται η “ἰσότας”, καίρια προϋπόθεση της ομόνοιας»¹⁵.

 

Στο απόσπασμα 3 του Αρχύτα εμπεριέχονται δύο σημαντικές, καθόσον επίκαιρες, ιδέες: η ιδέα της συναίνεσης και οι ιδέες της υποχρέωσης και του δικαιώματος· οι πλούσιοι χορηγούν, όπως λέγεται εδώ, στους πένητες οικονομικά αγαθά. ωσάν να εκπληρώνουν μια υποχρέωση την οποία δέχονται ως υποχρέωση· οι πένητες λαμβάνουν, ωσάν να ασκούν αντίστοιχα δικαίωμά τους. με κοινή πεποίθηση και οι δύο ότι αποκαθιστούν το ίσον¹⁶. Η ισότητα αυτή δεν είναι κοινότητα των αγαθών κάτι τέτοιο ήταν η κτήση της γης που υποστήριξε ο Φαλέας. ο οποίος επίσης ασχολήθηκε με ζητήματα κοινωνικής φιλοσοφίας και υπήρξε ριζοσπαστικότερος από τον Πλάτωνα¹⁷. Ο Φαλέας. θεωρώντας ότι η ουσιαστική απαρχή κάθε πολιτικής αναστάτωσης βρίσκεται στον πλούτο, πρότεινε σχετικές μεταρρυθμίσεις¹⁸. Η θεωρία όμως της οικονομικής ισότητας κινδυνεύει ή να είναι ουτοπική ή μόνο θεωρητική, στην πράξη δε να είναι νέα ανισότητα, αν έχει μόνο πολιτικά ερείσματα. Υπερκαιρικά μπορεί να είναι τα ηθικά κριτήρια και οι προτάσεις που αφορούν στο κοινωνικό κακόν. Και αυτά υπάρχουν στην εξισορροπιστική διδασκαλία του Δημόκριτου και του Αρχύτα: σε μια δημοκρατική κοινωνία το κακό δεν είναι ο πλούτος- «ὁ ξύν νόῳ» μάλιστα «χρήσιμον εἰς τό ἐλευθέριον εἶναι καί δημοφιλέα»¹⁹. ενώ η πενία δεν είναι μέγα «δεινόν» για τον σώφρονα, ο οποίος την υποφέρει «ἐπιεικέως»²⁰ και δεν είναι, γιατί στη δημοκρατική κοινωνία υπάρχει - πρέπει να υπάρχει - η μόνιμη αρχή της προστασίας του κοινού συμφέροντος²¹. Το κακό είναι η πλεονεξία ή η ακόρεστη δίψα του ανθρώπου για πλουτισμό, ο ανέντιμος πλουτισμός, η περιφρόνηση της αξίας του μέτρου²².

 

Το μέτρο-αξία, που αντιστρατεύεται τη μηχανική εξισωτική οικονομία, εξυπακούεται και στο επίπεδο της πολιτικής ελευθερίας. Ότι η ελευθερία δεν είναι ασυδοσία, και αν δεν έχει ρητά λεχθεί από τον Δημόκριτο -, όπως έχει γίνει με την καταδίκη της «άγαν» ελευθερίας στην Πολιτεία (Η 564a) του Πλάτωνος^{23   -} είναι ιδέα που εμπεριέχεται στην έννοια του μέτρου, νοουμένου ως εὐογκίης, πρέποντος μεγέθους ασφαλεστέρου της μεγαλογκίης (υπερβολής Β 3) ²⁴ στην ανάληψη ιδιωτικών ή δημοσίων υποθέσεων, και στη σύνδεση του δεύτερου είδους της δημοκρατίας του λόγου²⁵, της παρρησίας²⁶ με την έννοια του καιρού^26α -του πρέποντος χρόνου της παρρησίας: το δικαίωμα στην ελευθερία του λόγου συνδυάζεται εδώ με ένα δέον διάγνωσης του καιρού της παρρησίας.

 

Αν η πολιτική συνείδηση των Ελλήνων φιλοσόφων προχώρησε στην αναγνώριση του δικαιώματος του λόγου, έκφρασης του στοχασμού, αυτό βέβαια δεν είναι άσχετο από τη βεβαιότητα για την αξία του ορθοί’) λόγου, τη δύναμη του νου²⁷ να προτείνει κανόνες που μετατρέπουν τη ζωή σε βίον. Αυτός ο λόγος δεν είναι έργον θεών²⁸, αλλά γνωστικό αγώνισμα του ανθρώπου’ αυτό δείχνει και η περιφρόνηση του Δημοκράτη Δημόκριτου για τους «ἀνοήμονας»²⁹ και ο έπαινος της ικανότητας την οποία αποκαλεί «εὐσύνετον ὀξυδερκείην» (Β 119). Γνώμη και ικανότητα είναι σημαντικά για το θέμα μας, ειδικότερα σε ό.τι αφορά στην εξουσία σε μια δημοκρατική πολιτεία: ότι ο Δημόκριτος συνδέει το «ἄρχειν» με τον «κρέσσονα» μέσω της έννοιας της φύσης - «φύσει τό ἀρχειν οἰκήιον τῷ κρέσσονι» (Β 267). κατανοείται μέσα από την παράλληλη ιδέα της εγγύτητας «φύσεως» και «διδαχής» (Β 33). Γιατί, όπως η οικονομική ισότητα και η πολιτική ισότητα δεν είναι μηχανική ισοπέδωση, αλλ’ αξιοκρατία. Η εφαρμογή της αξιοκρατίας είναι, από την αρχαιότητα ως σήμερα, ένα οξύ πρόβλημα στην πραγμάτωση της δημοκρατίας, το ίδιο σημαντικό όπως εκείνα της πραγμάτωσής της ως εξισορρόπησης στην οικονομία και ως εν μέτρω ελευθερίας. Όπως είναι γνωστό από τη δυνατότητα εισδοχής κάθε πολίτη στα δημόσια λειτουργήματα, που στην πράξη κατείχαν αρχικά οι αριστοκράτες του γένους, ξεκίνησε στην Ελλάδα μια μακρά πορεία προς την ισότητα - που κατέληξε, βέβαια, δυστυχώς, στη μηχανική ισότητα μέσα στην ακραία δημοκρατία^29α-, όπου όμως. σταθμός υπήρξε η Αθήνα του Περικλή· όπως παρατηρεί ο Jaeger³⁰, εδώ σημειώθηκε η υπέρβαση της μηχανικής ισότητας, μέσα από την παραδοχή ότι σε μια δημοκρατική πολιτεία όλοι είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. στην πολιτική ζωή όμως κυριαρχούν οι άριστοι στην ικανότητα.

 

Τον καιρό της κρίσης της δημοκρατίας, ο Πλάτων, ρητά αυτή τη φορά. θα κάνει λόγο για την κατ’ αξίαν απονομή των αξιωμάτων και των τιμών και ο Αριστοτέλης για την κατ' αναλογίαν δικαιοσύνη, προκειμένου να διασωθεί το ηθικό ιδανικό της αξιοκρατίας3¹.

 

Ο Δημόκριτος, για να επανέλθω στο φιλόσοφο από τον οποίο αντλώ στοιχεία επικαιρότητας σχετικά με τη δημοκρατία, επεσήμανε και δύο άλλες αλήθειες - με. ταυτόχρονα, ψυχολογικό, ηθικό και πολιτικό περιεχόμενο -, που έχουν το ίδιο, με τα προηγούμενα, σημείο αναφοράς, και είναι διαρκούς ισχύος· τις παραθέτω δίχως να τις παραφράσω: «χαλεπόν ἄρχεσθαι ὑπό χερείονος» (Β 49)· «οἱ κακοί ἰόντες ἐς τάς τιμάς ὁκόςῳ ἄν μᾶλλον ἀνάξιοι ἴωσι.τοσούτῳ μᾶλλον ἀνακηδέες γίγνονται καί ἀφροσύνης καί θράσεως πίμπλανται» (Β 254).

 

Στη δημοκρατία, μόνιμη προϋπόθεση για την καλή διοίκηση είναι η αναγνώριση από τους ασκούντες την εξουσία και τους αρχομένους της προτεραιότητας της όρθωσης της πόλης -κράτους και η υπηρέτηση του κοινού συμφέροντος. Λέει ο Δημόκριτος: «Τά κατά τήν πόλιν χρεών τῶν λοιπῶν μέγιστα ἡγεῖσθαι, ὅκως ἄξεται εὖ, μήτε φιλονικέοντα παρά τό ἐπιεικές μήτε ἰσχύν ἑαυτῷ προτιθέμενον παρά τό χρηστόν τό τοῦ ξυ νοῦ· πόλις γάρ εὖ ἀγομένη μεγίστη ὄρθωσίς ἐστι..., καί τού­του σωζομένου πάντα σώζεται καί τούτου διαφθειρομένου τά πάντα διαφθείρονται» (Β 252). Αυτό όμως το «χρηστόν τό τοῦ ξυνοῦ» για τον Αβδηρίτη φιλόσοφο δεν μονοπωλεί τη δραστηριότητα του ανθρώπου στους κόλπους μιας δημοκρατικής κοινωνίας: ό.τι στην πράξη υπήρξε κατόρθωμα του ηγέτη Περικλή, η εισαγωγή του πολίτη στο κράτος κατά τέ­τοιο τρόπο, ώστε ο πολίτης να μοιράζεται τη ζωή του μεταξύ της ιδιωτικής του εργασίας και των πολιτικών του καθηκόντων. στη φιλοσοφική θεώρηση της δημοκρατίας απαντά στην επισήμανση ότι η ενασχόληση με τα κοινά ή τις υποθέσεις άλλων δεν πρέπει να συνεπάγεται την από μέρους των χρηστών (υπογραμμίζουμε) ανθρώπων παραμέληση των ιδιωτικών υποθέσεων (Β 253).

