ΣΤΟΒΑΙΟΣ - Ἀνθολόγιον β'

Σόλων Ἐξηκεστίδου Ἀθηναῖος ἔφη·
Μηδὲν ἄγαν. Κριτὴς μὴ κάθησο· εἰ δὲ μή, τῷ ληφθέντι ἐχθρὸς ἔσῃ. Ἡδονὴν φεῦγε, ἥτις λύπην τίκτει. Φύλασσε τρόπου καλοκαγαθίαν ὅρκου πιστοτέραν. Σφραγίζου τοὺς μὲν λόγους σιγῇ, τὴν δὲ σιγὴν καιρῷ. Μὴ ψεύδου, ἀλλ᾽ ἀλήθευε. Τὰ σπουδαῖα μελέτα. Τῶν γονέων μὴ λέγε δικαιότερα. Φίλους μὴ ταχὺ κτῶ, οὓς δ᾽ ἂν κτήσῃ, μὴ ταχὺ ἀποδοκίμαζε. Ἄρχεσθαι μαθών, ἄρχειν ἐπιστήσῃ. Εὐθύνας ἑτέρους ἀξιῶν διδόναι, καὶ αὐτὸς ὕπεχε. Συμβούλευε μὴ τὰ ἥδιστα, ἀλλὰ τὰ βέλτιστα. Τοῖς πολίταις μὴ θρασύνου. Μὴ κακοῖς ὁμίλει. Χρῶ τοῖς θεοῖς. Φίλους εὐσέβει. Ὃ ἂν ‹μὴ› ἴδῃς μὴ λέγε. Εἰδὼς σίγα. Τοῖς ἑαυτοῦ πρᾷος ἴσθι. Τὰ ἀφανῆ τοῖς φανεροῖς τεκμαίρου.

***
Ο Σόλωνας, γιος του Εξηκεστίδη, από την Αθήνα είπε:
Ποτέ, καμιά υπερβολή. Δικαστή θέση να μη παίρνεις· αλλιώς θα μισηθείς από τον καταδικασμένο. Να αποφεύγεις την ηδονή που γεννάει λύπη. Κράτα την ακεραιότητα του χαρακτήρα πιο πιστή από τον όρκο. Σφράγιζε τα λόγια με σιωπή, τη σιωπή με την κατάλληλη στιγμή. Μη λες ψέματα· λέγε την αλήθεια. Μόνο με σοβαρά και αξιόλογα πράγματα να ασχολείσαι. Μην ισχυρίζεσαι ότι λες πιο δίκαια πράγματα από τους γονείς σου. Μην αποκτάς βιαστικά φίλους· όταν όμως τους αποκτήσεις, μην τους απορρίπτεις βιαστικά. Μόνο αν μάθεις να άρχεσαι, θα ξέρεις να άρχεις. Αν ζητάς από τους άλλους να λογοδοτούν, να είσαι πρόθυμος να λογοδοτείς κι εσύ. Οι συμβουλές σου να μην είναι για τα πιο ευχάριστα, αλλά για τα πιο καλά. Μην αποθρασύνεσαι προς τους συμπολίτες σου. Να μη συναναστρέφεσαι κακούς ανθρώπους. Να έχεις σχέσεις με τους θεούς. Να σέβεσαι τους φίλους σου. Αν δεν δεις κάτι, μην το λες. Κι αν ξέρεις, μη μιλάς. Να είσαι πράος απέναντι στους δικούς σου. Από τα φανερά να συμπεραίνεις τα αφανή.

Ο Αριστοτέλης και τα θεμέλια της σταθερής ευτυχίας

Η παράμετρος που θέτει ο Αριστοτέλης για την κατάκτηση ή όχι της ευτυχίας είναι ο χρόνος. Δε φτάνει να νιώσει κανείς ευτυχία για να πούμε ότι είναι ευτυχισμένος. Πρέπει η ευτυχία να έχει σταθερότητα, να έχει δηλαδή διάρκεια: «Ένα, πράγματι, μόνο χελιδόνι δεν κάνει την άνοιξη, ούτε και μια μόνο μέρα· έτσι ακριβώς δε φτάνει να κάνει ευτυχισμένο και ευδαίμονα τον άνθρωπο μια μόνο μέρα ή μια μικρή περίοδος χρόνου». (1098a 7, 21-23).

 

Οι περιστασιακές στιγμές ευφορίας δεν πρέπει να συγχέονται με την ευτυχία, καθώς, σε τελική ανάλυση, δεν την εξασφαλίζουν. Η ευτυχία, ως έννοια βαθύτερη από κάθε παροδική χαρά, δεν μπορεί παρά να συνδέεται με την καθημερινότητα. Αυτό που λέμε ευτυχισμένη ζωή αφορά την εκπλήρωση εκείνων των προϋποθέσεων, που δίνουν στον άνθρωπο ικανοποίηση από την ίδια την κανονικότητά τους. Ένας τέτοιος άνθρωπος δε χρειάζεται κάποιο μεγάλο γεγονός για να νιώσει χαρά (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάτι τέτοιο δε θα ήταν ευπρόσδεκτο ή ότι δε θα είναι σε θέση να το εκτιμήσει), αφού η ίδια η ζωή του είναι η πηγή της χαράς. Κι εδώ δε γίνεται λόγος για το ακλόνητο της αταραξίας, αλλά για την εύρεση της ισορροπίας που εναρμονίζει τον εαυτό με το περιβάλλον.

 

Οι προσπάθειες του ανθρώπου να βρει ευτυχία μέσω των πρόσκαιρων απολαύσεων είναι καταδικασμένες σε αποτυχία, αφού το εφήμερο (για να μην πούμε το στιγμιαίο) είναι αδύνατο να προσφέρει τη σταθερότητα. Το δυστυχισμένο παιδί δεν μπορεί να γίνει ευτυχισμένο, ακόμη κι αν του προσφερθεί το μεγαλύτερο παγωτό του κόσμου. Ομοίως, ένα παιδί που λαμβάνει καθημερινά το ίδιο εξαίσιο παγωτό, δεν είναι βέβαιο ότι ευτυχεί. Η προσωρινή χαρά έχει αξία μόνο όταν συνδυάζεται με εκείνες τις συνθήκες που εξασφαλίζουν την ευτυχία, αλλιώς είναι περιστασιακή ανακούφιση. Κι αυτή ακριβώς είναι η σύγχυση του ανθρώπου, που αντιλαμβάνεται τις εφήμερες ηδονές σαν κλειδί για την ευδαιμονία. Η θεοποίηση του χρήματος, που μετατρέπει τα πάντα σε κατανάλωση, καταδεικνύει ακριβώς αυτό. Η ευτυχία όμως, δεν είναι καταναλωτικό αγαθό κι ως εκ τούτου δεν αγοράζεται.

 

Βεβαίως, ο Αριστοτέλης δεν υποτιμά καθόλου τα υλικά αγαθά. Η επάρκειά τους κρίνεται απαραίτητη για να οδηγηθεί κανείς την ευτυχία. Γι’ αυτό και κάνει λόγο για αυτάρκεια. Δεν είναι όμως αυτοσκοπός, είναι το μέσο. Με άλλα λόγια, η υλική επάρκεια δε σηματοδοτεί την εξασφάλιση της ευτυχίας, αλλά την κάλυψη των αναγκών, δηλαδή την  προϋπόθεση, ώστε να μπορέσει κανείς να φτάσει στην ευτυχία, η οποία εν τέλει αφορά την ψυχή: «Με τα αγαθά, λοιπόν, να έχουν χωριστεί σε τρεις κατηγορίες, δηλαδή στα λεγόμενα εξωτερικά, σ’ αυτά που σχετίζονται με την ψυχή και σ’ αυτά που σχετίζονται με το σώμα, ονομάζουμε όλοι κατεξοχήν αγαθά – αγαθά στην κυριολεξία – αυτά που σχετίζονται με την ψυχή». (1098b 8, 15-17).

 

Ευτυχία χωρίς ψυχική συμμετοχή δεν μπορεί να υπάρξει. Κι όταν λέμε ψυχική συμμετοχή εννοούμε τη σύμπλευση της λογικής με το συναίσθημα. Η άρνηση της λογικής για χάρη μιας παρόρμησης, αν γίνεται επανειλημμένα (σε βαθμό που να θεωρείται μια μόνιμη κατάσταση), δεν καταδεικνύει τη συναισθηματική ολοκλήρωση αλλά το πάθος. Από την άλλη, η καταπίεση των συναισθημάτων στο όνομα της λογικής αποτελεί μια άλλη μορφή παραλόγου, καθώς δεν υπάρχει τίποτε λογικότερο από το να ικανοποιεί κανείς τα συναισθήματά του. Αυτός είναι ο λόγος που η ψυχή πρέπει να ενεργήσει επιφέροντας την απαραίτητη ισορροπία με την ικανοποίηση των συναισθημάτων και τη χαλιναγώγηση των παθών.

 

Η εξισορρόπηση αυτών είναι που θα κάνει τον άνθρωπο να προβαίνει στις σωστές ενέργειες εξασφαλίζοντας την ευζωία, επιφέροντας δηλαδή την προσωπική ολοκλήρωση: «… το τέλος το ταυτίζουμε με κάποιες πράξεις και κάποιες ενέργειες· γιατί έτσι το τέλος παίρνει θέση μεταξύ των αγαθών που σχετίζονται με την ψυχή και όχι μεταξύ των εξωτερικών αγαθών. Με τον ορισμό μας συνάδει και η πίστη ότι ο ευδαίμων άνθρωπος ζει καλά και πράττει καλά – δεν το είπαμε πράγματι κάπως έτσι, ότι η ευδαιμονία είναι ευζωία και ευ-πραξία;» (1098b 8,22-25).

 

Όμως, η χαλιναγώγηση των παθών δεν είναι παρά η πραγμάτωση της αρετής. Το πάθος για το χρήμα, ο άκρατος εγωισμός, η δίψα για εξουσία, η εμμονή στις ηδονές που η εκπλήρωσή τους προϋποθέτει την καταπίεση του άλλου, είναι τα κίνητρα που αντιμάχονται στην αρετή. Η παράδοση του ανθρώπου σ’ αυτά είναι η κατάλυση της ψυχικής ισορροπίας, αφού η συναισθηματική παρόρμηση της πρόσκαιρης ικανοποίησης υπερβαίνει τη σταθερότητα της ψυχικής γαλήνης που απαιτεί η ευτυχία. Σε τελική ανάλυση, όλα αυτά δεν είναι παρά η υπερβολή που διαλύει τη μεσότητα. Και η υπερβολή δε συμπλέει με τη λογική. Ούτε είναι γνώρισμα του σώφρονα ανθρώπου.

 

Σχεδόν μαθηματικά οι άνθρωποι που υποκύπτουν σε τέτοια πάθη δεν ευτυχούν. Η γνώση της απόρριψης από τους άλλους, ακόμη κι αν κανείς δεν το εκφράζει ανοιχτά, η καχυποψία, η αρρωστημένη ανταγωνιστικότητα, το επιφανειακό των σχέσεων, ο φθόνος για τις επιτυχίες του άλλου, η τάση επίδειξης, η άρνηση της αυτογνωσίας και η τελική ανασφάλεια (που μοιραία επέρχεται) καταλύουν κάθε έννοια ισορροπίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η ευτυχία αντικαθίσταται από την απατηλή ανακούφιση των υλικών απολαύσεων. Όμως, η αντικατάσταση δεν είναι αποκατάσταση – πολύ περισσότερο εκπλήρωση.

 

Για να φτάσουμε και πάλι στο συμπέρασμα ότι η ψυχή πρέπει να ενεργήσει, ώστε  να τεθούν οι σωστές προτεραιότητες, προκειμένου να νιώθει κανείς χαρά με τα πράγματα που αξίζουν στ’ αλήθεια: «Όπως στην Ολυμπία το στεφάνι της νίκης το κερδίζουν όχι οι πιο όμορφοι και οι πιο ρωμαλέοι αλλά αυτοί που συμμετέχουν στους αγώνες (γιατί κάποιοι από αυτούς είναι που αναδεικνύονται νικητές), έτσι και τα ωραία και τα καλά της ζωής τα κερδίζουν αυτοί που ενεργούν σωστά». (1099a 8, 4-8).

 

Και ενεργούν σωστά όσοι κινούνται σύμφωνα με τις υποδείξεις της αρετής: «Με αυτούς λοιπόν που ταυτίζουν την ευδαιμονία με την αρετή ή με κάποια αρετή ο ορισμός μας βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία· στην αρετή έχει, πράγματι, την αρχή της η ενάρετη ενέργεια». (1098b 8, 35-38).

 

Αφού καταδειχθεί ότι η σωστή πράξη είναι αυτή που διέπεται από την αρετή, αυτό που μένει είναι η διασφάλιση της ταυτόχρονης συναισθηματικής ικανοποίησης, για την επίτευξη της πληρότητας που θα επέλθει από τη σύζευξη λογικής και συναισθήματος. Και η συναισθηματική ικανοποίηση σχετίζεται με την εκπλήρωση αυτών που αγαπάει ο καθένας: «… στον κάθε άνθρωπο ευχάριστο είναι αυτό που αγαπάει: το άλογο σ’ αυτόν που αγαπάει τα άλογα, το θέαμα σ’ αυτόν που αγαπάει τα θεάματα· με τον ίδιο τρόπο οι δίκαιες πράξεις σ’ αυτόν που αγαπάει τη δικαιοσύνη, και, γενικά, οι ενάρετες πράξεις σ’ αυτόν που αγαπάει την αρετή». (1099a 8, 10-13). Κι ο Αριστοτέλης θα συμπληρώσει καταδεικνύοντας την προβληματική που αποπροσανατολίζει τους περισσότερους ανθρώπους: «Στην πλειονότητα των ανθρώπων τα ευχάριστα γι’ αυτούς πράγματα βρίσκονται σε σύγκρουση μεταξύ τους για το λόγο ότι δεν είναι ευχάριστα από τη φύση τους». (1099a 8, 13-14).

 

Και βέβαια, ευχάριστα από τη φύση τους είναι αυτά που υπηρετούν την αρετή. Κάθε προσπάθεια αποσύνδεσης του ευχάριστου από την αρετή δεν είναι παρά η σύγχυση ανάμεσα στην πράξη και τα αποτελέσματά της. Γιατί η διάπραξη ενός αδικήματος είναι αδύνατο να θεωρείται ευχάριστη. Ευχάριστα μπορεί να είναι τα αποτελέσματα μετά από αυτήν, επειδή προφανώς θα επιτευχθούν οικονομικά ή οποιαδήποτε άλλα οφέλη. Με άλλα λόγια, το ότι μπορεί κάποιος να νιώσει ευχαρίστηση από τα αποτελέσματα μιας αδικίας δε σημαίνει ότι είναι ευχάριστη η καθαυτή διάπραξή της. Αυτός που νιώθει ευχαρίστηση πράττοντας το κακό, αυτός δηλαδή που το κάνει γιατί αντλεί ηδονή κάνοντάς το είναι προφανώς διαταραγμένος.

 

Ο Αριστοτέλης θέτει το ζήτημα αντίστροφα: «σ’ αυτά που είπαμε πρέπει να προσθέσουμε και τούτο: ο άνθρωπος που δε βρίσκει ευχαρίστηση στις ωραίες πράξεις δεν είναι καν ένας καλός άνθρωπος. Ποιος θα ονόμαζε δίκαιο έναν άνθρωπο που δε βρίσκει ευχαρίστηση στις δίκαιες πράξεις, ή ελευθέριο έναν άνθρωπο που δε βρίσκει ευχαρίστηση στις ελευθέριες πράξεις, κοκ;» (1099a 8, 19-23).

 

Με άλλα λόγια, για τον Αριστοτέλη το συναίσθημα της ευχαρίστησης είναι απολύτως καθοριστικό για το χαρακτήρα των ανθρώπων. Δε φτάνει κάποιος να μην διαπράττει αδικίες για να είναι δίκαιος. Πρέπει να νιώθει χαρά από τις δίκαιες πράξεις. Θα έλεγε κανείς ότι τα συναισθήματα είναι καθοριστικότερα από τις συμπεριφορές. Αυτός που δε νιώθει ευχαρίστηση από τις αρχές του δικαίου δεν είναι δίκαιος ασχέτως αν τελικά τις τηρεί. Ο καλός άνθρωπος νιώθει χαρά από τις ωραίες πράξεις. Αν δεν το κάνει, δεν είναι καλός. Τελικά το τι είναι κάποιος καταδεικνύεται περισσότερο απ’ αυτά που νιώθει παρά απ’ αυτά που κάνει.

 

Το συναίσθημα είναι το επιστέγασμα της διαμόρφωσης του καθενός. Εφόσον η χαρά προέρχεται απ’ αυτά που αγαπάμε, τότε είναι προφανές ότι αυτά που αγαπάμε θα τα επιδιώκουμε κι αυτά που δεν αγαπάμε όχι. Με δυο λόγια, αυτός που δε νιώθει χαρά από τις δίκαιες πράξεις, είναι αυτός που εν τέλει δεν αγαπά τις δίκαιες πράξεις. Κι επειδή τελικά το συναίσθημα είναι το κριτήριο που θα διαμορφώσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, αυτός που δεν αγαπά τις δίκαιες πράξεις, όσο κι αν συγκρατείται υπακούοντας στα όριά τους, όταν του δοθεί η ευκαιρία θα παραβιάσει το πνεύμα τους.

 

Η αρετή δεν μπορεί να επιβληθεί με το ζόρι. Πρέπει κανείς να τη θέλει. Πρέπει, δηλαδή, να νιώθει χαρά πραγματώνοντάς την: «Αν έτσι έχει το πράγμα, τότε οι πράξεις της αρετής θα πρέπει, σκέφτομαι, να είναι ευχάριστες καθεαυτές, μαζί όμως και καλές και ωραίες· έχουν μάλιστα την καθεμιά από τις ιδιότητες αυτές στον ύψιστο βαθμό, αν και είναι αλήθεια ότι ο ενάρετος άνθρωπος είναι καλός κριτής γι’ αυτές τις ιδιότητες – πραγματικά, η κρίση του είναι αυτή που περιγράψαμε». (1099a 8, 24-27).

 

Η επίκληση της ορθής κρίσης είναι μία ακόμη αναφορά στη λογική. Ο ενάρετος άνθρωπος, ως κάτοχος της ορθής κρίσης, συμπεριφέρεται λογικά και χαίρεται μ’ αυτά που αρμόζουν στην αρετή. Πετυχαίνει δηλαδή της σύμπλευση λογικής και συναισθήματος στην κατεύθυνση της αρετής. Κι αυτός είναι ο λόγος που θα κατακτήσει την ευδαιμονία: «Στους ανθρώπους που αγαπούν το ωραίο ευχάριστα είναι αυτά που είναι ευχάριστα από τη φύση τους· τέτοιες είναι οι πράξεις της αρετής· έτσι και σ’ αυτούς τους ανθρώπους είναι ευχάριστες και είναι και καθεαυτές ευχάριστες. Δεν τη χρειάζεται λοιπόν η ζωή αυτών των ανθρώπων την ευχαρίστηση σαν ένα είδος πρόσθετου κοσμήματος· αντίθετα, την έχει μέσα της». (1099a 8, 15-19).

 

Ο ενάρετος άνθρωπος βιώνοντας την απόλυτη ισορροπία έχει τη χαρά μέσα του. Και δεν υπάρχει σταθερότερη συνθήκη από αυτή. Οι κοινωνίες που απαξιώνουν την αρετή στο όνομα της πρόσκαιρης επιδίωξης έχουν οριστικά χάσει τον προσανατολισμό τους. Σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον τα σχετικά με την αρετή φαντάζουν αφέλειες. Κι αυτή είναι η επισφράγιση της αποτυχίας. Αυτό που μένει είναι ο ωφελιμισμός, η ατομικότητα και η χρησιμοθηρική οπτική για τα πάντα. Τα κοινωνικά πρότυπα αυτού του είδους είναι η εσφαλμένη κατεύθυνση που βαφτίζεται πνεύμα των καιρών. Η συνύπαρξη καθίσταται ολοένα και πιο προβληματική. Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι πολύ δύσκολο να μιλάμε για ευτυχία.

 

Παρακολουθώντας την πορεία της ανθρωπότητας είναι μάλλον αδύνατο να βρει κανείς την επικράτηση της αρετής, με τον τρόπο τουλάχιστον που την εννοεί ο Αριστοτέλης. Η βία, το κυνήγι του πλούτου, το συμφέρον και η μάχη της εξουσίας ήταν πάντοτε οι βασικότερες επιδιώξεις του ανθρώπου. Οι νόμοι της ιστορίας ήταν και παραμένουν σκληροί. Το ζήτημα της συνύπαρξης φαίνεται ακόμη μετέωρο. Κι αυτό είναι το μεγάλο στοίχημα του ανθρώπου που παραμένει ανεκπλήρωτο. Θα έλεγε κανείς ότι αυτή είναι η ουσία του πολιτισμού. Να εξανθρωπίσει τον άνθρωπο, δηλαδή να πετύχει την πραγμάτωση της αρετής.

 

Ο άνθρωπος όσο και να λέει ότι παλεύει για το δίκαιο ή την ελευθερία ή την ισότητα ή τα δικαιώματα των συνανθρώπων του κλπ, δε φαίνεται να το εννοεί. Ο Αριστοτέλης θα έλεγε ότι δεν τα αγαπάει πραγματικά. Δεν βρίσκει αληθινή χαρά σ’ αυτά. Σε τελική ανάλυση δεν έχει καταλάβει ότι η ευτυχία είναι υπόθεση συλλογική. Θεωρεί ότι η ευτυχία των άλλων είναι αδιάφορη, ίσως και αντίπαλη με τη δική του. Όμως η κατάκτηση της αρετής ως απαρέγκλιτη προϋπόθεση της ευτυχίας αποδεικνύει το αντίθετο, αφού η αρετή ολοκληρώνει τον εαυτό μέσα από το σεβασμό του άλλου. Ο δίκαιος δε θέλει να  αδικείται ούτε ο ίδιος ούτε και οι άλλοι. Κι αυτός είναι ο ορισμός της κοινωνικής ισορροπίας. Η ατομική οπτική δεν μπορεί παρά να δράσει συγκρουσιακά. Να αναδείξει τον κακώς εννοούμενο ανταγωνισμό. Να επιλέγει την πολεμική από τη σύμπραξη. Προφανώς ο άνθρωπος χρειάζεται κι άλλο χρόνο. Ας είμαστε αισιόδοξοι.

 

Αυτό που μένει είναι το τελικό συμπέρασμα του Αριστοτέλη για την ευτυχία: «Συμπέρασμα: Η ευδαιμονία είναι το υπέρτατο αγαθό, και μαζί ό,τι πιο ωραίο και ό,τι πιο ευχάριστο: οι τρεις αυτές ιδιότητες δεν πρέπει να χωρίζονται με τον τρόπο που αυτό γίνεται στην επιγραφή της Δήλου:

 

Το δικαιότερο είναι το πιο όμορφο, η υγεία το καλύτερο·

Το πιο ευχάριστο απ’ όλα νά ‘χει κανείς ό,τι αγαπά·

 

O λόγος είναι ότι όλες αυτές οι ιδιότητες συνυπάρχουν στις άριστες ενέργειες – αυτές, ή μία από αυτές, η καλύτερη, λέμε πως είναι η ευδαιμονία». (1099a 8, 27-34).

