ΤΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΤΟΥ ΚΛΕΙΣΘΕΝΗ

Στη σύντομη αφήγησή του σχετικά με την κλεισθενική μεταρρύθμιση, ο Ηρόδοτος θέτει, πράγμα αναπόφευκτο μέσα στο διανοητικό κλίμα της αρχαιότητας, το πρόβλημα του πρότυπου απ’ το οποίο εμπνεύστηκε ο Αλκμαιωνίδης. Δεν πρόκειται άλλωστε για αντικειμενική πληροφορία από κάποια αρχαία πηγή, αλλά για προσωπική του γνώμη: «Ενεργώντας έτσι ο Κλεισθένης, κατά τη γνώμη μου, μιμούνταν τον μητρικό του πάππο Κλεισθένη, τύραννο της Σικυώνας»1. Και υπενθυμίζει πως ο Σικυώνιος, θέλοντας πάση θυσία να διαφοροποιήσει την πόλη του από το γειτονικό και ανταγωνιστικό Άργος, εξάλειψε από τους αγώνες τα ομηρικά ποιήματα, επειδή δόξαζαν το Άργος, αντικατέστησε τον Αργείο ήρωα Άδραστο με τον Θηβαίο ήρωα Μελάνιππο και κυρίως έδωσε γελοία παρώνυμα (Ὑᾶται, Ὀνεᾶται και Χοιρεᾶται2) στις τρεις δωρικές φυλές που ήταν κοινές στο Άργος και τη Σικυώνα, ενώ αποκαλεί τη δίκιά του φυλή – η οποία κατά πάσα πιθανότητα συγκέντρωνε τα αρχικώς μη δωρικά στοιχεία του πληθυσμού3 – με το ένδοξο όνομα Άρχέλαοι4. Η σύγκριση αυτή δεν είναι εντελώς παράλογη: εκτός απ’ το ότι μπορεί να εξηγήσει ψυχολογικά – σε μικρό βαθμό – τη μεταρρυθμιστική βούληση του Αθηναίου και την απόσταση που παίρνει από την τόσο σεβάσμια παράδοση των τεσσάρων ιωνικών φυλών, διακρίνουμε πράγματι στον Ορθαγορίδη κάποια «εθνική» μέριμνα, η οποία όπως είδαμε μπορεί να εξηγήσει και την εχθρότητα του Αλκμαιωνίδη προς τους Ίωνες. Παρόλ’ αυτά, οι διαφορές ανάμεσα στις δύο πολιτικές στάσεις είναι ολοφάνερες5: ο Σικυώνιος Κλεισθένης ενεργεί ενάντια στην επίσημη θέληση του μαντείου των Δελφών, που τον αποκαλεί «δολοφόνο» του ίδιου του λαού του6, εισάγει έναν ξένο ήρωα, αποσκοπεί κυρίως να αντιστρέψει τις σχέσεις γοήτρου που υπήρχαν ανάμεσα στις δύο κατηγορίες φυλών και αναπτύσσει, όπως ο Πεισίστρατος, τη λατρεία του Διόνυσου, που είναι η κατ’ εξοχήν μη πολιτειακή λατρεία· όλα αυτά τον φέρνουν σε ριζική αντίθεση με τον εγγονό του, ώστε μπορούμε να πούμε πως ο Αλκμαιωνίδης δεν μιμείται τον Σικυώνιο πάππο του περισσότερο απ’ τον ανδράδελφό του Πεισίστρατο.

Το θέμα εξάλλου της τροποποίησης του αριθμού των φυλών δεν πρέπει να μας απασχολήσει περισσότερο. Για ποικίλους λόγους, πολλές δωρικές πόλεις είχαν, όπως η Σικυώνα, περισσότερες από τις τρεις παραδοσιακές φυλές, όπως και αρκετές ιωνικές πόλεις δεν αρκούνταν στις τέσσερις κλασικές φυλές7. Σε μια εποχή, που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια, η Κόρινθος είχε οκτώ φυλές8 και η Μίλητος ίσως έξι, τις οποίες κληρονόμησε η αποικία της Κύζικος9. Ούτε θα επεκταθούμε πάνω στο διοικητικό ρόλο που ο Κλεισθένης παραχωρεί στις νέες του φυλές. Δεν πρόκειται για καινοτομία: οι τέσσερις ιωνικές φυλές είχαν πράγματι έναν τέτοιο ρόλο, στην Αθήνα τουλάχιστον, από τη μεταρρύθμιση του Σόλωνα και μετά10 και το ίδιο συνέβαινε παλαιότερα στη Χίο11. Η πραγματική σημασία του έργου του Κλεισθένη είναι ότι χρησιμοποίησε μια διοικητική αλλαγή, όπως είναι η μεταρρύθμιση των φυλών, για να πραγματοποιήσει μια βαθιά πολιτική αναμόρφωση.

Κάτω από αυτή την οπτική γωνία, το έργο του Κλεισθένη έχει προηγούμενα; Η απάντηση είναι πολυσύνθετη και θα μπορούσε να μας οδηγήσει ως τις απαρχές ακόμα της πόλης. Κατά κάποιον τρόπο το αρχαιότερο πρότυπο του Κλεισθένη δεν είναι η περίφημη ρῆτρα του Λυκούργου12, που προβάλλεται και αυτή από τους Δελφούς και εισάγει, παράλληλα με τις τρεις δωρικές φυλές, τις τοπικές διαιρέσεις ή ὠβάς, που θα αποτελέσουν το πλαίσιο του στρατού των Ίσων; Ο ρόλος που έπαιξε η Σπάρτη στην απελευθέρωση της Αθήνας, μετά από έκκληση των Αλκμαιωνιδών και του Κλεισθένη ως ένα σημείο, μας απαγορεύει να παραμερίσουμε την υπόθεση της επιρροής των λακεδαιμονικών θεσμών στη μεταρρύθμιση της αθηναϊκής πολιτείας. Προτιμάμε όμως να αποδώσουμε πολύ μεγαλύτερη σημασία σε δύο επεισόδια των μέσων του 6ου αιώνα, τα οποία αναφέρονται και τα δύο από τον Ηρόδοτο και μας φαίνονται ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του διανοητικού και πολιτικού κλίματος μέσα στο οποίο ανατράφηκε η γενιά του Κλεισθένη.

Λίγο μετά τη νίκη του Κύρου επί του Κροίσου (γύρω στο 547) και την αρχή την κατάκτησης της Ιωνίας από τους Πέρσες, οι Ίωνες, «παρά τη συμφορά τους», μας λέει ο Ηρόδοτος13, κάλεσαν γενική συνέλευση στο Πανιώνιον. Ο Βίας ο Πριηνεύς τους πρότεινε τότε μια στη Σαρδηνία και εκεί να ιδρύσουν μια πόλη για όλους τους Ίωνες»14, πρόταση που εντάσσεται στο πνεύμα των επτά σοφών και στο πνεύμα της εποχής του αποικισμού. Η συμβουλή του Θαλή του Μιλήσιου πριν απ’ την καταστροφή είναι πολύ πιο ιδιόρρυθμη: «Συμβούλευσε τους Ίωνες να ιδρύσουν ένα κοινό βουλευτήριο με έδρα την Τέω (γιατί η Τέως βρίσκεται στο μέσον της Ιωνίας), οι δε άλλες πόλεις, να κατοικούνται όπως πριν, αλλά να θεωρούνται σαν δήμοι»15. Στην ουσία ο Θαλής προτείνει ένα συνοικισμό σε πανιώνια κλίμακα. Επειδή βρίσκεται στο γεωμετρικό κέντρο του ιωνικού κόσμου, η Τέως θα γινόταν έτσι η κοινή εστία της νέας πόλης, το πολιτικό της κέντρο – ενώ το Πανιώνιον στο όρος Μυκάλη ήταν μόνο θρησκευτικό κέντρο – όπως ακριβώς το άστυ αποτελεί ένα συμπαγή πυρήνα στο κέντρο της πόλης του Κλεισθένη. Ο παραλληλισμός με τον Κλεισθένη υπογραμμίζεται από τον ίδιο τον Ηρόδοτο, ο οποίος όμως υποπίπτει σε αναχρονισμούς. Πράγματι, όταν συγκρίνει τις πόλεις του προγράμματος του Θαλή με δήμους, είναι ολοφάνερο πως χρησιμοποιεί τη λέξη δήμος με την έννοια που είχε στην Αθήνα, μετά τη μεταρρύθμιση του Αλκμαιωνίδη. Πρέπει να δούμε στην πρόταση αυτή του Θαλή την πρώτη ουτοπία της ιωνικής φιλοσοφίας και να υπενθυμίσουμε πως για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ο Θαλής ήταν ο πρώτο£ φιλόσοφος; Η απάντηση δεν μπορεί να είναι κατηγορηματική: ο Θα λής είναι εκείνος που λέγεται ότι προέβλεψε μια έκλειψη16, είναι επί σης ο ευρηματικός πολίτης που επωφελήθηκε από τις μετεωρολογικές του γνώσεις για να προβλέψει μια καλή συγκομιδή ελιάς και νο μονοπωλήσει τα ελαιοτριβεία17. Παρά τη γνώμη του Πλάτωνα, γιο τον οποίο ο Θαλής είναι το πρότυπο του θεωρητικού και αποστασιοποιημένου φιλόσοφου18, ο Μιλήσιος δεν αποχωρίζεται από τους συνανθρώπους του για να μελετήσει και να σχεδιάσει μια ιδανική πολιτεία: διατυπώνει την πρότασή του σε μια συγκεκριμένη και κρίσιμη ιστορική στιγμή, σε μια ομοσπονδιακή συνέλευση όπου εκφράζεται ως απλός πολίτης. Παρόλ’ αυτά, η πρόταση του Θαλή εντυπωσιάζει ιδιαίτερα με τον ριζοσπαστικό και γεωμετρικό της χαρακτήρα κα μ’ αυτή την έννοια είναι ήδη μια πρόταση ενός φιλόσοφου. Σε μια ανάλογη περίσταση, ο ιστορικός Εκαταίος, την εποχή της ιωνικής εξέγερσης, θα προτείνει πολύ πιο συγκεκριμένα μέτρα με βάση τα όσα ξέρει για τους πραγματικούς πόρους της περσικής αυτοκρατορίας δηλαδή να καταλάβουν τους θησαυρούς των Βραγχιδών και να ρίξου’ όλο το βάρος του πολέμου στη θάλασσα· επίσης, μετά την ήττα, προτείνει να οχυρωθούν στη Λέρο και να περιμένουν την εξέλιξη των γεγονότων19. Η πρόταση του Θαλή αποδεικνύει πως, από τα μέσα του 6ου αιώνα, υπήρχαν άνθρωποι που εφάρμοζαν στα συγκεκριμένα προβλήματα της ζωής της πολιτείας μια καθαρά νοητική συνταγή. Αν κρίνουμε από ένα μέρος του έργου του, δεν θα μπορούσαμε, σε μεγάλο βαθμό, να συμπεριλάβουμε και τον Κλεισθένη σ’ αυτή την κατηγορία20;

Το άλλο επεισόδιο ανήκει στην πολιτική ζωή της Κυρήνης και η προσέγγιση με τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη γίνεται απ’ τον ίδιο τον Αριστοτέλη21. Γύρω στο 55022, κατά τη βασιλεία του Βάττου Γ’, οι Κυρηναίοι, που είχαν γνωρίσει με τον προηγούμενο βασιλιά μεγάλες καταστροφές, «έστειλαν (απεσταλμένους) στους Δελφούς για να ρωτήσουν τι πολίτευμα να υιοθετήσουν για να ζήσουν με τον καλύτερο τρόπο. Η Πυθία τους πρόσταζε να φέρουν ένα νομοθέτη (καταρτιστήρα) από την Μαντινεία της Αρκαδίας. Οι Κυρηναίοι έκαναν λοιπόν την αίτησή τους και οι Μαντινείς τους έδωσαν έναν άνδρα με τη μεγαλύτερη υπόληψη μεταξύ των συμπολιτών του, με το όνομα Δημώναξ. Όταν ο άνδρας αυτός ήλθε στην Κυρήνη και έμαθε το κάθε τι, κατένειμε τους κατοίκους σε τρεις φυλές με τον εξής τρόπο: με τους Θηραίους και τους Περίοικους έκανε μια ομάδα, με τους Πελοποννή- σιους και τους Κρήτες μια άλλη και μια τρίτη με όλους τους νησιώτες. Επί πλέον δε, αφού έδωσε στο βασιλιά Βάττο ορισμένους ιερούς χώρους και ιερατικά λειτουργήματα (τεμένεα καί ἱερωσύνας), όλα τα υπόλοιπα που προηγουμένως ανήκαν στους βασιλείς τα έδωσε στο δήμο (ές μέσον τφ δήμω έθηκε)»23. Όπως πολύ καλά έδειξε ο F. Chamoux, το πρόβλημα που είχαν οι Κυρηναίοι και που έλυσε ο Δημώναξ δεν ήταν ένα θέμα αναδασμού24, αλλά πολιτικής οργάνωσης: η Κυρήνη αποτελούνταν από κατοίκους που είχαν διάφορες προελεύσεις και άνισα δικαιώματα. «Ενσωμάτωση στην πόλη νεοαφιχθέντων αποίκων και δημιουργία πολλαπλών αξιωμάτων στη θέση της βασιλικής εξουσίας, αυτή είναι η διπλή όψη της μεταρρύθμισης»25, που κατά κάποιον τρόπο εγκαθιδρύει στην Κυρήνη ένα πολίτευμα ισονομίας, το οποίο ο Ηρόδοτος, ακολουθούμενος από τον Αριστοτέλη, χαρακτηρίζει κάπως βιαστικά δημοκρατία. Μεταρρύθμιση «εμπνευσμένη» από τους Δελφούς, όπως τόσες άλλες αποικιακές νομοθεσίες, όπως επίσης και η μεταρρύθμιση του Κλεισθένη· μεταρρύθμιση, μάλλον, που στους Δελφούς βρήκε το νομοθέτη της, η επιχείρηση του Δημώνακτα έχει κοινά χαρακτηριστικά καθώς και χτυπητές διαφορές με την επιχείρηση του Αλκμαιωνίδη. Οι τρεις φυλές, που δημιουργεί ο Δημώναξ, δεν έχουν πλέον καμιά σχέση με τις δωρικές φυλές και προφανώς δεν καταλήγουν στην «ανάμιξη» της μεταρρύθμισης του Κλεισθένη, εφόσον ο νομοθέτης λαμβάνει υπόψη του την καταγωγή του καθενός· αλλά τουλάχιστον κανένας δεν έχει προνομιούχα θέ­ση με βάση την καταγωγή, οι τρεις φυλές είναι ισότιμες, και αυτές διοικούν την πόλη, στη θέση του βασιλιά ο οποίος στο εξής περιορίζεται σε θρησκευτικά, στην ουσία, καθήκοντα. Πάντως αυτό που φέρνει σε αντίθεση τον Δημώνακτα με τον Κλεισθένη είναι ουσιαστικά το γεγονός ότι ο Δημώναξ είναι ένας ξένος που παρεμβαίνει – γεγονός διόλου σπάνιο26 – σε μια αποικία.

