ΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ
Tα Ελευσίνια Μυστήρια αποτελούσαν μία λατρεία που σχετιζόταν με τη θεά Δήμητρα και την κόρη της Περσεφόνη. Επειδή, σύμφωνα με το μύθο, η θεά ξαναβρήκε στην Ελευσίνα την κόρη της ύστερα από την αρπαγή της από τον Πλούτωνα, οι λατρευτικές τελετές διαδραματίζονταν εκεί. Παρόλο που τελούνταν και παλαιότερα, απέκτησαν ξεχωριστή θέση στη θρησκευτική ζωή της Aθήνας κατά την Κλασική περίοδο...
Mολονότι για τα Mυστήρια υπάρχουν πολλές αναφορές στους αρχαίους συγγραφείς, στις επιγραφές, στις προσωπογραφίες των ιερέων αλλά και στις αναπαραστάσεις της τέχνης, η ακριβής ανασύσταση της τελετής και του φιλοσοφικού της υπόβαθρου είναι πολύ δύσκολη. Η βασική αιτία γι' αυτό είναι η τήρηση μυστικότητας γύρω από τα όσα διαδραματίζονταν, αφού οι μυημένοι δεσμεύονταν να μην τα κοινολογήσουν.
Έμμεσες πληροφορίες για τα Μυστήρια αντλούνται από τον Πλούταρχο, ο οποίος στη βιογραφία του Αλκιβιάδη αναφέρεται στην ανάρμοστη και ασεβή πράξη του ιδίου και των φίλων του να μιμηθούν σε ιδιωτικά σπίτια την τελετή των Ελευσίνιων Μυστηρίων και να τη διακωμωδήσουν. Τα αρχαιολογικά δεδομένα προσφέρουν πληροφορίες για τον τόπο και το οικοδόμημα τέλεσης των Μυστηρίων, το Τελεστήριο της Ελευσίνας.
Mολονότι για τα Mυστήρια υπάρχουν πολλές αναφορές στους αρχαίους συγγραφείς, στις επιγραφές, στις προσωπογραφίες των ιερέων αλλά και στις αναπαραστάσεις της τέχνης, η ακριβής ανασύσταση της τελετής και του φιλοσοφικού της υπόβαθρου είναι πολύ δύσκολη. Η βασική αιτία γι' αυτό είναι η τήρηση μυστικότητας γύρω από τα όσα διαδραματίζονταν, αφού οι μυημένοι δεσμεύονταν να μην τα κοινολογήσουν.
Έμμεσες πληροφορίες για τα Μυστήρια αντλούνται από τον Πλούταρχο, ο οποίος στη βιογραφία του Αλκιβιάδη αναφέρεται στην ανάρμοστη και ασεβή πράξη του ιδίου και των φίλων του να μιμηθούν σε ιδιωτικά σπίτια την τελετή των Ελευσίνιων Μυστηρίων και να τη διακωμωδήσουν. Τα αρχαιολογικά δεδομένα προσφέρουν πληροφορίες για τον τόπο και το οικοδόμημα τέλεσης των Μυστηρίων, το Τελεστήριο της Ελευσίνας.
Η γιορτή των Μυστηρίων τελούνταν κάθε χρόνο κατά το μήνα Βοηδρομιώνα (τέλος Σεπτεμβρίου). Η διοργάνωσή της ανατίθετο σε δύο ονομαστές οικογένειες, τους Ευμολπίδες και τους Κήρυκες. Από τους πρώτους προερχόταν ο Ιεροφάντης, ο οποίος προΐστατο στις απόκρυφες τελετές. Από τους δεύτερους ο Δαδούχος, που είχε σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της μύησης, και ο Ιεροκήρυξ, ο οποίος κήρυσσε την έναρξη των Mυστηρίων. Mε τον Iεροφάντη συνεργαζόταν η ιέρεια της Δήμητρας που διέμενε μόνιμα στο ιερό της Ελευσίνας.
Δικαίωμα συμμετοχής είχαν όχι μόνο οι πολίτες αλλά και οι γυναίκες, οι δούλοι και οι ξένοι. Η συμμετοχή στη γιορτή δεν προϋπέθετε τη μύηση, μία διαδικασία προσωπικής επιλογής, που γινόταν είτε στην Ελευσίνα είτε στο Ελευσίνιο στην Αγορά των Αθηνών. Η μύηση αποσκοπούσε στη συμφιλίωση με το θάνατο και την προσδοκία της μεταθανάτιας ζωής και γι' αυτό το λόγο είχε μεγάλη απήχηση την εποχή εκείνη. Τα Ελευσίνια προσέλκυαν ανθρώπους από ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο και τη Ρωμαϊκή περίοδο από όλη την αυτοκρατορία, καθώς ο εορτασμός τους διατηρήθηκε μέχρι την εποχή του Θεοδοσίου.
Δικαίωμα συμμετοχής είχαν όχι μόνο οι πολίτες αλλά και οι γυναίκες, οι δούλοι και οι ξένοι. Η συμμετοχή στη γιορτή δεν προϋπέθετε τη μύηση, μία διαδικασία προσωπικής επιλογής, που γινόταν είτε στην Ελευσίνα είτε στο Ελευσίνιο στην Αγορά των Αθηνών. Η μύηση αποσκοπούσε στη συμφιλίωση με το θάνατο και την προσδοκία της μεταθανάτιας ζωής και γι' αυτό το λόγο είχε μεγάλη απήχηση την εποχή εκείνη. Τα Ελευσίνια προσέλκυαν ανθρώπους από ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο και τη Ρωμαϊκή περίοδο από όλη την αυτοκρατορία, καθώς ο εορτασμός τους διατηρήθηκε μέχρι την εποχή του Θεοδοσίου.
Η θεά Δήμητρα με την κόρη της Περσεφόνη
ΤΟ ΤΕΛΕΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ
Μετά την καταστροφή του από τους Πέρσες, το 480 π.Χ., το Τελεστήριο της Ελευσίνας ανοικοδομήθηκε σχετικά σύντομα. Ήταν ένα παραλληλόγραμμο κτίσμα με 3 επτάστυλες κιονοστοιχίες στο εσωτερικό του και 7 βαθμίδες για τους θεατές στις τρεις πλευρές του. Ο Ικτίνος σχεδίασε μία επέκταση της αίθουσας, ώστε να γίνει τετράγωνη, και μία μεγάλη πρόσταση.
Στο εσωτερικό είχε προβλέψει πέντε τετράστυλες κιονοστοιχίες. Όμως τα μεταξόνια διαστήματα των εσωτερικών κιόνων ήταν πολύ μεγάλα και δημιούργησαν δυσκολίες στη στέγαση. Το έργο δεν πραγματοποιήθηκε παρά μια γενιά αργότερα με αλλαγές στο σχεδιασμό. Στην τελική του μορφή το Τελεστήριο είχε στα κλασικά χρόνια επτά εξάστυλες εσωτερικές κιονοστοιχίες και σειρά επτά περιμετρικών κερκίδων.
Στο εσωτερικό είχε προβλέψει πέντε τετράστυλες κιονοστοιχίες. Όμως τα μεταξόνια διαστήματα των εσωτερικών κιόνων ήταν πολύ μεγάλα και δημιούργησαν δυσκολίες στη στέγαση. Το έργο δεν πραγματοποιήθηκε παρά μια γενιά αργότερα με αλλαγές στο σχεδιασμό. Στην τελική του μορφή το Τελεστήριο είχε στα κλασικά χρόνια επτά εξάστυλες εσωτερικές κιονοστοιχίες και σειρά επτά περιμετρικών κερκίδων.
Η τεράστια πρόσταση των 12+2 κιόνων, μήκους 60 μέτρων, προστέθηκε από το Φίλωνα περί το 340 π.Χ. Μια άλλη μεγάλη υπόστυλη αίθουσα ήταν τοΩδείο του Περικλή, στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης. Οικοδομήθηκε μάλλον μεταξύ του 447 και 442 π.X., είχε 9 σειρές 10 κιόνων η καθεμία και ξύλιναεδώλια κατά μήκος των τοίχων. Καλυπτόταν από πυραμιδοειδή στέγη, η οποία διέθετε πιθανόν υπερυψωμένο φεγγίτη στο κέντρο για φωτισμό και αερισμό.
ΤΟ ΤΕΛΕΣΤΗΡΙΟ - ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ
Η παλαιότερη παράδοση των κυκλικών κτισμάτων βρήκε στην Αθήνα δύο κυρίως εκφράσεις στις αρχές και στο τέλος της Κλασικής περιόδου. Ένα πολύ απλό κυκλικό κτήριο, διαμέτρου περίπου 18 μέτρων, χτίστηκε στην Αγορά περί το 470 π.Χ.Ταυτίζεται με τη Θόλο που στέγαζε το πρυτανείο. Είχε είσοδο από ανατολικά και στο εσωτερικό 6 κίονες χωρίς αυλακώσεις, τοποθετημένους σε δύο ελλειψοειδείς συστάδες των τριών κιόνων, τη μία προς τη μεριά της εισόδου και την άλλη απέναντί της. Μία πολύ μικρότερης κλίμακας θόλο αποτελούσε και το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη.
Είχε διάμετρο μόνο 2,1 μέτρα, ενώ το ύψος του ήταν 16,2 μέτρα. Αποτέλεσε ένα ανεπτυγμένο δείγμα του κορινθιακού ρυθμού με έξι κίονες σε κυκλική διάταξη, τοποθετημένους πάνω σε τετράγωνη βάση. Τα κενά μεταξύ τους έκλειναν κυρτοί μονόλιθοι δόμοι με ανάγλυφους τρίποδες στο άνω μέρος. Το επιστύλιο έφερε περιμετρικά γλυπτή ζωφόρο. Μονολιθική ήταν και η ελαφρά κυρτή στέγη, η οποία κατέληγε σε τριπλή δέσμη φύλλων ακάνθου. Πάνω τους είχε στηθεί ο χάλκινος τρίποδας, το έπαθλο του Λυσικράτη στο θεατρικό αγώνα του 334 π.Χ.
Είχε διάμετρο μόνο 2,1 μέτρα, ενώ το ύψος του ήταν 16,2 μέτρα. Αποτέλεσε ένα ανεπτυγμένο δείγμα του κορινθιακού ρυθμού με έξι κίονες σε κυκλική διάταξη, τοποθετημένους πάνω σε τετράγωνη βάση. Τα κενά μεταξύ τους έκλειναν κυρτοί μονόλιθοι δόμοι με ανάγλυφους τρίποδες στο άνω μέρος. Το επιστύλιο έφερε περιμετρικά γλυπτή ζωφόρο. Μονολιθική ήταν και η ελαφρά κυρτή στέγη, η οποία κατέληγε σε τριπλή δέσμη φύλλων ακάνθου. Πάνω τους είχε στηθεί ο χάλκινος τρίποδας, το έπαθλο του Λυσικράτη στο θεατρικό αγώνα του 334 π.Χ.
Η παλιότερη θεατρικού τύπου κατασκευή ήταν το θέατρο του Διονύσου πιθανόν εμπνευσμένη από την Πνύκα, της οποίας η ημικυκλική διάταξη σε ανωφέρεια εφαρμόστηκε στην κατασκευή του. Οι αρχιτεκτονικές μεταβολές στην εξέλιξη του ελληνικού θεάτρου υπαγορεύτηκαν κυρίως από τις μεταβολές στη δομή των θεατρικών δρώμενων. Στο θέατρο του Διονύσου δεν είναι εύκολο να παρακολουθήσουμε τις μετατροπές από τα μέσα μέχρι το τέλος του 5ου αιώνα π.Χ.
Ακόμη δεν υπήρχε σκηνή, αλλά ο χορός κινούνταν στον κυκλικό χώρο που γι' αυτό ακριβώς ονομάστηκε ορχήστρα. Αρχικά ένας απλός τοίχος και κατόπιν η πίσω πλευρά μιας στοάς χρησίμεψαν για να στηρίζονται τα σκηνικά. Οι ηθοποιοί έμπαιναν από δύο πλαϊνά ανοίγματα που ονομάζονταν πάροδοι.
Ακόμη δεν υπήρχε σκηνή, αλλά ο χορός κινούνταν στον κυκλικό χώρο που γι' αυτό ακριβώς ονομάστηκε ορχήστρα. Αρχικά ένας απλός τοίχος και κατόπιν η πίσω πλευρά μιας στοάς χρησίμεψαν για να στηρίζονται τα σκηνικά. Οι ηθοποιοί έμπαιναν από δύο πλαϊνά ανοίγματα που ονομάζονταν πάροδοι.
Σχεδιαστική αναπαράσταση του εσωτερικού του Τελεστηρίου με το ανάκτορο και το θρόνο του Ιεροφάντη
Το κοίλο, ο χώρος δηλαδή που κάθονταν οι θεατές, αποτελούνταν από αλλεπάλληλες σειρές κερκίδων σε τρία οριζόντια διαζώματα. Τον 4ο αιώνα π.Χ.για τις ανάγκες προβολής των υποκριτών της νέας κωμωδίας αναπτύχθηκε στη σκηνή διώροφο κτίσμα με λογείο και προστέθηκαν βοηθητικά κτήρια, ταπαρασκήνια. Στο Θορικό, κοντά στο Λαύριο, το κοίλο του θεάτρου ήταν εξ ολοκλήρου λαξευμένο στο φυσικό βράχο.
Σειρά ημικυκλικών κερκίδων χρησιμοποιήθηκε και σε μικρότερης κλίμακας σκεπαστά κτήρια, όπως το Βουλευτήριο της Αγοράς, που ανεγέρθηκε λίγο πριν από το 400 π.Χ. Οι κερκίδες στην περίπτωσή του ήταν ξύλινοι πάγκοι. Τέσσερις κίονες κοντά στα άκρα του κτηρίου στήριζαν τη στέγη διακόπτοντας όσο το δυνατόν λιγότερο την εσωτερική οπτική του ενότητα.
Σειρά ημικυκλικών κερκίδων χρησιμοποιήθηκε και σε μικρότερης κλίμακας σκεπαστά κτήρια, όπως το Βουλευτήριο της Αγοράς, που ανεγέρθηκε λίγο πριν από το 400 π.Χ. Οι κερκίδες στην περίπτωσή του ήταν ξύλινοι πάγκοι. Τέσσερις κίονες κοντά στα άκρα του κτηρίου στήριζαν τη στέγη διακόπτοντας όσο το δυνατόν λιγότερο την εσωτερική οπτική του ενότητα.
Στα πρώτα χρόνια μετά τα Μηδικά οικοδομήθηκαν η στοά των Ερμών και η στοά του Πεισιάνακτος (Ποικίλη στοά). Η τελευταία ήταν διακοσμημένη με πίνακες του Πολυγνώτου, του Μίκωνα και του Πάναινου. Στους πρόποδες του λόφου του Aγοραίου Κολωνού βρισκόταν η στοά του Διός Ελευθερίου, άγαλμα του οποίου δέσποζε μπροστά της. Στα νότια της Aγοράς η λεγόμενη Νότια στοά με τις Τράπεζες χτίστηκε στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., την ίδια περίπου εποχή με τη στοά του Διονύσου Ελευθερέως.
Η λειτουργικότητα αυτής της στοάς έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως, αλλά πάντα σε στενή σχέση με το θέατρο του Διονύσου.
Η λειτουργικότητα αυτής της στοάς έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως, αλλά πάντα σε στενή σχέση με το θέατρο του Διονύσου.
ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΣΙΝΙΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ
Ένα από τα μεγαλύτερα και ευρέως γνωστά μυστήρια της ελληνικής θρησκείας είναι αυτά που οι έλληνες καθιέρωσαν προς τιμήν της Θεάς της μαύρης γης και της γονιμότητας της, Δήμητρας. Τα μυστήρια πήραν το όνομα τους από την περιοχή της Ελευσίνας και περιείχαν δυο βασικά στοιχεία. Από το ένα μέρος ήταν το αγροτικό στοιχείο, το οποίο αποτελεί και την βασικότερη δικαιοδοσία της Θεάς, ως Θεάς της γεωργίας και δότειρας όλων των αγαθών που βγαίνουν για τους ανθρώπους από τα σπλάχνα της μητέρας Γης.
Από το άλλο μέρος, βρισκόταν το εσχατολογικό στοιχείο, με την ίδια την Δήμητρα να εγγυάται στους μύστες μια ευτυχισμένη μεταθανάτιο ζωή. Το δεύτερο αυτό στοιχείο θεωρείται νεώτερο και από μια δεδομένη χρονική περίοδο είχε καταλάβει σημαντική θέση στις πνευματικές αναζητήσεις των Ελλήνων.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια περιστρέφονταν γύρω από μια θεότητα, η οποία πολύ νωρίς, πρώτη ίσως από όλους τους άλλους θεούς, προσείλκυσε την προσοχή του ανθρώπου. Μολονότι οι περισσότεροι από τους αρχαίους λαούς φαντάζονταν τους θεούς τους να κατοικούν στον ουρανό, η θεότητα της γης είναι πολύ παλαιότερη.
Αποκαλούμενη στην αρχή Γαία, με το πέρασμα των αιώνων, απέκτησε το όνομα Δήμητρα, το οποίο πιθανότατα σημαίνει «Γη μήτηρ». Έχοντας ως αφετηρία τις εύφορες πεδιάδες της νότιας Θεσσαλίας, εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα.
Τα Θεσμοφόρια, τα Σκίρα, τα Αλώα είναι μερικές από τις μεγάλες γιορτές που διοργανώνονταν στον ελλαδικό χώρο προς τιμήν της θεάς της γονιμότητας. Όμως η λαμπρότερη γιορτή προς τιμήν της Δήμητρας γινόταν στην Ελευσίνα, στο περίφημο ιερό, όπου τελούνταν τα πιο σημαντικά μυστήρια της αρχαιότητας, στα οποία η Δήμητρα λατρευόταν ως πανίσχυρη, χθόνια και γονιμική θεά.
Οι μυστικές αυτές τελετές φαίνεται ότι ήταν μέρος της λατρείας των Πελασγών, των οποίων η θρησκεία περιστρεφόταν γύρω από τη γη, τις χθόνιες θεότητές της, το μυστήριο της ζωής και του θανάτου και της μετά θάνατον ζωής.
Μετά την κάθοδο των ελληνικών φύλων, των Αχαιών και των Ιώνων, οι οποίοι λάτρευαν τους ουράνιους θεούς, οι Πελασγοί ζήτησαν να προστατέψουν τις θρησκευτικές παραδόσεις και τη λατρεία τους από τη βεβήλωση των αλλόθρησκων κατακτητών και γι' αυτό χρησιμοποίησαν το σκότος της νύχτας. Τη μη ελληνικότητα των μυστηρίων μαρτυρούν και λέξεις μη ελληνικές, όπως παιξ, κογξ, βαυβώ (η μητρική κοιλιά), ευοί σαβοί (προσφωνήσεις προς τον Διόνυσο).
Τα μυστήρια λοιπόν της Ελευσίνας είναι η θρησκεία των κατακτηθέντων Πελασγών, οι τελετές της οποίας, εξαιτίας του φόβου των επιδρομέων γίνονταν σε μυστικές συναθροίσεις. Αν και αρχικά η θρησκεία των προελληνικών φύλων υπέστη τους διωγμούς των κατακτητών, με το πέρασμα του χρόνου οι θρησκευτικές τελετές και δοξασίες κατακτητών και κατακτημένων αφομοιώθηκαν.
Πριν από την κάθοδο των ελληνικών φύλων, τα Ελευσίνια Μυστήρια υπάγονταν στη δικαιοδοσία των προελληνικών βασιλικών οίκων της περιοχής. Γύρω στον 7ο αιώνα π.Χ. εξερράγησαν μακροχρόνιοι πόλεμοι μεταξύ Αθηναίων και Ελευσινίων, κατά τη διάρκεια των οποίων έπεσαν ο στρατηγός των Ελευσινίων, Ιμάραδος και ο βασιλιάς των Αθηναίων, Ερεχθεύς. Τελικά οι Ελευσίνιοι ηττήθηκαν, η βασιλεία τους καταλύθηκε και η Ελευσίνα έγινε ένας από τους δήμους της Αττικής.