 

Από τις αναλύσεις που προηγήθηκαν έγινε φανερό, ότι η θεώρηση της δημοκρατίας από τον Δημόκριτο, κυρίως, και από τον Αρχύτα μπορεί να είναι επίκαιρη ακριβώς γιατί συνδυάζει ό, τι σήμερα συνηθίζουμε να διαχωρίζουμε: την πολιτική, το δίκαιο και την ηθική. Συμπληρωματικά - για λόγους έμφασης - θα αναφερθώ και πάλι στον Δημόκριτο και συγκε­κριμένα: α) στις επιταγές του για τους πολίτες που αφορούν την αυστηρή αυτοκριτική τους («κρέσσον τά οἰκηία ἐλέγχειν ἁμαρτήματα ἤ τά ὀθνεῖα», Β 60) και την αυτόβουλη ανάληψη κόπων (Β 246)· β) στις επισημάνσεις από μέρους του αδυναμιών στο δημοκρατικό πολίτευμα και τη διατύπωση μέτρων για τη μη παρεμπόδιση της ικανοποιητικής λειτουργίας της δημοκρατίας, όπως είναι: η παροχή εμπιστοσύνης σε πρόσωπα δοκιμασμένα, πρόσωπα δηλαδή των οποίων η παρουσία στην πολιτική είναι θετική («μή πᾶσι ἀλλά τοῖς δοκίμοισι πιστεύειν· τό μέν γάρ εὔηθες. τό δέ σωφρονέοντος» (υπογραμμίζουμε), (Β 67)· ότι το μέτρο αυτό δεν ταυτίζεται με την προς όλους καχυποψία - στην οποία και σήμερα ενδέχεται να καταλήξει ο απογοητευμένος από την κακή πολιτική πο­λίτης - αλλά με την ιδέα της σύνεσης και σταθερότητας απο- δεικνΰει το επίσης λεγόμενο από τον Δημόκριτο: «μή ὕπο­πτος πρός ἅπαντας, ἀλλ’ εὐλαβής γίνου καί ἀσφαλής» (Β 91) γ) στις επιταγές για την περιφρούρηση της λειτουργίας του δημοκρατικού πολιτεύματος που αφορούν τους κατέχοντες αξιώματα: αποφυγή από μέρους τους της αδικίας, εφόσον εκλέγονται όχι για να βλάψουν, αλλά «ώς εὖ», δηλαδή για να προσφέρουν υπηρεσίες (Β 25) τιμωρία - δοσιδικία. όσων αδικούν: οι μη αποδίδοντες αυτά για τα οποία ετάχθηκαν πρέπει «κακῶς ἀκούειν καί πάσχειν»· προστασία, αντίθετα, των δικαίων φορέων της δημοκρατικής εξουσίας μετά τη λή­ξη της θητείας τους, από τους προσωπικούς των αντιπάλους, μάλιστα με ψήφιση ειδικού νόμου (15 266)³².

 

Οι συκοφάντες αντίπαλοι της Δημοκρατίας είναι, και άλλως, δυνατόν να αντιμετωπιστούν: με το κριτήριο της ανωτερότητας της πράξης· και επειδή η Δημοκρατία, από τότε που γεννήθηκε ως τις μέρες μας, με όλα τα θεμελιακά της γνωρίσματα και παρά τις όποιες διαφορές³³, υπάρχει κυρίως «ἔργῳ» ισχύει πάντα το δημοκρίτειο: «οὔτε λόγος ἐσθλός φαύλην πρῆξιν ἀμαυρίσκει οὔτε πρῆξις ἀγαθή λόγου βλασφημίη λυμαίνεται» (Β 177).

 

Συμπερασματικά θα έλεγα, ότι αν η Δημοκρατία, πριν να είναι - και αφού γίνει - τρόπος οργάνωσης της πολιτειακής ζωής. είναι κυρίως τρόπος αγαθής συμβίωσης των ανθρώπων, στηριζόμενος στην αναγνώριση της αξίας του ανθρώπου και στην πεποίθηση ότι η εξουσία πηγάζει από τη συναίνεση των πολλών, και αν η δύναμη της δημοκρατίας ριζώνει στη λογική και ηθική ανθρώπινη συνείδηση³⁴ που περιορίζει την αυθαιρεσία και πραγματώνει με «τόλμη» και «λογισμό» τον ανθρωπισμό ως ομόνοια, φιλία και αλληλοβοήθεια, ο φιλοσοφικός στοχασμός του Δημόκριτου και του Αρχύτα είναι πάντα επίκαιρος.

 ------------

Σημειώσεις

 

1.Le Mystere de I' Etre. 11, σ. 10.

2. Ο όρος, όπως είναι γνωστό, απαντά στον Ηρόδοτο 6. 43, που διηγείται ότι ο Πέρσης στρατηγός Μαρδόνιος. στον οποίο ανατέθηκε η υποταγή της Ελλάδας στους Πέρσες. υπέταξε κατ’ αρχήν τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας και εγκατέστησε στις ιωνικές πόλεις δημοκρατία, αντικαθιστώντας έτσι τα τυραννικά καθεστώτα.

3. Βλ. Διογ. Λαέρτ., IX 26 και 2-3· Πλουτ., προς Κολ. 32 1126d. Πρβλ. Α. Κελεσίδου, Η κάθαρση της θεότητας στη φιλοσοφία του Ξενοφάνη. Αθήνα 1969, σσ. 13-14.

4. Πρβλ. W., Jaeger. Λ la naissance de Ια theologie, Les ed. du Cerf. Paris 1966, σ. 252, υπ. 72· J. Voilquin, Les penseursgrecs avant Socrate.de Thales a Prodicos. Flammarion. Paris 1964,σ. 116.

5. Βλ. Διογ. Λαέρτ., VII, 79' Στράβων, Γεωγρ.. VI. 280.

6. Η φιλοσοφική καταγωγή της ισονομίας ανάγεται στον Αναξίμαν­δρο, που συνέλαβε την ιδέα της ισότητας απέναντι στο νόμο της Δίκης. Για την έννοια στον Κλεισθένη βλ. π.χ.. P. Leveque - P. Vidal Naquet, Clisthene Γ Athenien. Paris 1964. σ. 29. Πρβλ. G. Vlastos, «Isonomia», AJPh 1973,σσ. 337 επ.

7. Γ. Βλάχος, «Η δημοκρατική κοινωνία στον σύγχρονο κόσμο». Φι­λοσοφία 19-20 (1989-1990). σ. 68.

8. Βλ. G. Vlachos, «La democratic des Atheniens et Γ idee de Γ homme libre. Le temoignage de Demosthene». 2.500 χρόνια δημοκρατίας, Αθήνα 1992, σ. 153 επ., και του ίδιου, «Η δημοκρατική κοινωνία στον σύγχρονο κόσμο», ενθ. αν.

9. Η φράση είναι του Ηρωδιανού (της μετά Μάρκον βασιλείας ιστο­ρίας -Ab excessu divi Marci. II 2, 7-8. Teubner, 1966, σ. 78) και λέγεται για τους Έλληνες, όμως και σήμερα δεν επαληθεύεται μόνο στις έριδες μεταξύ Ελλήνων.

10. Βλ. και Λυσίας I! 48.

      11. Στον Αριστοτέλη, όπως είναι γνωστό, το πρώτο είδος δημοκρατίας ορίζεται αναφορικά με την ισότητα, βλ. Πολιτικών Δ 1291b 34-37.

12.  Ο Δημόκριτος δεν ορίζει τη δημοκρατία όπως 6α κάνει ο Αριστοτέλης, ως το πολίτευμα που κυβερνούν οι φτωχοί όχι οι πλούσιοι (Πολιτικών 1279b 18-19)· δεν αντιμάχεται τη διάκριση σε πλούσιους και πένητες, διάκριση αναγκαία από το γεγονός ότι ισχύει ο θεσμός της ιδιοκτησίας.

13.  Πρβλ. A, Basave. «Structure et signification de la democratic». 2.500 χρόνια δημοκρατίας (σσ. 244-253). σ. 248. Για τον Δημόκριτο βλ. και τα αποσπάσματα 107α, 285.293.

14.  Πρβλ. το απόσπασμα 4 του Αλκμαίωνος· βλ. A Kclcssidou. «1/ approche axiologique de la democratic chez les premiers penseurs de la (',rece». Εοδικία 2 (1992). σ. 91.

15.  Κ. Δεσποτόπουλος. «II λογιστική του Αρχύτα και η διαλεκτική του Πλάτωνος». Φι/ίοσοφία και Διαλεκτική. Εκδ. Βάνιας. (^Η)εσ/νίκη. 1990,σ. 151

16.Πρβ. Κ. Δεσποτόπουλου. ενθ. αν.

17.0 Πλάτων, οχ γνωστόν. περιόρισε την κοινοκτημοσύνη στην τάξη τίον φυλάκων.

18.  Βλ. Αριστοτέλους, Πολίτικων Β, 1266a 39-bl -5: «Φαλέας ό Χαλκηδόνιος... φησίν ... δεῖν ἴσας εἶναι τάς κτήσεις των πολιτών] τούτο δέ κατοικιζόμεναι μέν εὐθύς ού χαλεπον ὤετο ποιεῖν. τάς δ' ἤδη κατοικουμένας ἐργωδέστερον μέν, ὅμως δέ τάχιστ' άν ὁμαλισθῆναι τῷ τάς προί­κας τούς μέν πλουσίους διδόναι μέν λαμβάνειν δέ μή. τούς δέ πένητας μή διδόναι μέν λαμβάνειν δέ», σύμφωνα με τη μαρτυρία του Αριστοτέλη, ο οποίος αρνείται την ισότητα στην κτήση και υποστήριζε την ισότητα στη χρήση μέσω της φιλίας (Πολιτικών 1329b 41-1330a-2).

19.  Δημόκριτος. Β 282.

20.  Δημόκριτος, 1? 291.

21.  Βλ. Δημόκριτος, Β 287: η πενία είναι «χαλεπωτέρη» όταν είναι κοινή, «ού γάρ ύπολείπεται έλπις έπικουρίης».

22.  Βλ Δημόκριτος, Β 219· Β 218: «πλούτος ἀπό κακῆς ἐργασίης περιγενόμενος ἐπιφανέστερον τό όνειδος κέκτηται».