 

Αριστοτέλης: Ηθικά Νικομάχεια

Ο άνθρωπος που δεν σκέφτεται, δεν φιλοσοφεί ...δεν είναι ελεύθερος

Tο ηθικό πλεονέκτημα, ο ρατσισμός και οι άλλες αλλοιώσεις του σύγχρονου πολιτικού λεξιλογίου.
Στη φιλοσοφία, οι όροι μετα-ηθική και μετα-γνωσιολογία εκφράζουν την ανάγκη διερεύνησης της γλώσσας και των νοημάτων που αυτή αποδίδει σε έννοιες ηθικής και γνώσης. Μελετούν, δηλαδή τι ονομάζεται, κάποτε, ορθό και δίκαιο ή τι αποκαλείται αληθές και ψευδές.

Από την αρχαιότητα ακόμα, είχε γίνει αντιληπτό ότι, ειδικά σε περιόδους κρίσης (πολέμου κλπ), οι άνθρωποι – και ειδικά όσοι κατέχουν εξουσία – τείνουν να αλλοιώνουν συνειδητά και εσκεμμένα πολλές από τις έννοιες της ηθικής και της γνωσιολογίας, με σκοπό να διαδώσουν τη δική τους οπτική γωνία για το τι είναι σωστό ή λάθος, αληθές ή ψευδές. Ο Θουκυδίδης ήταν από τους πρώτους που επεσήμανε αυτή την αλλοίωση, και μάλιστα σε επίπεδο πολιτικής σκέψης και πρακτικής.

Απ’ ότι φαίνεται ζούμε μια περίοδο έντονης κρίσης. Αυτό είναι ξεκάθαρο, εκτός από πολλά άλλα στοιχεία, κι από το γεγονός του πόσο έχουν αλλοιωθεί και διαστρεβλωθεί έννοιες, ηθικές σημασίες και αξίες, πολιτικές πράξεις και ιδεολογικές θεωρήσεις. Τα παραδείγματα πολλά:

Η οικονομική υποδούλωση μετατρέπεται σε «μεταρρυθμιστική οικονομική πολιτική».
Η πολιτική του ενδοτισμού αποκαλείται «ρεαλιστική πολιτική». 
Η εσκεμμένη διάλυση των εθνικών και κοινωνικών δεσμών ονομάζεται «πολυπολιτισμός».
Η αποθέωση του χρήματος και της ύλης αποκαλείται «διεθνής οικονομική πρακτική».
Η παγκόσμια οικονομική επικυριαρχία λέγεται «νεοφιλελευθερισμός».
Η ανησυχία των γονέων για την υγεία των παιδιών τους και την εκπαιδευτική ομαλότητα, εγκαλείται ως «ρατσισμός».
Η δεδηλωμένη αδυναμία – συνεπικουρούμενη από μια ιδεολογική αβελτηρία - του κράτους να επιτελέσει το θεμελιώδες έργο του, που είναι η προστασία του δημοσίου συμφέροντος και των νομίμων υπηκόων του, παρουσιάζεται ως «πολιτική ανοιχτών συνόρων».

Θα ήταν εκπληκτικά ενδιαφέρον αντικείμενο ψυχολογικής και κοινωνικο - πολιτικής μελέτης, αν δεν ήταν τραγικά ανησυχητικό, το γεγονός του πόσο εύκολα διαδίδονται και, ακόμα πιο εύκολα, γίνονται αποδεκτές τέτοιες αλλοιώσεις ηθικών, γνωστικών και πολιτικών εννοιών.

Οι ίδιοι άνθρωποι που κατείχαν για χρόνια την εξουσία δεν είχαν προβεί σε καμία μεταρρύθμιση – τώρα δέχονται την επιβολή τους από ξένα πολιτικά κέντρα. Οι πολιτικοί, δε που, ευρισκόμενοι εκτός εξουσίας, καυτηρίαζαν τέτοιες επιβολές, τις δέχτηκαν ως «ρεαλιστικές» αμέσως μόλις κατέλαβαν την εξουσία.

Οι άνθρωποι που, υποτίθεται, προασπίζονται τα δικαιώματα όλων των συνανθρώπων τους (κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά) εξαθλιώνουν οικονομικά τον λαό, επί του οποίου προΐστανται, δημιουργούν συνθήκες κοινωνικής σύγκρουσης, πολιτικής πόλωσης και εθνικής διάλυσης.

Οι άνθρωποι που κηρύττουν το «ηθικό πλεονέκτημα» των ιδεολογικών τους πεποιθήσεων, που δηλώνουν ότι σέβονται τη δημοκρατία, τη δικαιοσύνη, την ισότητα, την ελευθερία λόγου και σκέψης, κρατούν την πλέον ανήθικη και αναξιοκρατική στάση για τους «μη ημέτερους», προκαταλαμβάνουν αποφάσεις της Ελληνικής Δικαιοσύνης, αποστρέφονται τον πλουραλισμό στην ενημέρωση και, εν τέλει, υιοθετούν την πιο ακραία ρητορική μίσους, ρατσισμού και φασισμού, εγκαλώντας τους ανησυχούντες πολίτες και γονείς και εξευτελίζοντάς τους δημόσια.

Από την άλλη βαφτίζουν ως ανθρωπισμό το υποκριτικό – άκρως «χρυσοφόρο, όμως και κερδοσκοπικό – ενδιαφέρον τους για τους αναξιοπαθούντες, εκμεταλλευόμενοι τους πραγματικούς πρόσφυγες και τα παιδιά, για να «αρμέξουν» την οικονομική υπερεθνική αγελάδα. Καταντούν τα πιο υπάκουα υποχείρια μιας αντίληψης που ονομάζει «πολυπολιτισμικότητα» την απαξίωση της διαφορετικότητας των λαών, την απάλειψη κάθε ιδιαίτερου εθνικού και πολιτισμικού στοιχείου, τη μαζοποίηση και ομογενοποίηση του Ανθρώπου σε υπερτοπικό επίπεδο και την υποβάθμισή του σε απλό γρανάζι ενός παγκόσμιου πολιτικού και οικονομικού ολετήρα.

Ο σύγχρονος άνθρωπος, οπωσδήποτε δεν σκέφτεται, δεν φιλοσοφεί. Που πάει να πει: δεν είναι ελεύθερος. Χειραγωγείται, καθοδηγείται, δουλοποιείται. Όσο κι αν κάποιοι δεν θέλουν ούτε να το σκεφτούν ως ενδεχόμενο, ζούμε σε εποχές απάνθρωπες, οργουελικές, δυστοπικές, όπου το σκοτάδι ενός παγκόσμιου ολοκληρωτισμού έχει αρχίσει να σκεπάζει τα πάντα…

Νέα εργαλεία συμβάλουν να αρχίσει μια νέα εποχή στη βιολογία και στην προσωποποιημένη ιατρική

Ερευνητές από την EPFL (Ecole Polytechnique Fédérale de Lausanne) έχουν αναπτύξει μια νέα σειρά συστημάτων γενετικών εργαλείων για να προσδιορίσουν νέους συνδέσμους μεταξύ γονιδίων και φαινοτύπων. Η εργασία, σημάδι των προσπαθειών της EPFL για την εξέλιξη της ανοιχτής επιστήμης, φέρνει τη βιολογία στο cloud και θέτει τη βάση για την ανάπτυξη της ακριβούς ιατρικής. Η μελέτη δημοσιεύεται στο Cell Systems.

Οι περισσότερο σύνθετες νόσοι, όπως η παχυσαρκία και ο διαβήτης, επηρεάζονται ευρέως από γενετικούς παράγοντες. Όμως την ίδια στιγμή, διαμορφώνονται επίσης από περιβαλλοντικές διεγέρσεις, όπως η διατροφή και η φυσική δραστηριότητα. Η αλληλεπίδραση αυτή μεταξύ περιβαλλοντικού και γενετικού παράγοντα κάνει κάθε άνθρωπο μοναδικό και (υπο)στηρίζει την ανάγκη για προσωποποιημένη ιατρική. Αυτή η κατά παραγγελία διαμορφωμένη ιατρική προσέγγιση εδράζεται στην λογική ότι η πρόγνωση, η διάγνωση και η θεραπεία μιας νόσου διαφέρει μεταξύ των ατόμων και εξαρτάται από τις προσωπικές τους γενετικές παραλλαγές που εντάσσονται στα ιδιαίτερα περιβάλλοντα. Όμως το να κάνουμε την προσωποποιημένη ιατρική πραγματικότητα, χρειαζόμαστε πρώτα μια βαθύτερη κατανόηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ γενετικής, περιβάλλοντος και νόσου.

Για να το κάνουν αυτό, χιλιάδες ερευνητικές ομάδες εργάστηκαν σε πληθυσμούς ποντικών, αποκαλούμενους BXD. Ο πληθυσμός αυτών των ποντικών χρησιμοποιείται ως μοντέλο για να μελετηθεί η γενετική βάση των φαινοτυπικών χαρακτηριστικών και των νόσων. Κατά τη διάρκεια πολλών δεκαετιών, χιλιάδες σύνολα φαινοτυπικών δεδομένων από ποντικούς BXD έχουν συλλεχθεί σε βάσεις δεδομένων, που εκτείνονται από το χρώμα του τριχώματος μέχρι τη διάρκεια ζωής.

Πέρα από αυτό, οι ερευνητές έχουν επίσης συλλέξει πολύ μεγάλους αριθμούς μοριακών συνόλων δεδομένων που συνδέονται με γονιδιακή έκφραση σε διάφορα όργανα των ποντικών BXD, όπως επίπεδα του mRNA, πρωτεΐνες και μεταβολίτες. Μέχρι τώρα, η BXD κοινότητα συγκέντρωσε περίπου 300 εκατομμύρια δεδομένων φαινοτυπικών σημείων από αυτά τα ζώα, δημιουργώντας μακράν το μεγαλύτερο συνεκτικό «φαίνωμα» (phenome) (ένα σύνολο όλων των φαινότυπων που εκφράζονται σε έναν οργανισμό) για κάθε πειραματική στατιστική ομάδα ζώων. Εν συντομία, το φαίνωμα BXD είναι μια τέλεια πηγή για τη μοντελοποίηση ανθρώπινων πληθυσμών για γενετικές μελέτες.

«Αυτά τα πλούσια και μεγάλα δεδομένα του φαινώματος παραμένουν, ωστόσο, σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητα, καθώς είναι δύσκολο να διεισδύσουμε και τα εργαλεία για να τα αναλύσουμε απαιτούν προηγμένες ικανότητες» αναφέρει ο Johan Auwerx, το εργαστήριο του οποίου στην EPFL ηγείται της μελέτης, μαζί με συναδέλφους τους από τη Γερμανία, την Ολλανδία και τις ΗΠΑ, καθώς και την καθηγήτρια Kristina Schoonjans και τον καθηγητή Stephan Morgenthaler της EPFL.

Οι επιστήμονες αντιμετώπισαν το πρόβλημα οργανώνοντας όλη αυτή τη γνώση σε μια βασισμένη στο cloud αποθήκη δεδομένων που συμπεριλαμβάνει όλα τα 300 εκατομμύρια στοιχεία που συλλέχθηκαν στον πληθυσμό των ποντικών BXD. Οι ερευνητές ανέπτυξαν μια εύκολη στη χρήση εργαλειοθήκη, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να συμπεριλάβει τις διάφορες περιοχές (των «omics» [genomics, proteomics κλπ.]) των βιολογικών δεδομένων από τον πληθυσμό των ποντικών BXD.

Η εργαλειοθήκη είναι ήδη online στη διεύθυνση systems-genetics.org και αναμένεται να διευκολύνει σημαντικά την ανακάλυψη συνδέσμων γονιδίου-φαινότυπου και γονιδίου-γονιδίου. Οι επιστήμονες έχουν ήδη χρησιμοποιήσει την πηγή για να εντοπίσουν εκατοντάδες χιλιάδων συσχετίσεις γονιδίων-φαινοτύπων, πολλές από τις οποίες είναι τελείως νέες. «Ένα χτυπητό παράδειγμα είναι ο σύνδεσμος μεταξύ ριβοσωμικής πρωτεΐνης Rpl26 και του βάρους του σώματος», σημειώνει μέλος της συγγραφικής ομάδας της μελέτης. «Οι ποντικοί κληρονομώντας αυτό το γονίδιο από τον ένα γονέα είναι κατά μέσο όρο 10 g βαρύτεροι από ότι τα ξαδέλφια τους».

Η εργαλειοθήκη μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε πληθυσμό με διαθέσιμα πολυστρωματικά δεδομένα της διακριτής φύσης (αναφέρεται ως «multi-omics data»). Αυτό επιτρέπει την επαναχρήση των υπαρχόντων δεδομένων για να γίνουν νέες ανακαλύψεις. «Τα ευρήματα στους πληθυσμούς είναι γενικώς ρωμαλέα και μεταφράζονται καλά μεταξύ ομάδων και ειδών – κάνοντας τα δεδομένα άμεσα σχετικά με την βιολογία του ανθρώπου».

«Έχουμε αποθηκεύσει όλα τα δεδομένα και την εργαλειοθήκη σε δημόσια πλατφόρμα, η οποία θα βοηθήσει τους ερευνητές να προσδιορίσουν και να επιβεβαιώσουν τις λειτουργίες των γονιδίων που ενδιαφέρουν», αναφέρει ο Auwerx τοποθετώντας το έργο στο πλαίσιο των συνεχιζόμενων προσπαθειών της EPFL στην προώθηση της ανοιχτής επιστήμης. «Η πηγή αυτή στην πραγματικότητα είναι μια από τις πρώτες προσπάθειες να εισαχθεί η βιολογία στο cloud και βάζει τον ακρογωνιαίο λίθο μιας νέας εποχής της βιολογίας. Οι ιατροί σύντομα θα μπορούν να χρησιμοποιήσουν παρόμοιας φύσης πηγές για να προσωποποιήσουν τις θεραπείες για τους ασθενείς τους».

Η Μεγάλη Υπόσχεση, η Διάψευση της και οι Νέες Λύσεις

Η Μεγάλη Υπόσχεση της Χωρίς Όρια Προόδου - η υπόσχεση της κυριαρχίας πάνω στη φύση, της υλικής αφθονίας, της απέραντης ευτυχίας για όσο το δυνατό μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων και της ανεμπόδιστης προσωπικής ελευθερίας- συντηρούσε τις ελπίδες και την πίστη ολόκληρων γενεών από την αρχή της βιομηχανικής εποχής. Το σίγουρο είναι ότι ο πολιτισμός μας άρχισε από τη στιγμή που οι άνθρωποι απέκτησαν κάποιο έλεγχο πάνω στη φύση. 

 

Αυτός ο έλεγχος, όμως, παρέμεινε περιορισμένος ως την αρχή της βιομηχανικής εποχής. Μπαίνοντας στη βιομηχανική εποχή - που άρχισε από την υποκατάσταση της ζωικής και ανθρώπινης ενέργειας με μηχανική και αργότερα πυρηνική ενέργεια και έφτασε μέχρι την υποκατάσταση του ανθρώπινου μυαλού με ηλεκτρονικούς υπολογιστές — αποκτήσαμε τη βεβαιότητα ότι βρισκόμασταν στο δρόμο της απεριόριστης παραγωγής και συνεπώς της απεριόριστης κατανάλωσης. Ακόμα πιστεύαμε ότι η τεχνική μας έκανε παντοδύναμους και η επιστήμη παντογνώστες. Βρισκόμασταν στον δρόμο που θα μας έκανε θεούς, ανώτερα όντα που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα δεύτερο σύμπαν, χρησιμοποιώντας το φυσικό κόσμο μονάχα σαν δομικό υλικό για την καινούργια μας δημιουργία.

 

Οι άνθρωποι άρχισαν ολοένα και περισσότερο να δοκιμάζουν μια νέα αίσθηση ελευθερίας. Έγιναν κύριοι της ζωής τους. Οι φεουδαρχικές αλυσίδες είχαν πια σπάσει και ο καθένας μπορούσε να εκπληρώσει κάθε του επιθυμία, ελεύθερος από κάθε είδους δεσμά. Η τουλάχιστο έτσι νόμιζαν οι άνθρωποι. Ακόμα κι αν ίσχυε αυτό για τις ανώτερες και τις μεσαίες τάξεις, το κατόρθωμα τους αυτό έκανε κι άλλους να πιστεύουν ότι η νέα ελευθερία θα μπορούσε να επεκταθεί σε κάθε μέλος της κοινωνίας, αρκεί η βιομηχανοποίηση να συνεχιζόταν με τον ίδιο ρυθμό. Ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός γρήγορα μεταβλήθηκαν, και από κίνημα που στόχος του ήταν μια νέα κοινωνία και ένας νέος άνθρωπος έγιναν ένα κίνημα που το ιδανικό του ήταν μια αστική ζωή για όλους τους ανθρώπους και ένα πρότυπο οικουμενικοποιημένου αστού για τον άνθρωπο του μέλλοντος. Θεωρήθηκε ότι η απόκτηση πλούτου και ανέσεων από όλους θα έφερνε την απέραντη ευτυχία σε όλους. Το τρίπτυχο απεριόριστη παραγωγή, απόλυτη ελευθερία και ανεμπόδιστη ευτυχία, αποτέλεσε τον πυρήνα μιας νέας θρησκείας: της θρησκείας της Προόδου · μια νέα Επίγεια Πολιτεία της Προόδου επρόκειτο να πάρει τη θέση της Πολιτείας του θεού. Δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι αυτή η νέα θρησκεία εφοδίαζε τους πιστούς της με ενεργητικότητα, ζωτικότητα και ελπίδα.

 

Το μεγαλείο της Μεγάλης Υπόσχεσης — τα εκπληκτικά υλικά και πνευματικά  επιτεύγματα της βιομηχανικής εποχής— πρέπει να γίνουν αντικείμενο μελέτης, αν θέλουμε να κατανοήσουμε το τραύμα που προκαλεί σήμερα η διάψευση της. Γιατί η βιομηχανική εποχή έχει πραγματικά αποτύχει στην πραγμάτωση της Μεγάλης Υπόσχεσης και όλο και περισσότεροι άνθρωποι αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι:

• Η χωρίς όρια ικανοποίηση όλων των επιθυμιών δε συνεπάγεται την ευδαιμονία, ούτε οδηγεί στην ευτυχία, ούτε ακόμα στη μεγαλύτερη απόλαυση.
• Το όνειρο να γίνουμε κύριοι της ζωής μας τέλειωσε, όταν αρχίσαμε να συνειδητοποιούμε το γεγονός ότι έχουμε γίνει όλοι γρανάζια της γραφειοκρατικής μηχανής· ότι οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι προτιμήσεις μας κατευθύνονται από την κυβέρνηση και τη βιομηχανία, καθώς και από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο τους.
• Η οικονομική πρόοδος παρέμεινε περιορισμένη στα πλούσια κράτη και το χάσμα ανάμεσα στα φτωχά και τα πλούσια κράτη πλάτυνε ακόμα περισσότερο.
• Η ίδια η τεχνολογική πρόοδος έχει δημιουργήσει κινδύνους οικολογικούς καθώς και τον κίνδυνο πυρηνικού πολέμου, που ο καθένας τους ή και οι δυο μαζί μπορούν να καταστρέψουν ολόκληρο τον πολιτισμό, και ίσως ακόμα και την ίδια τη ζωή.

Ο άνθρωπος έχει γίνει ένας υπεράνθρωπος... Αλλά ο υπεράνθρωπος με την  υπεράνθρωπη δύναμη δεν έχει ανυψωθεί στο επίπεδο της υπεράνθρωπης λογικής. Στο βαθμό που η δύναμη του μεγαλώνει, εξελίσσεται προοδευτικά σε άνθρωπο φτωχό... Πρέπει να συγκλονίζει τη συνείδηση μας το γεγονός ότι στην προσπάθεια μας να γίνουμε υπεράνθρωποι, γινόμαστε όλο και πιο απάνθρωποι.

Δώσε αγάπη, αυτό είναι το γιατρικό που ψάχνεις

Κάθομαι και σκέφτομαι πως δεν υπάρχουν κακοί άνθρωποι… δεν μπορώ να δω κακία στο βλέμμα τους. Πονεμένοι άνθρωποι είναι, απογοητευμένοι που δεν αναγνωρίστηκαν οι προσπάθειές τους, τους απέρριψαν. Δεν τους αποδέχτηκαν όπως είναι… θέλησαν να τους αλλάξουν. Οι καταστάσεις, οι γύρω… δεν ενέδωσαν. Γι’ αυτούς η καθημερινότητα είναι μια θλιμμένη κατάσταση, επίπονη, βαρετή. Δεν μπορούν να βρουν το φως της ελπίδας πουθενά. Δεν έχουν από κάπου να πιαστούν, να στηριχτούν. Βασίζονται μόνο στα δικά τους χέρια, στις δικές τους πλάτες.

Έχεις ποτέ αναρωτηθεί πως είναι να σ’ αγαπούν; Αν όχι κάν’ το εσύ για σένα. Αναρωτήσου! Καν’ το για εσένα εκεί έξω που καθημερινά παλεύεις να κρατηθείς ζωντανός στο σώμα και στην ψυχή… Που προσπαθείς να φτιάξεις έναν δικό σου μαγικό κόσμο ώστε να μην μπορεί κανείς να σε ενοχλήσει… να μην έρθεις σε επαφή με την πραγματικότητα… Που χτίζεις τοίχους να αμυνθείς, να προστατέψεις τον κόσμο σου, να τον φυλάξεις και να τον χαρείς.

Αγάπησε τον εαυτό σου! Θρέψε τον με πολλή αγάπη μέχρι να χορτάσει. Φτάνει πια! Μην τον πολεμάς. Μην τον σαμποτάρεις. Δεν χρειάζεται. Είσαι εσύ! Εσύ ένα μικρό θαύμα επάνω σ’ αυτή την γη… έχεις έρθει για να εκπληρώσεις ένα και μοναδικό σκοπό. Είσαι εσύ που χρειάζεσαι την αγάπη για να τραφείς και να γίνεις ένας όμορφος ήρωας της στιγμής. Του σήμερα, του αύριο! Εσύ που θα κάνεις τον συνάνθρωπο σου ευτυχισμένο, που θα χαρίσεις μια όμορφη στιγμή…

Αγάπησε πρώτα εσένα κι άσε την ζωή να σε συνεπάρει… σε όμορφες πλαγιές, γαλάζιες θάλασσες, νοσταλγικές μελωδίες, καθαρούς ουρανούς. Εκεί όπου τα παιδιά παίζουν ανέμελα, εκεί όπου οι ψυχές φτερουγίζουν κι αυτές ανέμελα στο αθώο παιχνίδι. Εκεί όπου βρίσκεται η χαρά… και που βρίσκεται η χαρά; Εκεί που αναδύονται τα όμορφα συναισθήματα μετά το τέλος μιας άσχημης εμπειρίας. Στο συναίσθημα ανακούφισης… της γαλήνης της ψυχής… αυτό που αναζητά ο άνθρωπος για να παραμείνει άνθρωπος και όχι ένα τέρας όπως η κοινωνία, η καθημερινότητα θέλει να δημιουργήσει… δώσε αγάπη λοιπόν!