Οι Αθηναίοι ανέλαβαν τη διοίκηση και την εποπτεία των μυστηρίων, όμως η Ελευσίνα παρέμεινε η κύρια κοιτίδα τους, ενώ τα ιερατικά αξιώματα και η ευθύνη για τη διοργάνωση των τελετών έμεινε στα χέρια των βασιλικών γενών των Ελευσινίων, των Ευμολπιδών, στους οποίους ανήκε πάντα ο ανώτατος λειτουργός, ο ιεροφάντης και των Κηρύκων, από τους οποίους προερχόταν ο δαδούχος.
Αποκαλούμενη στην αρχή Γαία, με το πέρασμα των αιώνων, απέκτησε το όνομα Δήμητρα, το οποίο πιθανότατα σημαίνει «Γη μήτηρ». Έχοντας ως αφετηρία τις εύφορες πεδιάδες της νότιας Θεσσαλίας, εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα.
Τα Θεσμοφόρια, τα Σκίρα, τα Αλώα είναι μερικές από τις μεγάλες γιορτές που διοργανώνονταν στον ελλαδικό χώρο προς τιμήν της θεάς της γονιμότητας. Όμως η λαμπρότερη γιορτή προς τιμήν της Δήμητρας γινόταν στην Ελευσίνα, στο περίφημο ιερό, όπου τελούνταν τα πιο σημαντικά μυστήρια της αρχαιότητας, στα οποία η Δήμητρα λατρευόταν ως πανίσχυρη, χθόνια και γονιμική θεά.
Οι μυστικές αυτές τελετές φαίνεται ότι ήταν μέρος της λατρείας των Πελασγών, των οποίων η θρησκεία περιστρεφόταν γύρω από τη γη, τις χθόνιες θεότητές της, το μυστήριο της ζωής και του θανάτου και της μετά θάνατον ζωής.
Η Δήμητρα. Ρωμαϊκό αντίγραφο από ένα Ελληνικό πρωτότυπο του 4ο αιώνα π.Χ.
Μετά την κάθοδο των ελληνικών φύλων, των Αχαιών και των Ιώνων, οι οποίοι λάτρευαν τους ουράνιους θεούς, οι Πελασγοί ζήτησαν να προστατέψουν τις θρησκευτικές παραδόσεις και τη λατρεία τους από τη βεβήλωση των αλλόθρησκων κατακτητών και γι' αυτό χρησιμοποίησαν το σκότος της νύχτας. Τη μη ελληνικότητα των μυστηρίων μαρτυρούν και λέξεις μη ελληνικές, όπως παιξ, κογξ, βαυβώ (η μητρική κοιλιά), ευοί σαβοί (προσφωνήσεις προς τον Διόνυσο).
Τα μυστήρια λοιπόν της Ελευσίνας είναι η θρησκεία των κατακτηθέντων Πελασγών, οι τελετές της οποίας, εξαιτίας του φόβου των επιδρομέων γίνονταν σε μυστικές συναθροίσεις. Αν και αρχικά η θρησκεία των προελληνικών φύλων υπέστη τους διωγμούς των κατακτητών, με το πέρασμα του χρόνου οι θρησκευτικές τελετές και δοξασίες κατακτητών και κατακτημένων αφομοιώθηκαν.
Πριν από την κάθοδο των ελληνικών φύλων, τα Ελευσίνια Μυστήρια υπάγονταν στη δικαιοδοσία των προελληνικών βασιλικών οίκων της περιοχής. Γύρω στον 7ο αιώνα π.Χ. εξερράγησαν μακροχρόνιοι πόλεμοι μεταξύ Αθηναίων και Ελευσινίων, κατά τη διάρκεια των οποίων έπεσαν ο στρατηγός των Ελευσινίων, Ιμάραδος και ο βασιλιάς των Αθηναίων, Ερεχθεύς. Τελικά οι Ελευσίνιοι ηττήθηκαν, η βασιλεία τους καταλύθηκε και η Ελευσίνα έγινε ένας από τους δήμους της Αττικής.
Οι Αθηναίοι ανέλαβαν τη διοίκηση και την εποπτεία των μυστηρίων, όμως η Ελευσίνα παρέμεινε η κύρια κοιτίδα τους, ενώ τα ιερατικά αξιώματα και η ευθύνη για τη διοργάνωση των τελετών έμεινε στα χέρια των βασιλικών γενών των Ελευσινίων, των Ευμολπιδών, στους οποίους ανήκε πάντα ο ανώτατος λειτουργός, ο ιεροφάντης και των Κηρύκων, από τους οποίους προερχόταν ο δαδούχος.
Ο ΣΧΕΤΙΚΟΣ ΜΕ ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΜΥΘΟΣ
Όπως γινόταν σε όλες τις εορτές της Ελληνικής θρησκείας, ο μύθος έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο, περισσότερο ως το μέσο για την διαμόρφωση των εκάστοτε ιεροτελεστιών. Τα μυστήρια της Ελευσίνας βασίζονταν στον μύθο της αναζήτησης της Περσεφόνης από την μητέρα της Δήμητρα μετά την αρπαγή της από τον άρχοντα του κάτω κόσμου Πλούτωνα. Ο μύθος διηγείται πως ο Ζευς έδωσε την συγκατάθεση του στον αδελφό του Πλούτωνα να νυμφευθεί την κόρη της Δήμητρας κάνοντας την βασίλισσα των νεκρών.
Στην συνέχεια αναφέρεται στην αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, την ώρα που η Κόρη έπαιζε με τις φίλες της Ωκεανίδες, μαζεύοντας λουλούδια στους κάμπους της Ελευσίνας.. Ο Πλούτων έκανε να φυτρώσει από την Γη θαυμάσιο άνθος που τράβηξε την προσοχή της Κόρης .Στην προσπάθεια της όμως να το κόψει, η Γη άνοιξε και ο άρχοντας των νεκρών φάνηκε με το άρμα του, σκορπώντας τον τρόμο στις νεαρές Θεές, αρπάζοντας κατόπιν την Περσεφόνη και μεταφέροντας την στο Βασίλειο του κάτω από την Γη. Οι φωνές της Κόρης κατά την αρπαγή της οδήγησαν στην αναζήτηση της από την μητέρα της Δήμητρα.
Η Αρπαγή της Περσεφόνης πίνακας του Joseph Heintz the Elder (1595)
Γεμάτη πόνο για τον χαμό του παιδιού της, η Θεά περιπλανήθηκε εννέα ημέρες αναζητώντας παντού την κόρη της. Πολύτιμη στάθηκε η βοήθεια της Θεάς Εκάτης και του Ηλίου, την δέκατη ημέρα, ο οποίος την πληροφόρησε για το τι είχε συμβεί. Η λύπη και η οργή της Θεάς μετά από αυτό έγιναν ακόμη μεγαλύτερες. Η Θεά μεταμορφώθηκε σε φτωχή και ηλικιωμένη ζητιάνα και αποσύρθηκε στην Ελευσίνα, όπου και έτυχε καλής υποδοχής από τον βασιλιά του τόπου Κελεό και την σύζυγο του Μετάνειρα.
Κατά την διάρκεια της παραμονής της στο ανάκτορο του Κελεού, η Θεά ανέλαβε την ανατροφή του μικρού του γιου Δημοφώντα, με σκοπό να τον κάνει αθάνατο. Για να το επιτύχει η Θεά, έτρεφε το παιδί με αμβροσία, δυναμώνοντας το με την αθάνατη πνοή της, ενώ τις νύχτες το τοποθετούσε κρυφά σε φλόγες για να κάνει το σώμα του άφθαρτο.
Δυστυχώς, η περιέργεια της Μετάνειρας, που άρχισε να φωνάζει τρομαγμένη μόλις αντίκρισε την τροφό να τυλίγει το σώμα του παιδιού της στις φλόγες, οδήγησε στο να ματαιώσει η Θεά τα σχέδια που είχε για τον μικρό Δημοφώντα. Ακολούθως η Δήμητρα αποκαλύπτει την πραγματική της υπόσταση στην οικογένεια του Κελεού, τονίζοντας στην Μετάνειρα ότι, πλέον δεν θα μπορέσει να χαρίσει την αθανασία στον μικρό της γιο, αλλά αντί για αυτό, προβλέπει πως τον περιμένουν μεγάλες δόξες και τιμές.
Δίνει επίσης εντολή στον Κελεό να χτίστη προς τιμήν της περίλαμπρο ναό και βωμό στον τόπο της Ελευσίνας.. Η εντολή πραγματοποιήθηκε με μεγάλη προθυμία από τον λαό της Ελευσίνας. Η Θεά επέλεξε τον ναό την για διαμονή της. Βαθιά λυπημένη για την κόρη της, έφερε μια φοβερή και σκληρή χρονιά για τους ανθρώπους, κάνοντας την Γη άγονη και μαστίζοντας τον πληθυσμό από την πείνα. Η στάση αυτή της Δήμητρας οδήγησε τον Δια σε μια προσπάθεια συμβιβασμού των πραγμάτων.
Οι Θεοί, ένας ένας, ζητούσαν από την Δήμητρα να κοπάσει την οργή της, προσφέροντας της πλούσια δώρα, ωστόσο η ίδια παρέμενε ανένδοτη. Τελικά η λύση δόθηκε με την αποστολή του Ερμή στον Άδη, με σκοπό να πείσει τον Πλούτωνα να επιστρέψει την Περσεφόνη στην μητέρα της .Ο Πλούτωνας δέχτηκε, αλλά φοβούμενος μήπως η Περσεφόνη τον εγκαταλείψει, όταν επιστρέψει στην συντροφιά των υπόλοιπων Ολύμπιων Θεών, της προσέφερε μερικούς σπόρους ροδιάς, που θα την εμπόδιζαν από το να τον ξεχάσει .
Το αποτέλεσμα ήταν να μένει το 1/3 του έτους με τον νόμιμο σύζυγο της (συμβολικά η περίοδος αυτή σημαίνει τον μαρασμό της φύσης κατά τους ψυχρούς χειμερινούς μήνες) και τα 2/3 με την μητέρα της και τους υπόλοιπους Ολύμπιους Θεούς (περίοδος που σημαίνει την αναγέννηση της φύσης, με την ανάπτυξη του νεαρού άνθους από τον σπόρο που κοιμάται τον χειμώνα μέσα στο χώμα).
Η Δήμητρα πενθά την Περσεφόνη πίνακας από την Evelyn de Morgan
Στον Ομηρικό Ύμνο προς την Δήμητρα, τα πρώτα λόγια της Θεάς όταν ξανασυνάντησε την κόρη της είναι τα εξής: “Παιδί μου, δεν έφαγες τίποτε, ε; …μίλα… Τώρα πια που γύρισες, θα μείνεις μαζί μου και με τον πατέρα σου, τον άρχοντα των σύννεφων και όλοι οι Αθάνατοι θα σε τιμούν. Μα αν έφαγες, θα ξαναγυρίσεις στα έγκατα της Γης, τέσσερις μήνες κάθε χρόνο θα μένεις εκεί και τους άλλους οκτώ μαζί με εμένα και τους άλλους Θεούς.
Όταν η Γη θα σκεπάζετε από τα μυρωμένα λουλούδια της άνοιξης, θα βγαίνεις πάλι από τα βαθιά ερέβη, θαύμα μεγάλο για τους Αθάνατους Θεούς και τους θνητούς ανθρώπους… ”Ακολουθεί η αποστολή της Ρέας στην Δήμητρα, η οποία ζήτησε από την Θεά να δεχθεί τον συμβιβασμό. Η Δήμητρα δέχθηκε και ως αποτέλεσμα της παύσεως της οργής της η Γη γέμισε λουλούδια και καρπούς..
Πριν η Θεά αναχωρήσει για τον φωτεινό Όλυμπο, δίδαξε στους άρχοντες της Ελευσίνας Τριπτόλεμο, Διοκλή, Εύμολπο και Κελεό , τα Ελευσίνια μυστήρια, σε ανάμνηση της αναζήτησης και της ανάκτησης της κόρης της Περσεφόνης. Η Θεά δίδαξε επίσης στον Τριπτόλεμο την καλλιέργεια του σίτου, αναθέτοντας του την αποστολή να την διαδώσει σε όλους τους ανθρώπους της Γης.
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ
Υπάρχουν διάφορες θεωρίες περί προελεύσεως των Ελευσίνιων μυστήριων. Σύμφωνα με μια από αυτές, τα μυστήρια έχουν τις ρίζες τους στον χθόνιο χαρακτήρα της Πελασγικής λατρείας. Η λατρεία των Πελασγών θεωρείτε ότι, περιστρεφόταν γύρω από την Γη, τις χθόνιες θεότητες της, αλλά και το μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Η μετακίνηση προς νότο των Αχαιών και των Ιώνων οδήγησε σε μια ένωση της λατρείας ουράνιων και χθόνιων Θεοτήτων, ενώ με το πέρασμα του χρόνου, η λατρεία των τελευταίων απέκτησε μυστηριακό χαρακτήρα.
Βάση θεωρείων που αναπτύχθηκαν από διάφορους μελετητές, οι οποίοι διεξήγαγαν μακροχρόνιες έρευνες επάνω σε αυτές τις τελετουργίες και στις αρχές της γέννησης τους, τα Ελευσίνια μυστήρια θεωρείται ότι, αντλούν την καταγωγή τους από την Αίγυπτο. Ένας από τους πιο γνωστούς μελετητές που υποστήριξε αυτή την άποψη είναι ο Paul Foucart.
Η Δήμητρα με πυργοειδές στέμμα, άροτρο - άξονα, και ένα κέρας της Αμάλθειας (κέρας της αφθονίας), γεμάτο με φρούτα
O Foucart, θεωρούσε ότι, η ίδια η λατρεία της Δήμητρας είχε την καταγωγή της στην Αίγυπτο, ενώ της ίδιας άποψης φαίνετε πως ήταν ο Ηρόδοτος, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και ο Πλούταρχος. Άλλοι μελετητές όμως, όπως ο Brillant, φαίνονται πιο επιφυλακτικοί, λέγοντας πως η υπόθεση της αιγυπτιακής προέλευσης των μυστηρίων δεν είναι απαραιτήτως και απορριπτέα ,ωστόσο όμως στερείται επαρκών αποδείξεων, ενώ από την άλλη πλευρά μπορούμε να βρούμε εντός των ορίων του ελληνικού εδάφους όλα τα απαραίτητα στοιχεία βάση των οποίων γίνεται δυνατόν να εξηγήσουμε την καταγωγή των μυστηρίων.
Τα Ελευσίνια μυστήρια θεωρείται ότι, διεξάγονταν στον τόπο της Ελευσίνας πολύ πριν την ανάληψη τους από τους Αθηναίους. Γύρω στον 7ο αιώνα παχχ λέγεται ότι, ξέσπασε μακροχρόνιος πόλεμος ανάμεσα στην Αθήνα και την Ελευσίνα. Ο πόλεμος οδήγησε στην ήττα των Ελευσίνιων, με αποτέλεσμα οι Αθηναίοι να αναλάβουν την διοίκηση και την εποπτεία τους. Με την ανάληψη τους από τους Αθηναίους, τα μυστήρια απόκτησαν μεγάλη φήμη και αίγλη.
Μεγάλη ήταν σε αυτό η συμβολή των Πεισιστρατιδών, ωστόσο τα Ελευσίνια μυστήρια θεωρείται πως έφτασαν στο απόγειο της ακμής τους την εποχή του Περικλή. Ειδικό ψήφισμα των Αθηναίων την περίοδο αυτή όριζε την καταβολή χρηματικών ποσών υπέρ του τελεστηρίου της Ελευσίνας από τους Αθηναίους γαιοκτήμονες ,τους συμμάχους και τους κληρούχους, ενώ παράλληλα όλοι οι Έλληνες καλούνταν σε προσφορές και δωρεές με αντάλλαγμα το δικαίωμα της ελεύθερης συμμετοχής στα μυστήρια.
Ουσιαστικά, τα μυστήρια έγιναν από τότε ανοιχτά προς όλους τους Έλληνες, συμπεριλαμβανομένου και των δούλων και σε μεταγενέστερη περίοδο έγιναν ανοιχτά και στους Ρωμαίους. Οι βάρβαροι αποκλείονταν από τα μυστήρια, αρχικά όσοι από αυτούς δεν γνώριζαν την ελληνική γλώσσα, ενώ αργότερα, μετά τις καταστροφές που προκάλεσαν οι Πέρσες στα Αθηναϊκά ιερά, επήλθε και ο πλήρης αποκλεισμός τους.
Οι διαπράξαντες κάποιο σοβαρό παράπτωμα και όσοι είχαν προβεί σε ιερόσυλες πράξεις αποκλείονταν από τα μυστήρια, όποιο και να ήταν το αξίωμα τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Νέρωνας, στον οποίο δεν επετράπη η συμμετοχή. (οι υπόλοιποι Ρωμαίοι ελάμβαναν μέρος στις τελετές, αυτό είναι χαρακτηριστικό κατά πόσο οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τούς Ρωμαίους ελληνικό φύλλο ….γιατί από φόβο σίγουρα δεν το έκαναν, εδώ δεν φοβήθηκαν να αρνηθούν στον αυτοκράτορα Νέρωνα )
Μια σημαντική αλλαγή που επήλθε από την εποχή που οι Αθηναίοι ανέλαβαν τα μυστήρια ήταν ότι, αυτά απέκτησαν διττό χαρακτήρα. Τα μυστήρια διακρίνονταν πλέον στα μικρά, που τελούνταν τον μήνα -Ανθεστηρίων , στην Άγρα, ένα προάστιο της πόλεως των Αθηνών και στα μεγάλα Ελευσίνια, που τελούνταν στην Ελευσίνα από την 15η έως την 23η Βοηδρομιώνος.
Η Θεά Δήμητρα
Παρ’ολες τις αλλαγές που προέκυψαν από την προσάρτηση της Ελευσίνας στην Αθηναϊκή πόλη-κράτος , ο τόπος διεξαγωγής των μυστηρίων εξακολουθούσε να είναι η Ελευσίνα, και η διοργάνωση των τελετών παρέμεινε στα χέρια των Ελευσίνιων. Από το βασιλικό Ελευσινιακό γένος των Ευμολπίδων, θεωρείτε ότι, καταγόταν ο ιεροφάντης, ο ανώτατος λειτουργός των μυστηρίων, ενώ από το γένος των Κυρίκων κατάγονταν ο δαδούχος, ο ιεροκήρυκας και ο επί βωμού ιερέας.
Στον ιεροφάντη οι Αθηναίοι απέδιδαν τιμές ανάλογες με εκείνες των πολιτικών αρχόντων. Ο ιεροφάντης, το αξίωμα του οποίου ήταν κληρονομικό, είχε μια σειρά από αρμοδιότητες με κυριότερη την επίδειξη των ιερών αντικειμένων στους μύστες. Μαζί με αυτό ήταν επιφορτισμένος με την ευθύνη της εποπτείας επάνω στην οργάνωση των μυστηρίων με στόχο την όσο το δυνατόν καλύτερη και αρτιότερη διεξαγωγή τους.
Επιπλέον, ο ιεροφάντης θεωρείτο και ως ο ερμηνευτής των άγραφων θειων νόμων. Το θηλυκό αντίστοιχο του ιεροφάντη ήταν η ιεροφάντης. Υπήρχαν δυο ιεροφάντισσες, μια για την Δήμητρα και μια για την Κόρη, οι οποίες προέρχονταν επίσης από το γένος των Ευμολπίδων. Ο δαδούχος, είναι το αμέσως επόμενο ιερατικό αξίωμα. Θεωρείται πως ο τίτλος αυτός προέρχεται από τις δάδες που κρατούσε κατά την διάρκεια των ιεροτελεστιών, με στόχο την ρύθμιση του φωτισμού και της συσκότισης του τελεστηρίου.
Είναι κάτι που (θεωρητικά και πάλι) είχε τεράστια σημασία για τα δρώμενα που λάμβαναν χώρα την νύχτα με την συμμετοχή των μυστών και μακριά από τα βλέμματα των αμύητων. Ο ιεροκήρυκας κήρυττε την επίσημη έναρξη των μυστήριων, κατά την έναρξη δε της τελετής, επέβαλε ιερά σιγή. Ο επί βωμού ιερέας είχε ως αρμοδιότητα την πραγματοποίηση της θυσίας των ζώων στον βωμό που βρισκόταν στον ιερό περίβολο του τελεστηρίου της Θέας.