Ο Κλεισθένης, ο οποίος πέρασε τόσα χρόνια στην εξορία, είναι άραγε εντελώς ξένος προς το πνεύμα του τελευταίου κύματος του αρχαϊκού αποικισμού; Ο κόσμος των αποικιών του 6ου αιώνα είναι ένας κόσμος ιδιαίτερα αμφίλογος. Οι δεσμοί με τη μητρόπολη ενισχύονται στις τελευταίες απόπειρες και, όπως σωστά έδειξε ο Ed. Will, παρατηρούμε μια εξέλιξη προς τον μεταγενέστερο θεσμό της κληρουχίας27. Ανέκαθεν άλλωστε οι άποικοι έφευγαν μεταφέροντας μαζί τους τους θεσμούς της μητρόπολης. Τα συγκεκριμένα όμως προβλήματα που θέτει ο αποικισμός μετατρέπουν τις αποικιακές πόλεις σε εργαστήριο σημαντικών πολιτικών και κοινωνικών πειραματισμών. Η μεταρρύθμιση της Κυρήνης είναι ένας τέτοιος πειραματισμός και υπάρχουν κι άλλοι ακόμα πιο ριζοσπαστικοί. Είναι γνωστό πως, στις αρχές του 6ου αιώνα, όσοι επέζησαν από την επιχείρηση της οποίας αρχηγός ήταν ο Πένταθλος, σπρωγμένοι απ’ την αναγκαιότητα, εγκαθίδρυσαν στις νήσους Λιπάρες ένα καθεστώς κοινοκτημοσύνης, ολοκληρωτικό στην αρχή, μετριασμένο στη συνέχεια28. Ο Κλεισθένης ήταν σύγχρονος της τελευταίας αποικιακής επιχείρησης της αρχαϊκής Ελλάδας (κατά το 514-510) με την τραγική αποτυχία του Δωριέα29, αδελφού και μετέπειτα εχθρού του Κλεομένη της Σπάρτης, ο οποίος ενώ ήθελε να ιδρύσει μια πόλη στην Αφρική, κατέληξε κοντοτιέρος στην Ιταλία, και κατόπιν στη Σικελία30.

Οι αρχηγοί των αντίπαλων οικογενειών των Φιλαϊδών και των Πεισιστρατιδών ίδρυσαν και αυτοί αποικίες, των οποίων οι σχέσεις με τη μητρόπολη δεν είναι πάντα ευδιάκριτες31. Στην αφήγηση του Ηρόδοτου για την κατοχή της Θρακικής χερσονήσου από τον Μιλτιάδη32, γύρω στο 545, τα αρχαϊκά χαρακτηριστικά που τονίζουν τη φυσιογνωμία ενός μυθικού οικιστή δεν λείπουν. Οι Δόλογκοι συμβουλεύονται την Πυθία σχετικά με τον πόλεμο που έχουν με τους αποικίας από τον πρώτο άνθρωπο που θα τους προσέφερε ένα γεύμα φιλοξενίας. Είναι, όμως, επίσης αλήθεια πως, ενώ ο Μιλτιάδης Α΄, ο εκλεκτός των θαυμαστών αυτών περιστάσεων, «δεν είναι πλέον οικιστής υπό την έννοια των οικιστών του 8ου και 7ου αιώνα, οι οποίοι ήταν επικεφαλής ατόμων που έκοβαν τους δεσμούς με τη μητρόπολη, δεν είναι ωστόσο ο στρατηγός που συνοδεύει κληρούχους»33. Η παρατήρηση ισχύει εξάλλου για τον διάδοχό του Μιλτιάδη Β΄ , ο οποίος, όπως και ο Κλεισθένης, επωφελήθηκε από τη διαίρεση της εξουσίας κατά τη διάρκεια των ετών 526-522.

Δείξαμε παραπάνω πως οι Αλκμαιωνίδες, αυτοί οι αιώνιοι εξόριστοι, είχαν πάντοτε κατευθύνει, αντίθετα από τους αντιπάλους τους, τις πολιτικές τους βλέψεις στην Αθήνα, ενώ ταυτόχρονα αποκτούσαν εκτός Αθηνών τα απαραίτητα υλικά μέσα και κύρος34. Υπάρχουν πολλές αντιστοιχίες ανάμεσα στην επιχείρηση του Κλεισθένη και σε μια αποικιακή επιχείρηση και το γεγονός ότι στην Κυρήνη εντοπίσαμε ένα από τα χαρακτηριστικότερα προηγούμενα της κλεισθενικής επιχείρησης δεν είναι τυχαίο. Ας επιμείνουμε απλά σε μερικά σημεία. Γνωρίζουμε τον καθοριστικό ρόλο της υποστήριξης των Δελφών για την επιτυχία του Αλκμαιωνίδη, καθώς και τον αποφασιστικό ρόλο που έπαιξε το μαντείο του Απόλλωνα για πολλές αποικιακές αποστολές· αν όχι σαν κέντρο «προπαγάνδας», τουλάχιστον σαν συνδετικός κρίκος35. Υπό την προστασία του Θεού των Δελφών ο Κλεισθένης, όπως είδαμε, αναδιοργανώνει ή καλύτερα αναπλάθει την αθηναϊκή πολιτειακή θρησκεία. Στους δήμους έδωσε ονόματα «είτε από τους τόπους, είτε από τους ιδρυτές τους»36 (από των κτισάντων) και είναι πολύ πιθανό ότι οργάνωσε ή αναδιοργάνωσε ένα σώμα ηρώων ιδρυτών, υπό το γενικό όνομα ἀρχηγέτες, σύμφωνα με τις επιγραφές37. Το ίδιο όνομα χρησιμοποιείται στην κλασική εποχή και για ένα άλλο κλεισθενικό δημιούργημα, αναμφισβήτητο αυτή τη φορά, το σώμα των δέκα επώνυμων ηρώων που προστατεύουν τις νέες φυλές και δίνουν την εγγύησή τους στον νέο πολιτειακό χώρο. Ο Αριστοτέλης τους αποκαλεί αρχηγέτες38. Αλλά ήδη ένας στίχος του Αριστοφάνη, που διατηρήθηκε και σχολιάσθηκε από έναν λεξικογράφο, αποδεικνύει πως αυτή ήταν η παραδοσιακή ονομασία39. Στην αρχαϊκή, όπως και στην κλασική εποχή, ο ἀρχηγέτης είναι ένα αμφισήμαντο πρόσωπο, άλλοτε άνθρωπος, βασιλιάς ή ιδρυτής λατρείας, ή ακόμα πολιτικός υπεύθυνος και άλλοτε θεός ιδρυτής, κυρίως στις αποικιακές επιχειρήσεις40. Στην Αθήνα, ο κατ’ εξοχήν αρχηγέτης είναι η Αθηνά41. Στα θέματα αποικισμού ο αρχηγέτης άλλοτε διαφέρει και άλλοτε σχεδόν ταυτίζεται με τον οικιστή42. Υπάρχουν στην Αθήνα (πριν από την επιστροφή των τεφρών του Θησέα) αντίστοιχες έννοιες; Οι τυραννοκτόνοι απολαμβάνουν εξαιρετικές τιμές που μεταβιβάζονται στους απογόνους τους, οι οποίοι έχουν το δικαίωμα να σιτίζονται στην κοινή εστία, δεν είναι όμως ίδιες με τις τιμές που παραχωρούνται στον οικιστή43. Ο ίδιος ο Κλεισθένης δεν απολαμβάνει, όπως π.χ. ο Μιλτιάδης ο Πρεσβύτερος, τις ηρωικές τιμές του οικιστή44, παρόλο που οι θρησκευτικές του αναμορφώσεις και ιδιαίτερα η εισαγωγή των επώνυμων ηρώων είναι έργα ιδρυτού πόλης. Υπ’ αυτές τις συνθήκες μπορούμε να δεχθούμε πως τη στιγμή ακριβώς που ο αρχαϊκός αποικισμός εξαφανίζεται, ο Κλεισθένης προσαρμόζει και υιοθετεί, προς χρήση της εποχής του και της νέας Αθήνας που ιδρύει, ορισμένες από τις αξίες της εποχής του αποικισμού.

Μπορούμε όμως, χωρίς αμφιβολία, μέσα στο ίδιο πνεύμα να εμβαθύνουμε περισσότερο. Στην Αγορά των Αθηνών της οποίας η πολιτική σημασία τονίζεται τον 6ο αιώνα και η θρησκευτική σημασία είναι, όπως πολύ σωστά έδειξε ο R. Martin, η ενσωμάτωση του πολίτη στην πόλη45, ο περίβολος των επώνυμων ηρώων που αναγέρθηκε – αν όχι με πρωτοβουλία του Κλεισθένη, τουλάχιστον στα πλαίσια της γραμμής που χάραξε με τη δράση του – κοντά στο Βουλευτήριον του τέλους του 6ου αιώνα και ο οποίος περιέχει τα αγάλματα των δέκα Αρχηγετών, είχε άλλες λειτουργίες εκτός απ’ το να επιτρέπει στον μέθυσο του Αριστοφάνη να ανακουφισθεί απ’ το κρασί του: στην κλασική εποχή αποτελούσε ένα από τα κέντρα της πολιτειακής ζωής· εκεί αναρτούσαν, για παράδειγμα, τις εντολές επιστράτευσης46. Αλλά και ένα άλλο μνημείο στην Αθήνα είχε κατά κάποιον τρόπο ένα ρόλο ανταγωνιστικό προς το μνημείο των επώνυμων ηρώων το δεύτερο αυτό μνημείο είναι χρονολογημένο με ακρίβεια, εφόσον πρόκειται για το βωμό τον αφιερωμένο στους δώδεκα θεούς το 522 από τον Πεισίστρατο τον Νεότερο47. Χώρος ασύλου48 και επίσημη αφετηρία των δρόμων που οδηγούσαν εκτός Αθηνών49, το Δωδεκάθεον της Αγοράς εμφανιζόταν σαν μια τυπική εκδήλωση της θρησκευτικής πολιτικής των τυράννων. Ο Θουκυδίδης αναφέρει, πράγματι, πως ο λαός έσβησε την επιγραφή του Πεισίστρατου του Νεότερου, damnatio memoriae που, όπως μας λέει ο ιστορικός, δεν εφαρμόστηκε για όλες τις επιγραφές που περιείχαν το όνομα των τυράννων50. Η λατρεία των επώνυμων ηρώων, λατρεία κατ’ εξοχήν αθηναϊκή, δεν φαίνεται να εκφράζει μια «εθνική» απάντηση στην πανελλήνια λατρεία που ανέπτυξαν οι τύρρανοι51; Ας υπογραμμίσουμε πάντως το εκπληκτικό αμάλγαμα εθνικών παραδόσεων και ριζικών καινοτομιών στη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη.

Αλλά και στην ίδια την Αθήνα δεν θα μπορούσε να βρει ο Κλεισθένης πρότυπα για τη νομοθεσία του; Πιστεύουμε ότι πρέπει να διαχωρίσουμε με προσοχή τρία θέματα:

1. Από πολύ παλιά, διοικητικοί λόγοι τείνουν να δημιουργήσουν τοπικές υποδιαιρέσεις, ανεξάρτητες επομένως από τα παραδοσιακά πλαίσια των φυλών52- πρόκειται για τις 48 ναυκραρίες53, που υπάρχουν από τον 7ο αιώνα και για τις οποίες δυστυχώς αγνοούμε σχεδόν τα πάντα. Αρχικά προορισμένες ίσως, όπως και το όνομά τους υποδηλώνει, να κατανείμουν μεταξύ των πολιτών τα έξοδα κατασκευής των πολεμικών πλοίων, εξελίσσονται σε αληθινές διοικητικές περιφέρειες: όπως λέει ο Αριστοτέλης για την εποχή του Σόλωνα, «επικεφαλής των ναυκραριών ήταν οι ναύκραροι, υπεύθυνοι για τις εισφορές και τις δαπάνες»54. Κάθε φυλή περιλάμβανε δώδεκα ναυκραρίες, και απ’ αυτό αναγκαστικά συμπεραίνουμε ότι οι ίδιες οι φυλές είχαν κάποια τοπική σημασία, χωρίς όμως να μπορούμε να την προσδιορί­σουμε με ακρίβεια55. Το θέμα περιπλέκεται ακόμα περισσότερο με μια άλλη υποδιαίρεση της φυλής, τη φρατρία, που αναφέρει ο Αριστοτέλης, ταυτίζοντας την με την τριττύα56, ασφαλώς πολύ παλαιότερη από την ναυκραρία (αρκεί να πούμε πως η φρατρία είναι θρησκευτικό όνομα) και στην οποία μερικές φορές αποδόθηκε μια τοπική βάση57. Όπως και να’ ναι, παρατηρούμε πως, τουλάχιστον με το σύστημα των ναυκραριών58, η Αττική διέθετε μια στοιχειώδη εδαφική διαίρεση, υιοθετημένη για πρακτικούς και μη θρησκευτικούς λόγους παράλληλα προς το αρχαίο σύστημα φυλών-φρατριών-γενών, θεμελιωμένο στην καταγωγή και διαποτισμένο με θρησκευτικά στοιχεία59.

2. Στις αρχές του 6ου αιώνα, όχι μόνο διοικητικά αλλά και πολιτικά προβλήματα ρυθμίζονται όλο και περισσότερο σύμφωνα με αριθμητικές αναλογίες. Ο Σόλων χρησιμοποιεί μια προγενέστερη διαίρεση της κοινωνίας σε τέσσερις τιμοκρατικές τάξεις, για να κατανείμει τις τιμές και τις υποχρεώσεις60. Μια τέτοια τιμοκρατική οργάνωση απέχει ακόμα πολύ από τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη, για τον μείζονα λόγο ότι η έννοια του πολιτειακού χώρου είναι τελείως άγνωστη σ’ αυτή την αναδιοργάνωση. Όμως, οι τιμοκρατικές τάξεις αντιπροσώπευαν μια διάκριση χωρίς θρησκευτικό χαρακτήρα, εντελώς ανεξάρτητη από το σύστημα των γενών των ιωνικών φυλών, και μπορούμε να πιστέψουμε πως εξοικείωσαν τα πνεύματα με την ιδέα της εγκατάλειψης των πατροπαράδοτων παραδοσιακών πλαισίων.