23.  Περισσότερα βλ. Α. Κελεσίδου, II έννοια της σωτηρίας στην πλατωνική φιλοσοφία. Πρόλ. Ακ. Γ. Μιχαηλίδη-Νουάρου, εκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1982. σσ. 57-58.

24.  «Τον εύθυμεϊσθαι μέλλοντα χρή μη πολλά πρήσσειν. μήτε ιδία. μήτε ξυνή. μηδέ ασσ' άν πράσση ύπέρ τε δόναμιν αίρεϊσθαι την έωυτοϋ καί φόσιν άλλα τοσαύτην έχειν φυλακήν, ώστε καί τής τύχης έπιβαλλού- σης καί εις τό πλέον ύπηγεομένης τώ δοκεΐν, κατατίθεσθαι, καί μή πλέω προσάπτεσθαι τών δυνατών ή γάρ εύογκίη άσφαλέστερον τής μεγαλογκίης». Πρβλ. Λ. 167. Για το μέτρο πρβλ. και Β 191 (μετριότης «τέρψιος» και συμμετρία βίου πραγματώνουν την «ευθυμία»),

25.  Πρώτο είναι το δικαίωμα της ισηγορίας.

26.  Πρβλ. J. Gabaude, «L’ avcnement grec de la parrhesief et son actualite au bout de 2500 ans». 2500 χρόνια... σ. 103 επ.

26α. Περισσότερα βλ. A. Kelessidou. «Kairos. akairia. epikairia chez Democrite», Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου «Kairos et iMjos dans Γ Aiitiquitc». Aix en Provence. 24-27 Οκτ. 1994.

27.  Βλ π.χ.. Δημόκριτος li 35.

28.  Πρβλ. Ξενοφάνης li 18' βλ. και Λ. Κελεσίδου. Η κάθαρση της θεότητας στη φιλοσοφία του Ξενοφάνη. Αθήναι 1969. σ. 52 επ. (Η φιλοσοφία του Ξενοφάνη, με νεοελληνική μετάφραση των αποσπασμάτων και βιβλιογραφία, υπό έκδοση από την Ακαδημία Αθηνών).

29.  Βλαπ. 199.200 - 206.

29α. Ο jaeger έδειΕε (Παιδεία. II μόρφωσις τουΈλληνος ανθρώπου, μτφρ. Γ. Βερροίου, I, Αθήναι, 1968, σσ. 140-141) ότι η δημοκρατία η ίδια δεν είναι αναγκαία συνέπεια του αιτήματος για ίση δικαιοσύνη και γραπτούς νόμους- αυτά υπάρχουν και στα μοναρχικά ή ολιγαρχικά κα­θεστώτα. ενώ στην αρχαία δημοκρατία η πόλη-κράτος δεν κυβερνάται από νόμους αλλ' από το πλήθος.

30. Ενθ. αν., σσ. 444-445.

31.  Ιϊλ. Πλάτων. Νόμοι. Κ 744b, 757bc. Αριστοτέλης, Ηθ. Νικ.. Ε6 1131a 25-30. Πρβλ. Anna Kelessidou, «Gabriel Marcel et la conception platonicienne et aristotelicienne de la justice». Cuadernos Informativos de Derecho HistoricoSk. 17, 1994. Barcelona, της ίδιας «Intersubjectivite et Ontologie. Aristote et G. Marcel», Πλάτων. AB (1980) 32, σ. 379.

      32. Πρβλ. A. Κελεσίδου. Μελετήματα Προσωκρατικής ηθικής. Πρόλ. Ακ. Γ. Βλάχου, εκδ. Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι, 1970, σ. 136. Πρβλ. I. Πανέρη. Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, εκδ. Κωνσταντινίδη. Θεσ/νίκη 1986, σ. 132. Παράδειγμα, ίσως, κατά μιαν άποψη, προστασίας κατά της κακόβουλης επίκρισης δίνει και ο Σωκράτης, που αρνήθηκε να δεχτεί πρόταση των δημαγωγών, μετά τη νίκη στις Αργινούσες. για κατά των δέκα στρατηγών, υποστηρίζοντας «μηδέν ποιεϊν παρά τους μους».

33.  Αριθμητικής υφής. άμεση ή αντιπροσωπευτική, πολυκομματισμός κ.ά.

34.  Πρβλ. A. Kelessidou. «L’approche axiologique de la democ chez les premiers penseurs de la Grece», 2.500 χρόνια δημοκρατία 65- της ίδιας. Μελετήματα προσωκρατικής ηθικής, σ. 70.

Να χωρίσουμε πριν γίνουμε εχθροί

Δεν ξέρω τι ήσουν για μένα και τι ήμουν για σένα. Οι απολογισμοί μένουν πάντα λειψοί, κάθε φορά που στην άκρη των χειλιών μου ξεροσταλιάζει ένα τελευταίο, διστακτικό «σ’ αγαπώ». Θα περάσει, μου είπαν. Κάτι τέτοιο θα είπαν και σε σένα. Μα τι ξέρουν εκείνοι; Οι άνθρωποι δεν περνάνε έτσι απλά. Όχι τουλάχιστον όσοι μένουν μέσα μας με αυτή την παράξενα νοσταλγική και τόσο μοναδική αίσθηση του γνώριμου, του δικού μας.

Δεν περνάνε έτσι απλά οι άνθρωποι στα μάτια των οποίων είδαμε την πιο όμορφη πλευρά του εαυτού μας. Δεν περνάνε έτσι απλά οι άνθρωποι στα χέρια των οποίων νιώσαμε την πιο όμορφη πλευρά της ζωής. Δεν περνάνε αυτοί οι άνθρωποι, γιατί κανονικά εξαρχής δεν ήρθαν για να περάσουν. Ήρθαν για να μείνουν. Κανονικά.

Αχ, μάτια μου, αυτό το «κανονικά» πόσο δεν ήταν ανέκαθεν φτιαγμένο για εμάς! Μαζί σου ανατράπηκαν όσα παρακαλούσα απ’ τη μοίρα να μου ανατρέψει κάποτε. Μαζί σου επιβεβαιώθηκαν κι όσα μέχρι να έρθεις ζούσαν αποκλειστικά στα πιο μυστικά, στα πιο ανείπωτα όνειρά μου. Γέλια που για πάντα θα αντηχούν στο σύμπαν. Αγκαλιές που θα κρατήσουμε ζεστές σε εκείνες τις τυχαίες και τόσο τυχερές φωτογραφίες μας. Βραδιές που πλέον θα μας ξαγρυπνούν από ανάγκη, από ανάμνηση για τότε που μας ξαγρυπνούσαν από πάθος.

Εμείς θα χωρίσουμε. Όχι κανονικά. Κανονικά χωρίζουν όσοι ξέχασαν κάπου την αγάπη τους, όσοι τη βρήκαν αλλού, όσοι δεν την θέλουν πια. Εγώ ούτε σε ξέχασα ούτε σε αντικατέστησα και σίγουρα σε χρειάζομαι πλάι μου όσο ποτέ. Αλλά φοβάμαι, καρδιά μου. Φοβάμαι πως μια θηλιά μας τριγυρίζει και σύντομα θα μας πνίξει. Φοβάμαι πως αλλοιωνόμαστε. Φοβάμαι πως θα με μισήσεις και θα σε μισήσω. Κι αυτό δε θέλω να το αφήσω να συμβεί.

Θέλω να σ’ αγαπώ. Δε θέλω να θυμάμαι καβγάδες, φωνές, χειρονομίες, νύχτες που κοιμηθήκαμε χωριστά, μέρες που από εγωισμό ή απέχθεια το τηλέφωνο παρέμενε άηχο. Δε θέλω να θυμάμαι πως κάποτε ξεστόμισα «καλύτερα να μη σε γνώριζα ποτέ» και πως εσύ αποκρίθηκες «είσαι ό,τι χειρότερο ήρθε στη ζωή μου». Λυπάμαι και ντρέπομαι για εκείνες τις στιγμές που αντί για «σ’ αγαπώ» ένιωσα την ανάγκη να σου φωνάξω ότι σε σιχαίνομαι.

Δε μας αξίζει. Όχι σε μας. Όχι σε μας που αγαπηθήκαμε τόσο βαθιά, τόσο ουσιαστικά, που κάποτε γι’ αυτή την αγάπη πήγαμε κόντρα σε όλους κι όλα. Τι μας συνέβη; Τι κάναμε λάθος; Ποιος θα το μάθει ποτέ αυτό; Η ζωή δε δίνει σε κανέναν μας τη δυνατότητα να γυρίσουμε το χρόνο πίσω και να αλλάξουμε την τροπή των πραγμάτων.

Ήταν μάλλον το γραμμένο μας να φτάσουμε εδώ. Όμως η ζωή ίσως δίνει σε κάποιους από εμάς τη δυνατότητα κάποτε, στο μέλλον, να μαζέψουμε τα κομμάτια μας και ποιος ξέρει να γίνουμε ένα και πάλι. Αν, όμως, γίνουμε θρύψαλα, θα μας είναι αδύνατο να μαζέψουμε κάθε κομμάτι μας και να το κολλήσουμε απ’ την αρχή.

Γι’ αυτό έλα να σταματήσουμε εδώ. Έλα να κλείσουμε με ένα αμίλητο «εις το επανιδείν». Μη γίνουμε δυο ξένοι, σε παρακαλώ. Μη διαγράψουμε με φθόνο όσα χτίσαμε με πόθο. Μη λησμονήσουμε με πίκρα όσα ζήσαμε με αγάπη. Μέχρι εδώ που φτάσαμε μπορώ να μας συγχωρήσω. Μέχρι εδώ τα άλλοθι με κρατούν ακόμα. Μέχρι εδώ οι δικαιολογίες όπως-όπως σκεπάζουν τις αδυναμίες μας και τις ενοχές μου. Αύριο ίσως πεις κάτι που δε θα μπορέσω να ξεχάσω ποτέ κι ίσως ξεστομίσω κάτι που θα σε στοιχειώνει για καιρό. Δεν έχουμε αύριο, αγάπη μου, εμείς.