Να γαληνέψει ο ανήσυχος εσωτερικός σου κόσμος…
Αυτό είναι το γιατρικό που ψάχνεις!

Κανένας δεν θεραπεύει τον εαυτό του πληγώνοντας τον άλλον

«Το παραδέχομαι. Σε πόνεσε. Σε πλήγωσε όσο κανείς άλλος. Έγινε σκληρός απέναντί σου. Αναπάντεχα ξένος. Ξαφνικά, άλλαξε τόσο, που δεν μπορούσες να πιστέψεις αυτό που έβλεπες και άκουγες…»

Ο καθένας μας μπορεί να έχει βιώσει σκληρές συμπεριφορές. Συμπεριφορές που δεν άξιζε και που τον γέμισαν πίκρα και απογοήτευση. Είναι πολύ δύσκολο να αποδεχτείς ότι ο άνθρωπος που αγάπησες, μεταλλάχτηκε σε έναν άλλο άνθρωπο… σκληρό και απόμακρο. Κι όμως, αυτό μπορεί να συμβεί σε όλους μας, να μεταλλαχτούμε σε έναν άλλο άνθρωπο και για τον άλλο άνθρωπο.

Αν σκεφτείς, θα δεις ότι κι εσύ πλήγωσες, κι εσύ πόνεσες τον άλλο άνθρωπο, ίσως άθελά σου, όχι εσκεμμένα, γιατί πόναγες κι εσύ από τον άλλο. Όντας ελλειμματική φύση, αναζητάς από τον άλλο να εισακούσει όλες σου τις ανάγκες και να τις ικανοποιήσει, όπως το ίδιο ακριβώς περιμένει από σένα και ο άλλος, να κάνεις γι’ αυτόν. Κι εκεί είναι που αρχίζει η σύγκρουση.

Κανένας δεν μπορεί να σου ικανοποιήσει τις επιθυμίες, ούτε γίνεται τα πράγματα να γίνονται όπως θέλεις κάθε φορά, γι’ αυτό θυμώνεις και απογοητεύεσαι… όταν ο άλλος δεν σου κάνει τα χατίρια. Εκεί λέμε ότι δεν μας καταλαβαίνει. Κι όμως, εκεί είναι που ούτε εμείς καταλαβαίνουμε τον άλλο. Αντί λοιπόν να συνεργαζόμαστε, αρχίζουμε να τον κατηγορούμε μέσα μας. Αρχίζουμε να απογοητευόμαστε και να νομίζουμε ότι δεν μας αγαπά, ότι δεν ενδιαφέρετε πια για μας.

Πόσο μακριά όμως είμαστε από την αλήθεια… Ο άνθρωπος που μας παιδεύει, είναι αυτός που μας δίνει τα πιό ευεργετικά μαθήματα. Και αυτόν που παιδεύουμε εμείς, είναι αυτός που μέσα από εμάς, θα ωριμάσει λίγο παραπάνω και το ανάποδο. Με μια βασική προϋπόθεση όμως αυτό… να θέλει ο καθένας μας να πάρει το μάθημά του, να θέλει να ωριμάσει, να δει και να κατανοήσει τη διαδικασία.

Το ελαιόλαδο για να βγει από τον ευλογημένο καρπό της ελιάς, χρειάζεται να συνθλιβεί η ελιά… έτσι γίνεται και με τους ανθρώπους… χρειάζεται να συνθλιβούμε για να βγάλουμε την καλύτερη ποιότητά μας. Συνθλίβουμε και συνθλιβόμαστε… ο ένας τον άλλο… «Μου έβγαλε το λάδι», λέμε συχνά…  Αν αναλογιστείτε…, ο άνθρωπος που σας έβγαλε το λάδι, είναι και αυτός που σας βοήθησε να προχωρήσετε στη ζωή σας. Μέσα από τέτοιους ανθρώπους, που μπορεί να αποτελούν και σημείο αναφοράς στη ζωής μας, η πορεία μας συνήθως αλλάζει και αφήνουμε πίσω μας συνηθισμένες και παγιωμένες συμπεριφορές. Μετά από τέτοιες σχέσεις, δεν είμαστε ποτέ οι ίδιοι.

Στην πορεία προς την ωριμότητά μας, έλκουμε στο δρόμο μας πάντα αυτό που περίπου είμαστε στο σήμερα. Όσο πιο συνειδητοί είμαστε, τόσο συνειδητοποιούμε και τα μαθήματα που παίρνουμε από τις σχέσεις μας. Όσο λιγότερο συνειδητοί είμαστε, θα επαναλαμβάνουμε τα ίδια λάθη, θα πατάμε πάνω στα ίδια μοτίβα και θα συνεχίζουμε να κατηγορούμε τους άλλους για ότι μας συμβαίνει. Το μερίδιο ευθύνης θα μεταφέρεται στον άλλον άνθρωπο και όχι στον εαυτό μας. Θα βλέπουμε μόνο πόσο μας πλήγωσε ο άλλος και όχι πόσο τον πληγώσαμε εμείς. Η ανωριμότητά μας δεν θα μας αφήνει να κατανοήσουμε τον άλλο και σα μικρό παιδί θα αντιδράμε αδυνατώντας να επικοινωνήσουμε ουσιαστικά.

Αυτοί οι άνθρωποι όταν πληγώνονται, επιτίθενται στον άλλο και πολλές φορές αποφασίζουν να τιμωρήσουν και να εκδικηθούν. Ο πόνος, τους οπλίζει σε άδικες και σκληρές συμπεριφορές προς τον άλλο άνθρωπο. Μόνο που δίνοντας πόνο στον άλλο, στην ουσία γίνονται σκληροί με τον εαυτό τους. Όσο και να μη θέλουν να έχουν συνείδηση της πράξης τους, αργά ή γρήγορα, αυτή, θα τους ελέγξει.

Βαθιά μέσα σου, ξέρεις, κι ας μην το παραδέχεσαι. Μέσα μας, όλοι μας ξέρουμε… πότε πονέσαμε τον άλλο, ποιoς μας πόνεσε, ποιoν εμείς πληγώσαμε, τι ήταν και είναι ο κάθε άνθρωπος για εμάς. Η σχέση με τον άλλο άνθρωπο, είναι η ευκαιρία μας να ωριμάσουμε. Όμως δεν ωριμάζεις με τα εύκολα. Αυτά που σε παιδεύουν, αυτά είναι που σε ωφελούν. Συνήθως οι άνθρωποι αναζητούν την ευκολία στη ζωή τους. Η ζωή όμως ξέρει καλύτερα πως μέσα από τα δύσκολα μονοπάτια, έρχονται τα μεγάλα μαθήματα και δώρα.

Θυμήσου, πως όταν πληγωθείς και αποφασίσεις να πληγώσεις τον άλλο άνθρωπο, αυτό δεν θα σε θεραπεύσει. Δεν είναι λύση και φυσικά ούτε λύτρωση για σένα να πληγώσεις. Όταν έρθει η ώρα, θα το καταλάβεις. Όσο και να νομίζεις ότι είσαι καλά με αυτές τις συμπεριφορές, δεν είσαι. Ούτε μπορείς να ελέγξεις μέσα από μια τέτοια συμπεριφορά τον άλλο άνθρωπο, δίνοντάς του πόνο. Είναι ψευδαίσθηση να νομίζεις ότι είσαι ο δυνατός επειδή επιλέγεις να πληγώσεις. Στην ουσία είσαι αδύναμος να διαχειριστείς τον πόνο σου, να πάρεις το μάθημά σου και να ωριμάσεις. Θα δεις πως δυνατός είναι μόνο αυτός που επιλέγει να βιώσει τον πόνο του. Είναι ο μόνος τρόπος για να τον απελευθερώσει.

Εξάλλου το κακό δε νικιέται ποτέ με το κακό.

Δεν απελευθερώνεσαι δίνοντας πόνο στον άλλο άνθρωπο και ούτε μπορείς να βιώσεις αληθινή χαρά στη ζωή σου, έχοντας συνειδητά πληγώσει. Αν θέλεις να θεραπεύσεις τον εαυτό σου από τις πληγές σου, δυστυχώς δεν θα το καταφέρεις έτσι.

Κανένας δεν θεραπεύει τον εαυτό του πληγώνοντας τον άλλο. Το μόνο ίσως που καταφέρνει μέσα από αυτό, είναι να βοηθήσει τον άλλο άνθρωπο να θεραπευτεί… ποτέ όμως τον ίδιο του τον εαυτό…

Μια μεγάλη καρδιά ξέρει να γεμίζει με λίγα

Ο φτωχός στερείται πολλά πράγματα που ποτέ του δεν ονειρεύτηκε ν’ αποκτήσει. Ο φιλάργυρος, ο πλεονέκτης και ο μίζερος στερούνται όλα όσα κεντρίζουν τις ανικανοποίητες επιθυμίες τους. -Σενέκας

Αυτή είναι για μένα – και για όλους σχεδόν – η δυσκολότερη πρόκληση.

Και είναι φυσικό να είναι έτσι, με δεδομένο ότι για την πλειονότητα των πνευματικών δασκάλων, η δυσκολία αυτής της δοκιμασίας ισοδυναμεί με το βάρος που μας κρατά δεμένους μακριά από την οριστική γνώση της αλήθειας.

Είναι η χειρότερη παγίδα, αυτή της προσκόλλησης στα κεκτημένα και σε κάποια επιθυμία μας.
Άλλοι θέλουν ένα σπίτι λίγο πιο μεγάλο, έναν μεγαλύτερο λογαριασμό στην τράπεζα, λίγη παραπάνω φήμη, ένα καλύτερο όνομα ή ακόμα περισσότερη εξουσία. Άλλος θέλει να φτάσει να γίνει πρόεδρος, άλλος πρωθυπουργός κι άλλη Μις Κόσμος.

Αυτή η πρόκληση ξεπερνιέται μόνο αν βρούμε το κουράγιο να ξεφορτωθούμε ορισμένα απ’ αυτά τα πράγματα, και καταφέρουμε να παραιτηθούμε, αν χρειαστεί, από τα ματαιόδοξα σχέδιά μας.

Ο άνθρωπος που αναζητά πρέπει να μάθει ότι όλα όσα επιθυμεί – κι εκείνα ακόμα που δεν έχει σκεφτεί να επιθυμήσει – ίσως και να τα’ αποκτήσει μια μέρα. Δεν μπορεί, όμως, ν’ αλλάξει το γεγονός ότι αυτά τα πράγματα, οι τόποι ή οι δεσμοί φέρνουν χαρές τόσο κίβδηλες, όσο κι αυτά τα ίδια τα πράγματα.

Λένε οι σούφι:
Το μόνο πολύτιμο πράγμα που έχεις, είναι αυτό που δεν θα μπορούσες να χάσεις σ’ ένα ναυάγιο.

Αν το δεχτούμε ως αληθές, πρέπει να συμπεράνουμε ότι μόνο τα ελάχιστα που μπορούν να διασωθούν από μια ολοκληρωτική καταστροφή είναι αληθινά πολύτιμα. Αυτό, όμως, παρόλο που ακούγεται τραγικό ή δύσκολο, δεν αποτελεί απαραιτήτως πρόβλημα, διότι μια μεγάλη καρδιά ξέρει να γεμίζει με λίγα – όπως τονίζει ο Αντόνιο Πόρτσια.

Η αποδέσμευση από αγαπημένα πράγματα είναι, όπως είπα, η πιο περίπλοκη δοκιμασία για τον άνθρωπο που αναζητά.

Είναι ένα μάθημα που δεν διδάσκεται αλλά εξασκείται, δεν ορίζεται αλλά βιώνεται, δεν είναι αντικείμενο αδιαφορίας αλλά υπέρβασης, κατακτάται, όχι όμως από φόβο προς την εξάρτηση.

Μπορείτε να αγαπήσετε τους άλλους μόνο όσο αγαπάτε τον εαυτό σας

Οι περισσότερες θρησκείες του κόσμου (εκτός του αρνησήζωου χριστιανισμού) ζητούν να αγαπάμε τον εαυτό μας. Το νόημα αυτής της εντολής είναι ότι οφείλουμε να έχουμε επίγνωση της σχέσης μεταξύ της αγάπης που νιώθουμε για τους άλλους και της αγάπης που πρέπει, κατ’ ανάγκην, να νιώθουμε για τον εαυτό μας-αν θέλουμε πραγματικά να αγαπήσουμε. Αν και κάποιοι έχουν διαφορετική άποψη, η αγάπη για τον εαυτό μας είναι μια υγιής αναγκαιότητα και, στο βαθμό που κατευθύνεται προς τα έξω, δεν έχει καμιά σχέση με τον εγωκεντρισμό. Η αγάπη για τον εαυτό μας εδράζεται στη θεμελιώδη αλήθεια ότι μπορούμε να δώσουμε μόνο ό,τι έχουμε και να διδάξουμε μόνο ό,τι ξέρουμε.

Ο στόχος λοιπόν είναι να αναπτύξουμε όσο γίνεται τον εαυτό μας για να μπορέσουμε να τον μοιραστούμε με τους άλλους. Είναι αδύνατο να αγαπάμε τους άλλους περισσότερο από τον εαυτό μας, και δεδομένου ότι η αγάπη μας είναι απεριόριστη, υπάρχει και απεριόριστη ελπίδα.

Ο εύθραυστος εαυτός μας
 Οι ψυχολόγοι και οι γλωσσολόγοι μάς λένε ότι, μέχρι να ενηλικιωθούμε, θα έχουμε γίνει αποδέκτες αρνητικών χαρακτηρισμών -όπως «βλάκα», «ηλίθια», «μπελά», «ανόητη», «απαίσιε»- πάνω από 15.000 φορές. Δεκαπέντε χιλιάδες επισημάνσεις της ανεπάρκειας μας, μέσα σε δεκαεφτά περίπου χρόνια, μπορούν να επηρεάσουν ακόμα και τα πιο σίγουρα για τον εαυτό τους άτομα. Δεν είναι απορίας άξιο λοιπόν το ότι πολλοί αγωνίζονται σε όλη τους τη ζωή να ξεπεράσουν το αίσθημα κατωτερότητας.

Η επίγνωση πως οι λέξεις δε μας κάνουν αυτό που λένε, πως δεν είμαστε μόνο ένα κουβάρι από ανεπάρκειες και λάθη, πως οι εκτιμήσεις των άλλων πιθανόν να οφείλονται σε άγνοια, μπορεί να μας βάλει σε ένα νέο μονοπάτι ανάπτυξης, που θα μας οδηγήσει σε μια πιο υγιή, πιο ρεαλιστική άποψη για τον εαυτό μας, από την οποία η αγάπη θα βγει σαφώς κερδισμένη.

Επικοινωνία
To 1983 σε μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, ζήτησαν από ζευγάρια που είχαν ζήσει μαζί πολλά και ευτυχισμένα χρόνια να αναφέρουν σε ποια χαρακτηριστικά πίστευαν ότι οφειλόταν η επιτυχημένη σχέση τους. Από τα εκατοντάδες ζευγάρια που ερωτήθηκαν, το 85 και πλέον τοις εκατό απάντησε ότι ο βασικότερος παράγοντας για μια σχέση με διάρκεια είναι η ικανότητα επικοινωνίας.

Επικοινωνία είναι η τέχνη του να μιλάμε ο ένας με τον άλλο -όχι ο ένας στον άλλο. Να λέμε αυτό που εννοούμε και αυτό που νιώθουμε, χωρίς τεχνάσματα ή προσπάθεια συγκάλυψης. Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν πολλοί, η επικοινωνία είναι επίκτητη ικανότητα και όχι φυσική συνέπεια της συνάντησης δύο ανθρώπων. Όλα τα πράγματα που θεωρούνται «αυτονόητα» ή «γνωστά» μεταξύ δύο ατόμων που αγαπιούνται μπορούν να δημιουργήσουν ένα βουνό παρανοήσεων και παρεξηγήσεων. Δεν μπορούμε να ακούσουμε αυτό που ο άλλος δε μας λέει- και, μερικές φορές, όταν τελικά ακούμε, είναι πολύ αργά.

Η αγάπη επιβιώνει όταν υπάρχει ενσυναίσθηση
Ενσυναίσθηση είναι η ικανότητα να κατανοούμε τις σκέψεις και τις απόψεις του άλλου. Ο κανόνας που λέει να φερόμαστε στους άλλους όπως θα θέλαμε να μας φέρονται είναι ένα παράδειγμα ενσυναίσθησης. Πρόκειται για ένα ανθρώπινο γνώρισμα που μας βοηθά να ισχυροποιήσουμε τις προσωπικές μας σχέσεις.

Ενσυναίσθηση δε σημαίνει ότι πρέπει να ασπαζόμαστε την άποψη του άλλου. Σημαίνει ότι είμαστε πρόθυμοι να προσπαθήσουμε να την κατανοήσουμε. Αυτό δε θα μπορέσουμε ποτέ να το κάνουμε αν πρώτα δεν αποδεχτούμε ότι ο καθένας κουβαλάει τις δικές του αντιλήψεις και εμπειρίες, που για τον ίδιο είναι σωστές και βάσιμες, έστω κι αν διαφέρουν από τις δικές μας. Πραγματική ενσυναίσθηση θ’ αποκτήσουμε όταν καταφέρουμε να βγούμε έξω από τον εαυτό μας και δούμε τα πράγματα από τη σκοπιά των άλλων.

Πολλές φορές συνάντησα δυσάρεστους ανθρώπους, τους οποίους, εκ πρώτης όψεως, απέρριψα και στη συνέχεια ξέχασα. Όταν όμως έκανα τον κόπο να μάθω περισσότερα γι’ αυτούς, η συμπεριφορά τους μου φάνηκε πολύ πιο αποδεκτή. Αυτό με δίδαξε να μη βιάζομαι να βγάζω συμπεράσματα, απ’ τη στιγμή που γνωρίζω πόσο λάθος μπορεί να αποδειχτούν. Όταν η ενσυναίσθηση γίνεται συνήθεια και δεν παρασυρόμαστε πια από το πάθος της στιγμής, η ικανότητά μας να αγαπήσουμε είναι απεριόριστη.

Όταν γαλαξίες «καταπίνουν» άλλους γαλαξίες

Αστρονομική ομάδα του Πανεπιστημίου της Γιούτα ανακάλυψε με τη μέθοδο της βαρυτικής εστίασης πώς τα κέντρα των μεγαλύτερων γαλαξιών αυξάνουν την πυκνότητά τους, υποδεικνύοντας επαναλαμβανόμενες συγκρούσεις και συγχωνεύσεις με γαλαξίες δισεκατομμυρίων αστέρων.

 

«Ανακαλύψαμε ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων έξι δισεκατομμυρίων ετών, η ύλη από την οποία αποτελούνται οι μεγάλοι ελλειπτικοί γαλαξίες τείνει να συγκεντρώνεται περισσότερο προς το κέντρο αυτών των γαλαξιών.

Αυτό αποδεικνύει ότι μεγάλοι γαλαξίες συγκρούονται με άλλους μεγάλους γαλαξίες και δημιουργούν ακόμα μεγαλύτερους», δήλωσε ο επικεφαλής της έρευνας Aνταμ Μπόλτον.

 

Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι αυτοί οι μεγάλοι γαλαξίες αυξάνουν το μέγεθος τους κατά κύριο λόγο με το να απορροφάνε μικρότερους γαλαξίες. Η ομάδα του δρ. Μπόλτον υποστηρίζει ότι οι συγκρούσεις μεταξύ μεγάλων γαλαξιών είναι εξίσου σημαντικές όσο οι απορροφήσεις μικρών από μεγάλους.

 

Όταν ένας μικρός γαλαξίας συγχωνεύεται με έναν μεγαλύτερο, η δομή του διαλύεται λόγω της βαρυτικής έλξης του μεγάλου γαλαξία. Οι αστέρες του μικρότερου γαλαξία παραμένουν στην περιφέρεια του μεγάλου γαλαξία, και όχι στο κέντρο. Αντιθέτως, όταν συγκρούονται «μετωπικά» δύο γαλαξίες σχετικά ίδιου μεγέθους, ο ένας διεισδύει στο κέντρο του άλλου, οδηγώντας στην κεντρική συγκέντρωση της μάζας.

 

Η ερευνητική ομάδα χρησιμοποίησε ένα οπτικό τηλεσκόπιο 2,5 μέτρων στο Απάτσι Πόιντ του Νέου Μεξικού αλλά και το διάσημο τηλεσκόπιο Hubble, το οποίο βρίσκεται σε τροχιά γύρω από τη Γη. Μέσω αυτών των οργάνων οι αστρονόμοι παρατήρησαν και ανέλυσαν 79 φαινόμενα βαρυτικής εστίασης, τα οποία προκαλούνται από γαλαξίες που βρίσκονται ανάμεσα στη Γη και τους γαλαξίες προς ανάλυση.

 

Η βαρύτητα αυτών των γαλαξιών – κατόπτρων διαθλά το φως που προέρχεται από τους άλλους γαλαξίες και σχηματίζει ένα φωτεινό δακτύλιο, το μέγεθος του οποίου οδηγεί στον υπολογισμό της μάζας του γαλαξία. Στη συνέχεια, βάσει της ταχύτητας των τοπικών αστέρων υπολογίζεται η πυκνότητα της μάζας αυτής.

 

Έαν υπάρχει περισσότερη μάζα συγκεντρωμένη στο κέντρο του γαλαξία, τα γρηγορότερα αστέρια θα παρατηρηθούν να απομακρύνονται ή να κατευθύνονται ακριβώς προς το γαλακτικό κέντρο. Οι γαλαξίες που παρατήρησαν οι αστρονόμοι είναι ηλικίας δισεκατομμυρίων ετών.

 

Το αντικείμενο της μελέτης, στην οποία συνεργάζονται 20 ερευνητικά ινστιτούτα από όλον τον κόσμο, αφορά μεγάλους ελλειπτικούς γαλαξίες, κάθε ένας εκ των οποίων περιέχει 100 δισεκατομμύρια αστέρια. Συνυπολογίζοντας την «αόρατη» σκοτεινή ύλη (dark matter), περιέχουν μάζα ένα τρισεκατομμύριο φορές μεγαλύτερη από τον Ήλιο. Το σύμπαν πιστεύεται ότι αποτελείται από μόνο 4% «κανονική» ύλη, 24% σκοτεινή «αόρατη» ύλη και 72% από την ανεξήγητη ακόμα «σκοτεινή» ενέργεια.