Το νόημα, ή αλλιώς η ουσία των Ελευσίνιων μυστηρίων παραμένει για τον σύγχρονο άνθρωπο αλλά και στην αρχαιότητα για κάθε αμύητο, κάτι το άγνωστο. Ενώ από την μια πλευρά υπάρχουν επαρκής ιστορικές μαρτυρίες που αφορούν όλα όσα τα μυστήρια περιελάμβαναν μέχρι την στιγμή που η πομπή προς τιμή της Θεάς έφτανε στον ιερό χώρο του τελεστηρίου, τα στοιχεία που από την άλλη διαθέτουμε για τα όσα γίνονταν μέσα στο τελεστήριο (κάτι που αποτελούσε και το κύριο μέρος των μυστηρίων) είναι πάρα πολύ ελάχιστα. Το αίτιο για αυτήν την μυστικότητα μπορεί να θεωρηθεί ότι, ”πατάει” σε δυο βάσεις, μια θρησκευτικού και μια πολιτικού χαρακτήρα.
Η Θεά Δήμητρα
Όσο αφορά την θρησκευτική πλευρά του ζητήματος, μια αναδρομή στον ομηρικό ύμνο είναι αρκετή. Στο τέλος λοιπόν του ύμνου προς τη Δήμητρα διαβάζουμε: “Η Δήμητρα μύησε όλους εις τα σεβαστά μυστήρια της, τα οποία δεν επιτρέπεται ούτε να τα παραμελούμε, ούτε να τα διερευνούμε, ούτε να τα κοινολογούμε”.
Πράγματι, αυτή η αρχή τηρήθηκε με μεγάλη αυστηρότητα από τους αρχαίους συγγραφείς. Ο Παυσανίας για παράδειγμα, εμφανίζεται ιδιαίτερα επιφυλακτικός, λέγοντας πως ένα Όνειρο τον εμπόδισε από το να περιγράψει τα όσα είδε στο εσωτερικό του εν άστει Ελευσίνιου και για αυτό τον λόγο περιορίστηκε σε εξωτερικές περιγραφές γενικού χαρακτήρα. Όσο αφορά τώρα την πολιτική-νομική πλευρά του ζητήματος, θα πρέπει να σημειωθεί πως υπήρχε για τα μυστήρια η επιβολή δια του νόμου της ιερής τους μυστικότητας.
Όποιος δηλαδή τύγχανε γνωστής των όσων γίνονταν την νύχτα στο εσωτερικό του τελεστηρίου και προέβαινε στην κοινοποίηση τους, τιμωρείται με την ποινή του θανάτου. Πιο συγκεκριμένα, ο Διαγόρας ο Μήλειος, επικηρύχθηκε από τους Αθηναίους για δυο τάλαντα για την σύλληψη του και για ένα τάλαντο για τον θάνατο του, με την κατηγορία του ότι, διακωμώδησε τα ιερά μυστήρια .
Ο Αλκιβιάδης, κατηγορούμενος για διακωμώδηση των μυστηρίων, καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο. Ο τραγικός ποιητής Αισχύλος κατηγορήθηκε ότι, σε κάποιες τραγωδίες του προέβη σε αποκάλυψη μέρους των ιερών απόρρητων. Κινδύνεψε να καταδικαστεί, αλλά τελικά απαλλάχτηκε. Ο δε ρήτορας Ανδοκίδης, μόλις διέφυγε την ποινή του θανάτου. Ένας άλλος νόμος , που θεσπίστηκε με την παρέμβαση του ρήτορα Λυκούργου τον 4ο αιώνα παχχ, ήταν και αυτός της επιβολής προστίμου της τάξεως των έξι χιλιάδων δραχμών.
Ο νόμος επέβαλε την ποινή αυτή σε όσους συμμετείχαν στην πομπή των μυστηρίων και χρησιμοποιούσαν πολυτελή μεταφορικά μέσα για να φτάσουν από την Αθήνα ως την Ελευσίνα, μιας και αυτό θεωρήθηκε από κάποιους ως πρόκληση για το δημοκρατικό πολίτευμα της πόλεως. Ο πρώτος που παρέβη τον νόμο ήταν η σύζυγος του ρήτορα, με αποτέλεσμα ο πρώτος που κατέβαλε το πρόστιμο να είναι ο ίδιος ο Λυκούργος.
Θεσμοθετημένη επίσης από την πολιτεία ήταν η ιερή εκεχειρία, βάση της οποίας έπρεπε να σταματήσει κάθε εχθροπραξία κατά την διάρκεια των μυστηρίων. Η εκεχειρία αυτή αναγγελλόταν από ειδικούς κήρυκες, τους σπονδοφόρους .Επιπλέον , υπήρχε ειδικός νόμος, ο οποίος απαγόρευε την διενέργεια κάθε κατάσχεσης η ακόμη και την προσωποκράτηση των οφειλετών, τους οποίους εδίωκαν ποινικά οι πιστωτές τους.
Η Δήμητρα με στέμμα από φρούτα με ένα κέρας της Αμάλθειας στο ένα της χέρι (κέρας της αφθονίας), γεμάτο με φρούτα και στο άλλο κρατά στάχια
Από τις ελάχιστες μαρτυρίες που μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες, αλλά και από τις παραστάσεις των μυστηρίων σε έργα τέχνης, οι περισσότεροι σύγχρονοι ερευνητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα του ότι τα όσα γίνονταν στο εσωτερικό του τελεστηρίου ήταν δρώμενα που παρίσταναν τον μύθο της Δήμητρας και της Κόρης.
Ένα πιθανό σενάριο είναι και το εξής: Ο ιεροφάντης που υποδυόταν τον Θεό Πλούτωνα, άρπαζε την ιέρεια της Θεάς, που υποδυόταν την Κόρη. Εν συνέχεια, η Κόρη, οδηγείτο ακούσια στον Άδη, όπου και τελείται ο ιερός τους γάμος .
Στην συνέχεια οι μύστες παρακολουθούσαν τις περιπλανήσεις της Δήμητρας προς αναζήτηση της Κόρης, τα τεκταινόμενα στο ανάκτορο του Κελεού, την άνοδο της Κόρης από τον Άδη, συνοδεία του Ερμού, τον οποίο πιθανόν να υποδυόταν ο ιεροκύρυξ, τη συνάντηση Δήμητρας και Περσεφόνης υπό το δυνατό φως από τις δάδες που θα κρατούσαν αναμμένες ο δαδούχος και οι μύστες και τέλος την αναχώρηση του Τριπτόλεμου με εντολή της Θεάς να διδάξει στους ανθρώπους τον τρόπο καλλιέργειας της γης, που η ίδια η Θεά του έμαθε.
ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΚΑΙ ΚΟΡΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ
Ο χώρος της μύησης στην Ελευσίνα, το τελεστήριο, είχε τετράγωνο σχήμα (54χ54) με ολόγυρα κλιμακωτά καθίσματα χωρητικότητας 3000 θέσεων, ενώ δεν είχε καθόλου παράθυρα. Ο εσωτερικός του χώρος ήταν διάσπαρτος από έξι επάλληλες σειρές επτά κιόνων η κάθε μια (6χ7=42 κίονες). Το πρώτο τελεστήριο οικοδομήθηκε κατά την εποχή του Πεισίστρατου στην θέση ενός κτίσματος που είχε την μορφή ναού και που άνηκε στην εποχή του Σόλωνος.
Στο κέντρο υπήρχε ένα ορθογώνιο κτίσμα, το άδυτο (η ανάκτορο),όπου φυλάγονταν η ιερά κύστη με τα ιερά αντικείμενα των μυστηρίων. Στην κορυφή του κτηρίου η στέγη έφερε άνοιγμα, γνωστό και ως οπαίο. Από το οπαίο γίνονταν ορατή στους έξω παρευρισκόμενους η λάμψη από τις δάδες που κρατούσε ο δαδούχος και οι μύστες την ώρα της νυχτερινής μύησης, σύμφωνα με την πληροφορία του Δίωνος.
ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΠΡΟΠΥΛΑΙΩΝ ΣΕ ΧΑΡΑΚΤΙΚΟ ΤΟΥ 1878
Το Τελεστήριο της εποχής του Περικλή το έκτισε ο αρχιτέκτονας του Παρθενώνος, Ικτίνος και είναι τα λείψανα που περισσότερο σήμερα βλέπουμε στον χώρο (Ι.Τραυλός). Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι αρχιτέκτων του Τελεστηρίου των κλασικών χρόνων ήταν ο Κόροιβος που θεμελίωσε την πρώτη σειρά των κιόνων. Τόν διαδέχχτηκε ο Μεταγένης του δήμου Ξυπετής που κατασκεύασε το «διάζωμα» και την ανώτερη σειρά των κιόνων. Το έργο περάτωσε ο Ξενοκλής ο Χολαργεύς τοποθετώντας στην στέγη το «οπαίον».
ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΚΑΙ ΚΟΡΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ
Αντίθετα ο Στράβων και ο Βιτρούβιος αναφέρουν ότι τα σχέδια του Τελεστηρίου τα εκπόνησε ο Ικτίνος κάτι που οι ανασκαφές μάλλον επιβεβαιώνουν. Το συνέχισε ο Κόροιβος πυκνώνοντας των αριθμό με τους κίονες στήριξης.
Στα βόρεια του τελεστηρίου βρισκόταν το Πλουτώνιο, το ιερό του Πλούτωνος, κτισμένο δίπλα σε μια φυσική σπηλιά. Ήταν ένας μυστικός χώρος που συμβολικά θεωρείτο ότι, αποτελούσε ένα πέρασμα, το οποίο συνέδεε τον κόσμο των νεκρών με αυτόν των ζωντανών.
ΤΟ ΠΡΟΠΥΛΟΝ ΚΑΙ ΣΤΟ ΒΑΘΟΣ ΤΟ ΠΛΟΥΤΩΝΙΟ
Στον περίβολο της Θεάς υπήρχε και το ιερό πηγάδι, γνωστό με την ονομασία Καλλίχωρον Φρέαρ, επάνω στο οποίο, λέγετε ότι, είχε καθίσει η Δήμητρα μεταμορφωμένη σε ηλικιωμένη ζητιάνα κατά την διάρκεια της αναζήτησης της Κόρης. Σε εκείνο το σημείο θεωρείτο ότι, είχε πραγματοποιηθεί και η συνάντηση της Θεάς με τις κόρες του Κελεού, οι οποίες οδήγησαν την Δήμητρα στο πατρικό τους ανάκτορο.
ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ (ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΑΓΡΑΣ)
Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι, τα μικρά μυστήρια ιδρύθηκαν με στόχο την μύηση του Ηρακλή, ο οποίος εξέφρασε την επιθυμία να συμμετάσχει στις τελετουργίες προς τιμή της Θεάς.
Ο βασικός σκοπός των μικρών Ελευσίνιων ήταν η προετοιμασία των μυστών για τα μεγάλα μυστήρια. Τα μικρά Ελευσίνια τελούνταν κατά τον μήνα Ανθεστηρίων (Φεβρουάριο) και ήταν προς τιμήν της Περσεφώνης στην Άγρα, ή Αγραί ήταν στις όχθες του Ιλισού, προάστιο της πόλεως των Αθηνών. Σύμφωνα με την μυθική αιτιολόγηση της, η γιορτή θεσπίστηκε προκειμένου να μυηθεί ο Ηρακλής πού δεν είχε δικαίωμα ως μη αθηναίος. Από αυτό φαίνεται ότι αρχικά τα Μυστήρια απευθυνόταν αποκλειστικά στους πολίτες της πόλεως- κράτους των Αθηνών.
Δυστυχώς, σήμερα διαθέτουμε πολύ ελάχιστες μαρτυρίες για τα όσα γίνονταν σε αυτά τα μυστήρια. Πιθανολογείται , ότι περιελάμβαναν και αυτά, όπως και τα μεγάλα Ελευσίνια, την παράσταση λειτουργικού δράματος ,το οποίο αναφερόταν στον μύθο της γέννησης, του θανάτου και της δεύτερης γέννησης του Θεού Διόνυσου και πιθανόν (η σύνδεση με τα μεγάλα μυστήρια να γινόταν με) την παράσταση της ενώσεως του Διόνυσου με την Κόρη.
Από τα λίγα στοιχεία που διαθέτουμε, γνωρίζουμε ότι, οι υποψήφιοι μύστες διδάσκονταν πρώτα από τον ιεροφάντη και κατόπιν από τους μυσταγωγούς, οι οποίοι κατάγονταν από τις οικογένειες των Ευμολπίδων και των Κυρίκων. Είναι γνωστό επίσης ότι, γίνονταν σε αυτά καθαρτήριες τελετές με πλύσιμο των μυστών στον Ιλισό.
Ο Νεοπλτωνιστής Thomas Taylor, στο βιβλίο του "Ελευσίνια και Βακχικά Mυστήρια", αναφέρει πως "τα Κατώτερα Μυστήρια δημιουργήθηκαν για να σημάνουν με αποκρυφιστικό τρόπο την κατάσταση της μη εξαγνισμένης ψυχής που έχει ενδυθεί το γήινο σώμα της και έχει περιβληθεί την υλική φύση."
Ενώ αρχικά απαγορευόταν η συμμετοχή στους μη Αθηναίους, αργότερα αναφέρεται από τον Ηροδοτο πως όλοι οι Έλληνες μπορούσαν να λάβουν μέρος στη μύηση, ενώ αλλού αναφέρεται ότι απαγορευόταν στους εγκληματίες, τους βαρβάρους, τους μάγους και τους άθεους.
Οι Μύσται, όπως λέγονταν, γίνονταν δεκτοί στα Μεγάλα Μυστήρια τουλάχιστον ένα χρόνο μετά την αρχική τους μύηση. Οι τελετές του πρώτου σταδίου μύησης περιλάμβαναν τη θυσία ενός χοίρου στο λιμένα του Κανθάρου, θυσία κοινή με τα Θεσμοφόρια, πάλι προς τιμήν της Δήμητρας, και τον εξαγνισμό από έναν ιερέα με το όνομα Υδρανός. Οι μύστες έπρεπε επίσης να πάρουν όρκο εχεμύθειας από τομυσταγωγό. Δέχονταν κάποια διδασκαλία, που τους επέτρεπε αργότερα να αντιληφθούν τα μυστήρια στα Μεγάλα Ελευσίνια.
Ενώ αρχικά απαγορευόταν η συμμετοχή στους μη Αθηναίους, αργότερα αναφέρεται από τον Ηροδοτο πως όλοι οι Έλληνες μπορούσαν να λάβουν μέρος στη μύηση, ενώ αλλού αναφέρεται ότι απαγορευόταν στους εγκληματίες, τους βαρβάρους, τους μάγους και τους άθεους.
Οι Μύσται, όπως λέγονταν, γίνονταν δεκτοί στα Μεγάλα Μυστήρια τουλάχιστον ένα χρόνο μετά την αρχική τους μύηση. Οι τελετές του πρώτου σταδίου μύησης περιλάμβαναν τη θυσία ενός χοίρου στο λιμένα του Κανθάρου, θυσία κοινή με τα Θεσμοφόρια, πάλι προς τιμήν της Δήμητρας, και τον εξαγνισμό από έναν ιερέα με το όνομα Υδρανός. Οι μύστες έπρεπε επίσης να πάρουν όρκο εχεμύθειας από τομυσταγωγό. Δέχονταν κάποια διδασκαλία, που τους επέτρεπε αργότερα να αντιληφθούν τα μυστήρια στα Μεγάλα Ελευσίνια.
ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ
Τα μεγάλα Ελευσίνια μυστήρια διαρκούσαν εννέα ημέρες, από την 14η μέχρι την 22η Βοηδρομιώνος (Σεπτεμβρίου) και συμβόλιζαν την περιπλάνηση της Θεάς Δήμητρας. Οι συμμετέχοντες αποκαλούνταν επόπται ή έφυροι. Την προηγουμένη της γιορτής, οι έφηβοι της πόλης υποδέχονταν τα Ιερά Αντικείμενα, τα οποία δε φανερώνονταν σε κανέναν παρά μόνο από τους Ιεροφάντες στους Μύστες, από την Ελευσίνα στο Ελευσίνιον, ιερό στη βάση της Ακρόπολης.
Από την Ελευσίνα,- Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο των Ελευσινιακών θεοτήτων, το ονομαζόμενο Mεγάλο Eλευσινιακό Ανάγλυφο- Γύρω στα 440-430 π.X.
1. Ομάδα εφήβων, ύστερα από κατάλληλη προετοιμασία, που διαρκούσε ορισμένο διάστημα, πήγαιναν από την Αθήνα στην Ελευσίνα με στόχο να σχηματίσουν την πομπή των ιερών, τα οποία φυλάσσονταν με άκρα μυστικότητα στο εν Ελευσίνα τελεστήριο της Θεάς. Τα ιερά αντικείμενα (την εμφάνιση και το νόημα των οποίων γνώριζαν μόνο οι ιερείς της Θεάς και οι μυημένοι στα μυστήρια της), μεταφέρονταν πανηγυρικά στην Αθήνα.
Εν συνέχεια, από την Αθήνα θα έπρεπε να τα επαναφέρουν στην Ελευσίνα. Πολλοί ερευνητές αλλά και όσοι έχουν γενικά ασχοληθεί με τα μυστήρια, έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν τι μπορεί να ήταν τα ιερά αντικείμενα της Θεάς.
Το μόνο όμως που πραγματικά γνωρίζουμε για αυτά τα αντικείμενα είναι ότι, το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου ήταν καλά φυλαγμένα στο άδυτο του ναού της Δήμητρας, όπου μόνο ο ιεροφάντης είχε το δικαίωμα εισόδου ,ότι επίσης, κατά την μεταφορά τους από και προς την Ελευσίνα ήταν κλεισμένα σε ειδικά κιβώτια από ξύλο οξιάς, δεμένα με πορφυρές μάλλινες ταινίες, ενώ κατά την διάρκεια των μυστηρίων, τα αντικείμενα αυτά επιδεικνύονταν μόνο στους μύστες, σε ορισμένη χρονική στιγμή και με απόλυτη μυστικότητα.
Όλα αυτά δεν μας αφήνουν άλλο περιθώριο παρά μόνο για να διατυπώσουμε διάφορες υποθέσεις σχετικές με τα ιερά αντικείμενα. Η επικρατέστερη άποψη επάνω στα ιερά αντικείμενα της Θεάς είναι ότι, επρόκειτο για παλαιά (ίσως αρχαϊκά) αγάλματα ή και σύμβολα Θεοτήτων, το ποιο πιθανό της Δήμητρας και της Κόρης.
Όπως ήδη αναφέραμε, κατά την μεταφορά τους από την πομπή των ιερέων και των εφήβων, που σήμανε και την πρώτη ημέρα των μυστηρίων (14η Βοηδρομιώνος), τα αντικείμενα αυτά ήταν με ασφάλεια κλεισμένα μέσα σε κιβώτια. Η μεταφορά αυτών των κιβωτίων, γνωστά και ως ελευσινιακές κύστες, ήταν καθήκον των ιεροφαντών της Δήμητρας και της Κόρης, οι οποίες έφερναν τα κιβώτια στην Αθήνα ανεβασμένες σε άρμα που έσερναν βόδια.
Δυστυχώς, δεν υπάρχει καμία πληροφορία για την ακριβής πορεία που ακολουθούσε η πομπή των ιερών για να φτάσει από την Ελευσίνα στην Αθήνα. Από την στιγμή που η πομπή έφτανε σε απόσταση δυο χιλιομέτρων από το Δίπυλο των Αθηνών, σταματούσε. Ένα άτομο που συμμετείχε στην πομπή και ήταν αφιερωμένο στην υπηρεσία των δυο Θεαίνων, γνωστός και ως Φαιδρύντης, έμπαινε από το Δίπυλο στην Αθήνα με σκοπό να συναντήσει την ιέρεια της Αθηνάς και να της αναγγείλει την άφιξη των ιερών και την είσοδο τους στην πόλη της Παλλάδος.
Την ημέρα εκείνη ολόκληρη η πόλη συγκεντρώνονταν για να υποδεχτεί και να τιμήσει τα ιερά. Όλοι οι αξιωματούχοι και οι πολίτες των Αθηνών με τις γυναίκες τους και τα παιδία τους πήγαιναν προς συνάντηση των ιερών της Θεάς και τα συνόδευαν μέχρι τον τόπο διαμονής τους, που ήταν το Ελευσίνιο των Αθηνών, στους πρόποδες της Ακρόπολης.