Είσαι εσύ. Που με αγάπησες όσο κανείς. Που στηρίχτηκες σε όσα τόλμησα κι ανέχτηκες όσα φοβήθηκα. Που κοίταξες μέσα μου βαθιά κι ένιωσες τις πληγές μου. Που δεν τις λάτρεψες απλά, αλλά τις γιάτρεψες. Που έκανες τόσες αστείες γκριμάτσες. Που με αγκάλιαζες τόσο σφιχτά και νόμιζα θα πνιγώ. Που έμαθες να πίνω τον καφέ μου και μου τον έφτιαχνες πάντα χάλια. Που πάντα ήθελες όλο το σεντόνι για τον εαυτό σου.

Είμαι εγώ. Που σε αγάπησα όσο ποτέ. Που σε εμπιστεύτηκα σε όσα ήθελες και σε σεβάστηκα σε όσα αρνήθηκες. Που δε σταματούσα να χαμογελάω όταν με κοιτούσες στα μάτια. Που δεν άντεχα να σε αποχωρίζομαι τα πρωινά για τη δουλειά. Που έμαθα να μιμούμαι τις γκριμάτσες σου. Που ποτέ δεν πνίγηκα απ’ τις αγκαλιές σου κι ήθελα πάντα κι άλλες. Που έπινα μέχρι και την τελευταία γουλιά απ’ τον καφέ που έφτιαχνες πάντα χάλια. Που κάθε βράδυ γύρευα να χωθώ κάτω απ’ το σεντόνι που το έπαιρνες όλο δικό σου.

Αυτοί ήμασταν. Κι έλα να μείνουμε αυτοί. Τα τελευταία, τα κακά, προλαβαίνουμε να τα αφήσω εδώ. Δεν έχουμε γίνει ακόμα ένα μ’ αυτά. Έλα. Κλείσε την πόρτα που άρχισε πια να τρίζει, πριν προλάβει να πέσει για τα καλά. Μόνο μην την κλειδώσεις. Ίσως -πού ξέρεις;- κάποτε ξαναγίνει το καταφύγιό μας.

Μια υπόθεση επιστημόνων για το πώς οι μαύρες τρύπες κατέστησαν το σύμπαν φωτεινό

Αμέσως μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, το σύμπαν ήταν απόλυτα σκοτεινό. Το έντονο, αρχικό γεγονός που δημιούργησε τον Κόσμο παρήγαγε τόσο πολύ θερμό, πυκνό αέριο που το φως ήταν τελείως παγιδευμένο. Πολύ αργότερα – ίσως ένα δισεκατομμύριο χρόνια μετά τη Μεγάλη Έκρηξη – το σύμπαν επεκτάθηκε και έγινε πιο διαφανές και τελικά γέμισε με γαλαξίες, πλανήτες, άστρα και άλλα αντικείμενα που εκπέμπουν φως. Αυτό είναι το σύμπαν που γνωρίζουμε σήμερα. Το πώς αναδύθηκε από τις σκοτεινούς κοσμικούς χρόνους μια καθαρότερη, πλήρης φωτός κατάσταση παραμένει μυστήριο.

Σε νέα μελέτη, ερευνητές στο Πανεπιστήμιο της Iowa διατυπώνουν μια επιστημονική υπόθεση για το πώς συνέβη. Θεωρούν ότι οι μαύρες τρύπες που βρίσκονται στο κέντρο των γαλαξιών εκτοξεύουν ύλη τόσο βίαια που το εκτοξευόμενο υλικό διαρρηγνύει το νεφελώδες περιβάλλον τους, επιτρέποντας το φως να δραπετεύσει. Ο ερευνητές έφθασαν στην υπόθεση αυτή μετά από την παρατήρηση ενός κοντινού γαλαξία από τον οποίο δραπετεύει υπεριώδες φως.

«Ο παρατηρήσεις δείχνουν την παρουσία πολύ φωτεινών πηγών ακτίνων-Χ που πιθανά είναι προσαυξημένες μαύρες τρύπες», αναφέρει ο Philip Kaaret, καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής και Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο και ένας από τους συγγραφείς της μελέτης. «Είναι πιθανό η μαύρη τρύπα να δημιουργεί ανέμους που βοηθούν την ιονίζουσα ακτινοβολία από τα άστρα να δραπετεύει. Έτσι, οι μαύρες τρύπες μπορεί να έχουν βοηθήσει να γίνει το σύμπαν διαφανές».

Ο Kaaret και η ομάδα του εστίασαν στον γαλαξία με τον κωδικό Tol 1247-232, που βρίσκεται 600 εκατομμύρια έτη φωτός μακριά από τη Γη, έναν από τους μόνο τρεις κοντινούς γαλαξίες από τους οποίους βρέθηκε να διαφεύγει υπεριώδες φως. Το Μάιο του 2016, χρησιμοποιώντας τον τροχιακό τηλεσκόπιο Chandra, οι ερευνητές βρήκαν μια πηγή ακτίνων-Χ της οποίας η φωτεινότητα αυξομειώνονταν και η οποία βρίσκεται μέσα σε μια ενεργό περιοχή διαμόρφωσης άστρων του Tol 1247-232.

Η ομάδα προσδιόρισε ότι ήταν κάτι άλλο από ένα άστρο. «Τα άστρα δεν έχουν αλλαγές στη φωτεινότητά τους», λέει ο Kaaret. «Ο Ήλιος μας είναι ένα καλό παράδειγμα για αυτό. Για να αλλάξει η φωτεινότητα, πρέπει να είστε μικρό αντικείμενο και αυτό το περιορίζει στο επίπεδο μιας μαύρης τρύπας». Αλλά πώς θα μπορούσε μια μαύρη τρύπα, της οποίας η ένταση της βαρυτικής έλξης ρουφά τα πάντα γύρω της, επίσης να εκτοξεύει ύλη;

Η γρήγορη απάντηση είναι ότι κανείς δεν γνωρίζει σίγουρα. Οι μαύρες τρύπες, ωστόσο, είναι δύσκολο να μελετηθούν, εν μέρει επειδή η εξαιρετικά έντονη βαρυτική τους έλξη δεν επιτρέπει το φως να ξεφεύγει και επειδή βρίσκονται ενσωματωμένες βαθιά μέσα στους γαλαξίες. Πρόσφατα, ωστόσο, αστρονόμοι έδωσαν μια εξήγηση: Οι πίδακες της διαφεύγουσας ύλης εκμεταλλεύονται την περιστροφική ενέργεια της ίδιας της μαύρης τρύπας.

Φανταστείτε μια αθλήτρια καλλιτεχνικού πατινάζ να περιστρέφεται με τους βραχίονές της απλωμένους. Καθώς η αθλήτρια διπλώνει τους βραχίονές της πιο κοντά στο σώμα της, περιστρέφεται γρηγορότερα. Οι μαύρες τρύπες λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο: Καθώς η βαρύτητα τραβάει ύλη προς τα μέσα προς τη μαύρη τρύπα, η μαύρη τρύπα, όπως η αθλήτρια, περιστρέφεται γρηγορότερα. Καθώς η βαρυτική έλξη της μαύρης τρύπας αυξάνει, η ταχύτητα επίσης δημιουργεί ενέργεια.

«Καθώς η ύλη πέφτει στη μαύρη τρύπα, αρχίζει να περιστρέφεται και η ταχεία περιστροφή σπρώχνει κάποιο μέρος της ύλης προς τα έξω», λέει ο Kaaret. «Παράγονται αυτοί οι ισχυροί άνεμοι οι οποίο θα μπορούσαν να ανοίξουν ένα δρόμο διαφυγής για το υπεριώδες φως. Αυτό θα μπορούσε να συμβαίνει με τους πρώιμους γαλαξίες».

Ο Kaaret σχεδιάζει να μελετήσει τον Tol 1247-232 λεπτομερέστερα και να βρει άλλους κοντινούς γαλαξίες που εκπέμπουν υπεριώδες φως, που θα βοηθούσε να υποστηρίξουν τη θεωρία του.

Ταξιδεύοντας μέσα από τις εμπειρίες μου

Yπάρχουν στιγμές που διστάζω να κοιτάξω κατάματα τον καθρέφτη μου: το βλέμμα μου ξεγλιστρά, κι εγώ σκύβω… Έπειτα, η αντανάκλασή μου, συναντάται πάνω στις επιφάνειες των υπάρξεων των άλλων… Άραγε, είμαι ο καθρέφτης τους ή εκείνοι είναι ο δικός μου; Ή μήπως, συγχρόνως και τα δύο; Απάντηση, πάντως δυσκολεύομαι να δώσω.

Είναι που δειλιάζω να δω την έκφραση του βλέμματός μου στον καθρέφτη. Και είναι που προτιμώ για καθρέφτη μου τα βλέμματα των άλλων, κι ακόμη περισσότερο το γεγονός πως με θέρμος ασυνήθιστος, όλην την ώρα καταγίνομαι ν΄αναμετριέμαι, πόντο τον πόντο, με τις επιτυχίες των άλλων: πότε να βγαίνω υπέρτερος και πότε λειψός.

Μα βαρέθηκα πια -με κούρασαν οι επαναλαμβανόμενες ανασφάλειές μου και εκείνα τα επώδυνα μου απωθημένα μου… κουράστηκα να διηγούμαι στον εαυτό μου πως δεν υπήρξα τυχερός, και να αυτοδικαιολογούμαι για τα ελαττώματα και τις αποτυχίες μου! Γιατί, τελικά, δεν έχει σημασία καμιά, το αν στάθηκα ή όχι τυχερός, αν κέρδισα ή έχασα, αν πέτυχα ή απέτυχα: έτσι και αλλιώς, ο θάνατος θα τα σβήσει όλα κάποια μέρα!

Αυτό που έχει σημασία είναι που ξεπέρασα επιτέλους την αφήγηση που είχαν επιλέξει για μένα οι άλλοι, που βρήκα το θάρρος να αμφισβητήσω όλα όσα ήθελαν να με πείσουν να προσποιούμαι πως είμαι, όλα όσα ήθελαν να μου επιβάλουν να ονειρεύομαι! Που έπαψα να φοβάμαι να ταξιδέψω, και σήκωσα άγκυρα για μέρη μακρινά, άγνωστα και καινούργια, συνειδητοποιώντας πως, καταβάθος, τούτοι οι φόβοι δε μου ανήκουν, αυτά τα μη και δεν που άκουγα στη διάρκεια της παιδικής μου ηλικίας, δεν ήταν ποτέ δικά μου!