Πάνω από 2 τρισ. γαλαξίες περιέχονται στο σύμπαν

Ξαφνικά το σύμπαν έγινε πολύ πιο πυκνοκατοικημένο! Οι αστρονόμοι έκαναν τον αναπάντεχο υπολογισμό ότι στο ορατό σύμπαν υπάρχουν τουλάχιστον δέκα φορές περισσότεροι γαλαξίες από ό,τι πίστευαν έως τώρα. 

 

Υπάρχουν τουλάχιστον 10 φορές περισσότεροι γαλαξίες στο παρατηρήσιμο σύμπαν από ότι θεωρείτο μέχρι σήμερα

 

Ο συνολικός αριθμός τους στο σύμπαν (στο ορατό και μη ορατό από τη Γη) μπορεί να φθάνει τα δύο τρισεκατομμύρια, δηλαδή είναι 20πλάσιος έναντι της προηγούμενης εκτίμησης, που ήταν περίπου 100 δισεκατομμύρια γαλαξίες.

 

Οι «φουσκωμένες» εκτιμήσεις βασίζονται σε μια νέα ανάλυση των δεδομένων από το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble και άλλα τηλεσκόπια. Η σχετική διεθνής δημοσίευση, με επικεφαλής τον καθηγητή Κρίστοφερ Κονσελάις, του βρετανικού πανεπιστημίου του Νότιγχαμ, έγινε στο περιοδικό αστροφυσικής «Astrophysical Journal».

 

Η νέα μελέτη δείχνει ότι όσο το σύμπαν εξελισσόταν στην πορεία των 13,7 δισεκατομμυρίων ετών που υπάρχει, τόσο μειωνόταν ο αριθμός των γαλαξιών μέσω συγχωνεύσεων.

 

Όμως οι αστρονόμοι συνειδητοποιούν πλέον, ότι μόνο στο ορατό σύμπαν -δηλαδή στο τμήμα εκείνο που είναι παρατηρήσιμο από τη Γη- ένα 90% των γαλαξιών είναι υπερβολικά αχνοί και πολύ μακρινοί για να γίνουν αντιληπτοί από τα υπάρχοντα τηλεσκόπια. Το υπό κατασκευή ισχυρότερο διαστημικό τηλεσκόπιο James Webb, ο διάδοχος του Hubble, θα μπορεί να δει περισσότερους γαλαξίες από ό,τι τώρα βλέπει το Hubble.

Oι αόρατες παγίδες που βάζουμε στον εαυτό μας

Κάθε προσπάθεια που κάνουμε στη ζωή, μπαίνει στη ζυγαριά της ασφάλειας. Αφήνουμε όνειρα και φιλοδοξίες για να ζήσουμε το λίγο του τώρα. Και μία στιγμή, ξυπνάμε στο μέλλον μετανιώνοντας για ό,τι δεν έχουμε ζήσει στο παρελθόν.

Ερχομάστε στη ζωή με κλάματα, ζητώντας ασφάλεια και φροντίδα. Καθώς μεγαλώνουμε και νιώθουμε ασφαλείς επιδιώκουμε να εξελιχθούμε, να πετύχουμε τους στόχους μας, έχοντας πάντα στην ψυχή και το μυαλό μας την αίσθηση ασφάλειας. Παρατηρούμε τους άλλους ανθρώπους δίπλα μας, τα μοτίβα τους, τις συνήθειές τους, τις αντιδράσεις τους και αρχίζουμε να λαξεύουμε τις φιλοδοξίες και τα όνειρά που κάνουμε. Με άλλα λόγια, προσαρμοζόμαστε στους κανόνες και τις κοινωνικές νόρμες.

 

Σταδιακά, αρχίζουμε να καθορίζουμε την περίμετρο της ασφάλειάς μας. Οι επιδιώξεις μας φιλτράρονται πλέον μέσα από μία προσωπική πράξη κόστους οφέλους, ακολουθούμε τις προσταγές του περιβάλλοντος και επαναλαμβάνουμε τις ίδιες συνήθειες καθημερινά. Στο πίσω μέρος του μυαλού μας υπάρχει η επιθυμία για κάτι καλύτερο, κάτι νέο, κάτι διαφορετικό, όμως όταν έρχεται η ώρα να το βάλουμε κάτω και να το κάνουμε πράξη, η ελευθερία μας σταματά και κάνει την εμφάνισή του το αυτοσαμποτάζ.

 

Μας πιάνει ένας δισταγμός για το προχώρημα, μία αντίσταση στη διαφοροποίηση και βάζουμε μία φοβική βάση για την αλλαγή μας. Το μέλλον είναι άγνωστο, δεν προσφέρει ασφάλεια και το οικείο, το παρελθοντικό έρχεται να μας συμπονέσει. Αν είχε λόγια θα έλεγε: «Που να πηγαίνεις τώρα εκεί πέρα, αφού αυτό δεν είναι για σένα. Κάτσε εδώ σε αυτό που γνωρίζεις και άσε τα αυτά για τους άλλους».

 

Με αυτόν τον τρόπο και χωρίς να το συνειδητοποιούμε φυσικά, έχουμε σαμποτάρει οι ίδιοι κάθε προσπάθεια πριν την κάνουμε.

 

Η αέναη συνήθεια που γίνεται βίωμα

Η περιγραφή μπορεί να φαίνεται κατανοητή, αναπτύσσεται όμως περίπλοκα μέσα στην εγγενή ευελιξία της ανθρώπινης υπόστασης. Στο βιβλίο τους “Η κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας” (εκδόσεις Νήσος, 2003), οι Berger και Thomas, αναφέρονται σε αυτή την αέναη και πολλές φορές ανόητη, επανάληψη της καθημερινότητας μας: Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, υπόκειται στη συνήθεια. Κάθε συχνά επαναλαμβανόμενη πράξη γίνεται μέρος ενός μοτίβου, και μπορεί έτσι να αναπαραχθεί με μία οικονομία προσπάθειας και ταυτόχρονα, ακριβώς για αυτό, να γίνει κατανοητή από τον εκτελεστή της ως το μοτίβο εκείνο… Το ‘άντε πάλι’ γίνεται τώρα ‘έτσι γίνονται αυτά τα πράγματα'”.

Το υποκειμενικό εξελίσσεται σε πάγια αντικειμενικότητα, ώστε να επαναλαμβάνεται καθημερινά, ενισχύοντας την ασφάλεια του ανθρώπου, χωρίς να χρειάζεται να αναπτυχθεί και να εξερευνήσει. Η συνέπεια αυτού του είναι ότι Υπάρχει μία τάση να συνεχίζουμε όπως πριν… Αυτό σημαίνει πώς οι θεσμοί μπορούν να διατηρούνται ακόμα και όταν… έχουν χάσει την αρχική τους λειτουργικότητα. Κάνουμε ορισμένα πράγματα όχι επειδή είναι αποτελεσματικά, αλλά επειδή είναι σωστά.

 

Η ασφάλεια είναι η κύρια διάσταση του σαμποτάζ του προχωρήματος μας, οι ρίζες ενός δέντρου που δεν είναι ορατές.

 

Ο κορμός και τα κλαδιά του δέντρου, είναι ορατά στη σκέψη και τη συμπεριφορά μας. Είναι οι πιο φανερές πτυχές του αυτοσαμποτάζ που έχουν κάτι να σας πουν:

1. Σαμποτάρετε τον εαυτό σας γιατί αδυνατείτε να δείτε τα λάθη σας: Αν ρωτήσετε ποτέ τους φίλους σας, για ποιο λόγο απέτυχαν σε μία επαγγελματική προσπάθεια ή σε μία σχέση, οι απαντήσεις που θα πάρετε θα αφορούν συνήθως τους άλλους χωρίς να αναφερθούν στα δικά τους λάθη. Ο λόγος είναι ότι δυσκολεύεστε τρομακτικά να διακρίνετε τη δική σας ευθύνη, γιατί διαφορετικά θα κλονιστεί η αυτοαξία σας. Οι ανασφαλείς άνθρωποι δυσκολεύονται πολύ να κοιτάξουν στον εαυτό τους γιατί δεν αντέχουν να παραδεχθούν ότι κάνουν λάθη. Το σημαντικό βήμα γίνεται όταν το κίνητρό σας, σάς επιτρέπει να αντέξετε να κάνετε αυτοαξιολόγηση και να διαπιστώσετε τι λάθη κάνετε, σε τι οφείλονται και πώς μπορείτε να πετύχετε αυτό που θέλετε.
2. Θέτετε υπερβολικές προσδοκίες: η δικτατορία του τέλειου, σας κυβερνά τυραννικά. Οτιδήποτε θέλετε να πετύχετε, δεν θα είναι ποτέ αρκετό γιατί πάντα θα έχει να συγκριθεί με κάτι ακόμη πιο μεγάλο, που ζει στη φαντασία σας και σας προτρέπει να το φτάσετε. Το μικρό βήμα που χρειάζεται να γίνει για την έναρξη της πορείας, δεν γίνεται ποτέ καθώς καταπίνεται από τη μεγαλομανεία του τελικού στόχου. Οι ρεαλιστικές προσδοκίες που θα τεθούν, είναι βοηθητικές ως προς την κατανόηση του στόχου, τις δυνατότητες, το χρονικό διάστημα και τον τρόπο επίτευξης του.
3. Πιστεύετε ότι δεν είστε ακόμη έτοιμοι για να το κάνετε: Να σας πω μία αλήθεια: δεν θα είστε ποτέ έτοιμοι να ξεκινήσετε, αν περιμένετε να νιώσετε έτοιμοι. Η απόλυτη ετοιμότητα είναι ένας μύθος που διατηρείτε μέσα μας και σας απαγορεύει να προχωρήσετε. Πρόκειται για φωνές από το παρελθόν που σας βάζουν σε ένα συγκεκριμένο καλούπι, το οποίο πρέπει να σπάσετε στο παρόν, για να πετύχετε στο μέλλον αυτό που θέλετε. Αφήστε λοιπόν την απόλυτη ετοιμότητα για μετά, δεν έχει έρθει ακόμη η ώρα της. Το πρώτο, μικρό βήμα απαιτεί κυρίως μία σχετική οργάνωση και μία εμπιστοσύνη στον εαυτό. Όπως ακριβώς όταν πρωτομάθατε να κολυμπάτε: πρώτα θεωρητικά, μετά με βοήθεια, στη συνέχεια στα ρηχά και μετά ανοιχτήκατε στα βαθιά.
4. Δεν πιστεύετε ότι είστε άξιοι να κάνετε αυτό που θέλετε: Η έννοια της αυτοαξίας, καλλιεργείται από την παιδική ηλικία και αντανακλά στην ενήλικη ζωή. Αν βλέπετε τον εαυτό σας ως ανίκανο, τεμπέλη και άχρηστο σίγουρα δεν μπορείτε να προχωρήσετε στην επόμενη φάση της ζωής σας. Όλα τα καλά, γίνονται μόνο στους άλλους, οι άλλοι είναι πιο ικανοί και εσείς έχετε υιοθετήσει για τον εαυτό σας να ζήσετε μία ζωή που άλλοι έχουν επιλέξει για εσάς. Μήπως ήρθε η ώρα να δώσετε πια εσείς την αξία που θέλετε στον εαυτό σας και να μην αφήνετε να σας προσδιορίζουν οι άλλοι;
5. Επικεντρώνεστε συνέχεια στο αρνητικό: η αρνητική σκέψη έχει μία έλξη, καθώς σας απαλλάσει από την ευθύνη της υπέρβασης. Έχει μία παιδικότητα που υπαγορεύει συνεχώς ότι τα πράγματα είναι άσχημα, οι συνθήκες είναι απαγορευτικές και είστε μόνοι και αβοήθητοι. Το εύκολο σενάριο, είναι το φοβικό: αν προχωρήσετε, θα αποτύχετε. Ποιος το ορίζει όμως αυτό; Οι εμπειρίες σας, οι σκέψεις σας, η αυτοεικόνα σας; Πώς είστε σίγουροι τι θα γίνει στο μέλλον όμως; Η καταστροφολογία οφελεί μόνο το αυτοσαμποτάζ. Υπάρχουν όμως και πιθανότητες επιτυχίας οι οποίες έχουν το ίδιο ακριβώς ποσοστό, για αυτό χρειάζεται να τις βάλετε σε μία ρεαλιστική βάση και να τις αποδεχθείτε. Ποτέ το θετικό δεν είναι τρομακτικό.

Όλα τα παραπάνω, με βάση την (αν)ασφάλεια, έχουν μόνο ένα στόχο: να σας κρατήσουν στο ίδιο σημείο, γατζωμένους γερά σε οικογενειακά μοτίβα που άλλοι έχουν καθορίσει για εσάς. Σας κρατούν στην ίδια θέση γιατί σαμποτάρουν την ενηλικίωσή σας. Προσφέρουν έναν προσωρινό πλούτο που ηδονίζει αλλά στην πορεία δημιουργούν μεγάλο χρέος…

 

Μπείτε να διαχωρίσετε τις σκέψεις της ανασφάλειας και την πορεία που θέλετε να έχετε στη ζωή σας. Ανακαλύψτε τι κρύβεται στις ρίζες του δέντρου της ασφάλειας και δουλέψτε θεραπευτικά τα κλαδιά του δέντρου. Δώστε νόημα σε αυτό που κάνετε, βήμα βήμα, χωρίς υπερβολικές απαιτήσεις, κάθε μεγάλη αλλαγή έρχεται μετά από μικρά προσεκτικά βήματα, τίποτα δεν αλλάζει μαγικά και μόνο του. Θυμηθείτε: σε αυτή την πορεία, εσείς είστε που παίρνετε τις αποφάσεις της ζωής σας.

Η χαραυγή της Φιλοσοφίας στην αρχαιότητα

Στην αρχαιότητα οι Έλληνες, αποφάσισαν να υποτάξουν το κοσμικό θαύμα με την νόηση. Από αυτούς για πρώτη φορά στην Ιστορία πρόβαλε η απαίτηση να εξηγήσει ο άνθρωπος τον κόσμο και να συσχετίσει τη ζωή του με το λογικό. Στον θριαμβευτικό δρόμο που ακολούθησε η ελληνική φιλοσοφία πέρασε πολλούς σταθμούς, διήλθε από πολλές φάσεις και για περισσότερο από μία χιλιετία αυτός ο θαυμάσιος λαός, αντλώντας από την πλούσια φύση του, παρουσίασε πλήθος συστημάτων, επιτευγμάτων και λύσεων σε πλείστα όσα ζητήματα και προβλήματα αντίστοιχα.

Οι αρχαίοι Έλληνες έφεραν την χαραυγή στην φιλοσοφία, διότι παρόλο που και άλλοι λαοί είχαν ωφέλιμες γνώσεις – αντιλήψεις, αυτές παρέμειναν διάσπαρτες και προσκολλημένες στην τέχνη που εξυπηρετούσε τις ανάγκες της καθημερινής ζωής. Οι έμποροι ήξεραν να λογαριάζουν και οι χτίστες και οι ξυλουργοί να χαράζουν τετράγωνα και κύκλους. Όμως δεν κατάφεραν να «διαχωρίσουν» τους αριθμούς – σχήματα από τα αντικείμενα και να τα μελετήσουν ξεχωριστά. Η κοσμοθεωρία τους δούλευε μέσα από την φαντασία και τον πόθο παραμένοντας ως το τέλος μυθική – θρησκευτική και μέσα από την ποίησή τους φανταστική και συμβολική.Στην Ελλάδα πρώτη φορά «ξαστέρωσε» ο νους του ανθρώπου. Περί τον 6ο ή 7ο π.Χ. αιώνα στις πόλεις της Ιωνίας, με την πλούσια και τολμηρή αστική τάξη, ο άνθρωπος απεγκλωβίζεται από τις μυθικές κοσμοθεωρίες και προσπαθεί για πρώτη φορά να εξηγήσει τα φαινόμενα λογικά και βάσει των φυσικών αιτίων. Θέλει να εξηγήσει το “είναι” και το “γίγνεσθαι”. Να βρει μια “αρχή” την πρώτη ουσία, που με την αλλαγή της έκανε να γεννηθούν όσα βλέπουμε στον κόσμο.

Την αρχή έκαναν οι Ιωνικές πόλεις της Μ. Ασίας, αρχής γενομένης από τη Μίλητο, τη μητρόπολη με τις πολυάριθμες αποικίες και με την πλατιά επικοινωνία στην οποία έζησαν οι πρώτοι φιλόσοφοι, ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης και ακολουθεί η Έφεσος με τον Ηράκλειτο και πολλές άλλες. Γρήγορα όμως εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο των ελληνικών αποικιών, στις Θρακικές πόλεις, στα Άβδηρα με τον Πρωταγόρα και τον Δημόκριτο και στην Μεγάλη Ελλάδα με πολλές φιλοσοφικές Σχολές (Πυθαγόρειοι, Ελεάτες, Εμπεδοκλής).Μέσα στη ζύμωση αυτή, στην Ιωνία γεννιέται η έννοια και η λέξη φιλοσοφία για να φανερώσει την ορμή του Ίωνα ανθρώπου να ψάξει για να μάθει, να υψωθεί ως προσωπικότητα και να κυριαρχήσει στη φύση.

Στον Όμηρο και στον Ησίοδο βρίσκουμε τον σοφό και την σοφία, στοιχεία που καθορίζουν την ικανότητα στο επάγγελμα. Ο καλός τεχνίτης και ο ικανός ναυτικός είναι σοφοί. Το ίδιο και αυτός που καταλαβαίνει τους νόμους και ξέρει να κυβερνά, δηλαδή ο σοφός και σοφιστής (οι επτά σοφοί).Την λέξη φιλοσοφία την συναντούμε πρώτη φορά σε απόσπασμα του Ηράκλειτου. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι πρέπει να γνωρίζουν πολλά οι φιλόσοφοι – “χρή γάρ εύ μάλα πολλών ίστορας φιλόσοφους άνδρας είναι”.Στον Ηρόδοτο και στο Θουκυδίδη σημαίνει την αγάπη για σοφία που χαρακτηρίζει τον Έλληνα, με συμπληρωματική έννοια να ζητάει κανείς την γνώση για την γνώση χωρίς κάποια πρακτική ωφέλεια. Στον Ηρόδοτο ο Κροίσος λέει στον Σόλωνα “ως φιλοσοφέων γήν πολλήν θεωρίης είνεκεν επελήλυθας”: Ξένε, άκουσα πως από αγάπη για την επιστήμη (φιλοσοφέων) έκανες πολλά ταξίδια για να παρατηρήσεις και να μελετήσεις (θεωρίης είνεκεν). Έτσι ορίζεται και η πρώτη γενική έννοια της φιλοσοφίας – θεωρία, θεωρητική ανάγκη. Σε τεχνικό όρο για μια ορισμένη πνευματική ασχολία υψώθηκε αργότερα στη σωκρατική σχολή.

Η καινούργια αντίληψη του κόσμου και της ζωής, η αμυθολόγητη κοσμοερμηνεία, γεννήθηκε από τις νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Οι Ίωνες φιλόσοφοι από την κοινωνική τους θέση είναι δημοκρατικοί και νοιώθουν ως αποστολή τους να καταρρίψουν τις καταχνιές των μύθων και προσπαθούν να εξηγήσουν το κοσμικό πρόβλημα, να βρουν την αρχή και την ουσία του κόσμου με την λογική και μέσα από την νατουραλιστική αντίληψη τους να φωτίσουν το λαό και να τον κάνουν να πάρει ο ίδιος στα χέρια την τύχη του. Είναι κοινωνικοί παράγοντες που πήραν μέρος στην πολιτική ζωή του καιρού τους και το έργο τους το νιώθουν σαν λειτούργημα για την πολιτεία.Ο αρχαίος Έλληνας αγαπούσε τη ζωή και διαμέσου της ανάδειξης του δήμου και της αισιόδοξης αντίληψης, στρέφεται προς στα εγκόσμια αγαθά όπως η ευδαιμονία που βρίσκεται στη γαλήνη και την ευχάριστη διάθεση, την “ευθυμία”. Χαρακτηριστικά όπως η ουσιαστική δημοκρατία, ο ορθολογισμός και η αγάπη για την ουσιώδη επίγεια ζωή αποτελούν βασικά στοιχεία του γνήσιου ελληνικού πνεύματος που ανέδειξε τη φιλοσοφία, καθώς και αρετές όπως η ανδρεία, η γενναιότητα, η αυτοθυσία, η ευθυκρισία, η τόλμη, η δημιουργία και υπεράνω όλων η ΣΟΦΙΑ.

Η μικρή αυτή ιστορική αναδρομή στη χαραυγή της φιλοσοφίας, μας υπενθυμίζει ότι μπορούμε να οδηγηθούμε, μέσω της σκέψης, στην βαθύτερη κατανόηση των σημερινών προβλημάτων μας. Η επιστήμη της φιλοσοφίας δεν μας δίνει οριστικές και αποκλειστικές λύσεις, αλλά παρέχει τις κατευθύνσεις για να τις αναζητήσουμε με την διεύρυνση του τρόπου σκέψης και αντίληψης του σύγχρονου κόσμου.Έτσι μπορούμε να αντιπαραταχθούμε στην ισοπεδωτική παγκοσμιοποίηση, αναδεικνύοντας το άτομο ως πρόσωπο και παράλληλα ως μονάδα του συνόλου, βασική αρχή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.

ΣΤΟΒΑΙΟΣ - Ἀνθολόγιον α'

Κλεόβουλος Εὐαγόρου Λίνδιος ἔφη·
Μέτρον ἄριστον. Πατέρα δεῖ αἰδεῖσθαι. Εὖ τὸ σῶμα ἔχειν καὶ τὴν ψυχήν. Φιλήκοον εἶναι καὶ μὴ πολύλαλον. Πολυμαθῆ † ἢ ἀμαθῆ. Γλῶσσαν εὔφημον κεκτῆσθαι. Ἀρετῆς οἰκεῖον ‹εἶναι›, κακίας ἀλλότριον. Ἀδικίαν μισεῖν. Εὐσέβειαν φυλάσσειν. Πολίταις τὰ βέλτιστα συμβουλεύειν. Ἡδονῆς κρατεῖν. Βίᾳ μηδὲν πράττειν. Τέκνα παιδεύειν. Τύχῃ εὔχεσθαι. Ἔχθρας διαλύειν. Τὸν τοῦ δήμου ἐχθρὸν πολέμιον νομίζειν. Γυναικὶ μὴ μάχεσθαι μηδὲ ἄγαν † φρονεῖν ἀλλοτρίων παρόντων· τὸ μὲν γὰρ ἄνοιαν, τὸ δὲ μανίαν δύναται παρέχειν. Οἰκέτας μεθύοντας μὴ κολάζειν· εἰ δὲ μή, δόξεις παροινεῖν. Γαμεῖν ἐκ τῶν ὁμοίων· ἐὰν γὰρ ἐκ τῶν κρειττόνων, δεσπότας, οὐ συγγενεῖς κτήσῃ. Μὴ ἐπιγέλα τῷ σκώπτοντι· ἀπεχθὴς γὰρ ἔσῃ τοῖς σκωπτομένοις. Εὐποροῦντα μὴ ὑπερήφανον εἶναι, ἀποροῦντα μὴ ταπεινοῦσθαι.

