«Το πλοίο, την γαλέρα με τα τριάντα κουπιά, με το οποίο έπλευσε και επέστρεψε πίσω ο Θησέας με τους νέους, οι Αθηναίοι το διατήρησαν ως την εποχή του Δημητρίου του Φαληρέως. Αφαίρεσαν τα παλιά ξύλα και τοποθέτησαν άλλα καινούργια και γερά στην θέση τους, που συνάρμοσαν με τέτοιο τρόπο, ώστε για τους φιλοσόφους το πλοίο κατέστη ένα αμφιλεγόμενο παράδειγμα και ένα μείζον ζήτημα, καθώς άλλοι έλεγαν πως παραμένει το ίδιο και άλλοι ότι δεν ήταν το ίδιο πλοίο.» -Πλούταρχος, Θησέας, 23.1
Τι είναι αυτό που μένει όταν όλα αλλάζουν;
Το ζήτημα της ταυτότητας του όντος μεταφέρεται από τον Πλούταρχο (46-119 μ.κ.ε.) στην αναλογία του πλοίου: Οι Αθηναίοι (θέλοντας να τιμήσουν τον Θησέα) συντηρούν το πλοίο του, αντικαθιστώντας τα σαπισμένα ξύλα με καινούργια προκειμένου να το διατηρήσουν στην αρχική μορφή του. Και τα ερωτήματα εγείρονται: Είναι το ίδιο πλοίο ή άλλο; Εφόσον αλλάζουν τα μέρη του, σε ποιο σημείο παραμένει το ίδιο; Ποιο σημείο της αλλαγής του είναι το καταλυτικό για την ταυτότητά του;
O Άγγλος φιλόσοφος Thomas Hobbes (1588-1679) αιώνες αργότερα επανέρχεται στο ίδιο θέμα ζητώντας μας να ανακατασκευάσουμε το πλοίο του Θησέα από τα συντρίμμια του (De Corpore, 2.11). Έχουμε κρατήσει τα ξύλα που είχαμε αφαιρέσει αρχικά και τα συναρμόζουμε κατασκευάζοντας ένα δεύτερο πλοίο. Καθώς περνάει ο καιρός, το πλοίο του Θησέα φτάνει να αποτελείται εξ ολοκλήρου από νέα ξύλα.
Ποιο από τα δύο είναι τώρα το πραγματικό;
Αλλά το πλοίο είναι απλώς η αφορμή για να αναρωτηθούμε για την φύση του όντος. Τι είναι αυτό που καθορίζει την ταυτότητα του εγώ μας; Οι απαντήσεις που έχουν επιχειρηθεί, προτού ακόμη ο Πλούταρχος αναδείξει το νοητικό πείραμα της αρχαιότητας, είναι πολλές και αντανακλούν την σκέψη του κάθε φιλοσόφου. Ο πρώτος όμως που αποφάνθηκε ότι η πραγματικότητα είναι η αλλαγή ήταν ο Ηράκλειτος. Γιατί να περιμένουμε να αντικατασταθούν τα υλικά του πλοίου για να είναι άλλο; Δεν είναι το ίδιο πλοίο αυτό που αναχωρεί με εκείνο που επιστρέφει. Η Ηρακλείτεια αλήθεια, ως σμήνος σοφίας, διατυπώνεται με επιφύλαξη στον Πλατωνικό Κρατύλο, καθώς «φαίνεται τελείως γελοίο, αλλά έχει μια πιθανότητα»
«Λέει ο Ηράκλειτος, ξέρεις, ότι όλα κινούνται και τίποτε δεν μένει ακίνητο και παρομοιάζει τα όντα με την ροή ενός ποταμού λέγοντας: δεν μπορεί να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι.» -Πλάτων, Κρατύλος, 402a
Ο ίδιος ο Πλούταρχος σε άλλο έργο απαντά στο ερώτημα συνδέοντας την θεωρία του αέναου γίγνεσθαι του Ηράκλειτου με την ταυτότητα του όντος. Δεν μετέχουμε στην ουσία (τοῦ εἶναι μέτεστιν οὐδέν), αλλά κάθε φύση είναι θνητή. Ζούμε στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στην γέννηση και στον θάνατό μας. Γεννιόμαστε και πεθαίνουμε συνεχώς:
«Δεν μπορείς να μπεις δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, ούτε να αγγίξεις την θνητή ουσία δυο φορές και να την κρατήσεις, καθώς η μεταβολή είναι απότομη και γρήγορη. […] Από το σπέρμα μεταβάλλεται συνεχώς και δημιουργεί το έμβρυο, έπειτα το παιδί, στην συνέχεια το αγόρι, τον νεαρό, τον άντρα, τον ηλικιωμένο, τον γέροντα. Φθείρει τις προηγούμενες γενέσεις και ηλικίες. Δημιουργεί νέες. Αλλά (είναι γελοίο) εμείς να φοβόμαστε τον θάνατο, ενώ έχουμε ήδη πεθάνει τόσες φορές και ακόμη πεθαίνουμε.» -Πλούταρχος, De E apud Delphos 392b-c
Ποιος είμαι πραγματικά, όταν ο εαυτός μου συνεχώς αλλάζει; Στην φιλοσοφία η ερώτηση είναι πιο σημαντική από την απάντηση.