Και ήρθε μια μέρα, που αποφάσισα να μη στέκομαι πια πεισματικά αγκυρωμένος στο μηδέν, στο παρελθόν, στην ανασφάλεια, στ’ απωθημένα! Και ήρθε μια μέρα, που αποφάσισα ν’αγαπηθώ και να ταξιδέψω,πολύ πιο πέρα απ΄τα γνώριμά μου σύνορα, να δοκιμάσω ν’αποτύχω! Γιατί κατάλαβα, πως δεν είναι ο δρόμος μου το κλείσιμο σε τούτα εδώ τα στενά τείχη της μίζερης ασφάλειας και του συμβιβασμού, της βολικής υποκρισίας και της χειραγώγησης! Γιατί κατάλαβα, πως ο δρόμος μου είναι εκείνος που οδηγεί ίσα ευθεία προς τα σύννεφα και τα αστέρια: ο δρόμος μου είναι μεγάλος, μα ο χρόνος μου λιγοστός, και δεν προφταίνω να να δειλιάσω και να κοντοσταθώ μπρος στην Ζωή και την Αγάπη!

Σηκώνω άγκυρα, και μπροστά μου, ορθώνονται σα κύματα πελώρια, όλες οι δυσκολίες του κόσμου: στ’αλήθεια, έρχονται στιγμές που αμφιβάλλω για την αξία μου, διστάζω για το αν χωράω στις διαστάσεις του ονείρου μου, έρχονται στιγμές που αποτυγχάνω και κοντοστέκομαι απέναντι στα έσω μου εμπόδια, παραπαίω και χάνω τον προσανατολισμό μου… Και ύστερα, όπως έχω στήσει ένα -ένα τα κύματα-εμπόδια, που βλέπω να ορθώνονται εμπρός μου, έτσι και τα ξεστήνω! Τα ξεστήνω και τα πετώ μακριά, σηκώνω άγκυρα και συνεχίζω χαμογελώντας το ταξίδι μου: ξαναθυμάμαι πως ο δρόμος είναι ακόμη μεγάλος και ο χρόνος μου λιγοστός, και πως ίσα που προφταίνω να ταξιδέψω μέσα απ΄τις εμπειρίες μου, ίσα που προφταίνω να αγκαλιάσω νέες και ανοιχτές εκδοχές του εαυτού μου.

Οι καλοί άνθρωποι δεν αλλάζουν επειδή σκέφτονται με την καρδιά τους

Κακά πράγματα συμβαίνουν και στους καλούς ανθρώπους. Αυτό γίνεται επειδή το πεπρωμένο δεν είναι αυθαίρετο, ο τυφλός κόσμος και ο εγωισμός είναι συχνά συνδεδεμένοι. Ωστόσο, οι ευγενείς άνθρωποι δεν απαρνιούνται ποτέ τις ρίζες τους παρά τις παραπλανήσεις, επειδή αυτοί που σκέφτονται με την καρδιά τους δεν καταλαβαίνουν από αδυναμίες ούτε από ψυχρή λογική σκέψη.

Όλοι γνωρίζουμε άτομα που ταιριάζουν στην παραπάνω περιγραφή. Επιπλέον, κάθε φορά που βλέπουμε μια καλή πράξη, από αφιλοκερδή αλτρουισμό ή από ηρωισμό, οι περισσότεροι από εμάς αισθανόμαστε εμπνευσμένοι ή ακόμα και συμφιλιωμένοι με τον κόσμο.

«Μια ουγγιά καλοσύνης αξίζει περισσότερο από ένα τόνο νοημοσύνης.» -Alejandro Jodorowsky

Ο Tobias Ellwood, υφυπουργός στην υποεπιτροπή του Υπουργείου Εξωτερικών Σχέσεων, δεν δίστασε να αφήσει το Κοινοβούλιο του Westminster παρόλο που τον προέτρεψαν να μην το κάνει. Ήθελε να βοηθήσει. Σε αρκετά λεπτά έκανε ότι μπορούσε για να σώσει την ζωή ενός πληγωμένου αστυνομικού, καλύπτοντας τον και κάνοντας του καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση, μέχρι να φτάσει το ελικόπτερο. Αλλά δεν ήταν να γίνει. Οι χειρονομίες αδυναμίας και απόγνωσης επειδή δεν μπόρεσε να τον σώσει κυκλοφόρησαν σε όλο τον κόσμο.

Μπορούμε όλοι να συνειδητοποιήσουμε τον πόνο του. Την επόμενη μέρα, ολόκληρο το πολιτικό φάσμα επαινούσε την ικανότητα του να αντιδρά στην τραγωδία και στην αποφασιστικότητα του που ξεπέρασε τον φόβο, τον τρόμο ή τον δισταγμό που τον έκαναν να δράσει με την αποφασιστικότητα κάποιου που είναι πρόθυμος να βοηθήσει, κάποιου που πάνω από όλα βάζει τους άλλους πρώτα.
Τι είναι καλύτερο; Να νιώθεις καλά ή να κάνεις καλό;

Αυτό το ερώτημα ακούγεται λίγο περίεργο. Τι θα ήταν καλύτερο; Να επενδύουμε στην δική μας ευημερία ή να έχουμε ως προτεραιότητα την ευημερία κάποιου ξένου; Πιθανόν, πολλοί από τους αναγνώστες μας να πουν στον εαυτό τους πως η απάντηση είναι απλή, το να κάνεις κάτι τόσο απλό, όπως το να κάνεις καλό θα επαναφέρει την ισορροπία και την προσωπική ικανοποίηση. Ωστόσο, το συμπέρασμα αυτό δεν είναι τόσο σαφές για τους ειδικούς. Στην πραγματικότητα, αυτή η ιδέα έχει απασχολήσει ειδικούς στην ανθρώπινη συμπεριφορά για πολλά χρόνια.

Τι λένε οι έρευνες

Ερευνητές του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας έκαναν μια ενδιαφέρουσα μελέτη όπου συμπέραναν πως υπάρχουν δύο ζωτικοί σκοποί μέσα σε ένα ανθρώπινο ον και ο καθένας έχει βιολογικές επιπτώσεις.

Αυτά είναι τα δεδομένα:

Πρώτα, υπάρχουν οι άνθρωποι που χαρακτηρίζονται από την φιλοδοξία τους για ηδονική ευημερία. Αυτός είναι ένας τύπος ευτυχίας που προέρχεται αποκλειστικά από την αυτό-ικανοποίηση, στην ζωτική αναζήτηση για την προσωπική μας ευημερία.

Από την άλλη, αυτό που χαρακτηρίζεται ως ευδαιμονική ευημερία επίσης αναγνωρίστηκε. Μιλάμε για ένα άλλο είδος σκοπού, πιο βαθύ και ανυψωμένο όπου κάποιος προσπαθεί να αναπτυχθεί και να ωριμάσει σαν άνθρωπος ώστε να δώσει τον καλύτερο εαυτό του στους άλλους.

Συμπεράσματα

Στην έρευνα, ανακαλύφθηκε πως τα άτομα με ξεκάθαρη ευδαιμονική διάθεση (αυτοί που βάζουν τους άλλους ως προτεραιότητα) έχουν δυνατότερο ανοσοποιητικό σύστημα. Αποδείχθηκε πως έχουν λιγότερη φλεγμονή και υψηλότερο αριθμό αντισωμάτων, συνώνυμα με ένα ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα.

Επιπλέον, σε ψυχολογικό επίπεδο, το προφίλ τους έδειξε πως έχουν δυνατή πίστη. Δεν έχει σημασία πόσες φορές η ζωή τους έριξε κάτω, πόσες φορές εξαπατήθηκαν ή πόσες απώλειες υπέστησαν. Συνέχισαν να σκέφτονται με την καρδιά τους, συνέχισαν να έχουν ως προτεραιότητα τους άλλους και να εμπιστεύονται την ευγένεια των ανθρώπινων όντων.

Τα ηδονικά άτομα αποδείχθηκε πως είχαν χαμηλότερο αριθμό αντισωμάτων, πιο αδύναμο ανοσοποιητικό σύστημα και πιο ασταθή και μεταβλητή προσωπικότητα.

Παρόλα αυτά η σκέψη και η δράση με την καρδιά αξίζει την προσπάθεια και αξίζει την ευτυχία

Είναι πολύ πιθανό πως πολλοί από εμάς έχουν περάσει μια περίοδο όπου ο ζωτικός σκοπός μας ήταν μόνο ηδονικός. Δεν το βλέπουμε σαφώς σαν εγωιστική πράξη, το έχουμε κατανοήσει απλά ως μια ακόμα ευκαιρία για προσωπική ανάπτυξη. Κάποιες φορές, είμαστε απλώς εξερευνητές. Θέλουμε να πειραματιστούμε, να αγκαλιάσουμε την ζωή, να την εισπνεύσουμε, να ικανοποιηθούμε και να την καταναλώσουμε.

«Το μόνο σύμβολο υπεροχής που ξέρω είναι η καλοσύνη.» -Beethoven

Ωστόσο, λίγο-λίγο σκαρφαλώνουμε την πυραμίδα των αναγκών μας μέχρι να καταλάβουμε πως είμαστε όλοι διασυνδεδεμένοι, ένα θαυμάσιο και σύνθετο δίκτυο αλληλένδετων όπου οι πράξεις μας επανέρχονται στους άλλους. Το να κάνουμε καλό και να πράττουμε με την καρδιά μας συμβάλλει στην αρμονία μέσα στο χάος, είναι ένας φάρος στο σκοτάδι της καταστροφής, όπως έκανε και ο υφυπουργός Ellwood που προσπάθησε να σώσει την ζωή του Keith Palmer, του αστυνομικού που μαχαιρώθηκε από ένα τρομοκράτη.