***
Ο Κλεόβουλος, γιος του Ευαγόρα, από τη Λίνδο είπε:
Το μέτρο είναι ό,τι το καλύτερο. Να σέβεσαι τον πατέρα σου. Να διατηρείς σε καλή κατάσταση το σώμα σου και την ψυχή σου. Να είσαι φιλήκοος, και να μη λες πολλά. Καλύτερα πολυμαθής παρά αμαθής. Η γλώσσα σου να λέει μόνο λόγια ευσέβειας. Να είσαι οικείος με την αρετή, ξένος με την κακία. Να μισείς την αδικία. Να είσαι πάντα ευσεβής. Στους συμπολίτες σου να συμβουλεύεις πάντοτε τα καλύτερα. Να είσαι κύριος της ηδονής. Τίποτε να μην κάνεις με τη βία. Να μορφώνεις τα παιδιά σου. Να προσεύχεσαι στην Τύχη. Να διαλύεις τις έχθρες. Τον εχθρό του λαού να τον θεωρείς εχθρό σου. Να μη διαπληκτίζεσαι με τη γυναίκα σου ούτε να της συμπεριφέρεσαι αλαζονικά μπροστά σε άλλους· το πρώτο δείχνει κυρίως ποταπότητα, ενώ το δεύτερο μπορεί να σε κάνει να θεωρηθείς τρελός. Δούλους μεθυσμένους να μη τιμωρείς· αλλιώς θα φανείς κι εσύ μεθυσμένος. Η γυναίκα σου να είναι από τη δική σου τάξη· γιατί αν είναι από ανώτερη, θα αποκτήσεις αφεντικά, όχι συγγενείς. Μη γελάς επιδοκιμαστικά γι᾽ αυτόν που περιπαίζει, γιατί θα επισύρεις το μίσος αυτών που περιπαίζονται. Αν είσαι πλούσιος, μην υπερηφανεύεσαι· αν είσαι φτωχός, μη ταπεινώνεσαι.

ΠΛΑΤΩΝ: Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1 Ίδρυση του κράτους και κάθαρση (Πολιτεία 369a-427c)

 

Κατά την παρουσίαση της θεωρίας του Πλάτωνα για το κράτος σημείο αναφοράς έχουμε την Πολιτεία. “Πολιτεία” –  λέξη που τις περισσότερες φορές μεταφράζεται ως “κρά­τος” –  σημαίνει τα ακόλουθα: σύνολο πολιτών, πολιτικό δικαίωμα, δημόσια δράση, διακυβέρνηση, μορφή διακυβέρνησης, πολίτευμα, κράτος με τη γεωγραφική έννοια (πρβ. Ε Gschnitzer στο: Lexikon der Alien Welt, σελ. 2390). Ο υπότιτλος “ἤ περί δικαίου” που προστέθηκε αργότερα υποδεικνύει το πραγματικό θέμα του έργου· το κράτος, η πόλις, χρησιμεύει ως παράδειγμα, στο οποίο θα παρουσιαστεί η δικαιοσύνη. Μετά από μερικές αποτυχημένες απόπειρες ορισμού στο πρώτο βιβλίο της Πολιτείας, που έλαβε το όνομα Θρασύμαχος (πρβ. παραπάνω, σελ. 49), οι συνομιλητές του Σωκράτη Γλαύκων και Αδείμαντος, αδέλφια του Πλάτωνα, του ζητούν να παρουσιάσει πιο πειστικά απ’ όσο πρωτύτερα την υπεροχή της δικαιοσύνης έναντι της αδικίας. Και οι δυο γίνονται υποστηρικτές της αντίπαλης μερίδας* σύμφωνα μ’ αυτή η δικαιοσύνη παρουσιάζεται στους λόγους τους ως επίπονη και βλαβερή, ενώ η αδικία ως επικερδές αγαθό.

Ο Γλαυκών ξεκινά από μία διάκριση των αγαθών: Όλα τα αγαθά τα επιδιώκουμε (1) για χάρη αυτών των ίδιων των αγαθών, χωρίς να υπολογίζουμε τα αποτελέσματά τους, όπως, λ.χ., συμβαίνει με τη χαρά, (2) για χάρη αυτών των ίδιων των αγαθών και εξαιτίας των αποτελεσμάτων τους, όπως είναι, λ.χ., η υγεία, (3) μόνο εξαιτίας των αποτελεσμάτων τους, όπως είναι, λ.χ., η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος, η απόκτηση χρημάτων. Σε ποιο από τα τρία αυτά είδη ανήκει η δικαιοσύνη; Την επιδιώκουμε μόνο για χάρη αυτής της ίδιας ή για χάρη αυτής της ιδίας και των αποτελεσμάτων της ή ανήκει στα αγαθά εκείνα που ποθούμε μόνο εξαιτίας των αποτελεσμάτων τους και που συνεπάγονται πολύ κόπο; Η δικαιοσύνη βρίσκεται στο ενδιάμεσο ανάμεσα στο μεγαλύτερο καλό, δηλαδή στο να αδικεί κανείς χωρίς να τιμωρείται, και στο μεγαλύτερο κακό, δηλαδή στο να αδικείται κανείς χωρίς να μπορεί να εκδικηθεί. Οι δίκαιοι είναι δίκαιοι μόνο και μόνο γιατί δεν μπορούν να διαπράξουν το άδικο. Η ζωή του δίκαιου μπορεί να κριθεί καλύτερα αν συγκριθεί με τη ζωή του άδικου: Ο άδικος φαίνεται δίκαιος, έχει όμως όλα τα οφέλη που του επιφέρει μια άδικη ζωή. Ο δίκαιος, αντίθετα, φαίνεται άδικος· εξαιτίας του ότι φαίνεται άδικος υφίσταται όλα τα παθήματα που μπορεί να διανοηθεί κανείς και στο τέλος θα τον παλουκώσουν, για να μάθει επιτέλους ότι είναι καλύτερο να θέλει κανείς να φαίνεται δίκαιος, αλλά να μην είναι, παρά να είναι δίκαιος και να επιβαρύνεται από το ότι φαίνεται άδικος.

 

Ο Αδείμαντος ζητεί μια αιτιολόγηση για το ότι η δικαιοσύνη είναι άξια επιδιώξεως τόσο για χάρη αυτής της ίδιας όσο και εξαιτίας των συνεπειών της, χωρίς να πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν οι ανταμοιβές και οι τιμές. Όταν οι ποιητές και οι παιδαγωγοί εγκωμιάζουν τη δικαιοσύνη, αναφέρονται πάντοτε στις τιμές που αποδίδονται στο δίκαιο άνθρωπο. Από αυτό δημιουργήθηκε η ιδέα ότι το να είναι κανείς δίκαιος συνδέεται με πολύ κόπο και λίγο κερδοφόρο είναι, ενώ η αδικία είναι πολύ πιο ωφέλιμη από τη δικαιοσύνη· δίκαιος είναι μόνο όποιος είναι πολύ αδύναμος για να αδικήσει ή όποιος λόγω κάποιας ιδιαίτερης φυσικής προδιάθεσης απεχθάνεται την αδικία.

 

Και οι δυο συνομιλητές ζητούν από τον Σωκράτη να μην παρατήσει τη συζήτηση αλλά να αποκρούσει τα επιχειρήματά τους. Εδώ αρχίζει η κυρίως έρευνα του ζητήματος (368d). Τη δικαιοσύνη πρέπει κανείς να την παρατηρήσει στην πάλιν, γιατί πιο εύκολα διακρίνεται στην πάλιν ως ένα μεγάλο μόρφωμα απ’  ό, τι στον καθένα άνθρωπο χωριστά. Αν παρατηρήσει κανείς την προέλευση και την ανάπτυξη της πόλεως, διακρίνει συγχρόνως τη γένεση της δικαιοσύνης και της αδικίας. Επειδή κανένας άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης, μπορεί να ζήσει μόνο αν λάβει βοήθεια από τους άλλους ανθρώπους· γι’  αυτό η αιτία της συνοίκησης με άλλους πρέπει να αναζητηθεί στις ανθρώπινες ανάγκες, πρωταρχικά στις ανάγκες της τροφής, της στέγης και του ντυσίματος. Οι ανάγκες μπορούν να ικανοποιηθούν κατά τον καλύτερο τρόπο με τον καταμερισμό εργασίας· ο καταμερισμός εργασίας σε μια μικρή ακόμη πόλιν –  η πόλις που έχει οργανωθεί για την ικανοποίηση των απαραίτητων αναγκών αποτελείται από τέσσερεις ή πέντε επαγγελματίες και τις οικογένειές τους –  διευκολύνει περισσότερο την κοινή ζωή, παρά αν φρόντιζε ο καθένας μόνος του για τροφή, στέγη και ντύσιμο. Ο άνθρωπος λοιπόν οδηγήθηκε στην κοινότητα επειδή του έλειπε η αυτάρκεια· η πόλις ιδρύεται σκόπιμα σύμφωνα με την αρχή του καταμερισμού εργασίας: Καθένας θα κάνει τη δουλειά του καλύτερα, αν χρειάζεται να καταπιάνεται με μια μόνο τέχνη κι αν δεν πρέπει να καταπιάνεται με πολλές άλλες, μιας και από τη φύση του καθένας έχει διαφορετικές κλίσεις και δεν είναι κατάλληλος στον ίδιο βαθμό για κάθε δουλειά. Αυτό συνεπάγεται ότι η αρχική κοινότητα, που αποτελείται από το γεωργό, τον οικοδόμο, τον υφαντή, τον υποδηματοποιό και ίσως και κάποιον άλλο, θα διευρυνθεί με την προσθήκη άλλων τεχνιτών· οι έμποροι που εισάγουν και εξάγουν εμπορεύματα είναι επίσης απαραίτητοι, γεγονός το οποίο καθιστά εφεξής αναγκαίο να καταργηθεί το απλό ανταλλακτικό εμπόριο και να επιτραπεί η κυκλοφορία του χρήματος στην πόλιν. Η πόλις εκείνη στην οποία ικανοποιούνται μόνο οι αναγκαίες επιθυμίες για τροφή, στέγη και ντύσιμο αποτελεί το κράτος των γεωργών, των βοσκών, των τεχνιτών, των μισθωτών, των εμπόρων και των ναυτικών. Αρχή ρυθμιστική της πόλεως είναι ο καταμερισμός εργασίας και η εξειδίκευση που συνδέεται μ’ αυτόν. Το πρόβλημα εξουσίας και δουλείας δεν υπάρχει σ’ αυτήν την πόλιν, γιατί δεν υφίσταται εξουσία στην πρωτόγονη πόλιν. Η ατομική ιδιοκτησία επιτρέπεται· επειδή ο καθένας την κατέχει σε επαρκή βαθμό, δεν προκύπτουν και τα συναφή προβλήματα. Φαίνεται λοιπόν ότι η πρωτόγονη αυτή πόλις είναι μια ευτυχισμένη όσο και δίκαιη κοινότητα· δίκαιη είναι η πόλις, εφόσον ο καθένας κάνει τη δική του δουλειά και δεν είναι πολυπράγμων, μολονότι η δικαιοσύνη αυτή στην πρωτόγονη πόλιν είναι μια φυσική-ανεξέταστη δικαιοσύνη: Η γνώση της δικαιοσύνης είναι ακόμη ανύπαρκτη.

 

Επομένως, με τη παρουσίαση της πρωτόγονης πόλεως το ερώτημα περί δικαιοσύνης δεν έχει λάβει απάντηση. Δεν μπορούμε να διακρίνουμε πού βρίσκεται η δικαιοσύνη και η αδικία σ’ αυτήν την πόλιν, εκτός κι αν η δικαιοσύνη θα συνίστατο στην αμοιβαία ικανοποίηση των αναγκών των μελών μιας τέτοιας πόλεως: Καθένας κάνει τη δουλειά του, χωρίς όμως τη γνώση μέσω της οποίας η αρχή “να κάνει ο καθένας τη δική του δουλειά” μπορεί να καταστεί δικαιοσύνη. Επειδή όμως ο καθένας κάνει τη δική του δουλειά, η πόλις αυτή είναι μια γνήσια, αληθινή και τρόπον τινά υγιής πόλις (372e, 373b). Σ’ αυτήν εξάλλου μπορεί να διακρίνει κανείς μια πρώιμη μορφή δίκαιου κράτους, πράγμα όμως που δεν σημαίνει ότι ο Πλάτων θα έβλεπε ποτέ στην πρωτόγονη αυτήν πόλιν μια άξια επιδιώξεως μορφή ανθρώπινης συμβίωσης. Μια πόλις γουρουνιών (372d) θα ήταν μάλλον φτειαγμένη παρόμοια με την υγιή πόλιν’ η αποκλειστική ικανοποίηση των πρωταρχικών ανθρώπινων αναγκών δεν καταφέρνει ακόμη να δημιουργήσει μια ανθρώπινη πόλιν. Σε μια τέτοια πόλιν ικανοποιούνται μόνο οι ζωώδεις ανάγκες, ενώ οι τέχνες και οι επιστήμες δεν μπορούν καθόλου να αναπτυχθούν. Η πρωτόγονη αλλά υγιής πόλις πρέπει να διευρυνθεί. Πρέπει να δημιουργηθούν σ’ αυτήν όλα τα επαγγέλματα, που δεν θα εξυπηρετούν πλέον αποκλειστικά την ικανοποίηση των απαραίτητων αναγκών, έτσι ώστε από τη υγιή, πρωτόγονη πόλιν θα προκύψει μια κοινότητα με υψηλό πολιτιστικό και πολιτισμικό επίπεδο, που μετά από λίγο όμως θα αποδειχθεί ότι ζει τρυφηλά (372e), είναι επηρμένη και ψήνεται στον πυρετό (372e). Στην αρχική ανεξουσίαστη πόλιν θα επικρατήσει η ροπή για απεριόριστη απόκτηση περιουσίας και αγαθών και θα ξεπεράσει τα όρια του αναγκαίου, πράγμα όμως που θα έχει ως επακόλουθο τον πόλεμο πλέον, αφού ο χώρος της πόλεως θα πρέπει διαρκώς να επεκτείνεται. Η ικανοποίηση των λεγόμενων μη απαραίτητων αναγκών προκαλεί την αδικία. Όμως η πόλις που “ζει τρυφηλά” και «ψήνεται στον πυρετό» δεν είναι εντελώς άρρωστη, περιέχει και μερικά στοιχεία της υγιούς πόλεως. Κατά την επιλογή των απαραίτητων πλέον φυλάκων (στρατιωτών) γίνεται φανερή η αρχή ότι ο καθένας πρέπει να κάνει τη δική του δουλειά. Οι στρατιώτες ή οι φύλακες διαχωρίζονται από τις άλλες επαγγελματικές ομάδες, προκειμένου να διατηρηθεί η αρχή “να κάνει ο καθένας τη δική του δουλειά”. Η αδικία και η δικαιοσύνη αλληλοσυναντώνται μέσα στην πόλιν που ζει τρυφηλά. Οι φύλακες πρέπει να κατέχουν τις ιδιότητες εκείνες οι οποίες, συνδεδεμένες με τη γνώση που πρωτοεμφανίζεται στο κράτος των φιλοσόφων, γίνονται αρετές: το θάρρος και τη φιλομάθεια. Έτσι τίθεται τώρα το πρόβλημα πώς πρέπει να διαπαιδαγωγηθούν οι φύλακες σε σχέση με τη δικαιοσύνη, η οποία δεν έχει οριστεί ακόμη.

 

Την αφετηρία αποτελεί ο ακόλουθος συλλογισμός: Σε κάθε άνθρωπο υπάρχει η προδιάθεση για κάτι το θαρραλέο, για κάτι δηλαδή που στην πόλιν ανταποκρίνεται στην τάξητων φυλάκων. Αυτό το θαρραλέο στοιχείο πρέπει να μορφοποιηθεί και να καλλιεργηθεί, και μάλιστα με σωστή ανάμειξη γυμναστικής και μουσικής παιδείας, έτσι ώστε να έλθουν σε αρμονική σχέση οι προδιαθέσεις που καθορίζουν την επιλογή των φυλάκων, δηλαδή το θάρρος και η φιλομάθεια. Η συζήτηση για την αγωγή και τη μόρφωση των φυλάκων αρχίζει με τη μουσική παιδεία (λογοτεχνία, μουσική). Η διδασκαλία γίνεται με λόγους (λόγια). Υπάρχουν δύο ειδών λόγοι, οι ψευδείς και οι αληθινοί. Οι αληθινοί λόγοι μπορούν να συζητηθούν στο τέλος μόνο της όλης μόρφωσης και αγωγής, όταν θα έχει κατακτηθεί γνωστικά το πραγματικό ον’ συνεπώς, αρχικά θα συζητηθούν οι ψευδείς λόγοι. Τα λίγα καλά συστατικά στοιχεία αυτών των λόγων πρέπει να διατηρηθούν, τα κακά πρέπει να απορριφθούν.

 

Όσον αφορά την παρουσίαση των θεών πρέπει να ισχύουν οι ακόλουθες αρχές: (1) Όπως είναι ο θεός, έτσι πρέπει και να παρουσιάζεται. Αφού οι θεοί είναι αγαθοί, πρέπει να παρουσιάζονται και ως αγαθοί, ανεξάρτητα από το τι γίνεται σ’ ένα έπος, σ’ ένα άσμα ή σε μια τραγωδία. Η αγαθότητα των θεών συνεπάγεται ότι δεν είναι υπαίτιοι του κακού και του άσχημου παρά μόνο του αγαθού. (2) Εξαιτίας της αγαθότητάς τους και της τελειότητάς τους, οι θεοί δεν παίρνουν διάφορες μορφές σαν απατεώνες. Όλοι οι λόγοι που προσκρούουν σ’ αυτές τις αρχές πρέπει να εξαλείφονται από την αγωγή και τη μόρφωση.

 

Όσον αφορά την παρουσίαση της ανθρώπινης μοίρας, πρέπει να απορρίπτεται η μιμητική ποίηση, γιατί δημιουργεί την εντύπωση ότι πολλοί άδικοι είναι ευτυχισμένοι, ενώ πολλοί δίκαιοι είναι δυστυχισμένοι, και ότι η αδικία συμφέρει, αρκεί να μη γίνεται αντιληπτή, ενώ η δικαιοσύνη είναι καλό για τους άλλους, για μας τους ίδιους όμως είναι μόνο μειονέκτημα (392b). Στην πόλιν μπορούν να γίνονται αποδεκτά μόνο τα εγκώμια για τους αγαθούς ανθρώπους και οι ύμνοι στους θεούς (607a), γιατί μόνο αυτά μπορούν να φέρουν σε αρμονική σχέση το θάρρος και την πραότητα των φυλάκων.

 

Αντίστοιχα ισχύουν για την εκπαίδευση στη μουσική. Ορισμένες αρμονίες και ορισμένοι ρυθμοί πρέπει να αποκλείονται ως ακατάλληλοι. Οι φύλακες μπορούν να εξοικειώνονται με αρμονίες και ρυθμούς τέτοιους, με τους οποίους οι προδιαθέσεις τους θα οδηγούνται στη σωστή σχέση. Σκοπός κάθε μουσικής εκπαίδευσης είναι η δημιουργία της ψυχικής αρμονίας. Μόνο όποιος κατέχει την ψυχική αρμονία μπορεί να ανέλθει στη γνώση του πραγματικού όντος. Έτσι, η μουσική παιδεία αποτελεί ένα αναγκαίο προστάδιο της φιλοσοφικής παιδείας. Κάθε μουσική παιδεία πρέπει να καταλήγει στον έρωτα για την ομορφιά (403c). Και μόνο εκείνος που έχει λάβει τη σωστή μουσική παιδεία αγαπά το ωραίο συνετά, άποψη που θυμίζει τη συζήτηση για τον Έρωτα στο Συμπόσιο και στον Φαίδρο. Ο Έρως οδηγεί στο καθαυτό ωραίο. Είναι επομένως παρών και στο στάδιο της μουσικής αγωγής.

 

Με τη μουσική εκπαίδευση των φυλάκων συνδέεται στενά η άσκηση στη γυμναστική. Αντίθετα προς την επικρατούσα αντίληψη, η γυμναστική δεν έχει στόχο να επιφέρει την υγεία του σώματος και η μουσική εκπαίδευση την υγεία της ψυχής, αλλά και οι δύο, η μουσική και η γυμναστική παιδεία, πρέπει να σφυρηλατούν τις προδιαθέσεις για το θάρρος και την αγάπη της σοφίας· γιατί ένα γερό σώμα δεν κάνει με τη δική του αξιοσύνη και την ψυχή καλή, αλλά συμβαίνει το αντίθετο, δηλαδή μια καλή ψυχή με τη δική της αξιοσύνη εξασφαλίζει στο σώμα την καλύτερη δυνατή άσκηση. Η υπερβολή στη γυμναστική ή στη μουσική παιδεία κάνει τον άνθρωπο ή πολύ σκληρό ή πολύ μαλακό. Μόνο η σωστή μείξη και των δύο τεχνών επιφέρει τη σωστή ψυχική αρμονία.

 

Από τους φύλακες ξεδιαλέγονται μέσα από συνεχείς εξετάσεις οι άρχοντες ως οι τέλειοι φύλακες, ενώ εκείνοι που ως τώρα ονομάζονταν φύλακες γίνονται βοηθοί τους. Οι άρχοντες πρέπει να είναι μεγαλύτεροι σε ηλικία από τους άλλους, πρέπει να είναι οι πιο άξιοι, πρέπει δηλαδή να είναι οι πιο μυαλωμένοι και οι πιο πρόθυμοι να στρατευθούν για την πόλιν, κι αυτή την προθυμία δεν πρέπει ποτέ να την εγκαταλείψουν, πράγμα που πρέπει να εξακριβώνεται με δοκιμασίες. Ύψιστη αρχή για τη ζωή των φυλάκων και των βοηθών τους είναι η αυστηρή λιτότητα. Κάθε μορφή προσωπικής περιουσίας τούς είναι απαγορευμένη (416d κ.ε.)’ γιατί η ατομική ιδιοκτησία σε μία πόλιν είναι η πηγή της ανισότητας, του φθόνου και της έριδας. Γι’ αυτό πρέπει να απαγορεύεται η απόκτηση ή η κατοχή ιδιοκτησίας από όσους οπλοφορούν’ οι άρχοντες και οι βοηθοί τους δεν επιτρέπεται να κατέχουν ούτε χρήματα ούτε ιδιωτικές κατοικίες, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά πρέπει να τους ανήκουν από κοινού. Από την άλλη πλευρά καμία πόλις δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα χωρίς περιουσία. Αυτή η περιουσία όμως πρέπει να βρίσκεται στα χέρια εκείνων που μπορούν να την χειριστούν, που κατέχουν την κτητική τέχνη. Σ’ αυτούς επιτρέπεται η ατομική ιδιοκτησία σε συγκεκριμένα όρια. Πρώτιστα, όμως, οι άνθρωποι αυτοί θα πρέπει να φροντίζουν για την οικονομική υπόσταση της πόλεως.