«Το σημαντικό στη φιλοσοφία είναι να ξεκινάς με κάτι τόσο απλό που δεν φαίνεται αξιοσημείωτο, και να καταλήγεις σε κάτι τόσο παράδοξο, ώστε να μην το πιστεύει κανείς». -Bertrand Russell, The Philosophy of Logical Atomism, 1918
Η ερώτηση είναι λοιπόν: Είναι αυτό το πλοίο το πλοίο του Θησέα;
Κάποιος μπορεί να απαντήσει πως «Ναι, είναι» γιατί ενώ κανένα από τα αρχικά κομμάτια δεν υπάρχει πια, η μετάβαση έγινε σταδιακά. Γιατί να έχει σημασία όμως ο ρυθμός της μετάβασης; Και ποιος ορίζει ποιος είναι ο σωστός ρυθμός; Θα εξακολουθούσε να είναι το πλοίο του Θησέα αν αντικαθιστούσαμε τα κομμάτια ανά δύο; Αν αντικαθιστούσαμε πρώτα το μισό και έπειτα το άλλο μισό; Το αποτέλεσμα σε όλες τις περιπτώσεις είναι το ίδιο. Το να βάλουμε έναν περιορισμό στον ρυθμό μοιάζει αρκετά αυθαίρετο.
Τι κοινό έχεις εσύ με τον προ εικοσαετίας εαυτό σου; Σαν το πλοίο του Θησέα, τόσο βιολογικά όσο και ψυχολογικά είστε δύο πολύ διαφορετικοί άνθρωποι. Ποιος είναι ο πραγματικός εσύ: Το ντροπαλό παιδί από την επαρχία ή ο εξωστρεφής επαγγελματίας που είσαι σήμερα;
Έστω πως ένας τρελός επιστήμονας απαγάγει εσένα και μια τυχαία περαστική. Μεταφέρει το μυαλό σου στο σώμα της και το μυαλό εκείνης στο δικό σου. Αν έχουμε μάθει κάτι από τις ταινίες επιστημονικής φαντασίας είναι πως, αν επιβιώσεις της εγχείρησης, όταν ξυπνήσεις θα ξυπνήσεις στο σώμα της γυναίκας. Και μπορεί αυτό το σώμα να είναι εντελώς διαφορετικό, ωστόσο οι αναμνήσεις, οι φιλοδοξίες και ο χαρακτήρας σου είναι καλά ριζωμένα στο μυαλό σου. Άρα μήπως είσαι το μυαλό σου; Μήπως το μοτίβο των νευρικών συνάψεων που έχει δημιουργήσει με έναν μοναδικό τρόπο αυτό το πολύπλοκο όργανο είναι αυτό που κάνουν εσένα;
Ο τρελός επιστήμονας συνεχίζει τα πειράματα και αφού επιστρέφει το μυαλό σου στην θέση του, δημιουργεί ένα τέλειο αντίγραφο του εαυτού σου, με έναν εγκέφαλο πιστό μέχρι και το τελευταίο κύτταρο. Όταν ξυπνήσετε, ο τρελός επιστήμονας κάνει την εξής προσφορά: Θα βασανίσω και θα σκοτώσω έναν από εσάς ενώ στον άλλο θα δώσω 1 εκατομμύριο ευρώ και θα τον αφήσω να φύγει. Παρ’ όλο που για όλο τον υπόλοιπο κόσμο το αποτέλεσμα θα είναι ακριβώς το ίδιο – μία έκδοσή σου θα συνεχίσει να υπάρχει και θα επιστρέψει σπίτι με 1 εκατομμύριο ευρώ – χωρίς δεύτερη σκέψη επιλέγεις να σώσεις τον εαυτό σου. Μπορεί ο άλλος να είναι φτυστός με εσένα, να ισχυρίζεται πως είναι εσύ, να έχει πρόσβαση σε όλα τα ενδόμυχα μυστικά σου, ωστόσο εσύ ξέρεις πολύ καλά ποιος είσαι και σίγουρα δεν είσαι αυτός!