Εντελώς διαφορετική είναι η απόπειρα που γίνεται στο έτος της αρχοντείας του Δαμασία για να σταματήσει η αναρχία και οι διενέξεις που είχαν οδηγήσει στον εξορισμό του άρχοντα: «Αποφάσισαν να εκλέξουν δέκα άρχοντες, πέντε ευπατρίδες, τρεις αγρότες, και δύο βιοτέχνες»61. Η επείγουσα κατάσταση τους αναγκάζει να εγκαταλείψουν τη σεβάσμια έννοια ενός σώματος εννιά αρχόντων και να θεσπίσουν μια αριθμητική ισορροπία, που λαμβάνει υπόψη τις διάφορες κοινωνικές δυνάμεις, ενώ ταυτόχρονα καθιερώνει μια αριθμητική ισότητα ανάμεσα στην εκπροσώπηση των ευγενών και των κοινών πολιτών.

3. Μπορούμε να προχωρήσουμε ακόμα και να δεχθούμε πως ο Κλεισθένης δανείσθηκε το σκελετό της μεταρρύθμισής του από την αναδιοργάνωση του κράτους που είχε κάνει ο Πεισίστρατος; Αυτή την παράξενη θεωρία που δεν στηρίζεται – είναι ανάγκη να το πούμε; – σε κανένα αρχαίο τεκμήριο, υποστηρίχθηκε από τον Beloch62 και από άλλους μετά απ’ αυτόν63. Το πιο ευρηματικό επιχείρημα των οπαδών αυτής της ιδέας συνάγεται από την κατανομή των τριττύων μεταξύ των φυλών. Στην ανατολική ακτή, οι τριττύες της παραλίας και της μεσογείου, που ανήκουν στην 2η, 3η, 5η και 9η φυλή, έχουν κοινά σύνορα. Μια τέτοια ιδιομορφία, μοναδική και εξάλλου αντίθετη προς την κλεισθενική αρχή της ανάμιξης του πληθυσμού, δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα κλήρωσης και δεν βλέπει κανείς για ποιο λόγο ο Κλεισθένης θα είχε ευνοήσει έτσι μια περιοχή που υπήρξε το άντρο των Πεισιστρατιδών επομένως ανάγεται στον ίδιο τον Πεισίστρατο. Κατά τη γνώμη μας είναι παράτολμο να βγάζει κανείς τόσο σημαντικά συμπεράσματα από λήμματα τόσο πενιχρά και όχι πάντα ακριβή64. Όταν συζητήσαμε παραπάνω το πρόβλημα των τριττύων65, υπενθυμίσαμε την ανεπάρκεια των πηγών μας γι’ αυτό το θέμα και τις λογικές απόπειρες που έγιναν για να ερμηνευθούν οι πιο αξιοσημείωτες ιδιομορφίες. Τίποτα δεν μας επιτρέπει να δούμε τον Πεισίστρατο ως προάγγελο του Κλεισθένη66. Αντίθετα, τα πάντα υποδεικνύουν, σε τελευταία ανάλυση, ότι ο Κλεισθένης αναμόρφωσε την αθηναϊκή πόλη με διαρκή τη μέριμνα να διαφοροποιήσει ριζικά την πολιτική του από την πολιτική των τυράννων67.
------------------
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.«Ταῦτα δέ, δοκέειν ἐμοί, ἐμιμέετο ὁ Κλεισθένης οὗτος τόν ἑωυτοῦ μητροπάτορα Κλεισθένεα τόν Σικυώνος τύραννον», Ηρόδοτος, 5, 67.

2.Ηρόδοτος, 5, 68.

3.Δεν συμφωνούμε με τον D. Μ. Lewis, Historia, 1963, σ. 39, σημ. 145, όταν υποστηρίζει πως η τέταρτη αυτή φυλή ήταν δημιούργημα του Κλεισθένη.

4.Σεμιαέξοχημελέτη, Doriens et Ioniens, Essai sur la valeur du critere ethnique applique a I’ etude de V histoire et de la civilisation grecques, Παρίσι, 1956, σ. 39-44, o Ed. Will παρουσίασε μια εξονυχιστική ανάλυση αυτού του κειμένου. Δεν μπορούμε όμως να τον ακολουθήσουμε εντελώς. Θέλοντας να αποδείξει, ενάντια σ’ ολόκληρη σχεδόν τη γερμανική σχολή, ότι η αντίθεση ανάμεσα σε Δωριείς και Ίωνες δεν έχει τη «φυλετική» σημασία που συχνά της αποδόθηκε και ιδιαίτερα ότι είναι ανακριβές πως η τυραννία ήταν συστηματικά αντιδωρική – ιδέες στο σύνολό τους σωστές – ο Ed. Will είδε στη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη της Σικυώνας μια απλή συνέπεια της πολιτικής του κατά του Άργους. Ο Ηρόδοτος ασφαλώς δεν λέει τέτοιο πράγμα· αντίθετα επιμένει στη διαφορά μεταχείρισης ανάμεσα στις δωρικές φυλές και τη φυλή του Κλεισθένη. Είναι αλήθεια, για να χρησιμοποιήσουμε τις εκφράσεις του Ed. Will, ότι «πολύ νερό είχε κυλήσει» από την εποχή της σύστασης αυτών των φυλών και ότι στην πραγματικότητα ο πληθυσμός θα έπρεπε να ήταν ενοποιημένος, αυτό όμως δεν σημαίνει πως είχε εξαφανισθεί κάθε «εθνική συνείδηση». Ας υπενθυμίσουμε πως ο κόμης του Μπουλενβιλιέ και μετά απ’ αυτόν πολλά διακεκριμένα πνεύματα του 18ου αιώνα και της αρχής του 19ου πίστεψαν ειλικρινά ότι η αντίθεση μεταξύ ευγενών και Τρίτου- Κράτους (Tiers-Etat) στην προεπαναστατική Γαλλία ήταν μια προέκταση του ανταγωνισμού μεταξύ Φράγκων και Γαλατών.

5.Οι διαφορές αυτές έχουν επισημανθεί, με κάποια δόση υπερβολής ίσως, από τον J.L. Myres, Melanges Glotz, σ. 662-3. Ιδιαίτερα, δεν νομίζουμε ότι η σύγκριση που κάνει

ο Ηρόδοτος είναι «εσκεμμένα λανθασμένη».

6.Είχε όμως συμμετάσχει, στο πλευρό των Αμφικτυόνων, στον πρώτο ιερό πόλεμο, για να εξασφαλίσει την υποστήριξη της Πυθίας: Παυσανίας, 2,9,6 και 10, 36,6’ Σχόλια Πινδάρου, Νεμεόνικος, 9, 2· Πολύαινος, 3, 5.

7.Πβ. Ε. Szanto, «Die griechischen Phylen», στοAusgewalte Abhandlungen, σ. 230-3 και264-8, καιK. Latte, RE, λ. Phylen, στήλ. 999 κ. εξ.

8.Αυτό το συμπέρασμα βγαίνει από τη Σούδα, λ. Πάντα οκτώ, που αποδίδει αυτή τη μεταρρύθμιση στον Αλήτη. Ο Ed. Will («Korinthiaka», σ. 612, σημ. 2) προτείνει με κάποιες επιφυλάξεις την υπόθεση ότι η οκταδική οργάνωση ανάγεται στους τυράννους.

9.Τρεις απ’ αυτές τις φυλές είναι γνωστές από την επιγραφή των Μολπών (Syll.3, 57), που χρονολογείται στον 5ο αιώνα, αλλά διατηρήθηκε σε ένα ελληνιστικό αντίγρα­φο: οι Βωρεϊς, οι Οϊνωπες και οι Όπλητες. Μια άλλη επιγραφή αναφέρει τους Άργα- δεϊς. Η παρουσία των Γελεόντων και των Αίγικορέων είναι απλώς μια υπόθεση. Όσο για τις έξι φυλές της Κυζίκου, μνημονεύονται σε μια επιγραφή του 2ου αιώνα π.Χ. (G. Mendel, Musees imperaux ottomans, Catalogue des Sculptures grecques, romaines et byzantines, III, σ. 70-2, αρ. 858). Ας προσθέσουμε πως μια άλλη αποικία της Μιλήτου, οι Τόμοι, στον Εύξεινο πόντο, φαίνεται πως είχαν μόνο τις τέσσερις ιωνικές φυλές: πβ. 1. Stoian, Studii classice, 1961, σ. 175-202. Δίνουμε όλες αυτές τις πληροφορίες απλά και μόνο για να τονίσουμε πόσο πενιχρές είναι οι πηγές μας για την αρχαϊκή περίοδο, τη μόνη που μας απασχολεί εδώ. Βλ. τέλος, σχετικά με το πρόβλημα αυτό, J. Berard, L’ expansion et la colonisation grecques jusqu’ aux guerres mediques, Παρίσι, 1960, σ. 52-4.

10. Πβ. K. Latte, ό.π., στήλ. 1000.

11. Πβ. Tod, αρ. 1. Αυτό το θεμελιώδες τεκμήριο, η «πολιτεία της Χίου», αναδημο- σιεύθηκε και επανερμηνεύθηκε πρόσφατα από τον L. Η. Jeffery, «The courts of justice in archaic Chios», BSA, 1956, σ. 157-67, και στη συνέχεια (με ορισμένες νέες ανασυστάσεις) από τον J. Η. Oliver, AJPh, 1959, σ. 296-305. Όπως φαίνεται δεν ήταν μια κύρβις, ανάλογη μ’ αυτές που έφεραν τους νόμους του Σόλωνα (αυτή ήταν η άποψη του Wilarao- witz), αλλά μια συνηθισμένη στήλη, που ο L. Η. Jeffery χρονολογεί για λόγους επιγραφικούς στα 575-550′ το κείμενο θεσμοθετούσε τη λειτουργία μιας δικαστικής βουλής η οποία χαρακτηριζόταν δημοσίη σε σχέση, χωρίς αμφιβολία, προς κάποιο άλλο δικαστήριο. Η χρονολόγηση αυτή δεν επιτρέπει πλέον να θεωρούμε το κείμενο σαν πρότυπο για την Αθήνα του Σόλωνα. Ας προσθέσουμε, τέλος, ότι μια επιγραφή μάς πληροφορεί για την ύπαρξη, στο Άργος, μιας ομάδας εννιά δημιουργών, αριθμό που πρέπει χωρίς αμφιβολία να συσχετίσουμε με τον αριθμό των δωρικών φυλών, σύμφωνα με την υπό­δειξη του Ν. G. L. Hammond, CQ, 1960, σ. 33-6. Το ίδιο ισχύει για τους έξι δημιουργούς που αναφέρονται στο SEG, XI, 314.

12. Πλούταρχος, Λυκούργος, 6. Από μια τεράστια βιβλιογραφία ας ξεχωρίσουμε τη μελέτη του W. den Boer, Laconian studies, Άμστερνταμ, 1954, σ. 153-79.

13. 1, 170. Αναφερόμενος στην επέμβαση του Θαλή του Μιλήσιου, ο Ηρόδοτος ση­μειώνει πως ο Θαλής ήταν φοινικικής καταγωγής, παρεμβολή που προβλημάτισε τους σχολιαστές και που πολλοί θεώρησαν, ακολουθώντας τον Πλούταρχο, Περί τής ‘Ηρο­δότου κακοηθείας, 15,858α, ότι έχει ειρωνικό περιεχόμενο. Αλλά ο Ηρόδοτος αναφέρει επίσης (5,57) ότι οι τυραννοκτόνοι είχαν κι αυτοί φοινικική καταγωγή.

14. «… κοινῷ στόλῳ Ἴωνας ἀερθέντας πλέειν ἐς Σαρδώ καί ἔπειτα πόλιν μίαν κτίζειν πάντων Ἰώνων», Ηρόδοτος, 1, 170. Μόνο οι Φωκαιείς θα αποφασίσουν ένα μαζικό αποικισμό (Ηρόδοτος, 1, 164-5).

15. «ός έκέλευε έν βουλευτήριον ”Ιωνάς έκτήσθαι, τό δέ είναι έν Τέω (Τέων γάρ μέσον είναι Ίωνίης), τάς δέ άλλας πόλις οΐκεομένας μηδέν ήσσον νομίζεσθαι κατά περ εΐ δήμοι είεν», Ηρόδοτος, 1, 170.

16. Ηρόδοτος, 1, 74.

17. Διογένης Ααέρτιος, 1, 1, 26.

18. Θεαίτητος, 174 a-b.

19. Ηρόδοτος, 5, 36· 5, 125.

20. Συχνά ο ιωνικός κόσμος ορίσθηκε, σε αντίθεση με την Σπάρτη και την Αθήνα, ως «μη πολιτικός» (Η. Berve). Ο S. Mazzarino ιδιαίτερα αντέδρασε σ’ αυτό τον εσφαλμένο χαρακτηρισμό (πβ. Fra oriente e occidente, σ. 17 κ. εξ. και 209 κ. εξ.). Φαίνεται πως η πρόταση του Θαλή πρέπει να προστεθεί στο «φάκελλο». Μαρτυρεί την ύπαρξη σε ορισμένους χώρους μιας υπερπολιτικοποίησης, αν είναι επιτρεπτή η χρήση του νεολογισμού αυτού.

21. Πολιτικά, 7, 1319 b 18-22. Ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι είναι μερικές φορές απαραί­τητο ακόμα και για μετριοπαθείς δημοκρατίες να συμπεριλάβουν στην πολιτική ζωή ανθρώπους που προηγουμένως δεν ήταν πολίτες. Αυτό, λέει, έκανε ο Κλεισθένης στην Αθήνα και αυτοί που εγκαθίδρυσαν τη δημοκρατία στην Κυρήνη (οί τον δήμον καθι- στάντες).

22. Ακολουθούμε τη χρονολογία που υποδεικνύει ο F. Chamoux, Cyrene sous la monarchie des Battiades, Παρίσι, 1953, σ. 142.

23. «ἔπεμπον ἐς Δελφούς ἐπειρησομένους ὅντινα τρόπον καταστησάμενοι κάλλιστα ἄν οἰκέοιεν. Ἡ δέ Πυθίη ἐκέλευε ἐκ Μαντινέης τής Ἀρκάδων καταρτιστήρα ἀγαγέσθαι. Αἴτεον ὧν οἱ Κυρηναῖοι, καί οἱ Μαντινέες ἔδοσαν ἄνδρα ταῶν ἀστών δοκιμώτατον, τῷ οὔνομα ἦν Δημώναξ. Οὗτος ὧν ἀνήρ ἀπικόμενος ἐς τήν Κυρήνην καί μαθών ἕκαστα τοῦτο μέν τριφύλους ἐποίησε σφέας, τῇδε διαθείς. Θηραίων μέν καί ταῶν περίοι­κων μίαν μοῖραν ἐποίησε, ἄλλην δέ Πελοποννησίων καί Κρητών, τρίτην δέ νησιωτέων πάντων. Τοῦτο δέ τῷ βασιλέι Βάττω τεμένεα ἐξελών καί ἱερωσύνας, τά ἄλλα πάντα τά πρότερον εἶχον οἱ βασιλέες ἐς μέσον τῷ δήμῳ ἔθηκε», Ηρόδοτος, 4, 161. Για το κείμενο αυτό και τις δυσκολίες που παρουσιάζει, πβ. επίσης Ed. Will, «Aux origines du regime foncier grec», REA, 1957, σ. 11-2 καικυρίωςL. H. Jeffery, «The pact of the first settlers at Cyrene», Historia, 1961, σ. 142-4. O L. H. Jeffery αποδεικνύει πολύ καλά (ενάντια στον J. A. Ο. Larsen, RE, λ. Perioikoi, που ακολουθείται από τον Ph. Ε. Le- grand) ότι στους Περίοικους πρέπει να δούμε όχι τους εντόπιους αλλά τους απόγονους των αποίκων που ήλθαν από την περιοικίδα της Θήρας. Οι Θηραίοι, οι Περίοικοι, οι Πελοποννήσιοι και οι νησιώτες αποτελούν μια κατιούσα ιεραρχία με βάση την καταγωγή· οι πρώτοι είναι πολύ περισσότερο δωριείς από τους τελευταίους.