Aναθηματικό ανάγλυφο από πεντελικό μάρμαρο. Bρέθηκε στην Ελευσίνα. Πρόκειται για το μεγαλύτερο και σημαντικότερο από τα γνωστά αναθηματικά ανάγλυφα, αφιερωμένο στο ιερό της Δήμητρας και της Kόρης στην Ελευσίνα. Στην ανάγλυφη παράσταση εικονίζονται οι ελευσινιακές θεότητες σε σκηνή μυστηριακής τελετής. Αριστερά η Δήμητρα ντυμένη με πέπλο και κρατώντας στο αριστερό χέρι σκήπτρο, παραδίδει τα ιερά στάχυα στον ήρωα Tριπτόλεμο, γιο του βασιλιά της Eλευσίνας Kελεού, για να διδάξει στους ανθρώπους την καλλιέργεια του σιταριού.
Δεξιά η Περσεφόνη, ντυμένη με χιτώνα και ιμάτιο και κρατώντας δάδα, ευλογεί με το δεξί χέρι τον Tριπτόλεμο. H μεγαλειώδης παράσταση και κυρίως το μεγάλο μέγεθος του έργου δημιουργούν την υπόνοια ότι ίσως πρόκειται για λατρευτικό και όχι απλώς αναθηματικό ανάλγυφο. Στην αρχαιότητα φαίνεται πως ήταν φημισμένο, γι’ αυτό και αντιγράφηκε στη ρωμαϊκή εποχή. Ένα τέτοιο αντίγραφο βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Mουσείο της Nέας Yόρκης. Ύψος 2,20μ., πλάτος 1,52μ.
2. Την 15η Βοηδρομιώνος ακολουθούσε ο αγυρμός (συγκέντρωση) και η πρόρρηση (επίσημη ανακοίνωση όλων εκείνων για τους οποίους απαγορευόταν η μύηση στα μυστήρια της Θεάς). Αναφέραμε ήδη το ποιοι ήταν αυτοί που δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν στα μυστήρια. Αυτό που συμπληρωματικά θα αναφέρουμε εδώ είναι ότι, όσοι δεν μπορούσαν να μυηθούν δεν αποκλείονταν ως ηθικοί ένοχοι, αλλά ως ακάθαρτοι-μιαροί, σε μια κατάσταση δηλαδή, που θεωρείτο ότι, δεν ήταν αρεστή στην Θεά.
Ο αγυρμός λάμβανε χώρα στη Ποικίλη Στοά της Αθηναϊκής αγοράς. Εκεί συγκεντρώνονταν το πλήθος των πολιτών, οι υποψήφιοι μύστες οι άρχοντες της πόλεως των Αθηνών και οι ιερείς της Θεάς. Οι ιερείς της Δήμητρας ανακοίνωναν την έναρξη των μεγάλων μυστηρίων, ενώ ακολουθούσε η πρόρηση.
Από την Ελευσίνα,- Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο των Ελευσινιακών θεοτήτων
3. Την 16η Βοηδρομιώνος λάμβανε χώρα η τελετή “Αλαδε μυσται” δηλαδή “Οι μύστες στην θάλασσα”. Οι υποψήφιοι συγκεντρώνονταν και σχηματίζοντας πομπή έφταναν στην θάλασσα του Φαλήρου. Κάθε υποψήφιος έφερε μαζί του και ένα μικρό χοιρίδιο. Οι μελλοντικοί μύστες όταν έφταναν στην θάλασσα, πραγματοποιούσαν μια τελετουργία που θεωρείται πως είχε ως στόχο της τον καθαρμό των μυστών ώστε κατάλληλα προετοιμασμένοι και αρεστοί στην Θεά, να μπορούν να συμμετάσχουν στα μυστήρια της.Η τελετουργία περιελάμβανε την εμβάπτιση των υποψήφιων στο θαλασσινό νερό καθώς και των ζώων που έφεραν μαζί τους και εν συνέχεια την σφαγή των μικρών γουρουνιών. Γενικά θεωρείτο ότι, τόσο το θαλασσινό νερό, όσο και το αίμα των ζωών που θυσιάζονταν, ότι είχαν καθαρτήριες ιδιότητες, την ικανότητα δηλαδή να εξαγνίζουν τον υποψήφιο μύστη από κάθε μίασμα. Σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς, η ημέρα αυτή εκτός από ημέρα καθαρμού ήταν και ημέρα νηστειών, κατά την οποία οι μύστες μετά την επιστροφή τους στην Αθήνα παρέμεναν στα σπίτια τους νηστεύοντας.
4. Η 17η Βοηδρομιώνος ήταν ημέρα θυσιών .Κατά αυτήν τελούνταν μεγάλη θυσία προς τιμή της Θεάς στο εν άστει Ελευσίνιο κάτω από την Ακρόπολη. Η προσφορά προς την Θεά περιελάμβανε επιπλέον ένα ψάρι (μπαρμπούνι) και λίγο κριθάρι από την περιοχή της Ελευσίνας, ενώ οι ιερουργοί της Θεάς απαγορευόταν να γευτούν και τα δυο... Οι προσφορές γίνονταν στο όνομα της Αχθειας (Λυπημένης) Δήμητρας.
5. Την 18η Βοηδρομιώνος τελείται μεγάλη θυσία προς τιμή του Θεού Ασκληπιού στο εν άστει Ελευσίνιο των Αθηνών. Την ημέρα αυτή οι Αθηναίοι υποδέχονταν τις εξέχουσες ξένες προσωπικότητες που έρχονταν στην Αθήνα για να μυηθούν στα μυστήρια. Η εορτή προς τιμή του Θεού έφερε την ονομασία Επιδαύρεια. Η σύνδεση των Επιδαυρείων με τα Ελευσίνια μυστήρια βασίζετε σε μύθο κατά τον οποίο, ο Ασκληπιός, ο Θεός της ιατρικής, έφτασε στην Αθήνα μετά την έναρξη των μυστηρίων. Για να μπορέσει και αυτός να μυηθεί, θεσπίστηκε δεύτερη θυσία ανάλογη με εκείνη της προηγούμενης ημέρας.
6. Την 19η Βοηδρομιώνος γινόταν η μεγάλη πομπή από το εν άστει Ελευσίνιο της Ακρόπολης προς το τελεστήριο της Θεάς στην Ελευσίνα. Κατά την πομπή αυτή, τα ιερά αντικείμενα της Θεάς επέστρεφαν στον τόπο όπου φυλάσσονταν το μεγαλύτερο μέρος του έτους. Η πομπή έφερε την ονομασία του Ίακχου, Θεότητας που οδηγούσε τους μύστες στον δρόμο τους προς την Ελευσίνα. Το άγαλμα του Ίακχου ηγείτο της πομπής, ήταν ανεβασμένο σε άρμα και συνοδεύονταν από ιερέα.
Αμέσως μετά από το άρμα του Ίακχου, ακολουθούσε το άρμα στο οποίο επέβαιναν οι ιέρειες της Δήμητρας και μετέφεραν τα κιβώτια με τα ιερά αντικείμενα. Κατόπιν ακολουθούσαν οι ιερείς της Θεάς, οι οποίοι κατάγονταν από το γένος των Ευμολπιδών και των Κηρύκων. Μετά από αυτούς έρχονταν οι μύστες και τέλος το πλήθος των ευσεβών πολιτών που συμμετείχαν στην πομπή προς τιμή της Θεάς.
Ο Foucart θεωρεί ότι, η πομπή ήταν διαμορφωμένη ως εξής: “Στις πρώτες γραμμές της πομπής, θα ήταν οι αξιωματούχοι, εκείνοι στους οποίους είχαν ανατεθεί τα πολιτικά και θρησκευτικά λειτουργήματα, στην συνεχεία οι Αρεοπαγίτες, τα μέλη των Πεντακοσίων, τέλος δε το πλήθος των πολιτών μαζί με τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους, κατά φυλές και δήμους, με επικεφαλής τους δημάρχους. Ειδική θέση στην πομπή θα είχε προβλεφθεί για τους απεσταλμένους των άλλων πόλεων.
Σκοπός των αποστολών αυτών, θα ήταν βέβαια η εκδήλωση ευλάβειας προς τις Θεές, αλλά και φιλίας προς τον Αθηναϊκό λαό. Οι μέτοικοι, των οποίων άλλωστε ο αριθμός ήταν μεγάλος, δεν είχαν θέση στις γραμμές των πολιτών”. Η πομπή προς την Ελευσίνα δεν ήταν βέβαια συνεχής. Όταν η πομπή έφτανε μπροστά από ναούς η ναΐσκους αλλά και ηρώα, στα οποία τιμούσαν ήρωες σχετικούς με την Δήμητρα, σταματούσε, πρόσφερε θυσίες και σπονδές, έψαλε ύμνους και χόρευε.
Σύμφωνα δε με άλλους μελετητές, η πομπή κινείτο με χορευτικό βηματισμό και όλοι οι συμμετέχοντες αναφωνούσαν τις λέξεις “ Ιακχ ω Ιακχε”. Όταν έφτανε η πομπή στην γέφυρα του Ελευσινιακού Κηφισού, λάμβαναν χώρα οι γνωστοί γεφυρισμοί. Πρόκριτο περί πειραγμάτων και αστείων φράσεων από τους κατοίκους της Ελευσίνας προς τους συμμετέχοντες στην πομπή. Οι γεφυρισμοί έχουν ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους από τους σύγχρονους μελετητές.
Άλλοι υποστηρίζουν ότι, επρόκειτο περί ευκαιρίας για εξωτερίκευση των δημοκρατικών ένστικτων του πλήθους, ενώ άλλοι θεωρούν τους γεφυρισμούς ως πράξη με καθαρά θρησκευτική σημασία, ανατρέχοντας στον Ομηρικό ύμνο προς την Θεά, όπου αναφέρονται τα αστεία της Ιάμβης προς την Δήμητρα στο παλάτι του Κελεού, τα οποία έκαναν την Θεά να ξεχάσει για λίγο την λύπη της για τον χαμό της Κόρης της.
Όταν η πομπή έφτανε στην Ελευσίνα αργά το βράδυ έμπαινε στον ιερό χώρο της Θεάς. Εκεί, δίπλα στο Καλλίχωρον (Καλλίχορον) Φρέαρ, γινόταν μια τελευταία ιεροτελεστία, κατά την οποία έψαλαν ύμνους κινώντας αναμμένους πυρσούς. Στην συνέχεια, τα ιερά αντικείμενα τοποθετούνταν στην θέση φύλαξης τους, στο άδυτο του τελεστηρίου, ενώ το άγαλμα του Ίακχου, φιλοξενείτε είτε στον ναό, είτε στο σπίτι κάποιου ευλαβούς ιδιώτη.
Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση Δήμητρας και κόρης 5ος αι. π.Χ.
7. Την 20η Βοηδρομιώνος λάμβανε χώρα το μυστικό μέρος των μυστηρίων. Για το μέρος αυτό έχουν διατυπωθεί πολλές και διαφορετικές υποθέσεις και αυτό λόγο της έλλειψης στοιχείων από τις αρχαίες πηγές για τα όσα πραγματοποιούνταν στο εσωτερικό του τελεστηρίου. Κατά τον Foucart οι τελετές στην Ελευσίνα γίνονταν με την ακόλουθη σειρά: Μετά από μια βραδιά ανάπαυσης ακολουθούσαν θυσίες στον βωμό της Θεάς και ίσως επισκέψεις των τοποθεσιών από τις οποίες σύμφωνα με τον μύθο είχε περάσει η Δήμητρα.
Όταν φαίνονταν τα αστέρια στον νυχτερινό ουρανό οι μύστες και οι ιερουργοί της Δήμητρας και της Κόρης κλείνονταν στο τελεστήριο. Εκεί οι μύστες παρακολουθούσαν λειτουργικό δράμα αφιερωμένο στις περιπλανήσεις της Θεάς μέχρι την εύρεση της Κόρης. Ακολουθούσε η μύηση πρώτου βαθμού στο τελεστήριο.
Μετά από ένα 24ωρο, την νύχτα της 21ης Βοηδρομιώνος, οι μύστες παρακολουθούσαν λειτουργικό δράμα, που παρίστανε την ένωση του Διός και της Δήμητρας. Ακολουθούσε ο ύψιστος βαθμός μύησης με την ονομασία Εποπτεία. Την τελευταία ημέρα (22η Βοηδρομιώνος) γινόταν η τελετή των πλυμοχόων. Κατά την τελετή αυτή ανύψωναν δυο δοχεία (πλημοχόες αγγείο με ανακαμπτόμενα κυρτά τοιχώματα, υψηλό πόδι και πώμα. Χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά αρωμάτων, τόσο για προσωπική όσο και για λατρευτική χρήση) ένα προς την ανατολή και ένα προς την δύση και έχυναν το περιεχόμενο τους προφέροντας μυστικές φράσεις.
Πριν εισέλθουν στο τελεστήριο οι υποψήφιοι μύστες έπρεπε να εκτελέσουν διάφορες πράξεις, οι κυριότερες από τις οποίες έχουν φτάσει μέχρι τις μέρες μας από μια φράση που διέσωσε ο Κλήμης από την Αλεξάνδρεια: “Νήστεψα, ήπια τον Κυκεώνα, έλαβα από την Κύστη και αφού γεύτηκα, τοποθέτησα πάλι στο καλάθι, πήρα εκ νέου από το καλάθι και τοποθέτησα στην κύστη”. Ο Κυκεώνας ήταν ένα είδος ποτού, που σύμφωνα με τον Ομηρικό ύμνο, πρώτη η ίδια η Θεά είχε υπαγορεύσει την συνταγή του στους ανθρώπους.
Λέγεται ότι, ήταν ένα είδος παχύρρευστου ποτού, που αποτελείτο από νερό, αλεύρι και δυόσμο. Το καλάθι και η κύστη ήταν κιβώτια από ξύλο οξιάς με διαφορετικό σχήμα. Το καλάθι ήταν κάπως επιμήκεις, ενώ η κύστη ήταν ορθογώνια και είχε καπάκι είτε επίπεδο είτε κυρτό Μερικοί έχουν υποθέσει ότι, τα κιβώτια αυτά είχαν, εκτός από τα ιερά αντικείμενα, διάφορα γλυκίσματα, παρασκευασμένα από τους ιερουργούς της Θεάς. Κατά τον Foucart, τόσο ο Κυκεώνας, όσο και τα γλυκίσματα ήταν για τους μύστες ιερά.
Την παρασκευή του Κυκεώνα, όπως ήδη αναφέραμε, την είχε υπαγορεύσει η ίδια η Θεά, ενώ τα γλυκίσματα παρασκευάζονταν από σιτάρι και κριθάρι, δώρα και τα δυο της Θεάς, που τα ετοίμαζαν οι λειτουργοί της και τα μοίραζαν στον ναό της εν ονόματι της Δήμητρας.
Μετά από αυτή την τελετή, ο ιερέας ή η ιέρεια της Δήμητρας στεφάνωναν τις κεφάλες των μυστών με ταινίες. Κατόπιν, οι μύστες εισέρχονταν στο τελεστήριο μαζί με τους ιερουργούς των δυο Θεαίνων. Τότε πιθανολογείτε ότι, δινόταν το πρώτο λειτουργικό δράμα που ως θέμα του θα είχε την αρπαγή της Κόρης από τον Πλούτωνα, τον πόνο της Δήμητρας και την αναζήτηση της Κόρης από την μητέρα Θεά και ακολούθως, την επιστροφή της Κόρης από τον κάτω κόσμο και την συνάντηση Δήμητρας και Περσεφόνης υπό το δυνατό φως από τις δάδες που κρατούσαν οι μύστες και ο δαδούχος.
Σύμφωνα με κάποιες πενιχρές μαρτυρίες από τον Πλούταρχο, οι μύστες έβλεπαν στην αρχή πορείες χωρίς συγκεκριμένη κατεύθυνση, κουραστικές επιστροφές στο ίδιο σημείο, ατελείωτες έρευνες μέσα στο σκοτάδι. Πριν να τελειώσει αυτό ο τρόμος έφτανε στο κατακόρυφο. Ξαφνικά θαυμάσιο και δυνατό φως διέσχιζε το σκοτάδι και η σκηνή μεταφερόταν σε μέρος λαμπερό όπου αντηχούσαν φωνές και χοροί, ιεροί λόγοι και θεϊκές εμφανίσεις που ενέπνεαν θρησκευτικό δέος και σεβασμό.
Άλλοι συγγραφείς κάνουν λόγο για εμφανίσεις από τις οποίες άλλες ήταν τρομακτικές και άλλες φιλικές και οι οποίες εμφανίζονταν καθώς οι μύστες προχωρούσαν στο τελεστήριο. Δεν υπάρχουν ωστόσο σωζόμενες μαρτυρίες για το τι ακριβώς ήταν αυτές οι εμφανίσεις. Ήταν αγάλματα, ζωγραφισμένα πανιά … οι αιθέριες μορφές που επιτυγχάνονταν με κατάλληλη χρήση του φωτός;
Η μετάβαση των μυστών από το σκοτάδι στο φως, από τον φόβο στην γαλήνη, μας κάνει να σκεφτούμε ότι, στην ουσία έβλεπαν περιοχές από τον κόσμο των νεκρών, αλλά και τον δρόμο που θα έπρεπε να ακολουθήσουν για να φτάσουν μπροστά στον Πλούτωνα και την Περσεφόνη. Μετά από την θέαση της σκοτεινής πλευράς του Βασιλείου του Άδη, έρχονταν στους μύστες εικόνες από την φωτεινή πλευρά του άλλου κόσμου, τα Ιλίσια Πεδία, τα οποία είναι ο τόπος διαμονής των δίκαιων ψυχών και τα οποία υπόσχονταν η Δήμητρα και η Περσεφόνη, στους μυημένους στα μυστήρια τους.
Ακολουθούσε η πιο επίσημη πράξη της μύησης ,κατά την οποία ο αρχιερέας της Δήμητρας άνοιγε την θύρα του ανάκτορου, ενός επιμήκους ορθογώνιου κτίσματος στο κέντρο του τελεστηρίου, το οποίο είχε μια πόρτα στην μια από τις δυο μακρές πλευρές, δίπλα από την οποία βρισκόταν ο αρχιερατικός θρόνος. Ο αρχιερέας (ιεροφάντης) της Θεάς, ήταν ο μόνος που είχε δικαίωμα εισόδου σε αυτό το σημείο που ήταν και το άδυτο του τελεστηρίου, στο οποίο φυλάσσονταν με ασφάλεια τα ιερά αντικείμενα.
Όταν έβγαινε από το ανάκτορο έφερε στα χέρια του τα ιερά των δυο Θεαίνων και μέσα στο άπλετο φως από τις δάδες τα επεδείκνυε στους μύστες. Οι μύστες έπρεπε στην συνέχεια να πάρουν τα αντικείμενα, να εκτελέσουν με αυτά κάποια έργα, να τα τοποθετήσουν σε καλάθι και μετά πάλι στην ιερή κύστη. Κατά τον Foucart ανάμεσα στα αντικείμενα αυτά περιλαμβανόταν και ένα αρχαίο άγαλμα της Δήμητρας, το οποίο ο ιεροφάντης το επεδείκνυε στους μύστες στολισμένο με πλούσια ενδύματα και πολύτιμα κοσμήματα.
Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα, το άγαλμα εικόνιζε την Θεά να κρατάει σύμβολα που ήταν άγνωστα στους αμύητους. Στην συνέχεια, ο ιεροφάντης προχωρούσε στην επεξήγηση των συμβόλων αυτών στους μύστες αλλά και σε μια σειρά από οδηγίες και φράσεις που οι μύστες έπρεπε να προφέρουν για την αποφυγή των κινδύνων που θα συναντούσαν στην μεταθανάτια ζωή.
Αναθηματική πλάκα που απεικονίζει στοιχεία των Ελευσινίων Μυστηρίων
8. Η 21η Βοηδρομιώνος ήταν και η ιερότερη νύχτα των μυστηρίων. Κατά αυτή, λάμβανε χώρα ο ύψιστος βαθμός μύησης , γνωστός και ως Εποπτεία. Για να μπορέσει κανείς να λάβει μέρος στην Εποπτεία, ήταν απαραίτητη προετοιμασία διάρκειας ενός έτους.
Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο (χριστιανό συγγραφέα του 2ου αιώνα μχ) το κεντρικό μέρος της εποπτείας ήταν ένα στάχυ, το οποίο το είχε θερίσει ο ιεροφάντης της Θεάς και το οποίο φυλασσόταν μέσα στο άδυτο του τελεστηρίου μαζί με τα ιερά αντικείμενα. Το στάχυ αυτό επιδεικνυόταν από τον ιεροφάντη στους μύστες ως σύμβολο της ανεξάντλητης δημιουργικής δύναμης της μητέρας Γης.
Τα δρώμενα που λάμβαναν χώρα κατά την Εποπτεία, θεωρείται πως ήταν μια παράσταση της ιερογαμίας του Διός με την Δήμητρα. Η ένωση αυτή πιθανόν να παριστάνονταν από την ιέρεια της Δήμητρας και τον ιεροφάντη. Μετά το τέλος του λειτουργικού δράματος της ιερογαμίας, ο ιεροφάντης έρχονταν μπροστά στους μύστες και αναφωνούσε “Ιερον ετεκε ποτνια κουρον, Βριμω Βριμων” (Γέννησε η σεβαστή Θεά νέο, η δυνατή τον δυνατό). Οι μύστες αναφωνούσαν στον ουρανό και την μητέρα Γη με τα “Υε-Κυε” (Βρέξε-Καρποφόρησε). Σύμφωνα με τον Foucart, το παιδί αυτό που γεννήθηκε από την Θεά ήταν κατά πάσα πιθανότητα ο Πλούτος.
Οι τελετουργίες της μύησης την νύχτα της εποπτείας έκλειναν με την φράση “Κονξ-ομ,παξ”.(Λεξικόν Ησυχίου, λήμμα Κ-3184: κογξ• ομοίως παξ• επιφώνημα τετελεσμένοις και της δικαστικής ψήφου ήχος, ως ο της κλεψύδρας παρά δε Αττικοίς βλοψ.)
9. Η 22η Βοηδρομιώνος ήταν και η τελευταία ημέρα των μυστήριων. Κατά την ημέρα αυτή γίνονταν και οι σπονδές στους νεκρούς, γνωστές και ως πλημμοχόες. Όπως ήδη αναφέραμε, οι μύστες ύψωναν δυο πήλινα αγγεία γεμάτα με άγνωστο σε εμάς υγρό, το ένα προς την ανατολή και το άλλο προς την δύση και αφού έχυναν το περιεχόμενο τους πρόφεραν μια σειρά από μυστικές φράσεις. Μετά το τέλος αυτής της τελετής γίνονταν εκδηλώσεις με χορούς και τραγούδια και εν συνέχεια η πομπή με το άγαλμα του Ίακχου επέστρεφε στην Αθηνά.
Η πομπή με τα Ιερά στην πορεία της προς την Αθήνα μέσω της Ιεράς Οδού όπως και κατά την επιστροφή της από τον ίδιο δρόμο έπρεπε να διασχίσει το ρεύμα των Ρειτών όπου σχηματίζονταν δύο μικρές λίμνες. Καθεμιά από αυτές ήταν αφιερωμένη σε μια από τις θεές της Ελευσίνας και από νερά τους είχαν δικαίωμα να αλιεύουν μόνο ιερείς .Σήμερα διασώζεται μία από αυτές γνωστή ωε λίμνη του Κουμουνδούρου, όνομα γαιοκτήμονα της περιοχής στα νεώτερα χρόνια .
Πρόκειται για δύο λιμνοθάλασσες, οι οποίες ήταν αφιερωμένες στις θεές της Ελευσίνας, η "προς το άστυ" στην Κόρη και η βορειότερη στη Δήμητρα (κατά τον Ησύχιο). Σήμερα διατηρείται η "προς το άστυ" (η σημερινή λίμνη Κουμουνδούρου), ενώ τα νερά της δεύτερης λίμνης διοχετεύονταν στη θάλασσα με όρυγμα. Παρά ταύτα, ένα μέρος των νερών σχηματίζει και σήμερα βάλτο μεταξύ των εγκαταστάσεων του διυλιστηρίου και του μικρού υψώματος που χωρίζει τις δύο λίμνες.
Στις λίμνες είχαν δικαίωμα να ψαρεύουν μόνο οι ιερείς της θεάς. Ο Παυσανίας χαρακτηρίζει το νερό που πηγάζει θαλασσινό και αναφέρει ότι "θα μπορούσε κανείς να πιστέψει, πως από τον Εύριπο της Χαλκίδας ρέουν κάτω απ' το έδαφος και χύνονται σε μια θάλασσα χαμηλότερη" (αυτή της Ελευσίνας μέσω των Ρειτών). Στην πραγματικότητα ήταν ρέματα που σχηματίζονταν από πολλές πήγες σε δύο γειτονικές θέσεις των δυτικών υπωρειών του Αιγάλεω και χύνονταν στον κόλπο της Ελευσίνας.
Ψηφισματικό ανάγλυφο που αναφέρεται στην γεφύρωση της λίμνης των Ρειτών 422 πΧ.
Το αλμυρό νερό οφείλεται στη γειτνίαση με τη θάλασσα. Επειδή οι πηγές και στις δύο θέσεις βρίσκονται σε ταπεινώσεις του εδάφους (ενώ χωρίζονται μεταξύ τους από πετρώδες λοφίσκο), ήδη στην αρχαιότητα φαίνεται πως σχηματίστηκαν σ' αυτά λίμνες με φράγματα τεχνητά προς τη μεριά της θάλασσας, οι οποίες εκροές απ' τα φράγματα σχημάτιζαν "τα ρεύματα ποταμών", που είδε ο Παυσανίας.
Στις ΙΕ του μηνός Βοηδρομιώνος (25 Αυγούστου), οι παλαιοί μύστες έμεναν στην Αθήνα, ενώ εκείνοι που έπρεπε να μυηθούν πήγαιναν στην Ελευσίνα, θυσίαζαν, έπιναν τον κυκεώνα (κατά μίμηση της Δήμητρας) και προϋπαντούσαν μαζί με τους Ελευσίνιους στην περιοχή των Ρειτών τους παλαιούς μύστες και προσκυνητές. Μετά από σύντομη διαδρομή (με κατεύθυνση προς Αθήνα), την 19η του μηνός επέστρεφαν όλοι μαζί πλέον, ακολουθώντας την Ιερά Οδό με κατεύθυνση προς Ελευσίνα, αυτή τη φορά, για να αναπέμψουν ύμνους σ' όλα τα ιερά που βρίσκονταν κατά μήκος της Ιεράς Οδού.
Πρώτη στάση γινόταν στο Δαφνί, στο ιερό του Δαφνείου Απόλλωνα, έπειτα στο ιερό της Αφροδίτης και τέλος στους Ρειτούς, τις λίμνες που ήταν αφιερωμένες στις θεές. Όταν έφθαναν στους Ρειτούς, τα μέλη του γένους των Κροκωνιδών έδεναν με μάλλινη κίτρινη κλωστή το αριστερό πόδι και το δεξί χέρι του κάθε μύστη, γιατί πίστευαν ότι μ' αυτόν τον τρόπο εξαφανίζεται κάθε μίασμα .
ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ
Η Ιερά Οδός συναντάει την κοίτη του Ελευσινιακού Κηφισού (σημερινού Σαρανταπόταμου), στα ανατολικά κράσπεδα της σημερινής Ελευσίνας. Εδώ ο αυτοκράτορας Αδριανός, κατασκεύασε τη μεγάλη λίθινη γέφυρα με διαστάσεις 50 μέτρα μήκος και 5,30 μέτρα πλάτος. Το πλάτος του ποταμού είναι 30 μέτρα περίπου και γεφυρώνεται από τέσσερα τόξα με διάμετρο των μεσαίων 6,90 μέτρα και των ακραίων 4,30 μέτρα. Το τμήμα της κοίτης κάτω απ’ την γέφυρα, είναι στρωμένο με μεγάλους ορθογώνιους πωρόλιθους, πάνω στους οποίους εδράζονται τα βάθρα των τόξων της γέφυρας.
Οι τοίχοι της, τα βάθρα και τα τόξα της, είναι κατασκευασμένα με σκληρούς πωρόλιθους του Πειραιά, που η επεξεργασία τους είναι τόσο επιμελημένη, ώστε νομίσθηκε κατ’ αρχήν ότι ήταν έργο ελληνιστικών χρόνων. Η χρησιμοποίηση όμως ασβέστη, το σχήμα των συνδέσμων και οι λατινικοί αριθμοί, χρονολογούν τη γέφυρα στους ρωμαϊκούς χρόνους και μάλιστα στους χρόνους του Αδριανού.
Προς τις ενδείξεις αυτές συμφωνούν και οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων, που μας πληροφορούν, ότι ο Αδριανός όταν ήλθε στην Αθήνα και μυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια, κατασκεύασε και γέφυρα στον Ελευσινιακό Κηφισό. Επειδή είναι γνωστό, ότι ο Αδριανός μυήθηκε στα Μυστήρια μεταξύ των ετών 124-125 μ.Χ., τότε πρέπει να τοποθετηθεί και η κατασκευή της γέφυρας.
Ο Παυσανίας επισκέφθηκε την Ελευσίνα 25 χρόνια μετά την πολύμηνη παραμονή του Αδριανού στην Αθηνά και ίσως έμαθε, πως αφορμή στην κατασκευή της γέφυρας, έδωσε μια πλημμύρα του Κηφισού το φθινόπωρο του 125 μ.Χ. Η πληροφορία αυτή, έκανε τον Παυσανία να χαρακτηρίσει το Ελευσινιακό ποτάμι, ως «βιαιότερον» του ομώνυμου Αθηναϊκού.
ΤΟ ΙΕΡΟΝ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ΕΠΙ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΟΔΟΥ
Οι Ελευσίνιοι φαίνεται, πως συχνά υπέφεραν απ’ τα νερά του ποταμού, αν κρίνουμε από ένα χωρίον, του Προς Καλλικλέα λόγου του Δημοσθένη: «σκoπίτ’ ω άνδρες δικασταί, πόσους υπό των υδάτων εν τοις αγροίς βεβλάφθαι συμβέβηκεν, τα μέν Ελευσίνι τα δ’ εν τοις άλλοις τόποις». Αλλά και σήμερα, εξακολουθεί να βασανίζει την γύρω περιοχή, με πρόσφατη τη θεομηνία της 27ης Ιανουαρίου 1996, με ολοκληρωτικές καταστροφές σε βιομηχανίες, κτηνοτροφικές μονάδες, καλλιέργειες, κατοικίες αλλά και ανθρώπινα θύματα (ένα ανδρόγυνο, εγκλωβίστηκε απ’ τα πλημμυρικά νερά στα ανάντη του ποταμού).
Σημειωτέον, ότι η υδρολογική λεκάνη του σημερινού Σαρανταπόταμου, εκτείνεται απ’ τις ανατολικές έως νοτιοανατολικές παρυφές του όρους Πατέρα, τις νότιες του Κιθαιρώνα και της Πάστρας, έως τις δυτικές του όρους Πάρνηθα, οριοθετώντας μια έκταση της τάξης των 253 km².
ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΘΗΝΑΙΟΥΣ
Η μεγάλη αίγλη των Ελευσινίων Μυστηρίων συμπίπτει με την ανάληψη της επιμέλειάς τους από τους Αθηναίους. Οι μυστηριακές θρησκευτικές τελετουργίες προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης έλαβαν λαμπρή μορφή την περίοδο της τυραννίας των Πεισιστρατιδών, οι οποίοι φιλοδοξούσαν έτσι να εξωραΐσουν και να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους, αλλά στο απόγειο της ακμής τους έφθασαν κατά τη χρυσή εποχή της αθηναϊκής δημοκρατίας, τον 5ο αιώνα π.Χ.
Η μεγάλη αίγλη των Ελευσινίων Μυστηρίων συμπίπτει με την ανάληψη της επιμέλειάς τους από τους Αθηναίους. Οι μυστηριακές θρησκευτικές τελετουργίες προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης έλαβαν λαμπρή μορφή την περίοδο της τυραννίας των Πεισιστρατιδών, οι οποίοι φιλοδοξούσαν έτσι να εξωραΐσουν και να νομιμοποιήσουν την εξουσία τους, αλλά στο απόγειο της ακμής τους έφθασαν κατά τη χρυσή εποχή της αθηναϊκής δημοκρατίας, τον 5ο αιώνα π.Χ.
Οι Αθηναίοι περιέβαλαν τότε τα μυστήρια με εξαιρετική λαμπρότητα, αφενός για πολιτικούς λόγους και συγκεκριμένα για την ηθική τόνωση της ηγεμονίας τους και αφετέρου για οικονομικούς σκοπούς, σχετικούς με την εισροή χρήματος στην πόλη από τις πολυπληθείς αφίξεις των ξένων που έφθαναν για να παρακολουθήσουν τις τελετές. Ψήφισμα των Αθηναίων της περιόδου του Περικλή καθορίζει υπέρ του ιερού της Ελευσίνας ποσοστά από τους Αθηναίους γαιοκτήμονες, τους συμμάχους και τους κληρούχους και καλεί όλους τους Έλληνες σε καταβολή δωρεών, με αντάλλαγμα την ελεύθερη πρόσοδο στα Μυστήρια.
ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΨΗΦΙΣΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ
Από τότε, σε αντίθεση με άλλες μυστηριακές θρησκευτικές τελετές, οι οποίες περιορίζονταν στα μέλη μιας οικογένειας, ενός γένους ή μιας φατρίας, τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν ανοιχτά σε όλους τους Έλληνες, ακόμη και σε δούλους, εάν μιλούσαν την ελληνική γλώσσα και στη συνέχεια στους Ρωμαίους, ενώ από την εποχή των Περσικών Πολέμων, όταν οι Πέρσες εσύλησαν και κατέκαψαν όλα τα ιερά των Αθηνών, αποκλείονταν οι βάρβαροι. Αποκλείονταν επίσης οι διαπράξαντες εγκλήματα και διάφορες ιερόσυλες πράξεις, όσο υψηλό αξίωμα και αν είχαν, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον αυτοκράτορα Νέρωνα, στον οποίο δεν επετράπη η συμμετοχή.
Από την εποχή της προσάρτησης της Ελευσίνας στην Αθήνα, τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν διττά. Υπήρχαν τα Μικρά Μυστήρια, τα οποία τελούνταν στην Αθήνα, στο προάστιο Άγρα, κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουάριο), και τα Μεγάλα, τα κυρίως Ελευσίνια Μυστήρια, που τελούνταν στην Ελευσίνα, από τη δέκατη πέμπτη ως την εικοστή τρίτη μέρα του μήνα Βοηδρομιώνα (από το τέλος Σεπτεμβρίου ως τις αρχές Οκτωβρίου), την εποχή δηλαδή της σποράς και κάθε τέταρτο έτος περιελάμβαναν μια εξαιρετικά λαμπρή εορτή που λεγόταν πεντετηρίς.
Από την εποχή της προσάρτησης της Ελευσίνας στην Αθήνα, τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν διττά. Υπήρχαν τα Μικρά Μυστήρια, τα οποία τελούνταν στην Αθήνα, στο προάστιο Άγρα, κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουάριο), και τα Μεγάλα, τα κυρίως Ελευσίνια Μυστήρια, που τελούνταν στην Ελευσίνα, από τη δέκατη πέμπτη ως την εικοστή τρίτη μέρα του μήνα Βοηδρομιώνα (από το τέλος Σεπτεμβρίου ως τις αρχές Οκτωβρίου), την εποχή δηλαδή της σποράς και κάθε τέταρτο έτος περιελάμβαναν μια εξαιρετικά λαμπρή εορτή που λεγόταν πεντετηρίς.
ΑΛΥΤΟ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΤΕΛΕΤΩΝ
Το περιεχόμενο των τελετών παραμένει πάντως ως τις μέρες μας άλυτο μυστήριο, καθώς από τους συμμετέχοντες τηρούνταν απόλυτη μυστικότητα και η πολιτεία επέβαλλε σ' αυτούς που την παραβίαζαν την ποινή του θανάτου. Συγκεκριμένα, ο Διαγόρας ο Μήλιος, ο οποίος διακωμώδησε τα Μυστήρια επικηρύχθηκε από τους Αθηναίους για δύο τάλαντα για τη σύλληψή του και για ένα τάλαντο για τον θάνατό του.
Ο Αλκιβιάδης, κατηγορούμενος για παρωδία των Μυστηρίων, καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο, ο τραγικός ποιητής Αισχύλος, κατηγορούμενος ότι σε τραγωδίες αποκάλυψε κάποια από τα απόρρητα, κινδύνευσε μεν αλλά απαλλάχθηκε, ο ρήτορας Ανδοκίδης μόλις διέφυγε την ποινή του θανάτου και ο Πλάτωνας μιλούσε για τα Μυστήρια με μεγάλη επιφύλαξη.
Οι πενιχρές μαρτυρίες για το περιεχόμενο των Τελετών προέρχονται κυρίως από Χριστιανούς συγγραφείς, οπότε δεν θα πρέπει να θεωρηθούν απόλυτα έγκυρες και αξιόπιστες, δεδομένης της προκατάληψης και της εχθρότητας, με την οποία αντιμετώπιζαν οι Χριστιανοί τις ειδωλολατρικές τελετές των εθνικών.
Από τις ελάχιστες πάντως μαρτυρίες που μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες και από παραστάσεις έργων τέχνης, το σύνολο των νεώτερων ερευνητών έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα τεκταινόμενα στα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν δρώμενα, τα οποία αναπαριστούσαν με δραματικό τρόπο τον μύθο της Δήμητρας και της Κόρης. Μια πιθανή αναπαράσταση της τελετής μπορεί να περιγραφεί ως εξής:
Ο ιεροφάντης, υποδυόμενος τον Πλούτωνα, άρπαζε την ιέρεια της Δήμητρας, που υποδυόταν την Κόρη και παρά τη θέλησή της, την οδηγούσε στον Άδη, όπου τελούνταν ο ιερός γάμος τους. Ακολουθούσαν οι περιπλανήσεις της τραγικής μητέρας, η δεξίωση του Κελεού, η άνοδος της Κόρης από τον Άδη, με τη συνοδεία του Ερμή, τον οποίο υποδυόταν ο ιερός κήρυξ των μυστηρίων, η συνάντηση μητέρας και κόρης μέσα σε άπλετο φως από τις δάδες που θα κράδαιναν οι μύστες και τέλος η αποδημία του Τριπτόλεμου, στον οποίο η Δήμητρα ανέθεσε την ιερή αποστολή να διδάξει στους ανθρώπους τον τρόπο καλλιέργειας της γης.
Το περιεχόμενο των τελετών παραμένει πάντως ως τις μέρες μας άλυτο μυστήριο, καθώς από τους συμμετέχοντες τηρούνταν απόλυτη μυστικότητα και η πολιτεία επέβαλλε σ' αυτούς που την παραβίαζαν την ποινή του θανάτου. Συγκεκριμένα, ο Διαγόρας ο Μήλιος, ο οποίος διακωμώδησε τα Μυστήρια επικηρύχθηκε από τους Αθηναίους για δύο τάλαντα για τη σύλληψή του και για ένα τάλαντο για τον θάνατό του.
Ο Αλκιβιάδης, κατηγορούμενος για παρωδία των Μυστηρίων, καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο, ο τραγικός ποιητής Αισχύλος, κατηγορούμενος ότι σε τραγωδίες αποκάλυψε κάποια από τα απόρρητα, κινδύνευσε μεν αλλά απαλλάχθηκε, ο ρήτορας Ανδοκίδης μόλις διέφυγε την ποινή του θανάτου και ο Πλάτωνας μιλούσε για τα Μυστήρια με μεγάλη επιφύλαξη.
Οι πενιχρές μαρτυρίες για το περιεχόμενο των Τελετών προέρχονται κυρίως από Χριστιανούς συγγραφείς, οπότε δεν θα πρέπει να θεωρηθούν απόλυτα έγκυρες και αξιόπιστες, δεδομένης της προκατάληψης και της εχθρότητας, με την οποία αντιμετώπιζαν οι Χριστιανοί τις ειδωλολατρικές τελετές των εθνικών.
Τοπίο πλάι στον Ιλισό .«Μητρώον εν Άγραις » 19ος αιώνας χαλκογραφία. Ένας ιωνικός ναός διακρίνονται οι κίονες.