Είτε το πιστεύετε είτε όχι, το να είσαι καλός άνθρωπος δεν σημαίνει ότι πρέπει να είσαι ήρωας, δεν απαιτεί το να βάζουμε τον εαυτό μας σε επικίνδυνες καταστάσεις για τους άλλους ή να μας ζητείται να προσπαθήσουμε να κερδίσουμε όλη την ανθρωπότητα. Οι καλοί άνθρωποι βρίσκονται κάθε μέρα, διακριτικοί αλλά φωτεινοί, ήσυχοι αλλά χαρούμενοι, ταπεινοί αλλά τεράστιοι όπως η καρδιά μας.

Αφήστε μας να δείξουμε καλοσύνη και σεβαστείτε τις καθημερινές πράξεις, ας σκεφτούμε τα μικρά πράγματα. Με αυτόν τον τρόπο, όταν η ευκαιρία για μεγάλες αλλαγές παρουσιαστεί η αδράνεια που έχουμε δημιουργήσει θα μας βοηθήσει. Βρίσκεται στον ορίζοντα της καθημερινής δουλειάς όπου η ευδαιμονική ευημερία είναι πολύ πιο πάνω από τον απλό ηδονισμό και όπου μπορούμε να είμαστε η πηγή έμπνευσης η οποία θα είναι μεταδοτική στον κόσμο.

Η μεγαλύτερη ευτυχία είναι η προσωπικότητα

Η βασική αλήθεια της Ευδαιμονολογίας παραμένει ακλόνητη: έχει πολύ μικρότερη σημασία το τι έχει ο άνθρωπος ή το ποια εικόνα παρουσιάζει προς τα έξω από το τι είναι. «Η μεγαλύτερη ευτυχία είναι η προσωπικότητα» (Γκαίτε από το Ανατολικό-δυτικό Νηβάν, Ζουλέικα, 7ο ποίημα).

Σε όλα τα πράγματα και σε όλες τις περιπτώσεις ο άνθρωπος απολαμβάνει στην πραγματικότητα μόνο τον εαυτό του: κι αν ο εαυτός μας δεν κάνει για πολλά, τότε όλες οι απολαύσεις μοιάζουν με ακριβά κρασιά σ’ έναν κόσμο πλημμυρισμένο από χολή. – Κι αφού οι μεγάλοι εχθροί της ανθρώπινης ευτυχίας είναι δύο, ο πόνος και η πλήξη, η φύση της προσωπικότητας έχει προβλέψει εναντίον τους κάποιες άμυνες: κατά του πόνου (ο οποίος πολύ συχνότερα είναι πνευματικός παρά σωματικός) έχει προβλέψει την ευθυμία, και κατά της πλήξης το πνεύμα. – Τα δύο αυτά δεν συγγενεύουν μεταξύ τους, σε ακραίες περιπτώσεις μάλιστα θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ασύμβατα. Η διανόηση είναι συγγενής με τη μελαγχολία [κατά τον Αριστοτέλη] οι ευφυείς άνθρωποι είναι μελαγχολικοί και οι πιο εύθυμες διαθέσεις χαρακτηρίζουν επιφανειακές πνευματικές δυνάμεις.

Όσο καλύτερα είναι μια φύση εξοπλισμένη απέναντι σε ένα απ’ αυτά τα κακά, τόσο χειρότερα είναι εξοπλισμένη κατά κανόνα απέναντι στο άλλο. – Καμιά ανθρώπινη ζωή δεν είναι απαλλαγμένη από τον πόνο και την πλήξη: και είναι μια ιδιαίτερη εύνοια της μοίρας, όταν εκθέτει τον άνθρωπο κυρίως στο ένα απ’ τα δύο αυτά κακά, για το οποίο είναι ιδιαίτερα καλά εξοπλισμένος, στέλνει δηλαδή πολύ πόνο σ’ αυτόν που είναι ιδιαίτερα εύθυμος και πολύ μεγάλη πλήξη σ’ αυτόν που έχει πολύ πνεύμα- δε συμβαίνει όμως το αντίθετο. Γιατί το πνεύμα πολλαπλασιάζει τον πόνο δυο και τρεις φορές· και για έναν ψυχισμό χωρίς πνεύμα η μοναξιά και ο απόλυτα κενός χρόνος είναι ανυπόφορα πράγματα.

ARTHUR SCHOPENHAUER, Η ΤΕΧΝΗ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΟΣ

Γι’ αυτούς είναι ευκολότερο ν’ αντέξουν άλλους παρά τον εαυτό τους

Γενικά, πάντως, ο καθένας δεν μπορεί να βρίσκεται σε τέλεια αρμονία παρά μόνο με τον εαυτό του και όχι με τον φίλο του ή την ερωμένη του, καθώς οι διαφορές προσωπικότητας και ιδιοσυγκρασίας επιφέρουν σε κάθε περίπτωση μια, έστω και μικρή, δυσαρμονία. Ως εκ τούτου, την αληθή, βαθιά ψυχική γαλήνη και τέλεια αταραξία του θυμικού δεν την βρίσκει κανείς παρά μόνο στην μοναχικότητα. Εάν, τώρα, η προσωπικότητα κάποιου είναι μεγάλη και πλούσια, τότε ο άνθρωπος αυτός απολαμβάνει την πλέον ευτυχή κατάσταση που είναι δυνατόν να βρεθεί σ’ αυτόν τον πενιχρό κόσμο. Ναι, ας το πούμε ανοιχτά: όσο στενά και αν συνδέουν τους ανθρώπους η φιλία, ο έρωτας και ο γάμος, απόλυτα ειλικρινής είναι ο καθένας, σε τελική ανάλυση, μόνο με τον εαυτό του ή το πολύ πολύ και με το παιδί του.

Από όλα τούτα προκύπτει ότι στην καλύτερη κατάσταση βρίσκεται εκείνος που δεν έχει βασισθεί παρά στον εαυτό του και είναι γι’ αυτόν τα πάντα σ’ όλες τις περιστάσεις. Επιπλέον, όσα περισσότερα έχει κανείς καθ’ εαυτόν τόσα λιγότερα μπορεί να βρει εκτός του. Ένα κάποιο αίσθημα πλήρους αυτάρκειας είναι αυτό που αποτρέπει τους ανθρώπους μ’ εσωτερική αξία κι εσωτερικό πλούτο να κάνουν τις διόλου ασήμαντες θυσίες που απαιτεί η συναναστροφή μ’ άλλους, πόσο μάλλον να την επιδιώξουν απαρνούμενοι τον εαυτό τους.

Το ακριβώς αντίθετο κάνει τους συνηθισμένους ανθρώπους τόσο κοινωνικούς και καλόβολους: γι’ αυτούς είναι ευκολότερο ν’ αντέξουν άλλους παρά τον εαυτό τους. Σε τούτα δε προστίθεται και το γεγονός πως ό,τι έχει πραγματική αξία δεν εκτιμάται από τους ανθρώπους, ενώ ότι εκτιμάται δεν έχει αξία. Τεκμήριο και συνάμα συνέπεια αυτού αποτελεί ο αποτραβηγμένος βίος κάθε αξιοπρεπούς και εξέχοντος ανθρώπου.

Σύμφωνα μ’ όλα τούτα, για τον άνθρωπο που έχει κάτι το αξιόλογο μέσα του, ο περιορισμός των αναγκών του, όταν τούτο απαιτείται προς διατήρηση ή επέκταση της ελευθερίας του, και, συνεπώς, ο προθυμότατος συμβιβασμός του με τα ολίγα, αφού είναι βέβαια αναπόφευκτο να συσχετίζεται με τους ανθρώπους, συνιστά αυθεντική σοφία της ζωής.

ARTHUR SCHOPENHAUER, ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΣΟΦΙΑΣ

Σ’ αγαπώ… αλλά πρέπει να χωρίσουμε

Όταν οι λέξεις δε συμβαδίζουν με τις αντίστοιχες πράξεις, τι ακριβώς συμβαίνει;

Είσαι σε μια μακροχρόνια σχέση και παρατηρείς πως το τελευταίο χρονικό διάστημα έχουν αρχίσει τα προβλήματα και οι γκρίνιες. Και εκεί που ο κάθε ένας από εσάς προσπαθεί να καταλάβει τι ακριβώς γίνεται και τι θέλει αρχίζουν να μπαίνουν πολλά ερωτηματικά και προβληματισμοί. Τον αγαπώ αλλά πλέον δεν περπατάμε στο ίδιο κοινό μονοπάτι, έχει μάθει όμως ο ένας τον άλλο τόσο πολύ καλά, μήπως δεν αξίζει να χωρίσουμε; Νιώθω όμως ότι κάτι μου λείπει από αυτή τη σχέση.. ξέρω όμως πόσα πολλά μου πρόσφερε όλα αυτά τα χρόνια, πώς μπορώ να τον χωρίσω;

Και μετά από ένα χρονικό διάστημα «προσπάθειας» να γίνουν ξανά τα πράγματα όπως ήταν (που όσο και να θες να το πιστέψεις τις περισσότερες φορές δε γίνεται!) έρχεται ο χωρισμός, ο οποίος συνήθως ξεκινάει με μια φράση του τύπου «σ’ αγαπώ αλλά..». Και εκεί χάνεις τη γη κάτω από τα πόδια σου γιατί νόμιζες πως οι δυσκολίες θα ξεπεραστούν και η ιστορία σας θα έχει το χαρούμενο τέλος των παραμυθιών.

Και αρχίζουν τα «γιατί» να ξεπροβάλλουν. Γιατί με χώρισε; Και δεν της έφταναν όλα αυτά που έκανα; Και αφού δε με ήθελε γιατί δε με χώριζε νωρίτερα; Και όλο αυτό το αναμάσημα των αρνητικών σκέψεων σου χαλάει τη διάθεση και σε πονάει. Σε πονάει ακόμα περισσότερο το γεγονός πως σου λέει ότι σ’ αγαπάει αλλά ταυτόχρονα σε χωρίζει. Τι συμβαίνει λοιπόν σε αυτές τις καταστάσεις;

Αρχικά καμία σχέση δεν τελειώνει επειδή ο άλλος σ’αγαπάει τόσο πολύ που θέλει να σε αφήσει ελεύθερο για το καλό σου. Ο κάθε άνθρωπος μπαίνει σε μια σχέση γιατί έχει ανάγκη να καλύψει τις δικές του προσωπικές ανάγκες. Όταν λοιπόν δύο άνθρωποι βρίσκονται σε μια σχέση και παίρνουν και οι δύο αυτό που χρειάζονται τότε δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Όταν αρχίζουν οι δυσκολίες σε μια σχέση τις περισσότερες φορές σημαίνει ότι ο ένας ή και οι δύο σύντροφοι δε νιώθουν ότι παίρνουν αυτά που χρειάζονται.