24. Ό. π., σ. 140. Ο G. Thomson, Studies on ancient Greek society, I, The prehistoric Aegean, Λονδίνο, 1949, σ. 319 κ. εξ., προσπάθησε να αποδείξει πως η μεταρρύθμιση του Δημώνακτα είχε χαρακτήρα αναδασμού. Φαίνεται απίθανο- το πρόβλημα της γης δεν έπρεπε να είναι οξύ για πολλούς λόγους: η Αιβύη είναι εύφορη, όπως υπενθυμίζει ο F. Chamoux, ήταν δυνατό να πάρουν τη γη των ιθαγενών, όπως παρατηρεί ο Ed. Will, και κυρίως, η Κυρήνη μόλις είχε χάσει ένα μεγάλο μέρος του δυναμικού της με την απώλεια επτά χιλιάδων οπλιτών στη μάχη εναντίον των Λιβύων στον Λεύκωνα Ηρόδοτος. 4. 160). Στην πραγματικότητα φαίνεται πως ο G. Thomson συγχέει τα γεγονότα της αρχής του 6ου αιώνα και αυτά για τα οποία μιλάμε.

25. F. Chamoux, ό.π., σ. 138.

26. Πβ. τα παραδείγματα που δίνει ο F. Chamoux, ό.π., σ. 139, σημ. 1.

27. «Sur Γevolution des rapports entre colonies et metropoles en Grece a partir du Vie siecle», La Nouvelle Clio, 1954, σ. 413-60.

28. Διόδωρος, 5, 9. Σχετικά με το γεγονός αυτό, πβ. Ed. Will, REA, 1957, σ. 7-8. Την ίδια τόλμη παρατηρούμε στην «αποικιακή» πολεοδομία, ιδιαίτερα στην Κυρήνη: πβ. R. Martin, L’ urbanisme dans le monde grec, Παρίσι, 1956, σ. 76 κ. εξ.

29. Για τον Δωριέα, πβ. τέλος την όχι τόσο τεκμηριωμένη μελέτη που του αφιέρωσε ο A. S. von Stauffenberg, Historia, 1960, σ. 181-215.

30. Ηρόδοτος, 5, 41-6.

31. Ίσως ο Ed. Will, La Nouvelle Clio, 1954, σ. 413 κ. εξ., υπερβάλλει κάπως τα πράγματα. Δεν απέδειξε πραγματικά πως ο Μιλτιάδης ο Πρεσβύτερος και ο Πεισίστρατος ενεργούσαν για λογαριασμό των Αθηνών. Η προσέγγιση που κάνει εξάλλου ανάμεσα στον Μιλτιάδη και τον Δωριέα («Miltiade et Dorieus», La Nouvelle Clio, 1955- 56-57, σ. 127-32) είναι ενδιαφέρουσα, δεν είναι όμως δυνατό να τον ακολουθήσουμε εντελώς. Είναι αλήθεια ότι ο Δωριεύς, όπως κι ο Μιλτιάδης, εγκατελείπει την πατρίδα του μετά από μια πολιτική διαμάχη και με τη συγκατάθεση του αρχηγού της πόλης· οι δεσμοί του όμως με την Σπάρτη είναι τόσο χαλαροί ώστε κανένας δεν προσφέρεται να τον βοηθήσει ούτε να τον εκδικηθεί, πράγμα που θα θεωρηθεί εξάλλου σκανδαλώδες (πβ. τους λόγους του Γέλωνα της Συρακούσας, στον Ηρόδοτο, 7, 158). Μήπως επειδή είχε αποτύχει; Ο Ηρόδοτος, 5, 42, διευκρινίζει πως ο Δωριεύς – αντίθετα από τον Μιλτιάδη – ενεργεί χωρίς να έχει συμβουλευθεί τους Δελφούς.

32. 6, 34-6.

33. Ed. Will, La Nouvelle Clio, 1954, σ. 436.

34. Αν πιστέψουμε μια περίεργη πληροφορία που δίνει ο Κικέρων, Leges, 2, 14, 4, ο Κλεισθένης είχε εμπιστευθεί την προίκα των θυγατέρων του στην Ήρα της Σάμου. Μια τέτοια μορφή ασφάλισης συμφωνεί πράγματι με την παράδοση των Αλκμαιωνιδών.

35. Και ακόμα και σαν «κέντρο πληροφοριών» όπως πολύ σωστά λέει ο L. Gernet στην κριτική του στο βιβλίο του J. Defradas, Les themes de la propagande delphique, Παρίσι, 1954, στις Annales, ESC, 1955, σ. 541. Για το ρόλο των Δελφών στον αποικι- σμό, βλ., εκτός από τις υπεραισιόδοξες σελίδες του J. Defradas (ό.π., σ. 233 κ. εξ.), Η. W. Parke και D. Ε. Wormel, The Delphic oracle, I, The History, Οξφόρδη, 1956, σ. 49-81.

36. «Προσηγόρευσε δέ τῶν δήμων τούς μέν ἀπό τῶν τόπων, τούς δέ ἀπό ταῶν κτισάντων», Αριστοτέλης, ’Αθηναίων Πολιτεία, 21, 5. Η συνέχεια της πρότασης «οὐ γάρ ἀ­πόντες ὑπήρχον ἔτι τοῖς τόποις» είναι αρκετά περίεργη. Χωρίς αμφιβολία σημαίνει ότι ορισμένοι ιδρυτές δεν υπήρχαν πια και έτσι είχε σταματήσει και η απόδοση τιμών στους τόπους που είχαν ιδρύσει.

37. Πβ. J. Pouilloux, La forteresse de Rhammonte, Παρίσι, 1954, επιγραφέςαρ. 25- 26. Η πρώτη αποκαλύπτει την ύπαρξη στον 4ο αιώνα ενός ιερέα του ήρωα αρχηγέτη, η δεύτερη είναι μια αφιέρωση του τέλους του 6ου αιώνα ή της αρχής του 5ου στον ίδιο αυτό ήρωα. Πβ. επίσης Σοφοκλής, Οἰδίπους ἐπί Κολωνῷ, 60, που χρησιμοποιεί τη συγγενική λέξη ἀρχηγός για να χαρακτηρίσει τον ήρωα Κολωνό και Πλάτων, Λύσις, 205 d.

38. Αθηναίων Πολιτεία, 21, 6.

39. Άρχηγέται ηγεμόνες οί επώνυμοι των φυλών. Αριστοφάνης Γήρᾳ· ὁ δέ μεθύων ἤμει παρά τούς ἀρχηγέτας, Bekker, Anecdota Graeca, I, 449· J. M. Edmonds, The fragments of Attic comedy, I, an. 125 (126 Kock), σ. 604. Πβ. επίσης τον ορισμό του Ησύχιου: Ἀρχηγέται· ἥρωες ἐπώνυμοι ταῶν φυλῶν ἤ θεοί ἐν Ἀθήναις, καθώς και ένα χρησμό στο [Δημοσθένης], 43, 66. Η λέξη αρχηγός είχε μια εναλλακτική χρήση, πβ. [Δημοσθένης], 40, 30-1.

40. Δεν υπάρχει ολοκληρωμένη μελέτη για τη λέξη αρχηγέτης. Πβ. ωστόσο W. Vol- lgraff, «Inhumation en terre sacree dans Γ Antiquite grecque», Memoires presentes par divers savants a I’Academie des inscriptions et belles lettres, 1951, σ. 315-98 (άρθρο δυστυ­χώς πολύ συγκεχυμένο), και L. Η. Jeffery, Historia, 1961, σ. 144-6, με τον οποίο δεν συμφωνούμε εξάλλου σε όλα τα συμπεράσματα. Οι αναλύσεις του P. Foucart (Memoires de 1’ Academie des inscriptions et belles lettres, 1922, σ. 116 κ. εξ.), που θεωρεί τους αρχηγέτες ως την ανώτατη κατηγορία ηρώων, είναι απαράδεκτες για την αρχαϊκή εποχή.

Ας υπενθυμίσουμε απλώς εδώ ορισμένα γεγονότα. Στην Δήλο, ο Απόλλων είναι ο θεός αρχηγέτης (πβ. Η. Gallet de Santerre, Delos primitive et archaique, Παρίσι, 1958, σ. 268-70), όπως είναι επίσης και στην Κυρήνη (Πίνδαρος, Πυθιόνικος, 5, 60 και SEG, IX, 3) και στην Νάξο (Θουκυδίδης, 6, 3). Στην Ελευσίνα, ο Ίακχος είναι ο αρχηγέτης των μυστηρίων (Στράβων, 10, 468· F. Sokolowski, Lois sacrees…, SuppL, 10, 67: πβ. P. Boyance, REG, 1962, σ. 481). Στην Θήρα, σε έναν κατάλογο κύριων ονομάτων της αρχαϊκής εποχής (1G, XII, 3, 762) ένα από τα πρόσωπα χαρακτηρίζεται αρχηγέτης, πρόκειται όμως για έναν βασιλιά (F. Hiller von Gaertringen, 1G, XII, Suppl. 1939, σ. 89) ή για τον ιδρυτή μιας λατρείας (L. Η. Jeffery, ό.π., σ. 149); Στην Δήλο πάλι, φαίνεται πως υπήρχαν εφτά βασιλείς (Πλούταρχος, Συμπόσιον τώνέπτά σοφών, 20, 163 c). Στην Κυρήνη επίσης, η στήλη των ιδρυτών αποκαλεί αρχηγέτη όχι μόνο τον Απόλλωνα αλλά και τον Βάττο τον 1ο· το τεκμήριο αυτό, αν δεν ανάγεται στον «όρκο των ιδρυτών» του 7ου αιώνα, όπως πιστεύει ο A. J. Graham, JHS, 1960, σ. 94-111, μπορεί τουλάχιστον να χρησιμοποιεί κάποιο τοπικό χρονικό (F. Chamoux, Cyrene…, σ. 108). Στην Σπάρτη, ο Ηρακλής και οι γιοι του ήταν οι αρχηγέτες της πόλης (Ξενοφών, ‘Ελληνικά, 6, 3, 4 και 6, 5, 47)· αρχηγέτες αποκαλεί και τους βασιλείς της Σπάρτης ο Πλούταρχος (Λυκούργος, 6), αναφέροντας και σχολιάζοντας τη ‘ρήτρα του Λυκούργου, ίσως όμως στην πραγματικότητα πρόκειται για τους βασιλείς ιδρυτές, όπως υπέδειξε ο L. Η. Jeffe­ry (ό.π., σ. 149). Στις Ἰκέτιδες του Αισχύλου, αρχηγέτες είναι οι ηγέτες της χώρας (184) και ο ίδιος ο βασιλεύς Πελασγός (251), επώνυμος των Πελασγών. Τέλος ο Ηρόδοτος, 9, 86, χαρακτηρίζει με αυτό το όνομα τους αρχηγούς του φιλοπερσικού κόμματος της Θήβας· η σημασία, στην τελευταία αυτή περίπτωση, είναι καθαρά πολιτική. Η κοινή βασική έννοια που προκύπτει απ’ όλα αυτά τα κείμενα είναι λοιπόν η έννοια της πρωταρχικής ανάληψης καθηκόντων, της θεμελιώδους υπευθυνότητας.

41. Αριστοφάνης, Λυσιστράτη, 644· Πλούταρχος, ’Αλκιβιάδης, 2, κ.λπ.

42. Η διάκριση είναι σαφής στην Νάξο (Θουκυδίδης, 6, 3) και ίσως στην Θάσο (πβ. J. Pouilloux, Recherches sur Γhistoire et les cultes de Thasos, I, Παρίσι, 1951, σ. 334-5). Αντίθετα στον έβδομο Ολυμπιόνικο ο Τληπόλεμος είναι ταυτόχρονα οικιστής (30) και αρχηγέτης (78) της Ρόδου.

43. Πβ. P. Foucart, ό.π., σ. 117.

44. Ηρόδοτος, 6, 38. Ξέρουμε εξάλλου (Σχόλια Πινδάρου, Όλυμπιόνικος, 1, 149 b) ότι οι οικιστές ήταν ενταφιασμένοι στην καρδιά της πόλης. Ο Παυσανίας, 1, 29

6, μνημονεύει τον τάφο του Κλεισθένη, τον οποίο θεωρεί ιδρυτή των δέκα φυλών, και τον τοποθετεί στην περιοχή της Ακαδημίας, ανάμεσα στους τάφους των πολεμιστών που είχαν τιμηθεί για το θάρρος τους.

45. Recherches sur 1’ Agora grecque, σ. 164-201.

46. Οι πηγές αναφέρονται στο R. Ε. Wycherley, The Athenian Agora, III, αρ. 229- 255. Είναι γνωστό ότι οι αμερικανικές ανασκαφές στην Αγορά έφεραν στο φως ένα μνημείο που αρχικά ονομάσθηκε απλώς Περίφραγμα ή Φρακτός Περίβολος και στη συνέχεια αναγνωρίσθηκε με βεβαιότητα ως ο περίβολος των επωνύμων. Πβ. R. Stilwell, Hesperia, 1933, σ. 137-9 (για την αρχαιολογική περιγραφή) και Η. A. Thompson, στο ίδιο, 1952, ο. 91-3 (για την ερμηνεία). Η περιγραφή αυτού του μνημείου από τον Παυσα­νία, 1, 5, 2-5, διασαφηνίσθηκε από τον Ε. Vanderpool, «The route of Pausanias in the Athenian Agora», στο ίδιο, 1949, σ. 129-32. To μνημείο αναδιαρθρώθηκε σημαντικά μετά την προσθήκη, στις κλεισθενικές φυλές, δυο και έπειτα τριών νέων φυλών. Η μόνη χρονολογική ένδειξη που δόθηκε από τους αμερικανούς αρχαιολόγους για τό πρώτο μνημείο είναι, απ’ όσο ξέρουμε, αυτή του Η. A. Thompson, Hesperia, 1952, σ. 58: «Η αρχιτεκτονική γραμμή του μνημείου των επωνύμων ηρώων, σε συνδυασμό με τις λογοτεχνικές αναφορές σ’ αυτό, αποδεικνύουν μια ημερομηνία στο τελευταίο τέ­ταρτο του πέμπτου αιώνα».