 

Έτσι, στην πόλιν υπάρχουν πλέον τρεις τάξεις: οι άρχοντες, οι βοηθοί τους και οι εργάτες, γεωργοί και επαγγελματίες. Οι τρεις τάξεις της πόλεως δεν αποτελούν κάστες» επειδή όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι κατά την καταγωγή τους, διαφέρουν όμως κατά τις προδιαθέσεις τους, καθένας πρέπει να ενταχθεί σε μια από τις τρεις τάξεις σύμφωνα με τις προδιαθέσεις του’ γιατί η πόλις μπορεί να διατηρηθεί μόνο αν τα σύνορα ανάμεσα στις τάξεις είναι διαπερατά.

 

Έτσι το ερώτημα για την αγωγή και την εκπαίδευση των επαγγελματιών στρατιωτών οδήγησε στην κάθαρση της τρυφηλής και επηρμένης πόλεως από την άρρωστη πόλιν έγινε ξανά μια υγιής πόλις, η οποία σ’αντίθεση με την πρωτόγονη πόλιν λαμβάνει υπ’ όψιν της και τις μη αναγκαίες επιθυμίες, καίτοι όχι σε απεριόριστο βαθμό. Σ’ αυτήν υπάρχουν τρεις τάξεις, από τις οποίες η καθεμιά εκτελεί το δικό της έργο. Το καθαρμένο κράτος περιλαμβάνει στοιχεία της πρωτόγονης πόλεως και της φλεγμαίνουσας πόλεως, δηλαδή τους εργάτες, γεωργούς και εμπόρους της πρωτόγονης πόλεως, τους επαγγελματίες στρατιώτες της άρρωστης πόλεως, αναθρεμμένους όμως σύμφωνα με τις πλατωνικές αρχές· και τέλος περιλαμβάνει τους τέλειους φύλακες, οι οποίοι αναδείχθηκαν μέσω μιας διαδικασίας επιλογής που έγινε ταυτόχρονα με την κάθαρση, τους άρχοντες. Η πόλις των φυλάκων δεν πρέπει να είναι πολύ μεγάλη, γιατί τότε θα ετίθετο σε κίνδυνο η ενότητά της· δεν πρέπει όμως να είναι και πολύ μικρή, γιατί τότε θα υφίστατο ο κίνδυνος να κάνει ο καθένας τα πάντα και όχι μόνο τη δική του δουλειά. Εκτός απ’ αυτό, σ’ ένα πολύ μικρό κράτος καθίσταται προβληματικό το ζήτημα των απογόνων. Η διαφύλαξη της ενότητας του κράτους, η αποτροπή της φτώχιας και του πλούτου και η υπεράσπιση του κράτους στον πόλεμο είναι τα βασικά καθήκοντα των δύο ανώτερων τάξεων· η τρίτη τάξη φροντίζει για την οικονομική συντήρηση του κράτους. Αξιοσημείωτο είναι ότι σ’ αυτήν την πόλιν υπάρχει εξουσία, αλλά όχι δουλεία. Καθεμιά από τις τρεις τάξεις εκτελεί τα ιδιαίτερα καθήκοντά της με ελευθερία και συμβάλλει έτσι στη διατήρηση του συνόλου.

 

Υπάρχει δικαιοσύνη σ’ αυτήν την πόλιν; Το ερώτημα αυτό είναι πλέον δικαιολογημένο, αφού η καθαρμένη, αγαθή κατά τα φαινόμενα πόλις έχει στα λόγια ιδρυθεί. Πρέ­πει να ληφθεί υπ’ όψιν ότι πρόκειται για το κράτος των φυλάκων και όχι ακόμη για το κράτος των φιλοσόφων. Πώς μπορεί λοιπόν να βρεθεί στο κράτος αυτό η δικαιοσύνη; Μια πόλις θεμελιωμένη σε σωστές βάσεις είναι, όπως μπορούμε να υποθέσουμε, στην εντέλεια αγαθή (427e). Μ’ αυτή τη δήλωση όμως δημιουργείται ένα νέο πρόβλημα: Τι είναι αγαθό; Αυτό όμως δεν θα εξεταστεί τώρα, αλλά επί του παρόντος θα θεωρηθεί γνωστό σε τι συνίσταται το τέλεια αγαθό. Μια στην εντέλεια αγαθή πόλις είναι πρόδηλο ότι είναι σοφή, ανδρεία, σώφρων και δίκαιη (427e). Το να είναι λοιπόν κάτι αγαθό συνίσταται στο να είναι σοφό, ανδρείο, σώφρον και δίκαιο. Αν γνωρίζουμε τι είναι η σοφία, η ανδρεία και η σωφροσύνη, τότε μπορεί ορισθεί η δικαιοσύνη. Η συζήτηση για τη σοφία, την ανδρεία, τη σωφροσύνη και τη δικαιοσύνη γίνεται επομένως με τη μορφή μιας εξίσωσης με έναν άγνωστο, όπου η δικαιοσύνη είναι ο υπό ορισμόν άγνωστος. Ο Πλάτων γνωρίζει πολύ καλά ότι η μαθηματική αυτή μέθοδος, με τη βοήθεια της οποίας επιχειρείται να ορισθεί η δικαιοσύνη, δεν μπορεί να οδηγήσει στο στόχο· πρβ. 435d: «Με μεθόδους σαν αυτές που χρησιμοποιούμε σε τούτη τη συζήτηση δεν θα βρούμε ποτέ ακριβή λύση στο ζήτημα, γιατί είναι άλλος ο δρόμος, πιο επίπονος και μακρύτερος, που οδηγεί στη λύση.» Ο πιο επίπονος και μακρύτερος δρόμος είναι η άνοδος στο ον. Όποιος δεν γνωρίζει το ον δεν μπορεί και να ορίσει επακριβώς τη δικαιοσύνη· και αφού το δίκαιο κράτος είναι το αγαθό κράτος, μόνο με την περί του όντος θεωρία μπορεί να λάβει απάντηση το ερώτημα για το αγαθό και δίκαιο κράτος. Όσον αφορά το κράτος των φυλάκων, το ερώτημα για τη δικαιοσύνη μπορεί να λάβει μόνο μια ατελή απάντηση με τη βοήθεια μιας ανεπαρκούς μεθόδου. Το κράτος των φυλάκων είναι ένα προσωρινό μόρφωμα, ένα απαραίτητο στο πλατωνικό σχεδίασμα πρώτο στάδιο του κράτους των φιλοσόφων.

 

2 Οι αρετές του κράτους

 

2.1 Η σοφία (Πολιτεία 428a-429a)

Η σοφία, στην οποία στρέφεται πρώτα η εξέταση, ορίζεται στο χωρίο 428b ως σωστή κρίση (ευβουλία): “Η πόλις είναι σοφή, γιατί μπορεί και κρίνει σωστά” Η σοφία ως ευβουλία είναι ένα είδος γνώσης: “Διαμέσου της γνώσης μπορεί κανείς και κρίνει σωστά.” Το ερώτημα είναι σε ποια γνώση στηρίζεται η ευβουλία. Δεν στηρίζεται στη γνώση που έχουν οι τεχνίτες ή οι έμποροι για την ειδικότητά τους, αλλά σε μια γνώση βάσει της οποίας η πόλις λαμβάνει τις αποφάσεις όχι για μια επιμέρους υπόθεση αλλά για τον εαυτό της ως όλο, με ποιο τρόπο δηλαδή μπορεί να έχει την καλύτερη σχέση με τον εαυτό της και προς τα έξω με τις άλλες πόλεις (428c-d). Αυτή η γνώση είναι η γνώση που κατέχουν οι φύλακες, και μάλιστα οι πιο τέλειοι φύλακες, οι άρχοντες. Δυνάμει του αριθμητικά πιο ολιγόριθμου τμήματος της πόλεως και δυνάμει της γνώσης που το τμήμα αυτό κατέχει η πόλις είναι σοφή (428e). Στο στάδιο της πόλεως των φυλάκων η σοφία είναι η γνώση, η συνδεδεμένη με την πρακτική, για το τι ωφελεί την πόλιν στο εσωτερικό και στο εξωτερικό και την ενισχύει. Μόνο στο στάδιο της πόλεως των φιλοσόφων η σοφία μπορεί να ορισθεί ως η γνώση εκείνου που πραγματικά είναι. Η τελική παρατήρηση του Σωκράτη (429a): “Να λοιπόν που βρήκαμε, δεν ξέρω με ποιο τρόπο, το ένα από τα τέσσερα αυτά” μπορεί να υποδεικνύει ότι ο ορισμός της σοφίας εδώ είναι ακόμη προσωρινός. Πρωτίστως όμως η παρατήρηση αυτή μοιάζει να υποδηλώνει κάτι άλλο: Η σοφία ταυτίζεται ξαφνικά με την εὐβουλίαν· το ότι η εὐβουλία προϋποθέτει μια γνώση ιδιαίτερου είδους είναι λογικό. Σ’ αυτή τη μέθοδο, στο να βρίσκει κανείς κάτι σχεδόν χωρίς επιχειρηματολογία, πρέπει να αναφέρεται η φράση ‘δεν ξέρω με ποιο τρόπο.”

 

2.2 Η ανδρεία (Πολιτεία 429a-430c)

Η ανδρεία περιορίζεται στον κύκλο των ἐπικούρων (42%). Μια πόλις ονομάζεται ανδρεία ή δειλή εν αναφορά προς το στρατό της, μια προσωρινή και πάλι πληροφορία. Τότε καθένας που δεν ανήκει στον επαγγελματικό στρατό δεν είναι γενναίος; Εδώ όμως δεν μας ενδιαφέρει ο επιμέρους άνθρωπος αλλά το κράτος με τις τάξεις του. Η ανδρεία είναι η διατήρηση, η διαφύλαξη της πεποίθησης σχετικά με τα φοβερά πράγματα (429b-c), “όσα και όπως τα προσδιόρισε ο νομοθέτης στις ρυθμίσεις για την παιδεία” Αυτός είναι ένας ορισμός της ανδρείας, τον οποίο δεν κατανοεί αρχικά ο συνομιλητής του Σωκράτη· γι’ αυτό δίνονται οι ακόλουθες διευκρινίσεις: Η ανδρεία είναι η διαφύλαξη της ορθής πεποίθησης σχετικά με τα φοβερά πράγματα, διαφύλαξη που δεν παρεμποδίζεται ούτε και από τα πάθη ακόμη. Η ανδρεία είναι ένα είδος γνώσης, η “γνώση” όμως αυτή είναι γνώμη, έστω κι αν είναι ορθή γνώμη. Οι επίκουροι, η τάξη των οποίων δεν κατέχει την ἀρετή της σοφίας, δεν μπορούν να έχουν γνώση της ανδρείας. Η ανδρεία όμως δεν εξαντλείται στην αληθινή γνώμη· ως διατήρηση ή διαφύλαξη της αληθινής γνώμης σχετικά με τα πράγματα που προκαλούν φόβο παρουσιάζεται, εκτός απ’ αυτό, ως επιμονή. Η ορθή γνώμη σχετικά με τα πράγματα που προκαλούν φόβο, η οποία δεν είναι το αποτέλεσμα συστηματικής παιδείας, δεν είναι ανδρεία αλλά ένα είδος ενστίκτου, όπως στα ζώα και στους δούλους (εννοούνται οι δούλοι στις υφιστάμενες πόλεις· στην πόλιν των φυλάκων και στην πόλιν των φιλοσόφων δεν υπάρχουν δούλοι). Βέβαια, η ανδρεία των επικούρων δεν βασίζεται πάνω σε πραγματική γνώση αλλά σε αληθινή γνώμη, η οποία όμως τους παρέχεται μέσω της παιδείας. Εξαιτίας της παιδείας διακρίνεται από τη φυσική ανδρεία, η οποία δεν είναι αντάξια αυτού του ονόματος.

 

2.3 Η σωφροσύνη (Πολιτεία 430d-432a)

Η σωφροσύνη μοιάζει με συμφωνίαν και ἁρμονίαν, μ’ ένα είδος συμφωνίας και συναρμογής. Είναι (430e) ένα είδος τάξης και χαλιναγώγησης απολαύσεων και επιθυμιών, «το να είναι κανείς ανώτερος από τον εαυτό του» (430e κ.ε.). Στην ψυχή υπάρχει κάτι που είναι εκ φύσεως καλύτερο και κάτι που είναι εκ φύσεως χειρότερο. Η κακή αγωγή, η κακή συναναστροφή ενισχύουν το χειρότερο κομμάτι στην ψυχή και συντελούν στο να κυριαρχηθεί το καλύτερο κομμάτι στην ψυχή από το χειρότερο. Τι συμβαίνει σχετικά μ’ αυτό στο κράτος των φυλάκων; Είναι ανώτερο από τον εαυτό του, καθ’ όσον στο κράτος αυτό το εκ φύσεως καλύτερο κυριαρχεί επάνω στο χειρότερο (ακριβώς σ’ αυτό έγκειται η σωφροσύνη). Αντίθετα με τη σοφία και την ανδρεία, που είναι αρετές συγκεκριμένων τάξεων, η σωφροσύνη απλώνεται σε κάθε τάξη. Είναι η ομοφωνία του φύσει ανώτερου με το φύσει κατώτερο κομμάτι πάνω στο ερώτημα ποιο από τα δύο πρέπει να κυβερνάει και στην πόλη και στον καθένα μέσα.

 

2.4 Η δικαιοσύνη (Πολιτεία 432b-434c)

Σύμφωνα με τη μέθοδο που προτάθηκε στο χωρίο 428a, αφού είναι γνωστές οι τρεις αρετές σοφία, ανδρεία και σωφροσύνη, πρέπει να μπορεί να ορισθεί η άγνωστη ακόμη δικαιοσύνη. “Εδώ και πολλή ώρα μιλάμε κι ακούμε γι’ αυτό το πράγμα, αλλά δεν το έχουμε αντιληφθεί ότι κατά κάποιο τρόπο μιλάμε γι’ αυτό.” (432e) Η δικαιοσύνη είναι αυτό που εξαρχής προσδιόρισε το σχεδίασμα της πόλεως, ήδη ακόμη και στο στάδιο της πρωτόγονης πόλεως, αυτό που διατηρήθηκε στην πόλιν που ζει τρυφηλά –  εκεί ωστόσο περιορίστηκε από το αντίθετο του – και αυτό που εξ αφορμής του ερωτήματος για την αγωγή και την παιδεία των φυλάκων οδήγησε στην κάθαρση της φλεγμαίνουσας πόλεως: Η αρχή ότι ο καθένας πρέπει να πράττει τα δικά του έργα, αρχή που φανερώθηκε ως αρχή του καταμερισμού εργασίας και που οδήγησε στη διάρθρωση της πόλεως σε τρεις τάξεις. Το αρχικό αίτημα για τον καταμερισμό εργασίας δεν τέθηκε αυθαίρετα, αλλά σύμφωνα με τη φύση. Ο καταμερισμός εργασίας γίνεται σε κάθε πόλιν που ανταποκρίνεται στις ανθρώπινες προδιαθέσεις. Στο στάδιο της καθαρμένης πόλεως δεν συναντούμε ξανά τη φυσική ανεξέταστη δικαιοσύνη, αλλά μια δικαιοσύνη που έχει επιτευχθεί μέσω της παιδείας. Στην παιδείαν οφείλεται το ότι κάθε τάξη πράττει τα δικά της έργα. Η γνώση όμως αυτού που πραγματικά είναι δεν έχει ακόμη επιτευχθεί στην πόλιν των φυλάκων. Έτσι, δεν διακρίνουμε ακόμη τι είναι η δικαιοσύνη καθαυτήν, αλλά παρατηρούμε τα αποτελέσματά της: Αν ο καθένας πράττει τα δικά του έργα, είτε με τον ένα είτε με τον άλλο τρόπο (433b), τότε πραγματώνεται η δικαιοσύνη.

 

Ποια από τις αρετές που αναφέρθηκαν καθιστά την πό­λιν σε μέγιστο βαθμό καλή; Είναι η σωφροσύνη ως ομοφωνία αρχόντων και αρχομένων, είναι η ανδρεία ως δύναμη της σταθερής διατήρησης της σύμφωνης με το νόμο πεποίθησης σχετικά με το ποια πράγματα πρέπει να φοβάται κανείς και ποια όχι (433c), είναι η σοφία ή είναι η δικαιοσύνη; Το ερώτημα αυτό απαντάται, εφόσον αφετηρία της συζήτησης αποτελεί ο λόγος για το δίκαιο. Επιδιώκεται να μην οικειοποιείται κανείς κάτι που ανήκει σε άλλους και να μην αφαιρείται από κανέναν αυτό που του ανήκει. Εδώ λοιπόν φαίνεται ότι η δικαιοσύνη συνίσταται στο να έχει ο καθένας και να πράττει τα δικά του έργα. Η αδικία (434a-c) αντίθετα συνίσταται στην εγκατάλειψη αυτής της αρχής. Αυτό παρουσιάζεται με το παράδειγμα της κατάργησης του καταμερισμού εργασίας: Καταλήγουμε στην πολυπραγμοσύνη των τριών τάξεων, και στην πολυπραγμοσύνη υπάρχει η αδικία. Η δικαιοσύνη είναι εκείνη που καθιστά την πόλιν καλή.

 

3 Οι αρετές του ανθρώπου

Το συμπέρασμα που προέκυψε πρέπει να εφαρμοσθεί στους επιμέρους ανθρώπους· γιατί το σχεδίασμα της δίκαιης πόλεως ήταν μόνο ένα βοηθητικό μέσο για να βρούμε και να προσδιορίσουμε τη δικαιοσύνη κάθε επιμέρους ανθρώπου. Αν προκύψει το ίδιο αποτέλεσμα, τότε το πρόβλημα έχει λυθεί. (Σχετικά με τις τέσσερεις αρετές πρβ. Συμπ. 196d· Ξενοφών, Ἀπομνημ. 3, 9, 1-5). 435a: Αν η δικαιοσύνη της πόλεως είναι όμοια με τη δικαιοσύνη του κάθε ανθρώπου, τότε πρέπει να υπάρχει στον άνθρωπο μια παρόμοια αντιστοιχία με τη διάρθρωση της πόλεως σε τρεις τάξεις. Η μετάβαση από τις τρεις τάξεις του κράτους στο αντίστοιχο προς αυτές στον άνθρωπο είναι συνεπής. Η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη μόνο από τους επιμέρους ανθρώπους μπορούν να φθίνουν στην πόλιν. (Ο Πλάτων εξάλλου υποστηρίζει την άποψη ότι η γεωγραφική θέση επηρεάζει τις ανθρώπινες προδιαθέσεις, πρβ. επίσης Νομ. 747c). Εδώ προκύπτει το εξής ερώτημα (436a-b): Τελούμε κάθε μας πράξη με ένα και το αυτό στοιχείο εντός μας ή είναι τρία τα στοιχεία, αντίστοιχα προς τα τρία είδη ενεργειών; Το ερώτημα συγκεκριμενοποιείται: Είτε μαθαίνουμε με μια ικανότητα, οργιζόμαστε εξαιτίας μιας άλλης και επιθυμούμε με μια τρίτη είτε τα τρία αυτά είδη ενεργειών εκτελούνται κάθε φορά με ολόκληρη την ψυχή. Το ερώτημα απαντάται με την εφαρμογή της αρχής της αντίφασης (436b): “Είναι φανερό ότι ένα και το αυτό πράγμα δεν είναι δυνατόν να πράττει αντίθετα ή να διατελεί σε αντίθετες καταστάσεις ως προς το ίδιο μέρος του και σε σχέση με το ίδιο πράγμα ταυτοχρόνως.” Η διατύπωση συμπληρώνεται στο χωρίο 436e: “Δεν είναι ποτέ δυνατόν το αυτό πράγμα ταυτοχρόνως ως προς το αυτό μέρος του και σε σχέση με το αυτό αντικείμενο να πάθει ή να είναι ή να κάνει αντίθετα πράγματα.” Η εφαρμογή της αρχής της αντίφασης στο προκείμενο ερώτημα (437b κ.ε.) δείχνει τα ακόλουθα: Το να συγκατανεύεις, να αρνείσαι, να επιδιώκεις κάτι, να αποποιείσαι κάτι είναι αντίθετα μεταξύ τους· αδιάφορο είναι αν εδώ πρόκειται για ενεργήματα ή για παθήματα. Τούτο εφαρμόζεται στις επιθυμίες. Επιθυμώ σημαίνει: Θέλω να λάβω κάτι. Είναι επομένως μια συγκατάνευση· η απόρριψη, η εναντίωση στις επιθυμίες είναι το αντίθετο, μια απόρριψη, μια άρνηση. Είναι αδύνατον με ολόκληρη την ψυχή μας από την αυτήν άποψη να επιδιώκουμε και να μην επιδιώκουμε κάτι ταυτοχρόνως. Επομένως, πρέπει προφανώς να τεθούν δύο μέρη ή “δυνά­μεις” στην ψυχή. Η σύγκρουση μεταξύ επιθυμίας και αντίστασης είναι κατανοητή μόνο αν δεχθούμε ότι υπάρχουν διαφορετικά μέρη της ψυχής, που το καθένα τους υπάγεται σε μια συγκεκριμένη περιοχή. (Σχετικά με το πρόβλημα «μέρη της ψυχής ή δυνάμεις της ψυχής» πρβ. παραπάνω, σελ. 188-189). Αυτό αποδεικνύεται με τον ακόλουθο τρόπο:

 

Η επιθυμία στρέφεται σε κάτι, ανήκει επομένως σ’ αυτά τα οποία αναφέρονται σε κάτι. Αν η επιθυμία, λ.χ. η επιθυμία για φαγητό, εκληφθεί σκέτη, καθεαυτήν, τότε αναφέρεται σε φαγητό σκέτα, καθεαυτό. Αν είναι στραμμένη σε κάτι συγκεκριμένο, τότε και η ίδια η επιθυμία έχει μια συγκεκριμένη ποιότητα. Ας δούμε τώρα την επιθυμία σκέτα, καθεαυτήν. Η επιθυμία της δίψας δεν αναφέρεται σε τίπο­τε άλλο από το ποτό, αδιάφορο τι είδους είναι αυτό. Εδώ συμβαίνει καμιά φορά, παρόλο που υπάρχει η δυνατότητα να πιούμε, εν τούτοις να μην πίνουμε (439b-c). Σύμφωνα με την αρχή της αντίφασης δεν είναι δυνατόν ένα και το αυ­τό μέρος του εαυτού μας να θέλει να πιεί και να αντιτάσσεται στο να θέλει να πιεί ταυτοχρόνως. Πρέπει επομένως να υπάρχει στη ψυχή κάτι που να θέλει να πιεί και κάτι που να του αντιτάσσεται. Αυτό που αντιτάσσεται βασίζεται στο λογισμό. Αυτό που επιθυμεί ξεσηκώνεται από τα πάθη και τις αρρώστιες. Επομένως το λογιστικόν μέρος της ψυχής είναι διαφορετικό από το ἐπίθυμητικόν, το αλόγιστο μέρος της ψυχής.