Είναι πολύ βασικό στο σημείο αυτό να κάνουμε ένα διαχωρισμό. Επειδή ο/η σύντροφος σου λέει ότι σε αγαπάει, δε σημαίνει ότι εσύ θες να αγαπηθείς με αυτό τον τρόπο. Υπάρχουν διαφορετικά είδη αγάπης και ο κάθε ένας από εμάς διαφέρει στον τρόπο που θέλει να νιώσει ότι αγαπιέται. Για παράδειγμα κάποιος χρειάζεται το είδος εκείνο της αγάπης που τον αφήνει να είναι ανεξάρτητος, χωρίς πολλές δεσμεύσεις. Κάποιος άλλος έχει ανάγκη μια αγάπη περισσότερο κτητική, που οι δύο σύντροφοι είναι συνεχώς μαζί αποκομμένοι από όλους τους άλλους.

Γι’ αυτό και αν κοιτάξεις τα ζευγάρια γύρω σου θα δεις πως κάθε ένα από αυτά είναι ξεχωριστό γιατί αγαπιέται με διαφορετικό τρόπο. Εσύ είσαι αυτός που διαλέγει πώς θέλει να αγαπηθεί, όχι ο άλλος. Τις περισσότερες φορές εστιάζουμε στο πόσο πολύ αγαπάμε τον άλλο (αυτό είναι και το ευκολότερο να αντιληφθούμε) χωρίς να εστιάζουμε στο πώς ο σύντροφός μας μας δείχνει την αγάπη του και αν αυτή ταιριάζει με αυτό που εμείς θέλουμε.

Η αλήθεια τις περισσότερες φορές πονάει γιατί είναι σκληρή. Στην περίπτωση των χωρισμών ο χρόνος είναι ο καλύτερος σύμμαχος που σου δίνει τη δυνατότητα να αποστασιοποιηθείς από την κατάσταση και να δεις με καθαρό βλέμμα τι ακριβώς έχει συμβεί. Σκέψου αν έχει νόημα για εσένα να είσαι σε μια σχέση μόνο και μόνο επειδή ο άλλος νιώθει τύψεις απέναντί σου (και ενώ πας να φέρεις αντίρρηση σε αυτό και να σκεφτείς ότι πραγματικά σ’ αγαπάει θυμήσου πως κανένας χωρισμός δεν έρχεται χωρίς λόγο και αν ήταν μια εξαιρετικά δυνατή και αληθινή αγάπη θα ήταν δίπλα σου και θα βρίσκατε τον τρόπο να προχωρήσετε μαζί!).

Κράτα ένα σημαντικό πράγμα στο μυαλό σου: αξίζεις να λάβεις την αγάπη ενός ανθρώπου ολοκληρωτικά χωρίς να υπάρχει το αλλά μετά το σ’ αγαπώ. Είναι άδικο να σπαταλάς το χρόνο σου σε μια σχέση, η οποία δε σε καλύπτει. Αξίζεις να αγαπηθείς με τον τρόπο που εσύ νιώθεις ότι θέλεις να σε αγαπούν. Και χωρίς το χωρισμό σημαίνει ότι ποτέ δεν θα μπορούσες να αναζητήσεις τον άνθρωπο που συνειδητά θα κάνει την επιλογή να είναι μαζί σου όχι γιατί δεν μπορεί χωρίς εσένα (γιατί ουδείς αναντικατάστατος!) αλλά γιατί δε θέλει να ζήσει τη ζωή του χωρίς εσένα!

Τι σημαίνει ο όρος αυτοπραγμάτωση και τι μας κινητοποιεί να φτάσουμε σε αυτό το επίπεδο;

Τι είναι αυτό που μας κάνει να θέλουμε να φτάσουμε σε υψηλότερα επίπεδα ύπαρξης, ως ανθρώπινα όντα; Τι γίνεται αμέσως μετά, μόλις ικανοποιήσουμε τις βασικές μας ανάγκες μας, όπως το φαγητό, σπίτι, σύζυγο, παιδιά;

Για πολλούς από εμάς, αυτό που ακολουθεί είναι η ιδέα της αυτοπραγμάτωσης ή η συνειδητοποίηση της πραγματικής μας δύναμης.

Όμως, τι ακριβώς είναι αυτή η κατάσταση αυτοπραγμάτωσης; Πώς μπορούμε να γνωρίζουμε πότε την πετυχαίνουμε; Πότε προσπαθούμε να συνειδητοποιήσουμε την πλήρη ανάπτυξη των δυνατοτήτων μας; Η αυτοπραγμάτωση είναι μία ιδιαίτερα διαδεδομένη ιδέα, στο χώρο της ψυχολογίας, στις επιχειρήσεις, στην εκπαίδευση και τη «βιομηχανία αυτοβοήθειας» των πολλών εκατομμυρίων δολαρίων/ευρώ. Όλοι, φαίνεται, ότι θέλουν να φτάσουν στο πλήρες δυναμικό τις δυνατότητές τους.

«Παρά όλο αυτό το ενδιαφέρον για την αυτοπραγμάτωση, δεν γνωρίζαμε ακόμα τι πιστεύουν οι άνθρωποι ότι σημαίνει η πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους», ισχυρίζεται ο Τζέιμι Κρεμς, διδακτορικός φοιτητής κοινωνικής ψυχολογίας στο κρατικό πανεπιστήμιο της Αριζόνα και ένας από τους συγγραφείς μιας νέας σειράς μελετών σχετικά με το τι σκέφτονται οι άνθρωποι ότι σημαίνει να αποκτήσουν αυτοπραγμάτωση.

Οι ερευνητές εφήρμοσαν ιδέες από την εξελικτική βιολογία για να αμφισβητήσουν κάποιες παραδοσιακές υποθέσεις σχετικά με το τι σημαίνει αυτοπραγμάτωση.

«Η παραδοσιακή άποψη της αυτοπραγμάτωσης βρισκόταν μόνη της ‘πάνω’ από τις βασικές φυσιολογικές και κοινωνικές επιθυμίες, στην κορυφή της διάσημης πυραμίδας των αναγκών του Αβραάμ Μάσλοου», δήλωσαν οι ερευνητές. «Στην πραγματικότητα, τα αγαπημένα παραδείγματα του Μάσλοου για τις συμπεριφορές αυτοπραγμάτωσης, ξεκινούσαν με άτομα που άρχιζαν να παίζουν κιθάρα ή να γράφουν ποίηση για δική τους ικανοποίηση. Όμως αν έχουμε στο μυαλό μας μια εξελικτική οπτική για την ανθρώπινη συμπεριφορά, φαίνεται απίθανο ότι οι πρόγονοί μας εξελίχθηκαν προκειμένου να λύσουν όλα τα προβλήματα επιβίωσης, να κάνουν φίλους, να αποκτήσουν καταξίωση και να αποκτήσουν συντρόφους, απλά και μόνο για να χαρούν», πρόσθεσε.

Από την εξελικτική σκοπιά, η ανάπτυξη του πλήρους δυναμικού, υπό τη μορφή ενός εμπειρογνώμονα μουσικού, επιστήμονα ή φιλοσόφου, θα μπορούσε να μεταφραστεί σε κοινωνική καταξίωση, όπως η απόκτηση του σεβασμού και της αγάπης από άλλα μέλη της ομάδας και μάλιστα στην προσέλκυση δυνητικών ερωτικών συντρόφων.

Έτσι, η ερευνητική ομάδα βρήκε φοιτητές και άλλους ενήλικες και τους ρώτησε τι θα έκαναν αν συνειδητοποιούσαν ότι έχουν φτάσει στο επίπεδο της αυτοπραγμάτωσης. Μελέτησαν περισσότερους από 1.200 ανθρώπους και εξέτασαν το βαθμό στον οποίο οι απαντήσεις τους αντανακλούσαν αρκετά θεμελιώδη και εξελικτικά συναφή κοινωνικά κίνητρα (π.χ. εύρεση φίλων, αναζήτηση θέσης, φροντίδα συγγενών). Μια από τις προβλέψεις που έκανε η ομάδα, ήταν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι θα συνέδεαν αυτή την συνειδητοποίηση με την επιδίωξη κοινωνικής καταξίωσης, (π.χ. θα ήθελαν να πάρουν όλο άριστα στο σχολείο, να είναι διάσημοι στους τομείς της προσπάθειάς τους κτλ).

Πράγματι, οι άνθρωποι συνδέουν την αυτοπραγμάτωση με την επίτευξη της κοινωνικής καταξίωσης, ένα κίνητρο που μπορεί και συχνά μεταφράζεται σε «μία καλή φυσική κατάσταση» ή την επιτυχία της μετάδοσης γονιδίων σε μελλοντικές γενιές. Η σπουδαιότητα της κοινωνικής καταξίωσης ήταν μοναδική στο θέμα της αυτοπραγμάτωσης και δεν εμφανιζόταν σε άλλες μορφές αυτολοκλήρωσης.

Όταν οι άνθρωποι σκέφτονταν να βρουν το νόημα της ζωή τους (αυτό που οι ψυχολόγοι ονομάζουν «υπαρξιακή ευδαιμονία») και τη σφαιρική ικανοποίηση από τη ζωή τους (υποκειμενική ευημερία), τόνισαν ότι ξοδεύουν χρόνο με τους φίλους και την οικογένεια τους. Όταν σκέφτονταν να επιδιώκουν την ευχαρίστηση και να αποφεύγουν τον πόνο (ηδονική ευημερία), έδιναν σχετικά μεγαλύτερη έμφαση στην εξεύρεση νέων ερωτικών/σεξουαλικών συντρόφων και στην αποφυγή του σωματικού πόνου.