Από τις ελάχιστες πάντως μαρτυρίες που μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες και από παραστάσεις έργων τέχνης, το σύνολο των νεώτερων ερευνητών έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα τεκταινόμενα στα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν δρώμενα, τα οποία αναπαριστούσαν με δραματικό τρόπο τον μύθο της Δήμητρας και της Κόρης. Μια πιθανή αναπαράσταση της τελετής μπορεί να περιγραφεί ως εξής:
Ο ιεροφάντης, υποδυόμενος τον Πλούτωνα, άρπαζε την ιέρεια της Δήμητρας, που υποδυόταν την Κόρη και παρά τη θέλησή της, την οδηγούσε στον Άδη, όπου τελούνταν ο ιερός γάμος τους. Ακολουθούσαν οι περιπλανήσεις της τραγικής μητέρας, η δεξίωση του Κελεού, η άνοδος της Κόρης από τον Άδη, με τη συνοδεία του Ερμή, τον οποίο υποδυόταν ο ιερός κήρυξ των μυστηρίων, η συνάντηση μητέρας και κόρης μέσα σε άπλετο φως από τις δάδες που θα κράδαιναν οι μύστες και τέλος η αποδημία του Τριπτόλεμου, στον οποίο η Δήμητρα ανέθεσε την ιερή αποστολή να διδάξει στους ανθρώπους τον τρόπο καλλιέργειας της γης.
ΕΝΑΛΛΑΓΗ ΦΩΤΟΣ ΚΑΙ ΣΚΟΤΟΥΣ
Το ερώτημα που έχει απασχολήσει τους περισσότερους μελετητές των Μυστηρίων είναι πού ακριβώς τελούνταν αυτές οι δραματικές παραστάσεις. Ο Φουκάρ, στηριζόμενος σε διάφορες μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων, κυρίως του Αριστοφάνη, πιστεύει ότι κατά τη διάρκεια της τελετής υπήρχε έντονη εναλλαγή σκότους και φωτός. Φαντάζεται το δάπεδο διαιρεμένο σε πολλά τμήματα, καθοριζόμενα από τους κίονες, με το καθένα από αυτά να αναπαριστά ένα τμήμα του Άδη.
Το ερώτημα που έχει απασχολήσει τους περισσότερους μελετητές των Μυστηρίων είναι πού ακριβώς τελούνταν αυτές οι δραματικές παραστάσεις. Ο Φουκάρ, στηριζόμενος σε διάφορες μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων, κυρίως του Αριστοφάνη, πιστεύει ότι κατά τη διάρκεια της τελετής υπήρχε έντονη εναλλαγή σκότους και φωτός. Φαντάζεται το δάπεδο διαιρεμένο σε πολλά τμήματα, καθοριζόμενα από τους κίονες, με το καθένα από αυτά να αναπαριστά ένα τμήμα του Άδη.
Έτσι, στον κάτω όροφο, οι μύστες έβλεπαν τον σκοτεινό και ζοφερό Άδη, με τα βάσανα και τις δοκιμασίες των ανθρώπων που δεν είχαν μυηθεί στα Μυστήρια, ενώ ξαφνικά φωτιζόταν και εμφανιζόταν στα μάτια τους ο επάνω όροφος με τα κατάφωτα Ηλύσια Πεδία και τους χορούς των μυημένων στα Μυστήρια της Θεάς. Για τη δημιουργία ισχυρότατων εντυπώσεων και δραματικών συναισθημάτων στους μύστες, ο Φουκάρ δέχεται και τη χρήση μηχανημάτων, για την ύπαρξη όμως των οποίων δεν συνηγορεί καμιά αρχαία μαρτυρία.
Σε αντίθεση με τον Φουκάρ, ο Νόακ δεν δέχεται την ύπαρξη δύο ορόφων και πιστεύει ότι το Τελεστήριο ήταν ενιαίο. Αποκλείει επίσης την ενεργό συμμετοχή των μυστών στα δρώμενα, αλλά δέχεται την κατάσταση των παθών, τις διεγέρσεις του τρόμου και της φρίκης, εντυπώσεις συγκλονιστικές και βασανιστικές για τους συμμετέχοντες στις τελετές. Κατά τον Νόακ, τα δρώμενα δεν ήταν δράμα, με την κανονική έννοια του όρου, αλλά μόνο στοιχεία δράματος, στερούμενα ουσιαστικά διαλόγων και τελούμενα ως παντομίμες.
Στο δρόμο προς στο ναό της Δήμητρας πίνακας του Alma Tadema Lawrence (1879)
Συγκεκριμένα, τα παιχνίδια της Κόρης με τις φίλες της, πριν από την αρπαγή, είχαν τη μορφή κύκλιου χορού, εκτελούμενου από τις ιέρειες της θεάς, στην Ελευσίνα. Η αρπαγή συνοδευόταν από την απότομη συσκότιση της αίθουσας, συμβολική του κόσμου των νεκρών, ενώ στη συνέχεια, με την επάνοδο του φωτός, η θλιμμένη μητέρα, την οποία υποδυόταν η ιέρεια της θεάς θα διερχόταν, θρηνώντας γοερά, και τις τέσσερις πλευρές της αίθουσας και σταθμεύοντας σε καθεμία από αυτές, ώστε να γίνεται από όλους ορατή.
ΤΟ ΣΤΑΧΥ ΤΟΥ ΑΔΥΤΟΥ
Τη μύηση και την τελετή ακολουθούσε η εποπτεία, η οποία αποτελούσε την τρίτη και την υψηλότερη βαθμίδα των Μυστηρίων και τελούνταν τη νύχτα της 22ας Βοηδρομιώνος. Κατά τον Ιππόλυτο, χριστιανό συγγραφέα του 2ου αιώνα μ.Χ., κεντρικό σύμβολο της εποπτείας ήταν ένα στάχυ, το οποίο φυλασσόταν στο άδυτο του Τελεστηρίου και αφού θεριζόταν τελετουργικά από ένα σιωπηλό θεριστή, τον ιεροφάντη, επιδεικνυόταν με μεγάλη επισημότητα στους πιστούς, σύμβολο της ανεξάντλητης δημιουργικής δύναμης της μητέρας γης.
Σύμφωνα με άλλους ερευνητές, στο Τελεστήριο φυλάσσονταν ομοιώματα γεννητικών οργάνων, μολονότι πράξεις οργιαστικού χαρακτήρα δεν συνάδουν με την εγκράτεια, τη νηστεία και την αυστηρή καθαρότητα που έπρεπε να τηρούν οι μύστες κατά την περίοδο των Μυστηρίων.
Την επόμενη μέρα της εποπτείας και τελευταία ημέρα των Μυστηρίων, γίνονταν μέσα στο ιερό τέμενος χοές προς τιμήν των νεκρών, κατά τις οποίες κάθε μύστης ελάμβανε δύο αγγεία γεμάτα από ένα άγνωστο υγρό και το έχυνε, ψιθυρίζοντας κάποια συμβολικά λόγια, μια τελετή που σχετίζεται με παλαιότερες γεωργικές λατρείες. Από τη χρήση των αγγείων αυτών, η τελευταία ημέρα των Μυστηρίων ονομαζόταν πλημοχόη. Ακολουθούσαν εκδηλώσεις με τραγούδια και χορούς και στη συνέχεια το ξόανο του Ίακχου επέστρεφε στην Αθήνα, πάλι με τη συνοδεία πομπής.
Όπως οι περισσότεροι από τους γενάρχες πιστευόταν ότι ήταν υιοί θεών, έτσι λεγόταν ότι ο Εύμολπος, αρχηγός του γένους των Ευμολπιδών, ήταν γιος του Ποσειδώνα. Κατά την παράδοση, ο Εύμολπος είναι ο ιδρυτής των Ελευσινίων Μυστηρίων και κατείχε το αξίωμα του ανώτατου αρχιερέα, το οποίο κληροδοτούνταν από γενιά σε γενιά του οίκου. Το γένος των Ευμολπιδών ήταν από τα επιφανέστερα στην Ελευσίνα και συγκαταλεγόταν στις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών, ασκώντας μεγάλη επιρροή στα κοινά.
Οι Ευμολπίδες είχαν κληρονομικά δικαιώματα, κατοχυρωμένα από την πολιτεία για τη διοίκηση και την επιμέλεια των Μυστηρίων, ενώ κατείχαν και δικαστική εξουσία, αποτελώντας δικαστικό σώμα, το οποίο έκρινε δίκες θρησκευτικής φύσης, κυρίως ασέβειας προς τα Μυστήρια.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ
Από τον οίκο των Ευμολπιδών προερχόταν ο ιεροφάντης, η υπέρτατη αρχή των Μυστηρίων, στον οποίο η Αθηναϊκή πολιτεία παρείχε τιμές, ανάλογες με εκείνες των πολιτικών αρχόντων. Το αξίωμά του ήταν ισόβιο και κληρονομικό στο γένος των Ευμολπιδών. Το κυριότερο καθήκον του ιεροφάντη ήταν η τεράστιας συμβολικής σημασίας επίδειξη των ιερών αντικειμένων αλλά είχε και άλλες αρμοδιότητες, όπως την ερμηνεία, για λογαριασμό της πολιτείας, των αγράφων θείων νόμων και την αυστηρή εποπτεία των τελετών, ώστε να διασφαλισθεί η άψογη διεξαγωγή των Μυστηρίων.
Αντίστοιχος με τον βαθμό του ιεροφάντη ήταν αυτός της ιεροφάντιδος. Οι ιεροφάντιδες ήταν δύο, η μία της Δήμητρας και η άλλη της Κόρης και προέρχονταν και αυτές από το γένος των Ευμολπιδών. Η δεύτερη μεγάλη οικογένεια που σχετίζεται με τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν οι Κήρυκες, το γένος των οποίων αναγόταν στον Ερμή και την Άγραυλο, κόρη του βασιλιά των Αθηνών, Κέκροπος. Από την οικογένεια των Κηρύκων προέρχονταν τα τρία σημαντικότερα, μετά τον ιεροφάντη, ιερατικά αξιώματα: του δαδούχου, του ιεροκήρυκα και του επί βωμού ιερέα.
Ο δαδούχος, ονομάστηκε έτσι από τις δάδες που κρατούσε για να ρυθμίζει τον φωτισμό και τη συσκότιση του Τελεστηρίου, κατά τη διάρκεια των τελετών, ο ιεροκήρυξ κήρυττε την επίσημη προκήρυξη των μυστηρίων και κατά την έναρξη της τελετής επέβαλλε ιερά σιγή, ενώ ο επί βωμού ιερεύς είχε επιφορτιστεί με το καθήκον της θυσίας των ζώων στον περίβολο του ιερού.
Η πυρπόληση και καταστροφή των ιερών συνοδεύτηκε από τον φόνο όλου του ιερατείου, συμπεριλαμβανομένου και του τελευταίου ιεροφάντη, ο οποίος όμως δεν ήταν Αθηναίος, καταγόμενος από το γένος των Ευμολπιδών, αλλά κάποιος ιερέας από τις Θεσπιές που είχε ασπαστεί τη λατρεία του Μίθρα.
Έτσι επαληθεύθηκε και η προφητεία του γηραιού Νεστόριου, του τελευταίου γνήσιου και νόμιμου ιεροφάντη, ο οποίος είχε προβλέψει την καταστροφή των ειδωλολατρικών ιερών, αφού οι Εθνικοί είχαν εκτραπεί από την πίστη και την ευσέβεια προς τους αρχαίους θεούς και έσβησε η ιερή δάδα στο Τελεστήριο της θεάς, συμβολίζοντας με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο το τέλος του αρχαίου κόσμου.
Η επιμέλεια των Μυστηρίων από τους Αθηναίους έδωσε στα ελευσίνια μυστήρια μεγάλη αίγλη φτάνοντας στο απόγειο της ακμής τους κατά τη χρυσή εποχή της Αθηναϊκής δημοκρατίας, τον 5ο αιώνα π.Χ.. Οι Αθηναίοι φρόντισαν να «διαφημίσουν» τα μυστήρια μέσο επιφανών ξένων που μυήθηκαν σε αυτά όπως ο Ηρακλής ο Ασκληπιός και οι Διόσκουροι, κατορθώνοντας να προσελκύσουν μεγάλο πλήθος Ελλήνων από τη μαύρη θάλασσα και την Αίγυπτο μέχρι την Ιταλία και τη Μεσοποταμία.
Συμπληρωματικά και μετά το δεύτερο έτος κάθε Ολυμπιάδας οι Ελευσίνιοι ιερείς διεξήγαγαν μια εξαιρετικής λαμπρότητας εορτή που λεγόταν πενταετηρίδα και κάθε πρώτο και τρίτο έτος μετά την Ολυμπιάδα την τριετηρίδα που ήταν πανελλήνιες πανηγύρεις-συγκεντρώσεις με διεξαγωγή γυμνικών αγώνων που ως έπαθλο οι νικητές είχαν την ετήσια ποσότητα κριθαριού από το Ράδιο πεδίο. Αργότερα στην κλασική και ρωμαϊκή εποχή ιδρύονται σπουδαία και λαμπρά οικοδομήματα που τελικά ισοπεδώνονται με την επιβολή του Χριστιανισμού και την επιδρομή των μισθοφόρων Οστρογότθων.
Ο ΜΥΘΟΣ
Ο Ομηρικός ύμνος προς τη Θεά Δήμητρα είναι χωρίς αμφισβήτηση ένας από τους ωραιότερους και πιο δραματικούς ύμνους που εξιστορεί, το δράμα των δύο θεαίνων της Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης.
Σε αυτόν το μύθο η φαντασία αποκτά λειτουργική υπόσταση που για τους μυημένους αναμειγνύεται με την εμπειρία ή την έως τότε γνώση των πραγμάτων, δηλαδή της πρώιμης εκείνης επιστήμης, καθώς τους προσφέρει μια εσωτερική μεταμόρφωση. Κυρίως τους μεταμορφώνει σε άτομα που μετά τη μύηση φέρεται ότι έχουν θέσει σοβαρές βάσεις για τη περαιτέρω ζωή τους καθώς και τους προετοιμάζει για το μέγα θέμα της μετά του θανάτου πορείας.
Ξαφνικά κρότος ακούγεται δυνατός και σείεται όλη η γη καθώς ρήγμα βαθύ εμφανίζεται, ρήγμα που σχίζει τη γη στα δυο, μέχρι τα βάθη της τα υγρά και μουχλιασμένα τάρταρα και πάνω στο χρυσό του άρμα που έσερναν τα αθάνατα του άλογα, εμφανίζεται μαυροντυμένος ο κοκκινομάλλης Άδης, ο φοβερός θεός του κάτω κόσμου ο οποίος με γρήγορες κινήσεις αρπάζει την Περσεφόνη και την μεταφέρει στο σκοτεινό Βασίλειο των νεκρών.
Η ομορφιά της κόρης θάμπωσε τον σκοτεινό θεό που είχε ήδη αποφασίσει για να την κάνει βασίλισσά του. Μεγάλη κραυγή έβγαλε από μέσα της τότε η Κόρη καλώντας το πατέρα της τον γιο του Κρόνου Δια, αλλά προς μεγάλη ατυχία της αυτός είχε αλλού στραμμένη τη προσοχή του. Κανείς θνητός δεν είδε, παρά μόνο η θεά Εκάτη άκουσε τη κραυγή και ο παντεπόπτης Ήλιος είδε το όλο συμβάν.
Ένας μικρός απόηχος όμως αντήχησε στα βουνά και απ τα βάθη των ωκεανών εξοστρακίστηκε κι έφτασε μέχρι τον Όλυμπο εκεί που βρίσκονταν η μητέρα της η Δήμητρα αναταράζοντας τα σωθικά της. Αμέσως η θεά εμφανώς τρομαγμένη, γεμάτη μητρική ανησυχία ορμάει σα γεράκι απ’ τα παλάτια των θεών και άρχισε να την αναζητά σε γη και θάλασσα. Μαυροντυμένη, κρατώντας αναμμένες δάδες αναζητούσε τη Κόρη της Εννέα ολόκληρα μερόνυχτα μάταια όμως.
Έψαχνε στη γη και τον ουρανό διέσχιζε τα λαγκάδια και τις ρεματιές, δίπλα στις όχθες των ποταμών και των θαλασσών χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Σε όλη τη περιπλάνηση νηστική και ανήσυχη δεν έτρωγε πλέον αμβροσία, ούτε με νέκταρ ξεδιψούσε, δε λουζόταν, δεν μιλούσε σε κανέναν και μεταμορφωμένη σε μαυροντυμένη γριά αναζητούσε τη Περσεφόνη αφήνοντας το πένθος της έκδηλο σε κάθε της βήμα.
Τη δέκατη ημέρα, συνοδευόμενη από την θεά Εκάτη που της στάθηκε αρωγός και λόγο του σεβασμού και της συμπάθειας που έτρεφε για αυτήν ο Ήλιος, έμαθε από αυτόν αυτό που εκείνη δεν είχε δει, ότι ο Άδης δηλαδή ο αδελφός της, γιος της ίδιας μάνας, άρπαξε τη κόρη της με τη συγκατάθεση του Δία.
Το φρεάτιο αυτό τελικά έδινε στους κατοπινούς μύστες αλλά και συνεχίζει να δίνει μέχρι σήμερα μια μεγάλη αίσθηση της ιστορικότητας αφού ήταν το σημείο εστίασης για την έναρξη των τελετουργικών χορών στους εορτασμούς. Ας δούμε πως εξιστορεί ο Όμηρος με τους στίχους του όλη τη σκηνή, φανερώνοντας μας την τραγική κατάσταση την οποία βρισκόταν η θεά :
…ενώ καθώς φθάνει στην Ελευσίνα :
Σε αυτή τη φοβερή κατάσταση τη γεμάτη απέραντη θλίψη και πένθος βρήκαν την θεά οι τέσσερις παρθένες, η Καλλιδίκη, η Κλεισιδίκη, η Δημώ και η Καλλιθόη η μεγαλύτερη από τις κόρες του βασιλιά της Ελευσίνας Κελεού, την ώρα που πήγαιναν στο πηγάδι για να γεμίσουν με νερό τις χάλκινες υδρίες τους.
Η Δήμητρα αν και μεταμορφωμένη σε γριά και εμφανώς ταλαιπωρημένη εξέπεμψε αμέσως συμπάθεια και σεβασμό στις κόρες, οι οποίες άρχισαν να τη ρωτούν για το ποία ήταν και ποίος ο λόγος που την έφερε στη πόλη τους έξω από το παλάτι του πατέρα τους Κελεού. Η θεά, αποκρύπτοντας την ταυτότητά της, αποκρίθηκε πως ονομαζόταν Δώς και καταγόταν από την Κρήτη. Είχε αιχμαλωτιστεί από ληστές, και είχε δραπετεύσει από τον Θορικό.
Κοιτώντας στα μάτια τις κόρες του βασιλιά τις παρεκάλεσε να υπηρετήσει σε ένα σπίτι της Ελευσίνας, σύμφωνα με τις δυνάμεις της και όπως αρμόζει σε μια γυναίκα της ηλικίας της να μεγαλώσει κάποιο παιδί, αν κάποιος φυσικά της το εμπιστευόταν. Εκείνες αμέσως την κάλεσαν στην βασιλική οικία τους και πρώτη από όλες η πιο όμορφη η Καλλιδίκη ανάλαβε πρωτοβουλία ώστε να την γνωρίσουν στη μητέρα τους τη Μετάνειρα με σκοπό τη ανατροφή του μικρού αδελφού τους.
Καθώς έφτασαν στο βασιλικό τους δώμα η μάνα τους και μητέρα του μικρού Δημοφώντα είδε με συμπάθεια τη μεταμορφωμένη θεά και δεν έφερε αντίρρηση στην ανάθεση της ανατροφής του υιού της. Τα λόγια της Δήμητρας προς τη Μετάνειρα ήταν λιτά και μετρημένα καθώς η στενοχώρια της για το χαμό της Κόρης επηρέαζε τα έξω και τα μέσα της. Η θλίψη είχε σμιλέψει βαθιά το πρόσωπο της.