 

Τι γίνεται με τον θυμόν, τη δύναμη της ψυχής που μας κάνει να θυμώνουμε; Είναι άραγε ένα τρίτο είδος στην ψυχή ή συμπίπτει με κάποιο από τα δύο προηγούμενα; Με το ἐπιθυμητικόν δεν ταυτίζεται, γιατί κάπου-κάπου ο θυμός (θάρρος και οργή) βρίσκεται σε σύγκρουση με τις επιθυμίες και συμμαχεί με το λογιστικόν. Μήπως ο θυμός πρέπει να συγκαταλεχθεί στο λογιστικόν ή είναι διαφορετικός από αυτό; Στο χωρίο 440d γίνεται αναφορά στους άρχοντες και τους ἐπικούρους στην πόλιν των φυλάκων, η οποία επεξηγείται παραπέρα στο χωρίο 440e: Όπως υπάρχουν στην πόλιν τρεις τάξεις και οι ἐπίκουροι αποτελούν μια ιδιαίτερη τάξη, έτσι και το θυμοειδές αποτελεί ένα ιδιαίτερο είδος ή μέρος στην ψυχή. Εάν δεν το έχει διαφθείρει μια κακή αγωγή, είναι από τη φύση του φτειαγμένο να βοηθάει το λο­γιστικόν.

 

Δεν μπορεί κανείς να μεμφθεί τον Πλάτωνα ότι μεταφέρει χωρίς προσεκτική επιχειρηματολογία το σχήμα των τριών τάξεων της πόλεως που επινόησε στην ανθρώπινη ψυχή. Οι τρεις τάξεις μπορούν να υφίστανται στην πόλιν των φυλάκων, μόνο και μόνο γιατί η πόλις είναι απείκασμα της ανθρώπινης ψυχής. Όπως είναι φτειαγμένοι οι άνθρωποι, έτσι είναι φτειαγμένη και η πόλις, το αντίστροφο δεν ισχύει. Δεν πρέπει να βλέπουμε στις δομές στις πόλεως το αίτιο για τις δομές στο εσωτερικό του καθενός ανθρώπου, αλλά οι εσωτερικές δομές του ανθρώπου είναι το αίτιο για τις δομές της πόλεως. Αν τα μέρη της ψυχής συμφωνούν μεταξύ τους, όπως πρέπει σύμφωνα με τη φύση τους να συμφωνούν, τότε αυτό μεταφέρεται στην πόλιν’ η δικαιοσύνη των ανθρώπων δημιουργεί το δίκαιο κράτος. Το ίδιο ισχύει για τον άδικο άνθρωπο και για την άδικη πόλιν. Η δικαιοσύνη επομένως προκαλείται από τη συμφωνία των μερών της ψυχής, η οποία ανταποκρίνεται στη φυσική προδιάθεση του ανθρώπου, πρέπει όμως να δημιουργηθεί και δεν είναι δεδομένη από τη φύση. Το ίδιο ισχύει και για την πόλιν’ η δίκαιη πόλις πρέπει να δημιουργηθεί, δεν υπάρχει ήδη.

 

Το ερώτημα για τις αρετές των μερών της ψυχής μπορεί τώρα πλέον να τεθεί (441c). Σοφός είναι ο επιμέρους άνθρωπος κατά τον ίδιο τρόπο και μέσω του ίδιου στοιχείου με την πόλιν. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για την ανδρεία, τη σωφροσύνη και επίσης τη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη πραγματοποιείται στην πόλιν με το να πράττει καθένας τα δικά του· αν καθένα από τα μέρη της ψυχής πράττει κι αυτό τα δικά του, τότε πραγματοποιείται η δικαιοσύνη στον άνθρωπο. Όπως συμβαίνει με τις τάξεις της πόλεως, μέσω της ορθής μείξης της μουσικής με τη γυμναστική παιδεία θα επιτευχθεί ώστε τα μέρη της ψυχής να πράττουν κάθε φορά καθένα το δικό του έργο. Μέσω αυτής της παιδείας θα επιτευχθεί η αρμονία των προδιαθέσεων. Το λογιστικόν πρέπει να τονώνεται με όμορφα λόγια και μαθήματα, το θυμοειδές πρέπει να χαλαρώνει, να ημερεύει με την αρμονία και το ρυθμό. Όσον αφορά το τρίτο μέρος της ψυχής, για τούτο δεν υπάρχει καμιά πραγματική εκπαίδευση· γιατί αυτή θα οδηγούσε μόνο στην ενδυνάμωση των επιθυμιών. Η μόνη δυνατότητα που απομένει είναι η κυριάρχηση των επιθυμιών μέσω του λόγου και του θυμοῦ. Μόνο τότε θα πράττει το ἐπιθυμητικόν το δικό του έργο, δηλαδή θα συμφωνεί με τα άλλα μέρη της ψυχής στο ότι το λογιστικόν πρέπει να κυριαρχεί. Το αποτέλεσμα αυτής της παιδευτικής διαδικασίας σχετικά με την ἀρετήν της ψυχής είναι το ακόλουθο: Το λογιστικόν κατέχει τη γνώση εκείνου που είναι ωφέλιμο στο καθένα μέρος της ψυχής χωριστά και στο κοινό σύνολο των μερών της ψυχής. Εξαιτίας αυτής της γνώσης η ψυχή είναι σοφή. Η ανδρεία ορίζεται όπως και η ανδρεία της πόλεως: Είναι η διαφύλαξη εκείνου που ο λογισμός διαμηνύει ότι πρέπει να φοβάται κανείς ή να μη φοβάται. Η σωφροσύνη είναι η συμφωνία των μερών της ψυχής σχετικά με το ερώτημα ποιος πρέπει να έχει την εξουσία και ποιος πρέπει να υπακούει. Να κυβερνά πρέπει το λογιστικόν, να υπακούουν πρέπει το θυμοειδές και το ἐπιθυμητιχόν. Η δικαιοσύνη προκύπτει από αυτό αναγκαστικά: Κάθε μέρος της ψυχής πράττει το έργο του και δεν είναι πολυπράγμον. Η δικαιοσύνη είναι η τάξη της ψυχής· δίκαιη είναι μια πράξη που ανταποκρίνεται σ’ αυτή την ψυχική αρμονία, σ’ αυτή την ψυχική τάξη.

 

4 Η αδικία και η δημιουργία της δικαιοσύνης (Πολιτεία 444b-445e)

Η αδικία ορίζεται από το αντίθετο της, τη δικαιοσύνη. Αν η δικαιοσύνη συνίσταται στο να πράττει κάθε μέρος της ψυχής το δικό του έργο και στο ότι τα τρία μέρη συμφωνούν ότι η εξουσία ανήκει στο λογιστικόν, τότε η αδικία συνίσταται στην εξέγερση ή στη διχογνωμία, στην πολυπραγμοσύνη, όπου ο καθένας επιδιώκει να καταγίνεται με τα πάντα, στην επανάσταση ενός μέρους της ψυχής εναντίον του συνόλου της ψυχής, για να πετύχει την εξουσία σ’ αυ­τήν, παρόλο που από τη φύση του, δηλαδή από τη φυσική του κατασκευή, δεν έχει τέτοιο δικαίωμα. Βάσει των συλλογισμών σχετικά με τη δικαιοσύνη και την αδικία προκύπτουν τα ακόλουθα: Η δικαιοσύνη είναι η σύμφωνη με τις φυσικές προδιαθέσεις μορφοποίηση του λογιστικοῦ και του θυμοειδοῦς, τα οποία λαμβάνουν υπό την καθοδήγησή τους το έπιθυμητιχόν. Η δικαιοσύνη είναι υγεία της ψυχής, η αδικία είναι αρρώστια της ψυχής. Όπως ένας υγιής τρόπος ζωής οδηγεί στην υγεία, έτσι και η δίκαιη πράξη οδηγεί στη δικαιοσύνη. Για το αντίθετο ισχύουν τα αντίστοιχα.

 

Πώς μπορεί όμως να επιτευχθεί η δικαιοσύνη; Κατ’ ανάλογο τρόπο με την υγεία, που επιτυγχάνεται άμα τα όργανα του σώματος κυριαρχούν και κυριαρχούνται το καθένα σύμφωνα με τη φύση του, έτσι και η δίκαιη πράξη συνίσταται στο να καταφέρει κανείς ώστε τα μέρη της ψυχής να κυριαρχούν και να κυριαρχούνται το καθένα σύμφωνα με τη φύση του. Η δίκαιη πράξη επομένως φέρνει τη δικαιοσύνη, πράγμα που είναι μια μακροχρόνια διαδικασία. Το λογι­στικόν πρέπει να καλλιεργηθεί ώστε να φθάσει σε άριστη μορφή. Παρόμοια ισχύουν για το θυμοειδές, και επιπρόσθετα το θυμοειδές πρέπει να διδαχθεί τη συνετή επιμονή, τη διαφύλαξη της παρεχόμενης με την παιδείαν ορθής γνώμης για τα φοβερά πράγματα και να ενισχυθεί με τη σωστή μείξη της μουσικής με τη γυμναστική παιδεία. Οι επιθυμίες πρέπει να υποταχθούν στην κυριαρχία του λογικού, πράγμα που είναι ιδιαίτερα δύσκολο. Όλα αυτά δεν μπορούν να τα πετύχουν οι άνθρωποι και η πόλις χωρίς να έχουν κάποιο δάσκαλο. Ποιος είναι ο δάσκαλος; Αν η δικαιοσύνη ως υγεία της ψυχής είναι η ομοφωνία των μερών της ψυχής, αυτό σημαίνει ότι η υγεία αυτή της ψυχής πρέπει να προφυλάσσεται συνεχώς από την αρρώστια της αδικίας. Εκείνος λοιπόν που καθιστά δίκαιους τους ανθρώπους και τις πόλεις έχει ταυτόχρονα το καθήκον να φροντίζει πάντα για τη διατήρηση της δικαιοσύνης.

 

5 Το κράτος των φιλοσόφων (Πολιτεία 449a-541b)

Αν θέσουμε τώρα το ερώτημα ποια είναι η προϋπόθεση για να καταστεί δυνατή η δικαιοσύνη και πού έγκειται το σφάλμα, ώστε οι υφιστάμενες πόλεις, όλες ανεξαιρέτως, να είναι κακές, άλλες περισσότερο άλλες λιγότερο, και ποια όσο το δυνατόν μικρότερη μεταβολή μπορεί να κάνει την πόλιν καλή, η απάντηση του Πλάτωνα είναι η ακόλουθη (473c-d): «Αν δεν συμβεί […] ή να κυβερνήσουν στις πολιτείες οι φιλόσοφοι ή να ασχοληθούν με τη φιλοσοφία, ανυστερόβουλα και άξια, αυτοί τους οποίους τώρα τους αποκαλούν βασιλιάδες και άρχοντες, έτσι ώστε η πολιτική δύναμη και η φιλοσοφία να συναντηθούν στο αυτό πρόσωπο, κι αν τούτος ο εσμός όσων σήμερα πορεύονται χωριστά προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση δεν εμποδιστεί διά της βίας να το κάνει αυτό, δεν θα ‘χουν τελειωμό […] οι συμφορές για τις πολιτείες […] ούτε και για το ανθρώπινο γένος.» Μόνο όταν οι φιλόσοφοι γίνουν βασιλείς ή οι βασιλείς φιλόσοφοι θα πραγματοποιηθεί η άριστη πολιτεία, πρωτύτερα ποτέ. Τι είναι ο φιλόσοφος; Ο φιλόσοφος, όπως το λέει η λέξη, αγαπά τη σοφία. Αυτός που αγαπά κάτι το αγαπά ολόκληρο. Ο φιλόσοφος αγαπά τη σοφία ολόκληρη, ποθεί να αντικρίσει την αλήθεια (475e), στρέφεται προς το ίδιο το ωραίο και το αντικρίζει στην καθεαυτότητά του. Τι εννοείται μ’ αυτό εξηγείται με τον ακόλουθο συλλογισμό (476e κ.ε.): Στη γνώση, στην άγνοια και στη γνώμη αντιστοιχούν το ον, το μη ον και ένα ενδιάμεσο μεταξύ όντος και μη όντος, όπως η γνώμη είναι μια ενδιάμεση δύναμη μεταξύ γνώσης και άγνοιας (477a). Το ενδιάμεσο μεταξύ όντος και μη όντος είναι το γιγνόμενο, που είναι ταυτόχρονα ον και μη ον. Ο φιλόσοφος θέλει να γνωρίσει το πραγματικό ον, τείνει πέρα και πάνω από την δόξαν και το γιγνόμενο. Μ’ αυτό δεν έχει ακόμη θεμελιωθεί το ότι οι φιλόσοφοι πρέπει να άρχουν. Εν τούτοις οι φιλόσοφοι, και μόνο αυτοί, είναι εκείνοι που μπορούν να γνωρίσουν το αμετάβλητο ον. Η γνώση εκείνου που είναι το κάθε πράγμα στην πραγματικότητα είναι ύψιστης σημασίας για τη διευθέτηση των πολιτικών υποθέσεων· ο φιλόσοφος, ως εκείνος ο οποίος γνωρίζει το ον, μπορεί να επαγρυπνά με τον καλύτερο τρόπο για τους νόμους και τις υποθέσεις της πόλεως, ενώ δεν το μπορεί κάποιος μισότυφλος ή εντελώς τυφλός. Σ’ αυτό προστίθεται το ότι η φιλοσοφική φύση πρέπει να κατέχει όλα τα έξοχα προσόντα σε αρμονικό συνδυασμό. Η φύση αυτή φθάνει στην τελειότητα με την παιδείαν και τη φυσική διαδικασία της ωρίμανσης.

 

Το αίτημα του Πλάτωνα για τους φιλοσόφους-βασιλείς έχει εκτεθεί και εξακολουθεί να εκτίθεται σε ποικίλες παρανοήσεις. Πολ. 487b: Η πραγματικότητα αποδεικνύει το παράλογο του πλατωνικού αιτήματος· όποιος ασχολείται όλη του τη ζωή με τη φιλοσοφία γίνεται αλλόκοτος, για να μην πούμε τρισάθλιος. Αυτή είναι η γνωστή κατηγορία κατά της φιλοσοφίας στον Γοργία: Οι καλύτεροι φιλόσοφοι είναι άχρηστοι για τα δημόσια πράγματα, η πόλις δεν μπορεί να τους κάνει τίποτα τους φιλοσόφους. Αυτό είναι σωστό, βάζει ο Πλάτων τον Σωκράτη να λέει (487d), οι φιλόσοφοι χαζεύουν τα άστρα και φλυαρούν (488e). Το σω­στό στην κατηγορία αυτή είναι ότι στις υφιστάμενες πόλεις ο φιλόσοφος είναι άχρηστος. Ο φιλόσοφος χρειάζεται μια άλλη πόλιν για να ενεργοποιήσει τη δράση του, δηλαδή μια πόλιν που να σχετίζεται με το πραγματικό ον. Εξάλλου είναι σωστό ότι πολλοί φιλόσοφοι είναι τρισάθλιοι (487d, 489d). Αν μια φιλοσοφική φύση (492a) δεν λάβει την παι­δείαν που της πρέπει, τότε πράγματι γίνεται τρισάθλια. – Όσον αφορά τις επιθέσεις σύγχρονων ιστορικών και κοινωνιολόγων, παραπέμπουμε στον P. Friedlander, Platon, τ. 3, 2^ έκδ. 1960, σελ. 444 σημ. 39.

 

Πώς πρέπει όμως να μορφωθεί και ποια αγωγή πρέπει να λάβει ο φιλόσοφος-βασιλιάς; Δεν μπορεί αποκλειστική του παιδεία να είναι αυτή των φυλάκων (στην πόλιν των φυλάκων). Ποια είναι η κατάλληλη παιδεία για το φιλόσοφο – βασιλιά; Φαίνεται ότι εξαιρετικά δύσκολα μπορεί να προσδιορισθεί. Οι φιλόσοφοι, σ’ αντίθεση με τους άρχοντες της πόλεως των φυλάκων, πρέπει να κατέχουν όχι μόνο την προεισαγωγική αλλά την πραγματική γνώση. Σε τι συνίσταται η γνώση αυτή; Ύψιστο αντικείμενο της φιλοσοφικής διδαχής είναι το αγαθό. Τι είναι το αγαθό; Δεν είναι ούτε η ηδονή ούτε ο πλούτος ούτε η τιμή. Ούτε και είναι η δικαιοσύνη ή κάποια από τις άλλες αρετές. Υπάρχει κάτι πολύ υψηλότερο από τη δικαιοσύνη. Ο φιλόσοφος-βασιλιάς πρέπει να εισαχθεί στη διδασκαλία του όντος και του αγαθού (πρβ. παραπάνω, σελ. 65).

 

Η αληθινή τάξη μπορεί να επικρατήσει σε μια πόλιν μόνο όταν ένας άρχοντας, που η ψυχή του βρίσκεται η ίδια σε τάξη και έχει δει το αγαθό, βάλει τη σφραγίδα του στην τάξη της πόλεως, πράγμα που πάντα συναντάει την αντίσταση των δεσμωτών στο σπήλαιο της άγνοιας. Το χωρίο 592b της Πολιτείας παρέχει διασάφηση σχετικά με την πραγματοποίηση της πόλεως των φιλοσόφων – πραγματοποίηση στην οποία ο Πλάτων είχε, περιστασιακά μάλλον, ελπίσει. Η πόλις που σχεδιάστηκε “ίσως υπάρχει στον ουρανό, σαν ένα υπόδειγμα για όποιον θέλει να βλέπει και βλέποντας να χτίζει μια πολιτεία μέσα του.” Αυτό δεν πρέπει να σημαίνει ότι η πόλις που σχεδιάστηκε αποτελεί ένα μη δεσμευτικό προϊόν φαντασίας. “Αν υπάρχει κάπου αυτή η πολιτεία ή αν θα υπάρξει, αυτό δεν έχει καμιά σημασία· γιατί ο φιλόσοφος θα πράττει σύμφωνα με τους νόμους αυτής της πολιτείας και καμιάς άλλης.” (592b) Έτσι, η πόλις των φιλοσόφων είναι το πρότυπο για κάθε υφιστάμενη πόλιν που πασχίζει για δικαιοσύνη και ταυτόχρονα είναι το πρότυπο του φιλοσοφικού βίου. Είναι το αποτέλεσμα φιλοσοφικής γνώσης, γιατί είναι στραμμένη προς τις ιδέες. Συγχρόνως όμως ανήκει στον κόσμο του γίγνεσθαι και συνεπώς κουβαλάει μέσα της το σπόρο της παρακμής.

 

6 Η διάλυση

 

6.1 Η τιμοκρατία (Πολιτεία 545c-550c)

Καθετί που γεννιέται υπόκειται στη φθορά (546a), έτσι και η πόλις των φιλοσόφων που συστάθηκε κατ’ ανάγκην θα διαλυθεί. Καθετί που γεννιέται υπόκειται σε κοσμικούς νόμους, οι οποίοι εκφράζονται με περίπλοκες αριθμητικές σχέσεις (546a κ.ε.), με τον πλατωνικό αριθμό. Έργο του φιλοσόφου-βασιλιά είναι επίσης να παρακολουθεί τους κοσμικούς νόμους και να επιτρέπει την τεκνοποιία, μόνο όταν η κοσμική συγκυρία είναι ευνοϊκή. Επειδή όμως το να γνωρίζει κανείς με ακρίβεια τον κοσμικό ρυθμό υπερβαίνει τις ανθρώπινες δυνάμεις, κάποτε οι φιλόσοφοι-βασιλείς δεν θα προσδιορίσουν σωστά την ευνοϊκή για τεκνοποιία χρονική στιγμή. Το αποτέλεσμα είναι παιδιά με προδιαθέσεις όχι εντελώς άριστες, που δεν θα ανταποκρίνονται πλέον στις απαιτήσεις εκείνες που πρέπει να τίθενται για τους φιλοσόφους-βασιλείς. Αν αυτά οριστούν φύλακες της πόλεως, πράγμα που μέσα στη γενική εξαχρείωση είναι αναπόφευκτο, τότε θα αρχίσει η διχόνοια ανάμεσα στους φύλακες. Οι εξαίρετοι φύλακες θα εξακολουθήσουν να είναι στραμμένοι προς την αρετή και την παλαιά κατάσταση των φιλοσόφων, οι λιγότερο άριστοι θα ζητούν να αντισταθμίσουν την έλλειψη τους σε προδιαθέσεις με την απόκτηση περιουσίας και χρημάτων. Το αποτέλεσμα της σύγκρουσης είναι ένας συμβιβασμός. Ο κομουνισμός στην τάξη των φυλάκων εξαλείφεται, η ατομική ιδιοκτησία επιτρέπεται, πράγμα που έχει πάλι ως συνέπεια την υποδούλωση της ελεύθερης στην πόλιν των φιλοσόφων τρίτης τάξης και το ότι οι φύλακες ασχολούνται οι ίδιοι με τη διεξαγωγή του πολέμου και με τη φρούρηση των δούλων τους, και την εξουσία τους δεν την στηρίζουν πια στη φιλοσοφική γνώση, αλλά στη βία. Η πολιτεία που προέκυψε μ’ αυτό τον τρόπο αποτελεί μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ της βασιλείας ή της αριστοκρατίας των φιλοσόφων από τη μια και της ολιγαρχίας από την άλλη. Με την πολιτεία των φιλοσόφων έχει ακόμη κοινά μερικά επιφανειακά στοιχεία: το σεβασμό απέναντι στους άρχοντες, το ότι οι φύλακες δεν έχουν γεωργικές και χειρωνακτικές ασχολίες, το ότι ενδιαφέρονται για τη γυμναστική και τις πολεμικές ασκήσεις. Η αρχή ότι ο καθένας κάνει τη δική του δουλειά μόνο επιφανειακά διατηρείται. Αλλά οι κυβερνώντες και οι βοηθοί τους είναι διψασμένοι για χρήμα, όσο κι αν προσπαθούν να το κρύψουν· για τις διασκεδάσεις τους ξοδεύουν ευχαρίστως χρήματα που δεν τους ανήκουν, γιατί στα δικά τους λεφτά είναι σφιχτοχέρηδες, αγοράζουν σπίτια, στα οποία γίνονται πράγματα όχι σύμφωνα με τις αρχές της αρετής, στοιχείο που έχουν κοινό με την ολιγαρχία. Αυτή η πρώτη από τις εκφυλισμένες μορφές κράτους έχει όμως και κάτι που είναι χαρακτηριστικό γι’ αυτήν και που την διαχωρίζει από την ολιγαρχία: το πάθος για διάκριση και τη φιλοδοξία, ως εκφράσεις του θυμοειδοῦς. Αυτό μας επιτρέπει να ονομάσουμε αυτή τη μορφή εξουσίας τιμοκρατία. Η δικαιοσύνη της πόλεως έχει χαθεί, καίτοι, φαινομενικά πιο πολύ, συνεχίζει να υφίσταται ακόμη σε επιφανειακά πράγματα: Δεν κυριαρχεί η τάξη των φιλοσόφων, που αντιστοιχεί στο λογιστικόν της ψυχής, αλλά η δεύτερη τάξη.