«Αν και η επιδίωξη της κοινωνικής καταξίωσης και της αυτοπραγμάτωσης φαίνονται διαφορετικά πράγματα», δήλωσε ο Κρεμς, «αυτές οι επιδιώξεις θα μπορούσαν να έχουν τις ρίζες τους σε ένα κοινό σύστημα κινήτρων, το οποίο μας ωθεί να πάμε πέρα από αυτά τα βιολογικά και κοινωνικά οφέλη που, στο προγονικό παρελθόν μας, θα καθιστούσαν πιο πιθανό ότι τα γονίδιά μας θα εμφανιστούν στις επόμενες γενιές».

Η ερευνητική ομάδα μπόρεσε επίσης να παράσχει μια επιστημονική εξήγηση για αυτό που ο Mάσλοου είχε σημειώσει εδώ και χρόνια: ότι η αυτοπραγμάτωση μπορεί να επιτευχθεί με διαφορετικές δραστηριότητες για διαφορετικούς ανθρώπους. Σύμφωνα με τις σύγχρονες ιδέες από την εξελικτική βιολογία, τα χαρακτηριστικά της ζωής ενός ατόμου (π.χ. φύλο, ηλικία, κατάσταση σχέσης, οικογενειακή κατάσταση) επηρέασαν τους στόχους που συνδέονταν με την αυτοπραγμάτωση με λογικούς, δυνητικά λειτουργικούς τρόπους.

Για παράδειγμα, οι άνθρωποι που δεν ήταν σε σχέση τόνισαν ότι η εύρεση νέων ερωτικών συντρόφων θα αποτελούσε μέρος της αυτοπραγμάτωσης τους, ενώ όσοι ήταν σε σχέση υπογράμμισαν ότι η διατήρηση των υφιστάμενων ερωτικών σχέσεών τους, θα αποτελούσε μέρος της αυτοπραγμάτωσης τους. Και οι γονείς - ειδικά όταν είχαν πολύ μικρά παιδιά - υπογράμμισαν ότι η φροντίδα αυτών των παιδιών θα αποτελούσε σημαντικό μέρος της αυτοπραγμάτωσης τους.

Με την εύρεση συντρόφων, την διατήρηση των σχέσεων με τους συντρόφους και τη φροντίδα των παιδιών, οι άνθρωποι μπορεί να νιώθουν ότι φτάνουν στην αυτοπραγμάτωση και μπορεί επίσης να προωθούν ακριβώς αυτά τα βιολογικώς σημαντικά αποτελέσματα που οδηγούν στη μετάδοση των γονιδίων τους στις επόμενες γενιές.

«Έτσι, η επιθυμία για αυτοπραγμάτωση δεν είναι ‘πάνω’ από τις βιολογικές και κοινωνικές ανάγκες. Η προσπάθεια των ανθρώπων να επιτύχουν την αυτοπραγμάτωση, είναι απολύτως σχετική με την επίτευξη κρίσιμων κοινωνικών και βιολογικών στόχων», κατέληξαν οι ερευνητές. Ή όπως εξήγησαν διεξοδικότερα: «Για τους ανθρώπους, η επιδίωξη της αυτοπραγμάτωσης, μπορεί να αποκαλύπτει περαιτέρω βιολογικά σχετικούς στόχους».

Όλοι έχουμε το δικαίωμα να είμαστε απόλυτα ελεύθεροι

Κανένας άλλος άνθρωπος δεν έχει οποιουδήποτε είδους κυριαρχία πάνω σ' αυτό που πραγματικά είστε. Η αληθινή σας φύση δεν έχει την υποχρέωση να αναφέρεται σε οποιονδήποτε άλλο.

Αυτό σημαίνει πως, αν δεν ζούμε τη ζωή μας απόλυτα πάνω στους δικούς μας όρους, εάν υπάρχει κάποιος στη ζωή μας που κυριαρχεί πάνω μας, δεν είναι επειδή η ζωή έχει δώσει κατά κάποιο τρόπο σ' αυτό το άτομο ένα άδικο πλεονέκτημα ή μια δύναμη που μπορεί να ασκεί πάνω μας.

Το γεγονός είναι απλά πως εμείς, χωρίς να το γνωρίζουμε, έχουμε προδώσει την πραγματική μας κληρονομιά. Μια κληρονομιά που μας καλεί τώρα για να μας υπενθυμίσει πως το πνεύμα μας δεν μπορεί να κυριαρχηθεί από οποιονδήποτε ή οτιδήποτε άλλο.

Ο καθένας από εμάς έχει δικαίωμα να είναι απόλυτα ανεξάρτητος και απόλυτα ελεύθερος άνθρωπος.

Η αλήθεια δηλώνει πως τίποτα το πραγματικό δεν στέκεται ανάμεσα σ' εσάς και αυτή την ευγενική ζωή, και κατόπιν σας προσκαλεί να ανακαλύψετε την πραγματική απόλαυση τού να ζει κανείς τη ζωή του με τους δικούς του όρους.

Να θυμάστε: Όταν δεν ξέρετε τι να κάνετε με τον εαυτό σας, κάποιος θα έχει πάντα τη διάθεση να σας πει τι να κάνετε. Αλλά γιατί να τον ακούσετε; Γιατί να αναζητάτε την αποδοχή κάποιου που δεν αποδέχεται ούτε τον εαυτό του;

Η απολυτότητα του τίποτα

Είναι εφιαλτικά κωμικοτραγική η απολυτότητα των απόψεων που κυκλοφορούν ανάμεσά μας. Άνθρωποι-γνώμες περιφέρουν το σαρκίο της παντεπόπτισσας ημιμάθειάς τους δίχως την παραμικρή αμυχή αμφισβήτησης των λεγόμενών τους.

Μια απύθμενη σιγουριά νεοψευδοαναγεννησιακού ρυθμού (έχουμε γνώμη αλλά όχι και γνώση για τα πάντα) πλανάται πάνω από τον αέρα του διαδικτύου, την ώρα, που περισσότερο από ποτέ, φαίνεται να ισχύει η ρήση του Ολλανδού συγγραφέα, Σέις Νότεμποομ -γραμμένη στις «Ιεροτελεστίες» του προ τριακονταετίας-:

«όλο και περισσότεροι άνθρωποι γνωρίζουν όλο και λιγότερα για όλο και περισσότερα πράγματα».

Την ώρα που η πραγματικότητα σε όλες τις εκφάνσεις της είναι ρευστή και το εκμαγείο της αλλάζει μέρα με την ημέρα, γινόμαστε ολοένα και πιο «αγαλμάτινοι». Σαν να είμαστε κουρδισμένοι στα λόγια της Πακίτα Γκαλιέγο, της ηρωίδας μιας βραζιλιάνικης σαπουνόπερας, που ακούγεται στο Προοίμιο του «Πεχλιβάνη» του Θανάση Παπακωνσταντίνου:

«Φαίνεται σίγουρη για τον εαυτό της και αρκετά ανεξάρτητη η Πακίτα Γκαλιέγο. Ακούστε τι απάντησε όταν τη ρωτήσαμε αν γνώρισε ποτέ… τον φόβο! Να η απάντηση: “Δεν τον γνώρισα. Και μη με ρωτάτε γι’ αυτό παρακαλώ, είμαι… ευαίσθητη σ’ αυτό το θέμα’.»`

Την ίδια στιγμή αυτή η απολυταρχικότητα των απόψεων εμφανίζει ιανό πρόσωπο. Οι επικριτές της επίθεσης στο Charlie Hebdo γίνονται με τον ίδιο ζήλο επικριτές του Αρκά. Οι αμύντορες του ελληνικού γένους, που ξαπόστελναν τον άνθρωπο Αντετοκούμπο, πηγαίνουν τα παιδιά τους να τον απολαύσουν ως μπασκετμπολίστα Αντετοκούμπο, στο γηπεδάκι στα Σεπόλια. Οι «διάσημοι» όψιμοι καλωδιωμένοι ερασιτέχνες «οικονομολόγοι» τερματίζουν τα κοντέρ της πειθούς κατά πού φυσάει ο άνεμος.

Η στατιστική σηκώνει τα χέρια ψηλά όταν την ώρα, που διαδικτυακά πληθαίνουν οι εικόνες-καταγγελίες με τις κακοποιήσεις των ζώων, πληθαίνουν στις γειτονιές και και οι αδέσποτες φόλες της. Ή όταν πληθαίνουν οι συμμετοχές στα φεστιβάλ ετερότητας σε μια χώρα για την οποία η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI) είναι καταπέλτης.

Οι, πλέον, φιλελεύθεροι σχολιαστές μετατρέπονται εν μια διαδικτυακή νυκτί σε φασίστες πρώτης γραμμής, όταν η συζήτηση περάσει από την «κατσίκα του γείτονα» στη δική τους εμπλουτίζοντας τα λόγια του François-Marie Arouet: «Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες· αλλά όχι στον «τοίχο» μου….».

Το δάχτυλο του χαφιέ της γωνίας γίνεται ένα πλήκτρο, PrtScn, που το πατάς και καταγράφεις τον άλλο, επιτονίζοντας την «ενοχή» του (δίκαιη ή άδικη) με κόκκινο χρώμα και τον κοινοποιείς πίνοντας παράλληλα νερό στο όνομα της διατήρησης της ιδιωτικότητας. Όσοι παίρνουν θέση κατηγορούνται θανάσιμα από τους άλλους ως «τυχοδιώκτες». Οι ίδιοι εξοβελίζουν τους δεύτερους ως «απολιτίκ». Και οι εγκληματίες πολιτικοί εμφανίζονται τώρα ως σωτήρες των σωτήρων που θα μας έσωζαν από αυτούς (!)`

Ένας τυφώνας υποκρισίας σαρώνει τα πάντα στο διάβα του. Ένας τυφώνας απολυτότητας του τίποτα ο οποίος, ολοένα και πιο συχνά, πλέον, ξεκινάει με τη φράση: «Επειδή πολλοί με ρωτούν ποια είναι η άποψή μου…»