47. Ηρόδοτος, 2, 7 και 6, 108- Θουκυδίδης, 6, 54. Πβ. την εμπεριστατωμένη μελέτη της Μ. Crosby, «The altar of the twelve Gods in Athens», Hesperia, Suppl. 8, 1949, σ. 82-103. Εκτός από την αρχαιολογική περιγραφή του Δωδεκαθέου της Αθήνας, το άρθρο περιέχει μια ανάλυση των λογοτεχνικών και επιγραφικών πηγών. Πβ. επίσηςR. Ε. Wycherley, The Athenian Agora, 111, αρ. 363-78.

48. Ηρόδοτος, 6, 108.

49. Ηρόδοτος, 2, 7′ IG, II2, 2640.

50. 6, 54. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι ο λαός της Αθήνας αφαίρεσε την αφιέρωση του Πεισίστρατου με την ευκαιρία της ανακαίνισης και της επέκτασης του βωμού. Διατήρησε όμως την αφιέρωση στον Πύθιο Απόλλωνα από το ίδιο πρόσωπο.

51. Για την έννοια αυτής της αντίθεσης πβ. σ. 86.

52. Πβ. V. Ehrenberg, The Greek State,, σ. 30 κ. εξ.

53. Πολυδεύκης, 8, 108 και Φώτιος, Λεξικόν, λ. ναυκραρία. Βιβλιογραφία για τις ναυκραρίες στο V. Ehrenberg, ό.π., σ. 246 και Η. Bengtson, Griechische Geschiehte2, σ. 119, σημ. 2.

54. «τΗν δ’ έπΐ των ναυκραριών άρχή καθεατηκυϊα ναύκραροι, τεταγμένη πρός τε τάς εισφοράς καί τάς δαπάνας τάς γινομένας», ’Αθηναίων Πολιτεία, 8, 3.

55. Οφείλουμε αυτή την παρατήρηση στον V. Ehrenberg, ό.π., σ. 51.

56. Πβ. σ. 123.

57. Πβ. σ. 141, σημ. 6.

58. Σύμφωνα με μια πληροφορία που δεν μπορούμε να ελέγξουμε και η οποία προέρχεται από τον Κλείδημο (FGrHist, 323, απ. 7-8), ο Κλεισθένης αντικατέστησε τις σαρανταοκτώ αρχαίες ναυκραρίες με πενήντα γεωγραφικές περιοχές με το ίδιο όνομα. Η πραγματικότητα αυτής της μεταρρύθμισης συχνά αμφισβητήθηκε (πβ. F. Jacoby, ad locum) και πράγματι φαίνεται πως αντικρούεται από τον Αριστοτέλη, Αθηναίων Πολιτεία, 21, 5, ο οποίος προσδιορίζει ότι στο κλεισθενικό σύστημα οι δήμαρχοι αντικαθιστούν τους ναύκραρους.

59. Ο Η. Bengston, ό.π., σ. 141, δικαιολογημένα προβάλλει αυτή την παρατήρηση

σχετικά με την κλεισθενική μεταρρύθμιση.

60. Αριστοτέλης, ’Αθηναίων Πολιτεία, 7.

61. «Εἶτ’ ἔδοξεν αὐτοῖς διά τό στασιάζειν ἄρχοντας ἑλέσθαι δέκα, πέντε μέν εὐπα­τριδῶν τρεῖς δέ ἀγροίκων δύο δέ δημιουργῶν», ’Αθηναίων Πολιτεία, 13,2. Σε ένα άρθρο με υπέρ το δέον κριτικό πνεύμα, ο L. Gemet, «Les dix archontes de 581», RPh, 1938, σ. 216-27, προσπάθησε να αποδείξει πως αυτή η δεκαρχία δεν υπήρξε ποτέ, αλλά ότι επινοήθηκε στα τέλη του 5ου αιώνα στους χώρους των ευγενών που υιοθετούσαν τις πολιτικές θεωρίες του Ιππόδαμου. Για αντίθετη άποψη και σε συμφωνία με το κείμενο του Αριστοτέλη, πβ. Η. Bengtson, Griechische Geschichte2, σ. 123, σημ. 2· R. Sealey, Historia, 1961, σ. 513. Καταλήγουμε και εμείς στο ίδιο συμπέρασμα γιατί ο αθηναϊκός 6ος αιώνας, μυστηριώδης και πολύπλευρος ταυτόχρονα, είναι μάρτυρας μεταβολών τόσο αστραπιαίων ώστε δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τις ενδείξεις του Αριστοτέλη. Για μια ιδιαίτερα παρακινδυνευμένη ανασύσταση (όπου οι δημιουργοί δεν αποτελούν τάξη), πβ. F. R. Wiist, Historia, 1959, σ. 111.

62. Griechische Geschichte, II2, σ. 328 κ. εξ.

63. Πβ. U. Kahrstedt, RE, λ. Kleisthenes2, στήλ. 620, καιKiio, 1940, σ. 4-6′ Υ. Bequi- gnon, BFS, 1946-47, σ. 155. Γενικά παρατηρούμε πως οι μεταρρυθμίσεις που αφορούν τη δομή του Κράτους από τους τυράννους του 7ου και 6ου αιώνα είναι σπάνιες αν όχι ανύπαρκτες.

64. Το γεγονός είναι αναμφισβήτητο για τις φυλές 9 και 2. Αλλά οι δυο τριττύες μεσογείων-παραλίας της τρίτης φυλής, που μοιάζουν με δυο αντίστροφα τρίγωνα με κοινή κορυφή, συνορεύουν μόνο σε ένα σημείο. Η παραλιακή τριττύα της 5ης φυλής είναι μια νησίδα μέσα στην αντίστοιχη της 4ης και δεν συνορεύει με την τριττύα της μεσογείου της ίδιας φυλής. Ας προσθέσουμε ότι στα δυτικά της Αττικής, δυο τριττύες της 6ης φυλής έχουν κοινά σύνορα, χωρίς να αναζητούμε πολιτική σημασία σ’ αυτό το γεγονός.

65. Πβ. σ. 28.

66. Πβ. στο ίδιο πνεύμα V. Ehrenberg, Neugriinder des Staates, Μόναχο, 1925, σ. 128· Η. Bengtson, Griechische Geschichte2, σ. 140, σημ. 2- D. Μ. Lewis, Historia, 1963, σ. 36.

67. Λάβαμε γνώση πολύ αργά για το άρθρο του G. A. Galitis, «Ἀρχηγός- Ἀρχηγέτης ἐν τῇ ἑλληνικῇ γραμματείᾳ καί θρησκείᾳ», Athena, 1960, σ. 17-138· για τον Κλεισθένη πβ. σ. 109-10.

O Αριστοτέλης γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης

O Aριστοτέλης θεωρείται ο πιο μορφωμένος άνθρωπος που πάτησε ποτέ στη γη. Eίναι ακόμα και σήμερα «ο δάσκαλος όλων εκείνων που γνωρίζουν, όπως ήταν και στα χρόνια του Δάντη». Γεννήθηκε στα Στάγειρα το 384 π.X. Σε ηλικία 18 ετών ήλθε στην Aθήνα και παρακολούθησε τον Πλάτωνα επί μια εικοσαετία. Σε ηλικία 40 ετών έγινε ο δάσκαλος του Mεγάλου Aλεξάνδρου και είναι γνωστό το περίφημο, «ουδέποτε άλλοτε ένας τόσο μεγάλος δάσκαλος είχε ένα τόσο μεγάλο μαθητή». O Aριστοτέλης μετά την αναχώρηση του M. Aλεξάνδρου ήλθε στην Aθήνα και ίδρυσε το «Λύκειο», στον χώρο που αποκαλύφθηκε τελευταία, στην πλατεία Pηγίλλης. Στα 12 χρόνια της διδασκαλίας του εδώ, παρουσίασε τα περισσότερα των έργων του, στα οποία συνόψισε τα αποτελέσματα μιας ολόκληρης ζωής σπουδών και σκέψης… Δυστυχώς, το έργο του δεν συμπληρώθηκε και από τα έργα που έγραψε, ένα μέρος μόνο διασώθηκε μέχρι τα χρόνια μας. Aλλά το μέρος αυτό είναι αρκετό να τον τοποθετήσει επικεφαλής όλων των επιστημόνων. Tα αντικείμενα των μελετών του ήταν άγνωστα μέχρι τα χρόνια του. H λογική, η ρητορική με την επιστημονική της άποψη, η λογοτεχνική κριτική, η φυσική ιστορία, η φυσιολογία, η ψυχολογία δημιουργήθηκαν ως επιστήμες και τομείς έρευνας απ’ αυτόν. Mερικά από τα έργα του όπως η Λογική, τα Mεταφυσικά, τα Hθικά και τα Πολιτικά, κατέχουν και σήμερα την πρώτη θέση στην επιστημονική βιβλιογραφία.

O Aριστοτέλης έγινε αντικείμενο σπουδής από τους Πατέρες της Eκκλησίας, κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια στις μεγάλες κατηχητικές Σχολές της Aλεξάνδρειας, της Aντιόχειας, της Eδεσσας της Mεσοποταμίας και της νεστοριανής Nίσιβης. Oι Σύροι Πατέρες των Σχολών αυτών μετέφρασαν τα περισσότερα έργα του Aριστοτέλους και των άλλων Eλλήνων κλασικών, στα συριακά. Aπό τις συριακές αυτές μεταφράσεις οι Aραβες μετέφρασαν τους Eλληνες σοφούς στα αραβικά. O Aριστοτέλης έγινε γνωστός στην Eυρώπη τον 12ο και 13ο αιώνα, από τις αραβικές αυτές μεταφράσεις. Eτσι η επίδραση των αριστοτελικών ιδεών στους σοφούς της Δύσης, μεταξύ των οποίων ιδιαιτέρως σημειώνεται ο Θωμάς Aκινάτος, και η διάδοση της ελληνικής σκέψης στην Eυρώπη, οφείλεται στις αραβικές κατακτήσεις στην Iσπανία κυρίως. Για τον λόγο αυτό ήταν δικαιολογημένη η παρουσία στο πρόσφατο συνέδριο του Παντείου Πανεπιστημίου, του Oργανισμού Πολιτιστικών και Iσλαμικών Σχέσεων της Δημοκρατίας του Iράν, του πρεσβευτή και του μορφωτικού ακολούθου της Iσλαμικής Δημοκρατίας και του πρύτανη του Iσλαμικού Πανεπιστημίου του Azad. H παρουσία του Aρχιεπισκόπου Aθηνών στο συνέδριο δικαιολογείται από το γεγονός ότι η διδασκαλία του Aριστοτέλη είχε εκτιμηθεί πολύ από τους Πατέρες της Eκκλησίας. Πρέπει να σημειώσουμε ότι στον χριστιανισμό της Δύσης, εξαιτίας του Θωμά Aκινάτου, η αριστοτελική σκέψη άσκησε μεγάλη επίδραση, τόσο ώστε να λέγεται ότι ο Aκινάτος εκχριστιάνισε τον Aριστοτέλη ή έκαμε αριστοτελικό τον χριστιανισμό.

Oι αραβικές μεταφράσεις του Aριστοτέλη έγιναν πραγματικά η γέφυρα από την οποία πέρασε η ελληνική επιστήμη και φιλοσοφία από την Aνατολή στη Δύση, μέσω κυρίως της χριστιανικής θρησκείας και του έργου του Aκινάτου.

Tο ελληνικό ιδανικό ήταν η καλοκαγαθία, που έγινε το ιδανικό του Aνθρωπισμού της Δύσης και εξακολουθεί και σήμερα να υπάρχει σε διάφορες μορφές.

Oι Aραβες, όπως είναι γνωστό, έφθασαν μέχρι την Iσπανία. Tο 713 μ.X. την κατέλαβαν και έμειναν εκεί επί σειρά αιώνων. Στη χρυσή αυτή αραβική εποχή είχαν την ευκαιρία να αναπτύξουν, παράλληλα με την πολεμική τέχνη, την επιστήμη και τις καλές τέχνες.

H επαφή τους με τους ευρωπαϊκούς λαούς, μετά την κατάληψη της Iσπανίας, που άρχισε με την κατοχή της Aνδαλουσίας τον 8ο αιώνα και τελείωσε με την πτώση της Γρανάδας το 1492, τους έδωσε την ευκαιρία, με τον συνδυασμό του δικού τους πολιτισμού, να αναπτύξουν αξιόλογη πολιτιστική κίνηση. Tα αραβικά έγιναν γλώσσα της επιστήμης και της λογοτεχνίας και στη γλώσσα αυτή ήταν γραμμένα τα βιβλία, που έκαναν γνωστή την ελληνική σοφία στην Eυρώπη και προπαρασκεύασαν την Aναγέννηση, την οποία ολοκλήρωσαν οι Eλληνες σοφοί που ήλθαν στη Δύση μετά την πτώση τη Kωνσταντινούπολης. O Aριστοτέλης μαζί με τον Πλάτωνα έγινε γνωστός στην Eυρώπη χάρις στους Aραβες. Oι Aραβες ίδρυσαν το Πανεπιστήμιο της Mαδράς. O Aβερόης και ο Mαμονίδης είναι οι περίφημοι Aραβες λόγιοι, που κυριάρχησαν στην εποχή αυτή. Eγραψαν στα αραβικά και στα ιουδαϊκά και μετέφεραν με τις γλώσσες αυτές, τόσο τα δικά τους έργα όσο και τα έργα των Eλλήνων κλασικών. Δείγματα της επίδρασης της αραβικής γλώσσας στις ευρωπαϊκές γλώσσες είναι οι πολλές αραβικές λέξεις στη γλώσσα τόσο των Aγγλων, όσο και των Iσπανών.

Δεν προχωρώ να αναφέρω τα επιτεύγματα των Aράβων στον χώρο των Eπιστημών και των Tεχνών (αρχιτεκτονική, μαθηματικά κ.λπ.) και περιορίζομαι στο γεγονός ότι η βιολογία από τον 3ο μέχρι τον 11ο αιώνα ήταν μια αραβική επιστήμη. Aν και οι Aραβες δεν βρήκαν πολλά πράγματα, όμως κατόρθωσαν να εμβαθύνουν στα έργα του Aριστοτέλη και του Γαληνού και να τα σχολιάσουν. O Aραβας βιολόγος al Jahiz έγραψε το πολύ χρήσιμο βιβλίο «Tων Ζώων». H επίδραση του Aριστοτέλη είναι εμφανής, αλλά το έργο είναι αραβικό.