Είσαι τότε η συνείδησή σου;
Και τι είναι τέλος πάντων η συνείδηση; Η ερώτηση αυτή είναι ένα από τα μεγάλα μυστήρια της ζωής. Σε αντίθεση με το βιολογικό υλικό, η συνείδηση σου είναι μοναδική και εσύ είσαι ο μόνος που την βιώνεις. Αντιμετωπίζεις τους υπόλοιπους σαν να έχουν συνείδηση επειδή φαίνεται να έχουν και επειδή… λένε πως έχουν. Δεν είμαστε σίγουροι αν τα ζώα έχουν συνείδηση του εαυτού τους γιατί πολύ απλά δεν μπορούν να μας το πουν.
Κατά πως φαίνεται η συνείδηση είναι μια προκύπτουσα ιδιότητα που αναδύεται από τον τρόπο που είναι δομημένος ο εγκέφαλός μας. Με κάθε νέα πληροφορία οι συνάψεις μεταβάλλονται, οι αναμνήσεις με τον καιρό εκφυλίζονται και οι δεξιότητες που δεν εξασκούνται χάνονται. Το δίκτυο των νευρώνων σου δεν παραμένει ποτέ σταθερό άρα πώς θα μπορούσε η ταυτότητά σου να παραμένει;
Και τι συμβαίνει όταν υπάρχουν κενά στην συνείδηση; Αν είσαι η συνείδησή σου, τότε όταν δεν έχεις τις αισθήσεις σου, όπως για παράδειγμα όταν κοιμάσαι, αυτό ισοδυναμεί με… θάνατο; Είναι δυνατόν η ζωή σου να διαρκεί για όση ώρα μένεις ξύπνιος; Κάθε πρωί να ξυπνάς κυριολεκτικά ένας καινούργιος άνθρωπος και κάθε βράδυ να παραχωρείς την θέση σου στον επόμενο;
Αν αυτές οι σκέψεις κάνουν το μυαλό σου να πονάει, είναι η εξέλιξη που σου φωνάζει να σταματήσεις να σπαταλάς ενέργεια στην φιλοσοφία και να πας να κάνεις περισσότερα παιδιά. Το ανθρώπινο μυαλό έχει εξελιχθεί για να αντιμετωπίζει το απόλυτο και όχι τα ασαφή όρια της πραγματικότητας. Ίσως το πλοίο να είναι το πλοίο του Θησέα αν ο κόσμος πιστεύει πως είναι. Ίσως οι άνθρωποι να είναι μονίμως έργα υπό κατασκευή που λαθεμένα πιστεύουν πως έχουν τελειοποιηθεί. Η ταυτότητά σου να είναι ένα στιγμιότυπο, το ίδιο εφήμερη με τις προηγούμενες και τις επόμενες. Ίσως το μόνο που μένει σταθερό στην ζωή σου να είναι πως τα πάντα αλλάζουν.
«Κανείς άνθρωπος δεν μπαίνει δύο φορές στο ίδιο ποτάμι. Δεν είναι το ίδιο ποτάμι, ούτε ο ίδιος άνθρωπος.» -Ηράκλειτος
Η φυσική σου ύπαρξη αποτελείται από τρισεκατομμύρια κύτταρα που συνεχώς πεθαίνουν και γεννιούνται. Σε ένα διάστημα περίπου 10 ετών η πλειοψηφία των κυττάρων στο σώμα σου έχει ανανεωθεί. Και όμως, σχεδόν μαγικά, παραμένεις… εσύ. Ένα από τα λίγα πράγματα που γνωρίζεις με σιγουριά είναι πως υπάρχεις. Ποιος είσαι λοιπόν;
.jpg)