 

Η διάλυση προχωρεί με λογική αναγκαιότητα. Με τη διαδοχή των κακών πολιτευμάτων ο Πλάτων δεν θέλει να διατυπώσει έναν ιστορικό νόμο, αλλά να παρουσιάσει τη λογική σειρά, η οποία δεν ανταποκρίνεται πάντοτε στην ιστορική εξέλιξη. Σημαντικό είναι ότι και στα εκφυλισμένα πολιτεύματα αντιστοιχούν τύποι χαρακτήρα, και η λογική σειρά είναι κυρίως μια σειρά τύπων χαρακτήρα, από τον θυμοειδή τύπο έως και τον τυραννικό τύπο. Με την εκάστου μορφή του πολιτεύματος αναπτύσσονται και οι αντίστοιχοι τύποι χαρακτήρα, έτσι ώστε δημιουργείται η εικόνα μιας ιστορικής σειράς. Ο τιμοκρατικός άνθρωπος είναι, λ.χ., ο γιος ενός πατέρα καλού από την παλαιά τάξη των φυλάκων. Ο πατέρας περιφρονεί το συναγωνισμό για τιμές και αξιώματα που έχει ξεσπάσει στην πόλιν. Δεν μετέχει στο δημόσιο βίο και παραιτείται από το να επιβάλει τα δικαιώματά του. Απ’ αυτό προκύπτουν δυσάρεστες οικογενειακές καταστάσεις: Η μητέρα παρουσιάζει στο γιο της τον πατέρα του σαν έναν αποτυχημένο, ο γιος πρέπει να προωθήσει τα πράγματα, κι ένα σωρό άλλα σαν αυτά που λέγονται σε τέτοιες περιπτώσεις. Ο πατέρας προσπαθεί να καλλιεργήσει στην ψυχή του γιου του το λογιστικόν ή να το αφήσει μόνο του να καλλιεργηθεί, ενώ οι άλλοι προσπαθούν να του εξάψουν το ἐπιθυμητικόν και το θυμοειδές. Το αποτέλεσμα είναι ότι την εξουσία παίρνει το θυμοειδές, ως μεσαίο στοιχείο μεταξύ του λογιστικοῦ και του ἐπιθυμητικοῦ. Στην παρουσίαση αυτή φαίνεται ότι ο Πλάτων αποδέχεται πλήρως την επίδραση των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών στο χαρακτήρα του ανθρώπου. – Ο τιμοκρατικός άνθρωπος χαρακτηρίζεται από φιλοδοξία και μεγάλη αυτοπεποίθηση· δεν είναι ιδιαίτερα μορφωμένος, είναι κακός ρήτορας, είναι σκληρός στους δούλους, αλλά δεν τους περιφρονεί, απέναντι στους ανώτερους είναι δουλοπρεπής, τις απαιτήσεις του τις στηρίζει όχι στην τέχνη να πείθει τους άλλους με τη γνώση του, αλλά στη βία. Στα νιάτα του λίγο τον ενδιαφέρουν τα χρήματα, όσο περνάει η ηλικία όμως το πράγμα αλλάζει.

 

6.2 Η ολιγαρχία (Πολιτεία 550c-555b)

Η ολιγαρχία βασίζεται στην εκτίμηση των περιουσιών. Σ’ αυτήν κυβερνούν οι πλούσιοι, οι φτωχοί αποκλείονται από την εξουσία· μόνο όποιος έχει περιουσία ένα ορισμένο ύψος, που θεσπίζεται με νόμο, μπορεί να συμμετάσχει στη διακυβέρνηση του κράτους. Σ’ αυτό έγκειται το βασικό σφάλμα της ολιγαρχίας. Αν το αποφασιστικό κριτήριο είναι όχι η ει-δημοσύνη αλλά ο πλούτος, τότε το κράτος βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση. Το αποτέλεσμα είναι ότι στην ίδια πό­λιν υπάρχουν ένα κράτος των πλούσιων κι ένα άλλο των φτωχών. Το προλεταριάτο θα αυξάνεται από τους πλούσιους που έγιναν φτωχοί, εκείνους που από τις σπατάλες έχασαν την περιουσία τους. Εκτός απ’ αυτό, η έλλειψη παιδείας και η κακή τάξη δημιουργούν εγκληματίες. Στην παρουσίαση της γένεσης του ολιγαρχικού ανθρώπου (ο γιος ενός πατέρα που πτώχευσε στρέφεται στο κυνήγι του χρήματος και με αυστηρή οικονομία κατορθώνει να φτειάξει μεγάλη περιουσία, δηλαδή κάνει το λογιστικόν και το θυμοειδές δούλους του ἐπιθυμητικοῦ) φαίνεται ξανά πολύ καθαρά ότι ο Πλάτων εμμένει στη βασική αρχή της Πολιτείας: Η πόλις είναι το απείκασμα της ανθρώπινης ψυχής. Επομένως, στις διάφορες πολιτικές δυνάμεις εκφράζονται οι ψυχικές δυνάμεις. Από τη μια οι πολιτικές καταστάσεις προσδιορίζονται από τις ψυχικές δομές του καθενός ανθρώπου, από την άλλη όμως από τις πολιτικές καταστάσεις ασκούνται ισχυρές επιδράσεις στην ψυχή του καθενός ανθρώπου. Χαρακτηριστική γι’ αυτή την αμοιβαία διαδικασία επίδρασης είναι η προοδευτική διάλυση της αρμονίας της ψυχής και της αρμονίας στην πόλιν. Η εξουσία περνάει από το λογι­στικόν στο θυμοειδές (τιμοκρατία) και στο ἐπιθυμητικόν (ολιγαρχία). Στην ολιγαρχία και στον ολιγαρχικό άνθρωπο επικρατούν οι αναγκαίες επιθυμίες, καίτοι σε υπερβολικό βαθμό επαυξημένες. Το ἐπιθυμητικόν όμως εμπεριέχει και επιθυμίες με εντελώς διαφορετική υφή, που το μόνο που περιμένουν είναι να αφεθούν ελεύθερες, τις λεγόμενες μη αναγκαίες επιθυμίες, τις δαπανηρές και τις εγκληματικές. Οι φτωχοί στην ολιγαρχία, που πνίγονται από άκρα ένδεια και που κάποιοι απ’ αυτούς θα μπορούσαν οπωσδήποτε να είναι εξαίρετοι άνθρωποι (555d), όταν έλθουν σε στενότερη επαφή με τους πλούσιους, κάνουν τελικά τη σκέψη ότι είναι εύκολο να αφαιρέσουν την εξουσία απ’ αυτούς τους κακομαθημένους ανθρώπους. Ξεσπά η επανάσταση. Οι φτωχοί είτε πηγαίνουν να φέρουν ενισχύσεις από άλλη πόλιν είτε μπορούν από μόνοι τους να ρίξουν από την εξουσία τους πλούσιους. Οι φτωχοί υπερισχύουν, άλλους από τους αντιπάλους τους τους σκοτώνουν κι άλλους τους εξορίζουν· κατόπιν καθένας έχει την ίδια συμμετοχή στα αξιώματα στη βάση της ισότητας* οι άρχοντες ορίζονται με κλήρο.

 

6.3 Η δημοκρατία (Πολιτεία 555b-562a)

Με τον τρόπο αυτό μοιάζει να έχει εγκαθιδρυθεί η αταξική κοινωνία, η απεριόριστη εξουσία του λαού (δημοκρατία). Το ουσιαστικό της χαρακτηριστικό είναι η ελευθερία (557b): Καθένας μπορεί να κάνει και να μην κάνει ό, τι θέλει· μπορούν να σχηματίζονται ομάδες κάθε είδους και για κάθε σκοπό, έτσι ώστε η δημοκρατία μοιάζει να είναι η πιο όμορφη πολιτεία (557c), ένα ρούχο παρδαλό, όπου η πλειονότητα της κοινωνίας υπολογίζεται επαρκώς, ένα παντοπωλείο πολιτευμάτων (557d), στο οποίο ο καθένας μπορεί να διαλέξει το πολίτευμα που του αρέσει. Κανένας δεν είναι υποχρεωμένος να συμμορφώνεται με τους νόμους, αν δεν το θέλει. “Όταν γίνεται πόλεμος, κανένας δεν σε εξαναγκάζει να πηγαίνεις στον πόλεμο· ούτε είσαι υποχρεωμένος να ζεις ειρηνικά, όταν οι άλλοι ζουν ειρηνικά, άμα εσύ δεν το θέλεις” (557e)· όποιος καταδικάζεται σε κάποια τιμωρία δε χρειάζεται να νοιάζεται γι’ αυτό (558a). Με όλα αυτά συνδέεται “η συγκαταβατικότητα αυτής της πολιτείας και η περιφρόνησή της για όλα όσα της φαίνονται μικροπράγματα” (558b). Η δημοκρατία, ως πολίτευμα παρδαλό και άναρχο, διανέμει “κάτι σαν ισότητα το ίδιο σε ίσους και μη ίσους” (558c).

 

Ας εξετάσουμε με συντομία τη γένεση του δημοκρατικού ανθρώπου. Ο γιος ενός πλούσιου ολιγαρχικού, μεγαλωμένος από τους γονείς του με λιτούς περιορισμούς, έρχεται σε επαφή με την πολυτέλεια και την ηδονή. Οι δαπανηρές επιθυμίες δυναμώνουν και αναλαμβάνουν την κυριαρχία στην ψυχή. Τότε πια εκείνος ζει “ξοδεύοντας χρήματα και κόπους και χρόνο αδιακρίτως σε αναγκαίες και σε μη αναγκαίες απολαύσεις” (561a). Παραδίδεται στην επιθυμία που κάθε φορά εισχωρεί μέσα του· σε λίγο φθάνει να ζει σε ασωτία, έπειτα πάλι προτιμά μια ασκητική ζωή, άλλοτε παριστάνει ότι ασχολείται τάχα με τη φιλοσοφία, εισέρχεται επίσης στο δημόσιο βίο ως πολιτικός και λέει ό, τι του έρθει. “Ούτε τάξη καμιά υπάρχει στη ζωή του ούτε εσωτερικός αναγκασμός, αλλά χαρακτηρίζοντας αυτή τη ζωή γλυκιά, ελεύθερη και τρισευτυχισμένη, ζει μ’ αυτό τον τρόπο όλη του τη ζωή” (561d), και εξαιτίας αυτής του της ζωής πολλοί άνθρωποι τον θαυμάζουν.

 

Στη δημοκρατία η ελευθερία κατ’ ανάγκην θα ξεπεράσει κάθε όριο (562e). Όταν η κυβέρνηση δεν αφήνει πλήρη ελευθερία και δεν υποχωρεί σ’ όλες τις απαιτήσεις, κατηγορείται ότι δεν είναι δημοκρατική αλλά ολιγαρχική κυβέρνηση (562d). Η άμετρη ελευθερία επεκτείνεται σ’ όλα τα πεδία του βίου: Οι γονείς φοβούνται τα παιδιά τους, οι δάσκαλοι φοβούνται τους μαθητές, οι γέροι μιμούνται τους νέους, ντύνονται σαν εκείνους, ενώ οι νέοι πασχίζουν στα λόγια και στα έργα να τους ξεπεράσουν. Ακόμα και τα ζώα στη δημοκρατία περιφέρονται στο δρόμο πιο ελεύθερα από οπουδήποτε αλλού.

 

Παρά την ελευθερία και την ισότητα, και η δημοκρατία καταλήγει πάλι σ’ ένα είδος κράτους με τάξεις. Η αιτία βρίσκεται στην αχαλίνωτη ελευθερία. Την ανώτερη τάξη συγκροτούν οκνηροί και σπάταλοι άνθρωποι (564b)· οι πιο δραστήριοι από αυτούς μεριμνούν για τη δράση και τους λόγους, οι υπόλοιποι αποτελούν την ακολουθία τους. Η δεύτερη τάξη αποτελείται από εκείνους που “είναι από τη φύση τους ως επί το πλείστον πιο μετρημένοι” (564e)· αυτοί γίνονται και οι πιο πλούσιοι. Την τρίτη τάξη αποτελούν οι εργάτες, οι τεχνίτες και οι επαγγελματίες. Σ’ αυτούς συγκαταλέγονται όλοι όσοι ζουν από τη χειρωνακτική εργασία, δεν ανακατεύονται στα πολιτικά και έχουν μικρή περιουσία. Πρόκειται για την αριθμητικά πιο ισχυρή τάξη, στην οποία εναπόκειται συγχρόνως η λήψη αποφάσεων στη συνέλευση του δήμου (565a). Μεταξύ των ομάδων αυτών ξεσπά αναπόφευκτα σύγκρουση: Οι φτωχοί πρέπει να κατευνασθούν, οι πλούσιοι φοβούνται για τις περιουσίες τους (τρέφουν ολιγαρχικά φρονήματα)· αρχίζουν τότε “οι καταγγελίες και οι δίκες και οι προστριβές” (565c). Σε τέτοιες περιπτώσεις ο λαός συνηθίζει να βάζει πάντοτε κάποιον για αρχηγό του και να τον κάνει παντοδύναμο. Αυτός ο ηγέτης του λαού είναι ο υποκινητής της εξέγερσης εναντίον των τάξεων εκείνων που έχουν τις περιουσίες στη δημοκρατία (566a). Όταν πάρει την εξουσία του κράτους, στην αρχή θα δίνει κάθε είδους υποσχέσεις, θα χαρίζει τα χρέη, θα ξαναμοιράζει τη γη και θα παίζει το ρόλο του Υψηλοτάτου.

 

6.4 Η τυραννίς (Πολιτεία 562a-576b)

Όταν ο ηγέτης του λαού που αναδείχθηκε μέσα από τη δημοκρατία συμφιλιωθεί με τους εξωτερικούς του εχθρούς ή άλλους τους ξεπαστρέψει, τότε κατ’ αρχήν υποκινεί πάντοτε κάποιους πολέμους, για να χρειάζεται ο λαός αρχηγό (566e) και επίσης για να γίνεται φτωχότερος ο λαός από τους υψηλούς φόρους και να είναι να αναγκασμένος να παλεύει μόνο για την ικανοποίηση των καθημερινών του βιοτικών αναγκών, έτσι ώστε από τη φροντίδα του για τον επιούσιο να μην μπορεί καν να φθάσει να ξεσηκωθεί εναντίον του. Θα μετατραπεί σε τύραννο και θα πρέπει να φοβάται τον καθένα που είναι ανδρείος, συνετός ή και πλούσιος, και από φόβο όλους αυτούς θα τους αφανίζει. Το διαρκώς αυξανόμενο μίσος κατά του τυράννου τον κάνει να είναι αναγκασμένος να ενισχύει και να μεγαλώνει ολοένα τη σωματοφυλακή του, καταφεύγοντας στον όχλο του κράτους του ή και ξένων κρατών. Κανένα νόμιμο πλαίσιο χειρισμού δεν έχει πια στη διάθεσή του ο λαός για να απαλλαγεί από τον τύραννο: Η απόλυτη ελευθερία της δημοκρατίας έχει μεταβληθεί στην απόλυτη δουλεία της ανυπόκριτης τυραννίας.

 

Στο τυραννικό κράτος αντιστοιχεί ο τυραννικός άνθρωπος. Όσο δηλαδή και στα προηγούμενα γινόταν λόγος για ένα μεμονωμένο άνθρωπο, τον τύραννο, δεν είχε εξετασθεί ακόμη ο τυραννικός στα φρονήματα άνθρωπος, σύμφωνα με τους προηγούμενους παραλληλισμούς μεταξύ κράτους και ατόμου. Πρέπει λοιπόν να γίνει διάκριση ανάμεσα σ’ έναν τύραννο που κυβερνά και σ’ έναν από τη φύση του τυραννικό άνθρωπο (πρβ. 576b και 578c)’ ένας τυραννικός άνθρωπος δεν γίνεται κατ’ ανάγκην και τύραννος που κυβερνά. Αν γίνει, τότε αποτελεί το παράδειγμα του πιο δυστυχισμένου ανθρώπου (πρβ. 579c κ.ε.). Ταυτόχρονα ο άνθρωπος αυτός αποτελεί τη μεγαλύτερη συμφορά για την πόλιν.

 

Η παρουσίαση της δημοκρατίας από τον Πλάτωνα είναι αναμφίβολα επηρεασμένη από την αθηναϊκή δημοκρατία (πρβ. W. Jaeger, Paideia, τ. 3,· σελ. 70: «Διαισθάνεται κανείς […] σε κάθε βήμα ότι η προσωπική εμπειρία του Πλάτωνα στην πάτρια πόλη του είναι εκείνη που δίνει στον πίνακα αυτό σκοτεινά και ρεαλιστικά, κάποτε και υπερβολικά σαρκαστικά χρώματα»).

 

7 Η ταξινόμηση των μορφών διακυβέρνησης στον Πολιτικό

Ο Πλάτων σχεδιάζει στον Πολιτικό ένα σύστημα πιθανών μορφών διακυβέρνησης διαφορετικό από εκείνο της Πολιτείας και συγχρόνως εκφράζει στο έργο αυτό διαφορετική κρίση για τη δημοκρατία απ’ ό, τι στην Πολιτεία. Τα κριτήρια για την ταξινόμηση των πιθανών μορφών διακυβέρνησης είναι: (1) ο αριθμός των κυβερνώντων, (2) το εκούσιον – η βία, η φτώχια – ο πλούτος, ο νόμος – η έλλειψη νόμου (Πολιτ. 291c-293e). Ανάλογα με τον αριθμό των κυβερνώντων προκύπτουν τρεις μορφές διακυβέρνησης: εξουσία του ενός, εξουσία των ολίγων, εξουσία του συνόλου των πολιτών. Το δεύτερο κριτήριο ταξινόμησης καθιστά δυνατή τη διάκριση κάθε φορά ενός καλού και ενός κακού τύπου πολιτεύματος. Η καλή μορφή της μοναρχίας είναι η βασιλεία, η κακή μορφή η τυραννία. Η καλή μορφή της εξουσίας των ολίγων είναι η αριστοκρατία, η κακή μορφή η ολιγαρχία. Η εξουσία του συνόλου των πολιτών φέρει πάντοτε το όνομα δημοκρατία, ανεξάρτητα από το αν είναι καλή ή κακή.

 

Αν τεθεί τώρα το ερώτημα ποια είναι μεταξύ των καλών η καλύτερη μορφή διακυβέρνησης, και τα δύο κριτήρια ταξινόμησης δεν μας βοηθούν να απαντήσουμε. Αν ένα πολιτικό σύστημα δεν θεμελιώνεται στη γνώση, τότε κατ’ ανάγκην θα γίνει οπωσδήποτε κακό. Γι’ αυτό η δημοκρατία δεν μπορεί να είναι η καλύτερη μορφή διακυβέρνησης, αφού η έλλογη γνώση δεν μπορεί ποτέ να απαντά στον ίδιο βαθμό στο σύνολο των ανθρώπων μέσα σε μια πόλιν. Συνεπώς, η καλύτερη μορφή διακυβέρνησης πρέπει να αναζητηθεί στον έναν ή στους λίγους κυβερνώντες. Για τον αληθινό πολιτικό η γνώση και η δικαιοσύνη αποτελούν τις αρχές κάθε ενέργειας, και είναι παντελώς αδιάφορο αν εκείνοι που έχουν την απαιτούμενη γνώση και δικαιοσύνη άρχουν με τη συγκατάθεση ή χωρίς τη συγκατάθεση των αρχομένων.

 

          Εκτός απ’ αυτό, αδιάφορο είναι αν ο αληθινός πολιτικός πραγματώνει τη γνώση και τη δικαιοσύνη σύμφωνα με τους γραπτούς νόμους ή όχι. Αυτό δε σημαίνει καθόλου ότι ο αληθινός πολιτικός κυβερνά με αυθαιρεσία. Στηρίζεται στην ορθή γνώση. Σ’ όλα τα κράτη στα οποία η διακυβέρνηση δεν ασκείται από τον αληθινό πολιτικό είναι απαραίτητη η αυστηρή τήρηση του νόμου, γιατί διακυβέρνηση χωρίς την τήρηση του νόμου έχει νόημα μόνο όταν υπάρχει μέγιστος βαθμός γνώσης. Αν αποτολμούσαν οι ασύνετοι να κυβερνήσουν χωρίς να τηρούν τους νόμους, τότε το αποτέλεσμα θα ήταν άκρα αθλιότητα. Ο αληθινός πολιτικός όμως δεν πρέπει να περιορίζεται στις ενέργειές του από τους γραπτούς νόμους· και αν κάποτε ενεργεί παραβαίνοντας το νόμο, το κάνει με γνώση. Είναι υπεράνω του νόμου, είναι η προσωποποίηση του έλλογου νόμου και γι’ αυτό είναι πάνω απ’ όλους τους γραπτούς νόμους, οι οποίοι είναι ατελή απεικάσματα του έλλογου νόμου. Όσον αφορά τώρα την ιεράρχηση των ατελών πολιτευμάτων, προκύπτει ότι τα κράτη που στηρίζονται στους νόμους είναι τόσο χειρότερα όσο περισσότεροι άνθρωποι ασκούν τη διακυβέρνηση. Άρα προκύπτει η ακόλουθη ιεράρχηση: βασιλεία, αριστοκρατία, δημοκρατία. Η δημοκρατία επομένως, θεωρημένη απ’ αυτή την άποψη, είναι ο χειρότερος από τους καλούς τύπους πολιτεύματος.

 

Μια αντίστροφη σειρά προκύπτει σχετικά με τα χωρίς νόμους πολιτεύματα. Όσο περισσότεροι μετέχουν στη διακυβέρνηση, τόσο λιγότερο κακά είναι. Εδώ λοιπόν η σειρά είναι η ακόλουθη: δημοκρατία, ολιγαρχία, τυραννίς. Η χωρίς νόμους δημοκρατία είναι το καλύτερο από τα χωρίς νόμους πολιτεύματα, και αυτό γιατί ο πλουραλισμός της δημοκρατίας εμποδίζει την πλήρη εκδίπλωση της αδικίας.

 

Διαφορετική εκτίμηση των τύπων πολιτεύματος παρουσιάζεται στην Πολιτεία. Εκεί ο Πλάτων ξεκινά από το δίκαιο κράτος και από το δίκαιο άνθρωπο και κρίνει τους άλλους τύπους πολιτεύματος και τους άλλους ανθρώπινους χαρακτήρες ανάλογα με την εγγύτητα ή την απόστασή τους από το δίκαιο κράτος και το δίκαιο άνθρωπο. Επειδή τα πολιτεύματα έλκουν την καταγωγή τους από τα ήθη που επικρατούν στο κράτος, αλλά τα ήθη πάλι διαμορφώνονται από τις φυσικές προδιαθέσεις και την παιδείας οι κακοί τύποι πολιτεύματος αποτελούν τον καθρέφτη του εκφυλισμού των φυσικών προδιαθέσεων και της παιδείας.