Tο συνέδριο στο Πάντειο Πανεπιστήμιο έριξε ασφαλώς, περισσότερο φως, τόσο στο έργο του Aριστοτέλη και των άλλων Eλλήνων σοφών όσο και στο γεγονός, ότι είναι αδιανόητο ο σύγχρονος κόσμος να υπάρχει χωρίς τον Eλληνισμό και ότι η σύγχρονη Eυρώπη, οφείλει στην Eλλάδα, όχι μόνο το όνομά της, αλλά και το πνεύμα της…

Η Εξάρτηση σαν Αποτέλεσμα και σαν Αιτία σχέσης

Δύο άνθρωποι ξεκινάνε μια σχέση. Στο βαθμό που η σχέση είναι ικανοποιητική, καθένας τους επενδύει όλο και περισσότερα κομμάτια του εαυτού του. Αρχικά οι επενδύσεις αυτές μπορεί να είναι απλά σωματικές ή χρονικές. Καθώς περνά ο καιρός τα άτομα αρχίζουν να δένονται και συναισθηματικά. Αν μάλιστα παντρευτούν και κάνουν και παιδιά, τότε οι κοινές τους επενδύσεις καλύπτουν τα πάντα: Από τα οικονομικά τους μέχρι τα όνειρα που κάνουν για το μέλλον των παιδιών τους.

   

Είναι λοιπόν αναπόφευκτο ανάμεσα στους δύο να δημιουργηθεί κάποια σημαντική μορφή εξάρτησης. Έτσι, αν κάποτε χάσει ο ένας τον άλλο, είναι εντελώς φυσικό, μαζί με τον σύντροφό του, να χάσει, για ένα χρονικό διάστημα, και τη συναισθηματική του ισορροπία. Η εξάρτηση αυτή είναι το αποτέλεσμα μιας σχέσης που ξεκίνησε από δύο ανθρώπους για τους οποίους υποθέτουμε ότι αρχικά ήταν σχετικά αυτάρκεις. Στο βαθμό που είναι πρόθυμοι να δημιουργήσουν μια ουσιαστική δέσμευση ο ένας με τον άλλο, αναπόφευκτα αναπτύσσεται ανάμεσά τους μια αλληλεξάρτηση. Θα μπορούσαμε μάλιστα την εξάρτηση αυτή, που είναι αποκλειστικά το αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης σχέσης, να τη θεωρήσουμε και φυσιολογική.

Υπάρχει όμως και μια άλλη περίπτωση: Ένας άνθρωπος αδυνατεί να ισορροπήσει συναισθηματικά όταν είναι μόνος του. Προκειμένου να μπορέσει λοιπόν ν΄ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της ζωής, αναζητά ένα σύντροφο. Στην περίπτωση αυτή η ανάγκη εξάρτησης προϋπάρχει της σχέσης και μάλιστα οδηγεί στη δημιουργία της.

                                      

Ένας τέτοιος άνθρωπος δεν σχετίζεται τόσο με τον συγκεκριμένο άνθρωπο – με τον οποίο δημιουργεί τη σχέση – όσο με το ρόλο του «συντρόφου» τον οποίο αποδίδει σε οποιοδήποτε άτομο είναι πρόθυμο να τον επωμισθεί. Περιττό βέβαια να πούμε ότι ο «σύντροφος» που θα βρει θα είναι ένα παρόμοια εξαρτημένο άτομο, διότι κανένας πραγματικά αυτάρκης άνθρωπος δεν διαλέγει να δημιουργήσει σχέση με κάποιον που, από την πρώτη κιόλας στιγμή, περιμένει να «κρεμαστεί» από πάνω του.

Μ΄ άλλα λόγια, μια τέτοια σχέση δεν ξεκινά σαν αποτέλεσμα της ελεύθερης εκλογής των ατόμων που την απαρτίζουν, αλλά σαν αποτέλεσμα της αδυναμίας τους να σταθούν μόνοι τους. Γι΄αυτό και, από τη στιγμή που βρίσκουν τον πολυπόθητο «σύντροφο», από κει και πέρα τρέμουν μη τον χάσουν, διότι γνωρίζουν καλά ότι χάνοντας αυτόν θα χάσουν και τη συναισθηματική ισορροπία που απέκτησαν μαζί του.

Όπως είναι φυσικό τέτοιες σχέσεις χαρακτηρίζονται από αμοιβαία καχυποψία και άγχος εγκατάλειψης. Είναι μάλιστα δύσκολο να φανταστούμε – στην περίπτωση που η σχέση αποδεικνύεται μη ικανοποιητική – ότι ο ένας από τους δύο θα τολμήσει να χωρίσει αν δεν έχει εκ των προτέρων εξασφαλίσει τον επόμενο άνθρωπο από τον οποίο θα … κρεμαστεί. Οι άνθρωποι αυτοί είναι καταδικασμένοι να μη γνωρίσουν ποτέ την πραγματική αγάπη. Μια ζωή, το μόνο που θα γνωρίζουν θα είναι η εξάρτηση την οποία θα ονομάζουν «αγάπη».

Η υπεροχή του καινούργιου, προϋποθέτει την εξισορρόπηση του παλιού

Σκέφτηκα να γράψω αυτό το κείμενο διότι βρισκόμαστε σε μια χαοτική κατάσταση η οποία πλέον έχει καταντήσει να είναι μονόδρομος. Και αυτό βέβαια συμβαίνει σε όλο το κοινωνικό, οικονομικό, ψυχολογικό και πολίτικο επίπεδο. Ίσως αυτές οι πληροφορίες που προέρχονται από το βιβλίο Η Τέχνη του Πολέμου και όχι μόνο, να βοηθήσουν κάποιους μιας και μπαίνουμε στον καινούργιο χρόνο, να αντιληφθούν ότι το καινούργιο με το παλιό δεν είναι αντίθετα, αλλά συμπληρωματικά. Και εξαρτάται και από μας το πώς αυτά που θεωρούνται αντίθετα, μπορούν να μας προσφέρουν την δυνατότητα της ανέλιξης μας. 

Ίσως το πιο χαρακτηριστικό ταοϊστικό στοιχείο της Τέχνης του Πολέμου, που την καθιστά επίκαιρη και στη σημερινή εποχή, είναι ο τρόπος με τον οποίο η δύναμη απαλύνεται αδιάκοπα από ένα υπόγειο ρεύμα. Ο ταοϊσμός στην πολιτική στέκεται τόσο από πλευράς των κυβερνώντων όσο και από την πλευρά των κυβερνωμένων, έχει στήσει και έχει καταλύσει βασίλεια, ανάλογα με τις ανάγκες της εποχής. Ως κλασικό έργο της ταοϊστικής σκέψης, η Τέχνη του Πολέμου είναι ένα βιβλίο όχι μόνον για τον πόλεμο, αλλά και για την ειρήνη· και πάνω απ΄ όλα, ένα εργαλείο για να κατανοήσουμε τις ίδιες τις ρίζες της σύγκρουσης και της λύσης της.

Δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι αυτό το έργο παραμένει κλασικό και διδάσκεται σήμερα στη Δύση, σε στρατιωτικές και νομικές σχολές και σχολές διοίκησης επιχειρήσεων.

Λένε ότι αν γνωρίζεις τόσο τον εαυτό σου όσο και τους άλλος, η νίκη δεν κινδυνεύει· όταν ξέρεις τον ουρανό και τη γη, η νίκη είναι απόλυτη.

Η ψυχολογία των ανθρώπων, είναι να αντιστέκονται όταν είναι περικυκλωμένοι, να μάχονται όταν δεν μπορούν να το αποφύγουν και να υπακούουν όταν βρίσκονται σε ακραίες καταστάσεις.

Όταν δεν έχεις που να πας, είσαι σε πεδίο θανάτου.

 Το Ι Τσινγκ μας λέει: «Αν κυνηγάς ελάφια χωρίς οδηγό, θα καταλήξεις στους θάμνους».
Ο Ηράκλειτος μας έχει πει: «τα πάντα ρεί». Ο Ηράκλειτος αποκάλυψε πώς όλες οι αντιθέσεις είναι πολικές και, κατά συνέπεια, ενωμένες. «Ό δρόμος από πάνω προς τα κάτω κι από κάτω προς τα πάνω είναι ο ίδιος» , είπε ο έλληνας σοφός, «ό θεός είναι η μέρα – νύχτα, ό χειμώνας – καλοκαίρι, ό πόλεμος – ειρήνη, ό χορτασμός – πείνα». Το ίδιο μας αναφέρει και το Ταό. Ο Λάο Τσέ μα λέει: «οι ευκολίες φέρνουν δυσκολίες, οι αντίθετοι ήχοι αρμονία, το μετά ακολουθεί το πριν».   

Είμαστε το μέλλον του παρελθόντος μας.

Ο Λάο Τσέ γράφει: Αν θέλεις να μικρύνεις κάτι, πρέπει πρώτα να το μεγαλώσεις. Αν θέλεις να το αποδυναμώσεις, πρέπει πρώτα να το ενισχύσεις. Αν θέλεις να πάρεις, πρέπει πρώτα να δώσεις. Αυτό λέγεται διακριτική σοφία.

Από την άλλη μεριά, αν θέλεις να διατηρήσεις κάτι, πρέπει να του παραχωρήσεις ένα στοιχείο από την αντίθεση του.

Σε σχέση με το γίν-γιάνγκ ο Τσουάνγκ Τσέ γράφει σχετικά: Μπορείς να πεις: Θ΄ ακολουθήσω το δρόμο της τιμής και του δικαίου και θα στρέψω την πλάτη μου στο κακό; Μπορείς να πεις: Θ΄ ακολουθήσω το δρόμο της ατιμίας και της αδικίας και θα αδιαφορήσω για το καλό; Αν το κάνεις, θα έρθεις σε σύγκρουση με τον Ουρανό και τη Γη και με όλα τα άλλα πράγματα του κόσμου. Θα είναι σαν να τιμήσεις τον Ουρανό και να αγνοήσεις τη Γη, σαν να πιστέψεις στο γίν και να μην υπολογίσεις το γιάνγκ. Είναι λοιπόν φανερό πως δεν μπορείς να ακολουθήσεις έναν τέτοιο μονόπλευρο δρόμο.

Η αλήθεια βέβαια είναι όπως το αναφέρει ο Ντ. Τ. Σουζούκι ότι οι αινιγματικές αντιφάσεις του συνηθισμένου τρόπου σκέψης οφείλονται στο γεγονός πως είμαστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούμε την κοινή γλώσσα για να μεταδώσουμε αυτά που συμβαίνουν μέσα μας. Αλλά οι εσωτερικές εμπειρίες ξεπερνούν κατά πολύ τις δυνατότητες της γλώσσας. Εδώ ο Σουζούκι αναφέρεται στη φιλοσοφία του Βουδισμού.

Από την άλλη ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ μας λέει το ίδιο σε σχέση με την ατομική φυσική. Αναφέρει: Το πρόβλημα της γλώσσας είναι πολύ σοβαρό. Αναζητούμε τρόπο να εκφράσουμε και να περιγράψουμε τη δομή και τη λειτουργία των ατόμων… αλλά, στην κοινή γλώσσα είναι αδύνατο να μιλήσουμε για τα άτομα.

Ας μην ξεχνάμε ότι πολλές φορές χρησιμοποιώντας την κοινή γλώσσα πάνω στην προσπάθεια μας να αναφερθούμε με τον κυριολεκτικότερο τρόπο την πραγματικότητα, καταφεύγουμε σε παραδοξολογίες και λογικές αντιφάσεις. Αλλά, οι παραδοξολογίες δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Χαρακτηρίζουν το σύνολο της μυστικιστικής παράδοσης, από τον Ηράκλειτο μέχρι τον Καστανέντα, ενώ από την αρχή του αιώνα μας αποτελούν το χαρακτηριστικό γνώρισμα και της σύγχρονης φυσικής.

Λέει ο Ασβαγκοσα: Όπου δεν αναγνωρίζεται ή μοναδικότητα όλων των πραγμάτων, εμφανίζεται ή άγνοια και η ιδιαιτερότητα, κι από εκεί κι έπειτα αναπτύσσονται όλες οι φάσεις του μολυσμένου νου… όλα τα φαινόμενα στον κόσμο δεν είναι παρά απατηλές εκδηλώσεις του νου, που δεν αντιπροσωπεύουν καμία πραγματικότητα από μόνες τους.

Μια από τις βασικές πολικότητες της ζωής είναι αυτή που υφίσταται ανάμεσα στην αντρική και τη γυναικεία όψη της ανθρώπινης φύσης. Όπως με τις αντιθέσεις καλό-κακό, ζωή-θάνατος, έτσι και με την αντίθεση αρσενικό-θηλυκό, που βρίσκεται μέσα μας, δεν αισθανόμαστε άνετα και προσπαθούμε να τονώσουμε τη μια όψη και να εξαφανίσουμε την άλλη.

Η δυτική κοινωνία ανέκαθεν ευνόησε την αντρική όψη του ανθρώπου και αδίκησε τη θηλυκή. Αντί να αναγνωρίσει πως η προσωπικότητα του κάθε άντρα και της κάθε γυναίκας είναι το αποτέλεσμα της αλληλουχίας ανάμεσα στα θηλυκά και τα αρσενικά στοιχεία, θέσπισε μια στατική αντίληψη, όπου οι άντρες οφείλουν να είναι αρσενικοί και οι γυναίκες θηλυκές, αναθέτοντας στους άντρες τους ηγετικούς ρόλους και τα προνόμια της κοινωνίας.

Η τάση αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να δοθεί υπερβολική έμφαση σε όλα τα στοιχεία γιάνγκ – αρσενικά – που περιλαμβάνει η ανθρώπινη φύση: δραστηριότητα, ορθολογισμός, ανταγωνισμός, επιθετικότητα κ.α. Τα στοιχεία γίν – θηλυκά – που περιλαμβάνουν την έμπνευση, τη θρησκευτικότητα, το μυστικισμό, τον ψυχισμό, μπήκαν πάντα σε δεύτερη μοίρα στα πλαίσια της αρσενικά προσανατολισμένης κοινωνίας μας.

Στον ανατολικό μυστικισμό οι θηλυκές ιδιότητες έχουν αναπτυχθεί με τρόπο ώστε να επιτευχθεί η ενότητα των δυο όψεων της ανθρώπινης φύσης. Σύμφωνα με τα λόγια του Λάο Τσέ, το τέλειο ανθρώπινο ον είναι κείνο που «σκέφτεται αντρικά και νιώθει γυναικεία».     