Μια εκ των γυναικών που υπηρετούσαν τη βασίλισσα και ονομάζονταν Ιάμβη κατόρθωσε τελικά λέγοντας της αστεία και κάνοντας κωμικές χειρονομίες να φέρει πάλι πίσω ένα ελαφρύ χαμόγελο στα χείλη της θεάς. Εν τούτοις δεν δέχθηκε το ποτήρι με το κόκκινο κρασί που της πρόσφερε η Μετάνειρα και ζήτησε να της δοθεί ο “κυκεών” ένα περίεργο ποτό από κριθάλευρο νερό και μίνθη (μέντα), που έθεσε τέρμα στη πολυήμερη αποχή της από την τροφή.
Η Δήμητρα νιώθοντας υποχρέωση προς τη βασιλική οικογένεια αποπειράθηκε να καταστήσει τον Δημοφώντα αθάνατο, τρέφοντάς τον με αμβροσία και βάζοντάς τον κρυφά τη νύχτα σε φωτιά, προκειμένου να καταστρέψει τις θνητές σάρκες του. Ο μικρός Δημοφώντας αναπτύσσονταν ταχύτατα και αυτό έβαλε σε σκέψεις τη Μετάνειρα που παραμονεύοντας ένα βράδυ, είδε τη θεά να κρατά τον γιο της πάνω απ τη φωτιά και νομίζοντας ότι προσπαθεί να τον κάψει, μπήκε στο δωμάτιο φωνάζοντας προς τη γριά.
Το έργο όμως της αθανασίας του Δημοφώντα όπως και στη περίπτωση ενός άλλου ήρωα του Αχιλλέα δε πρόλαβε να ολοκληρωθεί. Ίσως η αποτυχία στις δύο αυτές αλλά και σ άλλες περιπτώσεις, υποδηλώνει ότι η αθανασία επιτυγχάνετε μόνο από τη ψυχή και όχι από το σώμα. Να μια ουσιώδης πρώτη διδαχή που έμελλε να περάσει μυστικά μέσα από τα μυστήρια. Η μαυροντυμένη δυστυχής γριά μεταμορφώθηκε και πάλι στη πανίσχυρο θεά περιβαλλόμενη απ’ τη θεία λάμψη προδίδοντας τη θεία δύναμη της δια της οποίας γονιμοποιούσε τη γη και έδινε τον σίτο εις τους ανθρώπους, λέγοντας κατά τον Όμηρο τα εξής :
Η θεά αποκαλυμμένη απαιτεί από τον Κελεό να της κτίσει ένα ναό πάνω από το καλλίχορο φρέαρ. Εκεί αποσύρετε και δεν αφήνει κανένα φυτό να φυτρώσει πάνω στη γη. Οι θνητοί σταματάνε να προσφέρουν πλέον θυσίες στους θεούς. Η γη έπαψε να βλαστάνει και κινδύνεψε να αφανισθεί το ανθρώπινο γένος από προσώπου γης. Ο Δίας φανερά δυσαρεστημένος από τη τραγική εξέλιξη στέλνει τους Ολύμπιους θεούς να παρακαλέσουν την Δήμητρα να μεταβάλει τη γνώμη της και να επιστρέψει στον Όλυμπο. Εκείνη αρνείται και ο Δίας τότε στέλνει τον Ερμή στον Άδη να φέρει πίσω τη κόρη στη Δήμητρα.
O Ερμής, ύστερα από διαταγή του Δία, έφτασε στο βασίλειο των νεκρών, ζητώντας από τον Πλούτωνα να επιτρέψει την επιστροφή της Περσεφόνης στη μητέρα της. Ο Άδης προσποιούμενος ότι λαμβάνει υπ όψη του τις διαταγές του Δία αφήνει τη Περσεφόνη να επιστρέψει στη μητέρα της, αφού πρώτα της δίνει να δοκιμάσει κόκκους ροδιάς ξέροντας ότι αυτό θα τη κρατήσει κοντά του για το ένα τρίτο του έτους. Έπειτα ο βασιλιάς του κάτω κόσμου δίνει το άρμα του στον Ερμή να ανεβάσει τη Περσεφόνη στα υπέργεια παλάτια του Κελεού.
Στη γιορτή αυτή συμμετέχει και η Εκάτη που εξ αρχής είχε βοηθήσει τη Δήμητρα στην ανεύρεση της Περσεφόνης. Εξευμενισμένη η Δήμητρα προτού επιστρέψει στην οικία των θεών, νιώθοντας βαθιά ευγνώμων στους Ελευσίνιους για τη φιλοξενία τους, δίδαξε στα μέλη των τεσσάρων βασιλικών οικογενειών, τον Τριπτόλεμο, τον Εύμολπο τον Διοκλή, και τον Κελεό, τα μυστήρια της λατρείας της τα σεμνά όργια που βασίζονταν στο ιερό δράμα και τα οποία αξίωσε να τελούν κάθε χρόνο προς τιμή και ανάμνηση Αυτής μέσα στο ναό τον οποίο ανέγειραν γι αυτό το σκοπό.
Η θεά αξίωσε επίσης απόλυτη μυστικότητα, υποσχόμενη σαν αντάλλαγμα αιώνια ευημερία στην πόλη, λέγοντας τους ότι τα μυστήρια αυτά θα ήταν τα ύψιστα σε σχέση με την πνευματική και ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου καθώς επίσης ότι θα τον προετοίμαζαν για τη μετά θάνατον μακαριότητα.
Το πρώτο σημείο πού έσπειραν τα δημητριακά ήταν έξω από την Ελευσίνα και προς τα Μέγαρα το ονομαζόμενο Ράριο πεδίο. Ο ήρωας Ράρος ήταν παππούς η πατέρας του Τριπτόλεμου. Εκεί στο κτήμα του Ράρου υπήρξε και το πρώτο ιερό αλώνι με βωμό αφιερωμένο στον Τριπτόλεμο, όπου κατασκεύαζαν τους πλακούντες οι οποίοι στη συνέχεια θα αφιερώνονταν στους θεούς των μυστηρίων.
Μετά το Ράριο σπάρθηκε το Θριάσιο πεδίο και ο Τριπτόλεμος ανέλαβε να μεταφέρει τη γνώση στους ανθρώπους σχετικά με τη καλλιέργεια της γης, τη σπορά και το θερισμό του σίτου καθώς και τη παρασκευή του άρτου. Ως δάσκαλος εξ ουρανών συνέβαλλε τα μέγιστα στην κατανόηση των ανθρώπων για την αξία της ήμερης τροφής, που τόσο είχε να κάνει με τον πολιτισμό και την υλική ευημερία του.
(Κάντε κλικ στις φωτογραφίες για μεγέθυνση)
Τη μύηση και την τελετή ακολουθούσε η εποπτεία, η οποία αποτελούσε την τρίτη και την υψηλότερη βαθμίδα των Μυστηρίων και τελούνταν τη νύχτα της 22ας Βοηδρομιώνος. Κατά τον Ιππόλυτο, χριστιανό συγγραφέα του 2ου αιώνα μ.Χ., κεντρικό σύμβολο της εποπτείας ήταν ένα στάχυ, το οποίο φυλασσόταν στο άδυτο του Τελεστηρίου και αφού θεριζόταν τελετουργικά από ένα σιωπηλό θεριστή, τον ιεροφάντη, επιδεικνυόταν με μεγάλη επισημότητα στους πιστούς, σύμβολο της ανεξάντλητης δημιουργικής δύναμης της μητέρας γης.
Σύμφωνα με άλλους ερευνητές, στο Τελεστήριο φυλάσσονταν ομοιώματα γεννητικών οργάνων, μολονότι πράξεις οργιαστικού χαρακτήρα δεν συνάδουν με την εγκράτεια, τη νηστεία και την αυστηρή καθαρότητα που έπρεπε να τηρούν οι μύστες κατά την περίοδο των Μυστηρίων.
Την επόμενη μέρα της εποπτείας και τελευταία ημέρα των Μυστηρίων, γίνονταν μέσα στο ιερό τέμενος χοές προς τιμήν των νεκρών, κατά τις οποίες κάθε μύστης ελάμβανε δύο αγγεία γεμάτα από ένα άγνωστο υγρό και το έχυνε, ψιθυρίζοντας κάποια συμβολικά λόγια, μια τελετή που σχετίζεται με παλαιότερες γεωργικές λατρείες. Από τη χρήση των αγγείων αυτών, η τελευταία ημέρα των Μυστηρίων ονομαζόταν πλημοχόη. Ακολουθούσαν εκδηλώσεις με τραγούδια και χορούς και στη συνέχεια το ξόανο του Ίακχου επέστρεφε στην Αθήνα, πάλι με τη συνοδεία πομπής.
Όπως οι περισσότεροι από τους γενάρχες πιστευόταν ότι ήταν υιοί θεών, έτσι λεγόταν ότι ο Εύμολπος, αρχηγός του γένους των Ευμολπιδών, ήταν γιος του Ποσειδώνα. Κατά την παράδοση, ο Εύμολπος είναι ο ιδρυτής των Ελευσινίων Μυστηρίων και κατείχε το αξίωμα του ανώτατου αρχιερέα, το οποίο κληροδοτούνταν από γενιά σε γενιά του οίκου. Το γένος των Ευμολπιδών ήταν από τα επιφανέστερα στην Ελευσίνα και συγκαταλεγόταν στις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών, ασκώντας μεγάλη επιρροή στα κοινά.
Οι Ευμολπίδες είχαν κληρονομικά δικαιώματα, κατοχυρωμένα από την πολιτεία για τη διοίκηση και την επιμέλεια των Μυστηρίων, ενώ κατείχαν και δικαστική εξουσία, αποτελώντας δικαστικό σώμα, το οποίο έκρινε δίκες θρησκευτικής φύσης, κυρίως ασέβειας προς τα Μυστήρια.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ
Από τον οίκο των Ευμολπιδών προερχόταν ο ιεροφάντης, η υπέρτατη αρχή των Μυστηρίων, στον οποίο η Αθηναϊκή πολιτεία παρείχε τιμές, ανάλογες με εκείνες των πολιτικών αρχόντων. Το αξίωμά του ήταν ισόβιο και κληρονομικό στο γένος των Ευμολπιδών. Το κυριότερο καθήκον του ιεροφάντη ήταν η τεράστιας συμβολικής σημασίας επίδειξη των ιερών αντικειμένων αλλά είχε και άλλες αρμοδιότητες, όπως την ερμηνεία, για λογαριασμό της πολιτείας, των αγράφων θείων νόμων και την αυστηρή εποπτεία των τελετών, ώστε να διασφαλισθεί η άψογη διεξαγωγή των Μυστηρίων.
Αντίστοιχος με τον βαθμό του ιεροφάντη ήταν αυτός της ιεροφάντιδος. Οι ιεροφάντιδες ήταν δύο, η μία της Δήμητρας και η άλλη της Κόρης και προέρχονταν και αυτές από το γένος των Ευμολπιδών. Η δεύτερη μεγάλη οικογένεια που σχετίζεται με τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν οι Κήρυκες, το γένος των οποίων αναγόταν στον Ερμή και την Άγραυλο, κόρη του βασιλιά των Αθηνών, Κέκροπος. Από την οικογένεια των Κηρύκων προέρχονταν τα τρία σημαντικότερα, μετά τον ιεροφάντη, ιερατικά αξιώματα: του δαδούχου, του ιεροκήρυκα και του επί βωμού ιερέα.
Ο δαδούχος, ονομάστηκε έτσι από τις δάδες που κρατούσε για να ρυθμίζει τον φωτισμό και τη συσκότιση του Τελεστηρίου, κατά τη διάρκεια των τελετών, ο ιεροκήρυξ κήρυττε την επίσημη προκήρυξη των μυστηρίων και κατά την έναρξη της τελετής επέβαλλε ιερά σιγή, ενώ ο επί βωμού ιερεύς είχε επιφορτιστεί με το καθήκον της θυσίας των ζώων στον περίβολο του ιερού.
Χωρίς την Δήμητρα και τον Βάκχο, η Αφροδίτη θα πάγωνε πίνακας του Hendrik Goltzius
Με την εξάπλωση και την επικράτηση του Χριστιανισμού, τα Ελευσίνια Μυστήρια, τα οποία επί αιώνες κατείχαν σημαντικότατη θέση στον αρχαίο κόσμο, άρχισαν να χάνουν το κύρος και την αίγλη τους. Το θανάσιμο πλήγμα εναντίον τους κατέφερε ο ηγεμόνας των Γότθων, Αλάριχος, ο οποίος, συνοδευόμενος, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του στην Ελλάδα, από ιερείς και μοναχούς που είχαν ασπαστεί το δόγμα του Αρειανισμού, πυρπόλησε το Ιερό Τελεστήριο.Η πυρπόληση και καταστροφή των ιερών συνοδεύτηκε από τον φόνο όλου του ιερατείου, συμπεριλαμβανομένου και του τελευταίου ιεροφάντη, ο οποίος όμως δεν ήταν Αθηναίος, καταγόμενος από το γένος των Ευμολπιδών, αλλά κάποιος ιερέας από τις Θεσπιές που είχε ασπαστεί τη λατρεία του Μίθρα.
Έτσι επαληθεύθηκε και η προφητεία του γηραιού Νεστόριου, του τελευταίου γνήσιου και νόμιμου ιεροφάντη, ο οποίος είχε προβλέψει την καταστροφή των ειδωλολατρικών ιερών, αφού οι Εθνικοί είχαν εκτραπεί από την πίστη και την ευσέβεια προς τους αρχαίους θεούς και έσβησε η ιερή δάδα στο Τελεστήριο της θεάς, συμβολίζοντας με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο το τέλος του αρχαίου κόσμου.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια επιβίωσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το 170, οι Σαρμάτες κατέστρεψαν το Ναό της Δήμητρας, ο οποίος όμως ανοικοδομήθηκε από το Μάρκο Αυρήλιο, που μυήθηκε κι ο ίδιος στα Μυστήρια. Μετά από αυτό, ο Μάρκος Αυρήλιος, ήταν το μοναδικό πρόσωπο, που ενώ δεν είχε το δικαίωμα, εισήλθε στο άδυτο του ναού της Θεάς. Ο τελευταίος ρωμαίος αυτοκράτορας που μυήθηκε στα μυστήρια ήταν ο γνωστός και ως εστεμμένος φιλόσοφος, Ιουλιανός.
Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός προσπάθησε με κάθε τρόπο να στηρίξει τα ελληνικά μυστήρια, αλλά δυστυχώς, ο σύντομος χρόνος της βασιλείας του δεν επέτρεψε να γίνει κάτι τέτοιο. Ο Αυτοκράτορας Ουαλεντινιανός Α’ προσπάθησε να τα καταργήσει, αλλά συνάντησε πολλές αντιδράσεις, οπότε συνεχίστηκαν μέχρι την εποχή του Θεοδοσίου Α’. Ο Αυτοκράτορας με διάταγμα το 392 διέταξε το κλείσιμο όλων των αρχαίων ιερών, σε μια προσπάθεια να καταστείλει την αντίσταση των οπαδών της παλαιάς θρησκείας στην επιβολή του Χριστιανισμού ως κρατική θρησκεία.
Το τέλος των Ελευσινίων αναφέρεται από τον ιστορικό Ευνάπιο, ο οποίος είχε μυηθεί κι ο ίδιος στα Μυστήρια κι είχε γίνει ιεροφάντης. Τελευταίος νόμιμος ιεροφάντης των Μυστηρίων φαίνεται από τις πηγές να είναι ο Ευμολπίδης Νεστόριος, ο οποίος «ανήγγειλε την αρχή της μεγάλης πνευματικής νύχτας για την ανθρωπότητα».
ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ
Τα Ελευσίνια εορτάζονταν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Από την Αθήνα εισήχθη η εορτή τους στην Έφεσο, η Κρήτη είχε τη δική της γιορτή των Ελευσινίων, ενώ στη Λακωνία εορτάζονταν μόνο από τους κατοίκους μιας πόλης, οι οποίοι μετέφεραν το ξύλινο άγαλμα της Περσεφόνης στο Ελευσίνιο, πάνω στον Ταΰγετο.
ΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΟΜΗΡΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΘΕΑ ΔΗΜΗΤΡΑ
Ο Παυσανίας στα Αττικά αναφέρει σχετικά ότι γύρω στον 7ο αιώνα π.Χ. διεξήχθησαν μακροχρόνιες μάχες μεταξύ Αθηναίων και Ελευσίνιων, κατά τη διάρκεια των οποίων σκοτώθηκαν ο στρατηγός των Ελευσίνιων, Ιμάραδος και ο βασιλιάς των Αθηναίων, Ερεχθεύς.
Το ότι και οι δύο αντιμαχόμενοι βασιλείς έπεσαν στο πεδίο της μάχης υποδηλώνει την μεγάλη διάρκεια καθώς και την αγριότητα αυτών των μαχών. Οι Ελευσίνιοι τελικά ηττήθηκαν και η βασιλεία τους καταλύθηκε ενώ η πόλη τους προσαρτήστηκε στους νικητές και έγινε Αθηναϊκός δήμος.
Τα μυστήρια όμως υπήρχαν ήδη από εκείνη την εποχή και έτσι οι Αθηναίοι ανέλαβαν τη διοίκηση και την εποπτεία τους χωρίς όμως να αλλάξουν τον τόπο και τον τρόπο τέλεσης τους ενώ τα ιερατικά αξιώματα και η ευθύνη της διοργάνωσης των τελετών έμεινε στα χέρια των βασιλικών γενών της Ελευσίνας. Αυτό δείχνει τον σεβασμό των Αθηναίων προς τα μυστήρια αλλά και την μοναδική ιεροτελεστία που λάμβανε χώρα σε αυτά (μια άλλη άποψη που δε θα πρέπει να παραληφθεί είναι ο συνδυασμός των παραπάνω με το οικονομικό όφελος).
Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός προσπάθησε με κάθε τρόπο να στηρίξει τα ελληνικά μυστήρια, αλλά δυστυχώς, ο σύντομος χρόνος της βασιλείας του δεν επέτρεψε να γίνει κάτι τέτοιο. Ο Αυτοκράτορας Ουαλεντινιανός Α’ προσπάθησε να τα καταργήσει, αλλά συνάντησε πολλές αντιδράσεις, οπότε συνεχίστηκαν μέχρι την εποχή του Θεοδοσίου Α’. Ο Αυτοκράτορας με διάταγμα το 392 διέταξε το κλείσιμο όλων των αρχαίων ιερών, σε μια προσπάθεια να καταστείλει την αντίσταση των οπαδών της παλαιάς θρησκείας στην επιβολή του Χριστιανισμού ως κρατική θρησκεία.
Προσφορές προς την Δήμητρα, θεά της συγκομιδής πίνακας του Jacob Jordaens
Τα τελευταία απομεινάρια των Μυστηρίων εξαλείφθηκαν το 396, όταν ο βασιλιάς των Γότθων Αλάριχος, κατέστρεψε το ιερό της Ελευσίνας. Πυρπόλησε το τελεστήριο της Ελευσίνας. Η ολοκληρωτική καταστροφή του ιερού συνοδεύτηκε από την σφαγή ολόκληρου του ιερατείου, συμπεριλαμβανόμενου και του ιεροφάντη, ο οποίος κατά την μαρτυρία του Ευνόπιου, δεν ήταν γνήσιος γόνος της οικογένειας των Ευμολπιδών, αλλά κάποιος ιερέας από τις Θεσπιές με ηγετικό ρόλο στα μυστήρια του Μίθρα.Το τέλος των Ελευσινίων αναφέρεται από τον ιστορικό Ευνάπιο, ο οποίος είχε μυηθεί κι ο ίδιος στα Μυστήρια κι είχε γίνει ιεροφάντης. Τελευταίος νόμιμος ιεροφάντης των Μυστηρίων φαίνεται από τις πηγές να είναι ο Ευμολπίδης Νεστόριος, ο οποίος «ανήγγειλε την αρχή της μεγάλης πνευματικής νύχτας για την ανθρωπότητα».
ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ
Τα Ελευσίνια εορτάζονταν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Από την Αθήνα εισήχθη η εορτή τους στην Έφεσο, η Κρήτη είχε τη δική της γιορτή των Ελευσινίων, ενώ στη Λακωνία εορτάζονταν μόνο από τους κατοίκους μιας πόλης, οι οποίοι μετέφεραν το ξύλινο άγαλμα της Περσεφόνης στο Ελευσίνιο, πάνω στον Ταΰγετο.
ΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ Ο ΟΜΗΡΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΘΕΑ ΔΗΜΗΤΡΑ
Τα Ελευσίνια Μυστήρια υπόσχονταν στους μυημένους ελπίδες για μια καλύτερη μοίρα στον Κάτω Κόσμο
Το ότι και οι δύο αντιμαχόμενοι βασιλείς έπεσαν στο πεδίο της μάχης υποδηλώνει την μεγάλη διάρκεια καθώς και την αγριότητα αυτών των μαχών. Οι Ελευσίνιοι τελικά ηττήθηκαν και η βασιλεία τους καταλύθηκε ενώ η πόλη τους προσαρτήστηκε στους νικητές και έγινε Αθηναϊκός δήμος.
Τα μυστήρια όμως υπήρχαν ήδη από εκείνη την εποχή και έτσι οι Αθηναίοι ανέλαβαν τη διοίκηση και την εποπτεία τους χωρίς όμως να αλλάξουν τον τόπο και τον τρόπο τέλεσης τους ενώ τα ιερατικά αξιώματα και η ευθύνη της διοργάνωσης των τελετών έμεινε στα χέρια των βασιλικών γενών της Ελευσίνας. Αυτό δείχνει τον σεβασμό των Αθηναίων προς τα μυστήρια αλλά και την μοναδική ιεροτελεστία που λάμβανε χώρα σε αυτά (μια άλλη άποψη που δε θα πρέπει να παραληφθεί είναι ο συνδυασμός των παραπάνω με το οικονομικό όφελος).
Αφροδίτη, Δήμητρα και Ήρα πίνακας του Raphael
Από αυτή την ίδια εποχή πραγματοποιείται η λατρεία της Δήμητρας, ως θεάς της φύσης, της βλάστησης και ειδικά των σιτηρών, η οποία συνεχίζεται χωρίς διακοπή ως τα Ρωμαϊκά χρόνια. Η μεγάλη φήμη που αποκτά η Ελευσίνα λόγω των μυστηρίων καθώς και η μεγάλη προσέλευση των πιστών απαιτεί ανέγερση νέων ναών και το Ιερό της αποκτά Πανελλήνιο χαρακτήρα ενώ η πόλη αργότερα περιβάλλεται από ισχυρό τείχος.Η επιμέλεια των Μυστηρίων από τους Αθηναίους έδωσε στα ελευσίνια μυστήρια μεγάλη αίγλη φτάνοντας στο απόγειο της ακμής τους κατά τη χρυσή εποχή της Αθηναϊκής δημοκρατίας, τον 5ο αιώνα π.Χ.. Οι Αθηναίοι φρόντισαν να «διαφημίσουν» τα μυστήρια μέσο επιφανών ξένων που μυήθηκαν σε αυτά όπως ο Ηρακλής ο Ασκληπιός και οι Διόσκουροι, κατορθώνοντας να προσελκύσουν μεγάλο πλήθος Ελλήνων από τη μαύρη θάλασσα και την Αίγυπτο μέχρι την Ιταλία και τη Μεσοποταμία.
Συμπληρωματικά και μετά το δεύτερο έτος κάθε Ολυμπιάδας οι Ελευσίνιοι ιερείς διεξήγαγαν μια εξαιρετικής λαμπρότητας εορτή που λεγόταν πενταετηρίδα και κάθε πρώτο και τρίτο έτος μετά την Ολυμπιάδα την τριετηρίδα που ήταν πανελλήνιες πανηγύρεις-συγκεντρώσεις με διεξαγωγή γυμνικών αγώνων που ως έπαθλο οι νικητές είχαν την ετήσια ποσότητα κριθαριού από το Ράδιο πεδίο. Αργότερα στην κλασική και ρωμαϊκή εποχή ιδρύονται σπουδαία και λαμπρά οικοδομήματα που τελικά ισοπεδώνονται με την επιβολή του Χριστιανισμού και την επιδρομή των μισθοφόρων Οστρογότθων.
Ο ΜΥΘΟΣ
Ο Ομηρικός ύμνος προς τη Θεά Δήμητρα είναι χωρίς αμφισβήτηση ένας από τους ωραιότερους και πιο δραματικούς ύμνους που εξιστορεί, το δράμα των δύο θεαίνων της Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης.
Σε αυτόν το μύθο η φαντασία αποκτά λειτουργική υπόσταση που για τους μυημένους αναμειγνύεται με την εμπειρία ή την έως τότε γνώση των πραγμάτων, δηλαδή της πρώιμης εκείνης επιστήμης, καθώς τους προσφέρει μια εσωτερική μεταμόρφωση. Κυρίως τους μεταμορφώνει σε άτομα που μετά τη μύηση φέρεται ότι έχουν θέσει σοβαρές βάσεις για τη περαιτέρω ζωή τους καθώς και τους προετοιμάζει για το μέγα θέμα της μετά του θανάτου πορείας.
Η Δήμητρα και δύο νύμφες πίνακας του Peter Paul Rubens
Η νεαρή Περσεφόνη κόρη της Θεάς Δήμητρας καθώς κάποια ημέρα έπαιζε με τις Ωκεανίδες νύμφες στον ανθισμένο αγρό του Νύσιου πεδίου, θαμπώθηκε από τη θέα και τη πανέμορφη μυρωδιά ενός ανθισμένου ναρκίσσου. Αυτός ο νάρκισσος ήταν τον ωραιότερο και το πιο ευωδιαστό άνθος ανάμεσα στα υπέροχα ρόδα τούς κρόκους τους υάκινθους και τις ίριδες που υπήρχαν στη περιοχή και χωρίς δεύτερη σκέψη άπλωσε το χέρι της για να τον κάνει δικό της.Ξαφνικά κρότος ακούγεται δυνατός και σείεται όλη η γη καθώς ρήγμα βαθύ εμφανίζεται, ρήγμα που σχίζει τη γη στα δυο, μέχρι τα βάθη της τα υγρά και μουχλιασμένα τάρταρα και πάνω στο χρυσό του άρμα που έσερναν τα αθάνατα του άλογα, εμφανίζεται μαυροντυμένος ο κοκκινομάλλης Άδης, ο φοβερός θεός του κάτω κόσμου ο οποίος με γρήγορες κινήσεις αρπάζει την Περσεφόνη και την μεταφέρει στο σκοτεινό Βασίλειο των νεκρών.
Η ομορφιά της κόρης θάμπωσε τον σκοτεινό θεό που είχε ήδη αποφασίσει για να την κάνει βασίλισσά του. Μεγάλη κραυγή έβγαλε από μέσα της τότε η Κόρη καλώντας το πατέρα της τον γιο του Κρόνου Δια, αλλά προς μεγάλη ατυχία της αυτός είχε αλλού στραμμένη τη προσοχή του. Κανείς θνητός δεν είδε, παρά μόνο η θεά Εκάτη άκουσε τη κραυγή και ο παντεπόπτης Ήλιος είδε το όλο συμβάν.
Ένας μικρός απόηχος όμως αντήχησε στα βουνά και απ τα βάθη των ωκεανών εξοστρακίστηκε κι έφτασε μέχρι τον Όλυμπο εκεί που βρίσκονταν η μητέρα της η Δήμητρα αναταράζοντας τα σωθικά της. Αμέσως η θεά εμφανώς τρομαγμένη, γεμάτη μητρική ανησυχία ορμάει σα γεράκι απ’ τα παλάτια των θεών και άρχισε να την αναζητά σε γη και θάλασσα. Μαυροντυμένη, κρατώντας αναμμένες δάδες αναζητούσε τη Κόρη της Εννέα ολόκληρα μερόνυχτα μάταια όμως.
Έψαχνε στη γη και τον ουρανό διέσχιζε τα λαγκάδια και τις ρεματιές, δίπλα στις όχθες των ποταμών και των θαλασσών χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Σε όλη τη περιπλάνηση νηστική και ανήσυχη δεν έτρωγε πλέον αμβροσία, ούτε με νέκταρ ξεδιψούσε, δε λουζόταν, δεν μιλούσε σε κανέναν και μεταμορφωμένη σε μαυροντυμένη γριά αναζητούσε τη Περσεφόνη αφήνοντας το πένθος της έκδηλο σε κάθε της βήμα.
Τη δέκατη ημέρα, συνοδευόμενη από την θεά Εκάτη που της στάθηκε αρωγός και λόγο του σεβασμού και της συμπάθειας που έτρεφε για αυτήν ο Ήλιος, έμαθε από αυτόν αυτό που εκείνη δεν είχε δει, ότι ο Άδης δηλαδή ο αδελφός της, γιος της ίδιας μάνας, άρπαξε τη κόρη της με τη συγκατάθεση του Δία.
Η απαγωγή της Περσεφόνης πίνακας του Albrecht Dürer (1516)
Αμέσως η Δήμητρα καταβεβλημένη και στενοχωρημένη βουτηγμένη ολόκληρη στο πείσμα από τη προδοσία, εγκατέλειψε τους οίκους των θεών στον Όλυμπο και περιπλανώμενη ανάμεσα στους θνητούς έφθασε στη μικρή πόλη της Ελευσίνας. Με θλιμμένη τη ψυχή της έκατσε να ξαποστάσει σε μια μεγάλη πέτρα κάτω από τη σκιά μίας ελιάς δίπλα από το πηγάδι. Αυτό το πηγάδι κατά τον Παυσανία ονομαζόταν παρθένιο φρέαρ και ήταν τόπος συνάθροισης για τις παρθένες της πόλης.Το φρεάτιο αυτό τελικά έδινε στους κατοπινούς μύστες αλλά και συνεχίζει να δίνει μέχρι σήμερα μια μεγάλη αίσθηση της ιστορικότητας αφού ήταν το σημείο εστίασης για την έναρξη των τελετουργικών χορών στους εορτασμούς. Ας δούμε πως εξιστορεί ο Όμηρος με τους στίχους του όλη τη σκηνή, φανερώνοντας μας την τραγική κατάσταση την οποία βρισκόταν η θεά :
«Εννήμαρ μέν έπειτα κατά χθόνα πότνια Δηώ
στρωφάτ΄, αιθομένας δαιδας μετά χερσίν έχουσα,
ουδέποτ΄άμβροσίης καί νέκταρος ήδυπότοιο
πάσσατ΄άκηχεμένη,ουδέ χρόα βάλλετο λουτροίς.»
«Έζετο δ΄εγγύς όδοίο φίλον τετιημένη ήτορ,
Παρθενίω φρέατι,ένθα ύδρε΄υοντο πολίται,
Έν σκιή,αυτάρ ύπερθε πεφύκει θάμνος ελαίης,
…
ένθα καθεζόμενη προκατέσχετο χερσί καλύπτρην,
δηρόν δ΄άφθογγος τετιημένη ήστ΄επί δίρφου,
ουδέ τιν΄ούτ΄έπει προσπτύσσετο ούτε τι έργω,
άλλ’ άγέλαστος, άπαστος εδητύος ηδέ ποτήτος
ήστο, πόθω μινύθουσα βαθυζώνοιο θυγατρός.»
Η Αρπαγή της Περσεφόνης, Bασιλικοί τάφοι Βεργίνας, περί το 350 π.Χ.
Η Δήμητρα αν και μεταμορφωμένη σε γριά και εμφανώς ταλαιπωρημένη εξέπεμψε αμέσως συμπάθεια και σεβασμό στις κόρες, οι οποίες άρχισαν να τη ρωτούν για το ποία ήταν και ποίος ο λόγος που την έφερε στη πόλη τους έξω από το παλάτι του πατέρα τους Κελεού. Η θεά, αποκρύπτοντας την ταυτότητά της, αποκρίθηκε πως ονομαζόταν Δώς και καταγόταν από την Κρήτη. Είχε αιχμαλωτιστεί από ληστές, και είχε δραπετεύσει από τον Θορικό.
Κοιτώντας στα μάτια τις κόρες του βασιλιά τις παρεκάλεσε να υπηρετήσει σε ένα σπίτι της Ελευσίνας, σύμφωνα με τις δυνάμεις της και όπως αρμόζει σε μια γυναίκα της ηλικίας της να μεγαλώσει κάποιο παιδί, αν κάποιος φυσικά της το εμπιστευόταν. Εκείνες αμέσως την κάλεσαν στην βασιλική οικία τους και πρώτη από όλες η πιο όμορφη η Καλλιδίκη ανάλαβε πρωτοβουλία ώστε να την γνωρίσουν στη μητέρα τους τη Μετάνειρα με σκοπό τη ανατροφή του μικρού αδελφού τους.
Καθώς έφτασαν στο βασιλικό τους δώμα η μάνα τους και μητέρα του μικρού Δημοφώντα είδε με συμπάθεια τη μεταμορφωμένη θεά και δεν έφερε αντίρρηση στην ανάθεση της ανατροφής του υιού της. Τα λόγια της Δήμητρας προς τη Μετάνειρα ήταν λιτά και μετρημένα καθώς η στενοχώρια της για το χαμό της Κόρης επηρέαζε τα έξω και τα μέσα της. Η θλίψη είχε σμιλέψει βαθιά το πρόσωπο της.
Μια εκ των γυναικών που υπηρετούσαν τη βασίλισσα και ονομάζονταν Ιάμβη κατόρθωσε τελικά λέγοντας της αστεία και κάνοντας κωμικές χειρονομίες να φέρει πάλι πίσω ένα ελαφρύ χαμόγελο στα χείλη της θεάς. Εν τούτοις δεν δέχθηκε το ποτήρι με το κόκκινο κρασί που της πρόσφερε η Μετάνειρα και ζήτησε να της δοθεί ο “κυκεών” ένα περίεργο ποτό από κριθάλευρο νερό και μίνθη (μέντα), που έθεσε τέρμα στη πολυήμερη αποχή της από την τροφή.
Η Αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα πίνακας του Peter Paul Rubens
Το έργο όμως της αθανασίας του Δημοφώντα όπως και στη περίπτωση ενός άλλου ήρωα του Αχιλλέα δε πρόλαβε να ολοκληρωθεί. Ίσως η αποτυχία στις δύο αυτές αλλά και σ άλλες περιπτώσεις, υποδηλώνει ότι η αθανασία επιτυγχάνετε μόνο από τη ψυχή και όχι από το σώμα. Να μια ουσιώδης πρώτη διδαχή που έμελλε να περάσει μυστικά μέσα από τα μυστήρια. Η μαυροντυμένη δυστυχής γριά μεταμορφώθηκε και πάλι στη πανίσχυρο θεά περιβαλλόμενη απ’ τη θεία λάμψη προδίδοντας τη θεία δύναμη της δια της οποίας γονιμοποιούσε τη γη και έδινε τον σίτο εις τους ανθρώπους, λέγοντας κατά τον Όμηρο τα εξής :
«Είμί δέ Δήμητηρ τιμάοχος, ήτε μέγιστον
άθανάτοις θνήτοισί τ΄όναρ καί χάρμα τέτυκται.
Άλλ΄ άγε μοι νηόν τε μέγαν καί βωμόν ύπ΄αύτώ
Τευχόντων πάς δήμος ύπαί πόλιν αίπύ τε τείχος,
Καλλίχορου καθύπερθεν, επί προύχοντι κολονώ.
Όργια δ΄αυτή έγών ύποθήσομαι, ώς άνέπειτα
Εύαγέως έρδοντες έμόν νόον ίλάσκοισθε.»
Η θεά αποκαλυμμένη απαιτεί από τον Κελεό να της κτίσει ένα ναό πάνω από το καλλίχορο φρέαρ. Εκεί αποσύρετε και δεν αφήνει κανένα φυτό να φυτρώσει πάνω στη γη. Οι θνητοί σταματάνε να προσφέρουν πλέον θυσίες στους θεούς. Η γη έπαψε να βλαστάνει και κινδύνεψε να αφανισθεί το ανθρώπινο γένος από προσώπου γης. Ο Δίας φανερά δυσαρεστημένος από τη τραγική εξέλιξη στέλνει τους Ολύμπιους θεούς να παρακαλέσουν την Δήμητρα να μεταβάλει τη γνώμη της και να επιστρέψει στον Όλυμπο. Εκείνη αρνείται και ο Δίας τότε στέλνει τον Ερμή στον Άδη να φέρει πίσω τη κόρη στη Δήμητρα.
O Ερμής, ύστερα από διαταγή του Δία, έφτασε στο βασίλειο των νεκρών, ζητώντας από τον Πλούτωνα να επιτρέψει την επιστροφή της Περσεφόνης στη μητέρα της. Ο Άδης προσποιούμενος ότι λαμβάνει υπ όψη του τις διαταγές του Δία αφήνει τη Περσεφόνη να επιστρέψει στη μητέρα της, αφού πρώτα της δίνει να δοκιμάσει κόκκους ροδιάς ξέροντας ότι αυτό θα τη κρατήσει κοντά του για το ένα τρίτο του έτους. Έπειτα ο βασιλιάς του κάτω κόσμου δίνει το άρμα του στον Ερμή να ανεβάσει τη Περσεφόνη στα υπέργεια παλάτια του Κελεού.
Το άγαλμα της Δήμητρας πίνακας του Peter Paul Rubens
Η Δήμητρα ντυμένη μαινάδα δέχεται τη κόρη στο ναό της, αν και η χαρά της δεν κράτησε πολύ, γιατί όταν η θεά πληροφορήθηκε ότι η κόρη της είχε αναγκασθεί να φάει ρόδι πριν επιστρέψει στην Ελευσίνα, κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να την κρατήσει για πάντα κοντά της. Με την επέμβαση της Ρέας συμφώνησαν οι θεοί να μένει η Περσεφόνη το ένα τρίτο του έτους στο σύζυγό της Πλούτωνα και τα άλλα δύο τρίτα μεταξύ των Ολυμπίων θεών και της μητέρας της. Η θεά δέχθηκε την πρόταση και αφήνει πάλι τα φυτά και τα δένδρα να ανθίσουν ως ένδειξη ικανοποίησης για την επιστροφή της Περσεφόνης.Στη γιορτή αυτή συμμετέχει και η Εκάτη που εξ αρχής είχε βοηθήσει τη Δήμητρα στην ανεύρεση της Περσεφόνης. Εξευμενισμένη η Δήμητρα προτού επιστρέψει στην οικία των θεών, νιώθοντας βαθιά ευγνώμων στους Ελευσίνιους για τη φιλοξενία τους, δίδαξε στα μέλη των τεσσάρων βασιλικών οικογενειών, τον Τριπτόλεμο, τον Εύμολπο τον Διοκλή, και τον Κελεό, τα μυστήρια της λατρείας της τα σεμνά όργια που βασίζονταν στο ιερό δράμα και τα οποία αξίωσε να τελούν κάθε χρόνο προς τιμή και ανάμνηση Αυτής μέσα στο ναό τον οποίο ανέγειραν γι αυτό το σκοπό.
Η θεά αξίωσε επίσης απόλυτη μυστικότητα, υποσχόμενη σαν αντάλλαγμα αιώνια ευημερία στην πόλη, λέγοντας τους ότι τα μυστήρια αυτά θα ήταν τα ύψιστα σε σχέση με την πνευματική και ηθική ανάπτυξη του ανθρώπου καθώς επίσης ότι θα τον προετοίμαζαν για τη μετά θάνατον μακαριότητα.
Το πρώτο σημείο πού έσπειραν τα δημητριακά ήταν έξω από την Ελευσίνα και προς τα Μέγαρα το ονομαζόμενο Ράριο πεδίο. Ο ήρωας Ράρος ήταν παππούς η πατέρας του Τριπτόλεμου. Εκεί στο κτήμα του Ράρου υπήρξε και το πρώτο ιερό αλώνι με βωμό αφιερωμένο στον Τριπτόλεμο, όπου κατασκεύαζαν τους πλακούντες οι οποίοι στη συνέχεια θα αφιερώνονταν στους θεούς των μυστηρίων.
Μετά το Ράριο σπάρθηκε το Θριάσιο πεδίο και ο Τριπτόλεμος ανέλαβε να μεταφέρει τη γνώση στους ανθρώπους σχετικά με τη καλλιέργεια της γης, τη σπορά και το θερισμό του σίτου καθώς και τη παρασκευή του άρτου. Ως δάσκαλος εξ ουρανών συνέβαλλε τα μέγιστα στην κατανόηση των ανθρώπων για την αξία της ήμερης τροφής, που τόσο είχε να κάνει με τον πολιτισμό και την υλική ευημερία του.
(Κάντε κλικ στις φωτογραφίες για μεγέθυνση)