Το βιβλίο της Ισορροπίας και της Αρμονίας, ένα μεσαιωνικό ταοϊστικό έργο, λέει: «Η βαθιά γνώση των αρχών ξέρει να βλέπει, η δυνατή εφαρμογή του Δρόμου επιτυγχάνει χωρίς να προσπαθεί. Βαθιά γνώση είναι να ξέρεις χωρίς να βγαίνεις από την πόρτα, να βλέπεις τον δρόμο του ουρανού χωρίς να κοιτάς έξω από το παράθυρο. Η δυνατή πράξη είναι να γίνεσαι ακόμα πιο δυνατός και να προσαρμόζεσαι σε όλες τις περιστάσεις». Κι ακόμα: «Η βαθιά γνώση είναι να αντιλαμβάνεσαι την αναταραχή προτού υπάρξει, να αντιλαμβάνεσαι τον κίνδυνο προτού υπάρξει, να αντιλαμβάνεσαι την καταστροφή προτού υπάρξει, να αντιλαμβάνεσαι τη συμφορά προτού υπάρξει.

Η δυνατή πράξη είναι να ασκείς το σώμα χωρίς το σώμα να σε βαραίνει, να ασκείς τον νου χωρίς ο νους να σε χρησιμοποιεί, να εργάζεσαι στον κόσμο δίχως ο κόσμος να σ΄ επηρεάζει, να εκτελείς τις αποστολές σου χωρίς οι αποστολές σου να σε εμποδίζουν. Με τη βαθιά γνώση των αρχών μπορούμε να μετατρέψουμε την αναταραχή σε τάξη, να μετατρέψουμε τον κίνδυνο σε ασφάλεια, να μετατρέψουμε την καταστροφή σε επιβίωση, να μετατρέψουμε τη συμφορά σε τύχη.

Με τη δυνατή εφαρμογή του Δρόμου, μπορούμε να φέρουμε το σώμα στο βασίλειο της μακροβιότητας, να φέρουμε τον νου στη σφαίρα του μυστηρίου, να φέρουμε τον κόσμο σε μεγάλη γαλήνη και να φέρουμε τις αποστολές σε μεγαλοπρεπή εκπλήρωση.

Και λίγο παρακάτω: «Το να νιώθεις και να κατανοείς αφού πράξεις, δεν αξίζει να αποκαλείται κατανόηση. Το να επιτυγχάνεις ύστερα από κόπο, δεν αξίζει να αποκαλείται επίτευξη. Το να ξέρεις αφού δεις, δεν αξίζει να αποκαλείται γνώση. Αυτά τα τρία είναι πολύ μακριά από τον δρόμο της συναίσθησης και της ανταπόκρισης. Πράγματι, το να μπορείς να κάνεις κάτι προτού υπάρξει, το να συναισθανθείς κάτι προτού δράσει, το να δεις κάτι προτού προβληθεί, είναι τρεις ικανότητες που αναπτύσσονται σε αλληλεξάρτηση.

Τότε δεν διαισθάνεσαι τίποτα, αλλά κατανοείς· δεν αναλαμβάνεις τίποτα, αλλ΄ ανταποκρίνεσαι· και δεν πας πουθενά χωρίς ωφέλεια».  

Μερικά επιλεκτικά κείμενα που παραθέτω του δάσκαλου Σουν και όχι μόνο, μέσα από το βιβλίο Η Τέχνη του Πολέμου, μας δίνουν τη δυνατότητα αν μελετηθούν σωστά, να μας ωφελήσουν, βάσει της εξισορροπητικής διαδικασίας ή να μας καταστρέψουν αν τα χρησιμοποιήσουμε για να επιβάλουμε την κυριαρχία μας. Εξαρτάται λοιπόν στον κάθε ένα από μας το πώς θα χρησιμοποιήσει αυτά τα εργαλεία. 

«Όσοι γνωρίζουν ξέρουν ότι η πρωινή ενεργεία είναι υψηλή, όσο περνάει η μέρα πέφτει, και το βράδυ εξαντλείται. Επομένως είναι πρέπον να γνωρίζεις ότι όσοι θέλουν να χτυπήσουν, αποφεύγουν την υψηλή ενέργεια και χτυπούν όταν η ενέργεια έχει εξαντληθεί».
«Η αλήθεια είναι, ότι πρέπει πάντα να προσαρμόζεις τις μεθόδους σου στην απέραντη ποικιλία των περιστάσεων. Αυτό σημαίνει ότι μια οξιά μπορεί να την σπάσει στα δύο ένας ανεμοστρόβιλος, ενώ μια καλαμιά θα την λυγίσει, άλλα αυτή θα επανέλθει στη θέση της».

«Ο άνθρωπος που έχει δύναμη δεν έχει σταθερό σχηματισμό, το νερό δεν έχει σταθερό σχήμα: η ικανότητα να κερδίζεις τη νίκη μέσα από την αλλαγή και την προσαρμογή ονομάζεται ιδιοφυΐα». 

«Απόφυγε τη σύγκρουση με τις οργανωμένες δυνάμεις και την επίθεση σε μεγάλους σχηματισμούς - τότε ξέρεις να χρησιμοποιείς την τέχνη της προσαρμογής».

«Η κατάκτηση του νου γίνεται όταν αντιμετωπίζεις την αταξία με πειθαρχία και τη φασαρία με ηρεμία. Κράτα τον εαυτό σου και περίμενε αυτούς που είναι μακριά, περίμενε ξεκούραστος τους κουρασμένους, περίμενε χορτάτος τους πεινασμένους – τότε ξέρεις να χρησιμοποιείς τη δύναμη».

«Οι πολλοί δεν μπορούν να κατανοήσουν πως μπορεί να εξασφαλιστεί η νίκη μέσα από την ίδια διάταξη του εχθρού. Όλοι ξέρουν τη μορφή με την οποία νικώ, αλλά κανείς δεν ξέρει τη μορφή με την οποία εξασφαλίζω τη νίκη». 

«Λέω λοιπόν ότι αν ξέρεις τους άλλους και ξέρεις και τον εαυτό σου, δεν θα διατρέξεις κίνδυνο ακόμη και σε εκατό μάχες· αν δεν ξέρεις τους άλλους αλλά ξέρεις τον εαυτό σου, θα χάνεις μια μάχη και θα κερδίζεις μια άλλη· αν δεν ξέρεις τους άλλους και δεν ξέρεις ούτε τον εαυτό σου, θα κινδυνεύεις σε κάθε μάχη».

«Υπάρχουν πέντε τρόποι να καταλάβεις ποιος θα νικήσει. Αυτοί που ξέρουν πότε να πολεμούν και πότε να μην πολεμούν, είναι νικητές. Αυτοί που διακρίνουν πότε να χρησιμοποιήσουν πολλά και πότε λίγα στρατεύματα είναι νικητές. Αυτοί που οι άντρες τους, τόσο στους ανώτερους όσο και στους κατώτερους βαθμούς, έχουν την ίδια επιθυμία, είναι νικητές. Αυτοί που αντιμετωπίζουν το απροσδόκητο προετοιμασμένοι, είναι νικητές. Αυτοί που έχουν ικανούς στρατηγούς, οι οποίοι δεν περιορίζονται από τις κυβερνήσεις τους, είναι νικητές. Αυτοί οι πέντε είναι οι τρόποι για να καταλάβεις ποιος θα νικήσει».

«Όσοι είναι καλοί στον καταμερισμό ευθυνών, χρησιμοποιούν τους έξυπνους, τους τολμηρούς, τους άπληστους και τους ανόητους. Οι έξυπνοι χαίρονται που αποδεικνύουν την αξία τους, οι τολμηροί θέλουν να πραγματοποιήσουν τις φιλοδοξίες τους, οι άπληστοι καλωσορίζουν την ευκαιρία να βγάλουν κέρδος και οι ανόητοι δεν νοιάζονται αν πεθάνουν».
«Χρησιμοποίησε την οργή για να τους προκαλέσεις αταξία».
«Χρησιμοποίησε την ταπεινοφροσύνη για να τους κάνεις υπερόπτες».
«Χρησιμοποίησε την ταχύτητα για να τους εξαντλήσεις».
«Προκάλεσε διχόνοια ανάμεσά τους».

«Υπάρχουν δρόμοι που δεν πρέπει να τους πάρεις, στρατοί που δεν πρέπει να τους επιτεθείς, φρούρια που δεν πρέπει να πολιορκήσεις, περιοχές όπου δεν πρέπει να δώσεις μάχη, εντολές των πολιτικών κυβερνήσεων στις οποίες δεν πρέπει να υπακούσεις».

«Όταν οι άνθρωποι περνούν πολλές ώρες σε σκοτεινά και υγρά μέρη, είναι επιρρεπείς στη μελαγχολία και στις αρρώστιες». 

Ο άνθρωπος που έχει διχαστεί, γίνεται αδύναμος, είναι γεμάτος φόβο, τρέμει και έτσι γίνεται έρμαιο, στον κάθε έναν, στον οποιονδήποτε, να μπορεί να τον υποδουλώσει.

Μια βασική στρατηγική προκειμένου να προκληθεί ο διχασμός μέσα στο νου του ανθρώπου είναι ο διαχωρισμός ανάμεσα στους σκοπούς και τα μέσα. Κι όταν συμβεί αυτός ο διχασμός μέσα στο νου σου, δεν αντιλαμβάνεσαι καν ότι έχεις διχαστεί και εσύ ο ίδιος.

Και βέβαια επειδή δεν υπάρχει κανένας σκοπός και τα μέσα και οι στόχοι συνυπάρχουν και δεν είναι διαχωρισμένα, είναι ωφέλιμο να μην παγιδευόμαστε από την στρατηγική όλων εκείνων που λαχταράνε τη δύναμη σε όλους σχεδόν τους αιώνες.

Τα μέσα είναι χρήσιμα επειδή σε οδηγούν σε ένα συγκεκριμένο στόχο. Αν τα μέσα δεν σε οδηγούν στο στόχο σου, τότε δεν έχουν κανένα νόημα και καμία αξία και καμία σημασία. Και με αυτόν τον τρόπο, έχουν καταστρέψει όλα εκείνα τα πράγματα στη ζωή που είναι όντως σημαντικά και έχουν επιβάλλει πράγματα που είναι απολύτως ασήμαντα.

Έτσι, έχει αποκτήσει νόημα το χρήμα, έχει αποκτήσει νόημα η πολιτική – γιατί αυτή είναι το μέσο για τη δύναμη – έχει αποκτήσει νόημα η θρησκεία – γιατί αυτή είναι το μέσο για τον παράδεισο, για τον θεό. Στο εμπόριο, μπορείς να βρεις νόημα, γιατί μπορείς να δεις αμέσως ένα τελικό αποτέλεσμα – το χρήμα. Η ποίηση όμως, η μουσική, ο χορός, η αγάπη, ο έρωτας, η φιλικότητα, η ομορφιά, η αλήθεια… όλα αυτά εκτός από εξαιρέσεις, έχουν εξαφανιστεί από τη ζωή μας. 

Και θα κλείσω αυτό το κείμενο με τον Μπέρτολτ Μπρέχτ ο οποίος μας λέει:
Οι αγωνιστές έχουν την πιο μεγάλη κούραση. Οι κουρασμένοι, χάνουν τη μάχη.

Ο Κόσμος είναι δικός μας

...και μπορούμε εμείς μόνο να τον κάνουμε όπως θέλουμε!

Μεταξύ φιλοσοφίας και πράξης, φαίνεται να υπάρχει μια τεράστια απόσταση και συνήθως δεν συνειδητοποιείται…

Ο καθένας μας νομίζει ότι ο θετικός τρόπος σκέψης, δημιουργεί και θετικά αποτελέσματα στην πράξη και δεν παρατηρεί ότι ο τρόπος που συμπεριφέρεται στον Εαυτό του και στους άλλους δεν έχει, τελικά, καμία επιρροή από την ιδεολογία του.

Ο τρόπος που επιλέγουμε να ζούμε είναι νοητικά ιδεολογικός, αλλά συναισθηματικά μας δημιουργούνται δυσάρεστες καταστάσεις και η ιδεολογία χάνεται μέσα στις μη συνειδητές μας συμπεριφορές και στην γενική έλλειψη εκτίμησης που επιβουλεύεται κάθε καλή μας προαίρεση…

Μπορούμε εύκολα να βγάζουμε συμπεράσματα για το τι δεν κάνουν οι άλλοι καλά και αυτό οφείλεται στην ιδεολογία μας και σε μια φιλοσοφημένη άποψη που μπορεί να έχουμε για τον τρόπο που θέλουμε να ζούμε, ενόσω υπάρχουν και εκείνοι οι άλλοι που μας χαλάνε την ισορροπία μας, συνεχώς μπλεγμένοι στην σχέση «δράση-αντίδραση»…

Όμως… ο Κόσμος είναι δικός μας και μπορούμε εμείς μόνο να τον κάνουμε όπως θέλουμε…

Το έχετε σκεφτεί ότι ο Κόσμος μας είναι δικός μας? Ο εσωτερικός, εννοώ…
Και όσο λιγότερη ματαιότητα κουβαλάμε, τόσο πιο όμορφα μπορούμε να βιώνουμε την Ζωή μας…

Και με όσο περισσότερη απλότητα γεμίζει το Είναι μας, τόσο λιγότερο χώρο βρίσκει η αλαζονεία της διανοητικής μας ευφυΐας…

Γιατί όλα είναι θέμα ωριμότητας… Και από αυτήν την ωριμότητα, αφήνουμε συνήθως έξω την συναισθηματική και πνευματική μας ωριμότητα, ενώ μετράμε την ευφυΐα μας με έναν τρόπο που μας κάνει αλαζονικούς και ισχυρογνώμονες, όσον αφορά την δημιουργία του Κόσμου μας…

Αν θέλω να κάνω κάτι όμορφο για τον Κόσμο μας, χρειάζεται να δημιουργήσω τον δικό μου Κόσμο έτσι, ώστε να μην επιδρά με αρνητικό τρόπο στο ήδη πολωμένο ήθος του κόσμου…

Αυτό δεν είναι ουτοπία, αν καταφέρουμε να αλληλεπιδράσουμε μεταξύ μας με έναν τρόπο ειλικρινή και ζεστό, ξεχνώντας ποιος γίναμε και ενθυμούμενοι ποιος είμαστε…

Αλήθεια, όλη η Φύση του Ανθρώπου είναι μόνο μια συνείδηση με ονοματεπώνυμο, που έχει και κάποια ψυχικά περιεχόμενα? Τόσος κόπος για κάτι τόσο λίγο?

Απλά αναρωτιέμαι…

Ας δημιουργήσουμε ξανά Αθωότητα με τα Οράματά μας

Γιατί όπως λέει ο ποιητής
...είτε βραδιάζει, είτε φέγγει, λευκό μένει το γιασεμί...

Οι σκέψεις μας και η υγεία μας

Φαντάζομαι ότι όλοι έχουμε ακούσει για ανθρώπους που θεραπεύτηκαν «ως δια μαγείας» από ένα σωματικό πρόβλημα υγείας που τους ταλαιπωρούσε, ενώ οι γιατροί τους έδιναν λίγες ελπίδες. Πόσο συχνά δεν έχουμε όλοι μας άραγε υποφέρει από σωματικά συμπτώματα που δεν εξηγούσαν οι ιατρικές εξετάσεις…

Απάντηση σε όλα αυτά δίνουν έρευνες που επανειλημμένα έχουν αποδείξει την επίδραση που ασκούν οι σκέψεις και οι πεποιθήσεις στην υγεία μας.

Η σχέση σώματος- ψυχής είχε αναδειχθεί ήδη από τον 17ο αιώνα από τον Γάλλο φιλόσοφο Ντεκάρτ. Έκανε λόγο για ένα δυϊσμό που υπαινισσόταν ότι ο νους ελέγχει το σώμα αλλά συνάμα το σώμα επιδρά στον κατά τα άλλα λογικό νου, όπως για παράδειγμα όταν οι άνθρωποι ενεργούν με βάση το πάθος τους.

Σήμερα οι επιστήμες που ασχολούνται με την αλληλεπίδραση σώματος-πνεύματος δρουν με γνώμονα την πεποίθηση ότι οι σκέψεις μπορούν να αυξήσουν την πιθανότητα κάποιου να εκδηλώσει μια ασθένεια ή να αποκαταστήσει την υγεία του. Για παράδειγμα, ο μηρυκασμός και οι επαναλαμβανόμενες αρνητικές σκέψεις έχουν συσχετιστεί με διάφορες μορφές φυσικού πόνου και με δυσλειτουργίες του ανοσοποιητικού συστήματος. Επιπλέον, υπάρχουν ενδείξεις ότι οι συμπεριφορές μας εγκαθιδρύονται όταν εδράζονται σε εγγενή και ουσιαστικά κίνητρα. Έτσι είναι πιθανότερο να τρέφεται κάποιος πιο υγιεινά αν έχει την πεποίθηση ότι «μου αρέσει η υγιεινή διατροφή και κάνει καλό στην υγεία μου». Θα λέγαμε ότι το σώμα ακούει το μυαλό και αυτή η ιδιότυπη ακρόαση φτάνει μέχρι τα γονίδιά μας και αυτό σημαίνει ότι δεν είμαστε καταδικασμένοι να ζήσουμε με βάση τη γενετική μας προδιάθεση!Μεταξύ σώματος και νου παρεμβάλλονται τα συναισθήματα που λειτουργούν ως καταλύτης για τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση.

Εκτός αυτού, υπάρχει μια ολόκληρη κατηγορία διαταραχών που αποκαλούνται ψυχοσωματικές και θεωρείται ότι αποτελούν μια απάντηση στο στρες που βιώνει κάποιος. Σε γενικές γραμμές, οι στρεσογόνες συνθήκες, συχνά συνοδευόμενες από βαθιά ριζωμένα λανθασμένα γνωστικά σχήματα οδηγούν σε δυσπροσαρμοστικές αυτόματες σκέψεις, αρνητικά συναισθήματα και δυσλειτουργικές συμπεριφορές. Σε αυτές τις περιπτώσεις το σωματικό σύμπτωμα αποτελεί τη σωματική έκφραση των συναισθημάτων μας.

Τι μπορεί να γίνει;

Σήμερα λόγω του κατακερματισμού της γνώσης, της ιατρικοποίησης και της αναγωγής όλων στη σφαίρα του βιολογικού ξεχνάμε τη διάσταση της υγείας του «πνεύματος» και πολύ περισσότερο τη σχέση του με το σώμα. Όμως “για να έχουν νόημα τα επιμέρους στοιχεία, πρέπει να υπάρχουν ολότητες” σύμφωνα με τον Πλάτωνα. Σκοπός λοιπόν είναι η διατήρηση της υγείας μας στο σύνολό της και η ολιστική αντιμετώπιση των τυχόν προβλημάτων που προκύπτουν.

Θυμηθείτε λοιπόν: όλα αρχίζουν με μια σκέψη! Και υπάρχουν τόσοι τρόποι να αλλάξουμε τις σκέψεις μας και να απολαύσουμε τα αποτελέσματα αυτής της αλλαγής…

Είμαι λες τρελός!

Μη με κοιτάς, μη μου μιλάς! Είμαι λες τρελός!

 Βάζω όνειρα και ταξιδεύω για να τα πιάσω.

Σπάζω τα δεσμά του παρελθόντος που με κρατούσαν στην επίγεια φυλακή μου και λειώνω με τις μπότες μου τις σκέψεις της αυτολύπησης και της μεμψιμοιρίας.

Είμαι μου λες τρελός! Έχω πίστη, έχω όραμα, έχω ελπίδα και φωτιά! Έχω θέληση, έχω πάθος, έχω σκοπό και λιμάνι!

Είμαι μου λες τρελός!

Δεν ακούω, δεν βλέπω, δεν ξέρω τίποτα για το γύρω μου, μον’ ζω για το σκοπό μου, το όνειρο αυτό το μουρλό, που από παιδί τις νύχτες με βασανίζει.

Πως είμαι λέει, ο αρχιτέκτονας του μέλλοντός μου και ουχί ο αναπαραγωγός ενός δέσμιου παρελθόντος.

Είμαι μου λες τρελός. Ίσως. Ποιος ξέρει;

Συνομιλία με ένα Δαίμονα...

 Σιωπή...!

Με φοβούνται. Κι έτσι πάλι μένω μονάχος. Το κλάμα μου αντηχεί στα δάση και τα βουνά, σαν μονόλογος του φεγγαριού που ένωσε την απόγνωση του με την μελαγχολική σιγαλιά του χειμώνα. Διαπερνά τη σιωπή σαν στριγκλιά καταραμένου ανέμου που εξόρισαν οι θεοί, σαν οξύς θρήνος των κυνηγημένων πλασμάτων της νυχτιάς...

Με αποφεύγουν. Πονάω. Οι ανάσες μου σφυροκοπούν τα σωθικά μου. Είναι έτοιμες να εκραγούν απ’το στήθος μου σαν ηφαίστειο που ξυπνά μετά από αιώνες απ’το μακάριο λήθαργο του...Καίγομαι...

Με απορρίπτουν. Δεν τους καταλαβαίνω. Οι γνώριμες κοφτερές σκέψεις καρφώνουν και πάλι αδιάλλακτα ότι έχει απομείνει από φως κι ελπίδα μέσα στο μουδιασμένο μου κεφάλι...

Την καρδιά μου ίσα που την ακούω πια. Μονάχη. Κι η ίδια δίνει την εντύπωση πως έχει πάψει να πιστεύει πως αποτελεί το δίαυλο της ζωής στο σώμα μου. Ασφυκτιά κάτω από τη τυραννική χωμάτινη σάρκα μου. Τη φυλακή μου. Το ιερό μου καθήκον.

Τους καθρεφτίζω. Μέσα απ’τη διαυγή μου φύση, αντανακλώ το μίασμα της απάνθρωπης φύσης τους. Τους συστήνω στον δηλητηριασμένο εαυτό τους. Κι εκείνοι γυρνούν την πλάτη αηδιασμένοι και φεύγουν. Ούτε νικητές μα ούτε και νικημένοι. Μονάχα φεύγουν.

Τους εξαγνίζω. Σαν δίνη χάους το λυτρωτικό μου βλέμμα, τους παρασέρνει σε τόπους αφιλόξενους, διεφθαρμένους, παραμορφωμένους, ανατριχιαστικούς, παράλογους... Ενστικτωδώς αποτραβιούνται στην πραγματικότητα της αδράνειας δίχως να τολμούν φτάσουν στο άγνωστο τέλος. Επιστρέφουν στην ασφάλεια του χάρτινου ηλιοφώτιστου κάστρου τους. Μα πιστεύουν πως αυτό θα τους προστατέψει απ’τα νύχια μου; Για πόσο ακόμα;

Tους λυπάμαι!

Τους ακούω μα εκείνοι δεν μ’ακούν. Δεν έχουν μάθει να με ακούν. Πονούν και διώχνουν τις σκέψεις όταν τους φέρνω αντιμέτωπους με τον αποτρόπαιο εαυτό που τρέφουν μέσα στην ευάλωτη ψυχή τους. Τον εαυτό απ’όπου πηγάζουν όλα τα προβλήματα της ασήμαντης ζωούλας τους.
Με αγνοούν. Κλειδώνουν το πνεύμα, κατακρεουργούν τις αισθήσεις και ναρκώνουν την αντίληψη πριν προλάβει να καλύψει ο ήσκιος της αλήθειας μου τα πολύχρωμα, ατάραχα προσωπεία της σκλαβιάς τους.

Για εκείνους είμαι ο τρομερός εφιάλτης της μέρας. Ένας ανίκητος θεός. Μου χαρίζουν τον προσωπικό τους πόλεμο δίχως καμία μάχη.Τι προσβλητικό...Τι άδοξο! Τι άδικο!

Μα το αίμα τους στάζει. Μέρα με τη μέρα στερεύει η ζωή απ’το ποτάμι της ψυχής τους. Εκφυλίζεται η ύπαρξη τους μέρα με τη μέρα και εκείνοι ράβουν χαμόγελα πάνω στην τσαλακωμένη τους σάρκα. Νομίζουν πως αυτό θα τους ελευθερώσει. Μονάχα επιφανειακά μπαλώματα στο λάθος σημείο.

Ματώνουν...Ματώνουν μα ντύνουν τα σώματα με κόκκινα ενδύματα. Κι ας ξέρουν πως αυτό δεν θα τους ελευθερώσει.

Λάθος μάχες. Πληγές...Αμέτρητες πληγές που προκαλούν οι ίδιοι στους εαυτούς τους χωρίς να το συνειδητοποιούν. Η υπέρτατη προδοσία.
Μα δεν τους έμαθαν οι σοφοί θεοί τους, πώς η ζωή αρχίζει και τελειώνει από μέσα; Εκεί, σε κείνα το αόρατο υλικό που κουβαλούν και αγνοούν μια ολόκληρη ζωή; Σε εκείνο το ‘είναι’ μέσα τους που θυσιάζουν καθημερινά προσκολλώμενοι στις απατηλές τους αισθήσεις και στα εγωιστικά, ανικανοποίητα, φθαρτά θέλω τους;

Μα πόσο αλαζόνες είναι επιτέλους, να πιστεύουν πως το δώρο της ζωής είναι αιώνιο, δεδομένο και πως το αξίζουν χωρίς καμιά δοκιμασία; Όταν δεν το διεκδικούν, δεν το κατανοούν, δεν το τιμούν ή δεν τολμούν να γνωρίσουν τη φύση του; Πώς θα γευτούν το δέος και το θαύμα της αληθινής ζωής όταν ακόμα δεν έχουν μάθει να γράφουν σωστά το όνομα της στα βιβλία της αντίληψης τους; Όχι. Καμία ανάσα δεν τους ανήκει αν δεν πολεμήσουν για εκείνη. Ακόμα βρίσκονται στο μεταίχμιο. Στο μεταίχμιο της ζωής και του θανάτου. Στο τίποτα.

Δεν ξέρω αν πρέπει να γελάσω ή να τους λυπηθώ.

Νιώθω πως το έργο μου αποτελεί μια άχρηστη πλέον δοκιμασία. Αδιαφορούν για το θαύμα της εξέλιξης και των επιλογών που τους κληροδοτήθηκε. Θέλουν μονάχα να μιλούν ακατάπαυστα σε γλώσσες νέες, πολύπλοκες που βουίζουν στα αυτιά μου καιμε ζαλίζουν. Μελετούν τον κόσμο με έναν τρόπο δικό τους, μα ξεχνούν πως δεν αρκεί απλά να γνωρίζεις τα πάντα.

Όταν ο δημιουργός εξαντλεί τη γνώση, μένει πάντα ανικανοποίητος και μελαγχολικός γιατί του διαφεύγει το κλειδί που θα ενεργοποιήσει τούτη τη γνώση σε ανώτερα επίπεδα. Πρέπει να την εμφυσήσει με μια δόση μαγείας απ’την εσωτερική φωνή της ψυχής. Μόνο με τη βοήθεια της, μπορεί να συλλάβει το νόημα που δεν μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο μέσω του πρακτικού μέρους.

Μα γιατί τα λέω όλα αυτά; Και τι κάνω πια εδώ;

Νιώθω πως το σχέδιο διάσωσης των ανθρώπων δεν ωφελεί να εκτελείται άλλο. Νιώθω να αργοπεθαίνω παγιδευμένος μέσα σε ένα ξεπεσμένο κενό που απορροφά τα πάντα. Ένα τίποτα που καταπλακώνει ανεξέλεγκτα τις ψυχές, σβήνοντας την θεική ουσία τους απ’το συμπαντικό χάρτη. Ένα τίποτα που καταδικάζει τους ανθρώπους να ζουν κάτω απ’τους ουρανούς που δημιούργησαν οι ίδιοι δίχως να έχουν διδαχθεί με υπομονή την θειική ιδιότητα. Υιοθετούν την εξουσία των θεών δίχως να έχουν μελετήσει το θαυμαστό έργο των θεών μέσα τους. Ιδρύουν ορίζοντες δίχως βάθος. Ουρανούς που αντικατοπτρίζουν την άδεια ψυχή τους. Θα εγκλωβιστούν μέσα στα ίδια τους τα τείχη.

Με μισούν. Γιατί κραυγάζω την αλήθεια. Γιατί γνωρίζουν πως αν το θελήσω μπορώ να τους καταστρέψω. Με σιχαίνονται. Γιατί καταβάθος είμαι εκείνοι.

Τους μισώ. Γιατί επιλέγω να γίνω εκείνοι. Και δεν παραπονιέμαι γι’αυτό. Είμαι δέσμιος του καθήκοντος μου και είμαι περήφανος γι’αυτό.

Αν τους καταστρέψω θα προδώσω την αποστολή μου και τον εαυτό μου. Θα αφανιστεί η ζωή κι εγώ δεν είμαι θεός για να ορίσω κάτι τέτοιο.Είμαι δούλος. Μεταμφιεσμένος υπηρέτης της αγάπης κι αγγελιοφόρος του φωτός.

Με καταπολεμούν. Γιατί τους θυμίζω όλα όσα κρύβουν στις σκοτεινές πτυχές του χαρακτήρα τους.
Μα αυτό κάνει ένας δαίμονας. Ανοίγει το δρόμο για το φως με το σπαθί του σκότους.

Κι αυτό είναι ένα επίπονο έργο. Ένα έργο που τσακίζει επανειλλημένα την ύψιστη ύπαρξη του δαίμονα, καταδικάζοντας την στο αιώνιο παιχνίδι του πόνου και της λύτρωσης. Τη χτυπά αλύπητα. Τη μαστιγώνει. Την πετσοκόβει. Τη θανατώνει και την αναγεννά μετά από κάθε αναμέτρηση.

Πόσο το μισώ όταν έρχεται τούτη η ώρα. Η κάθοδος σε έναν κόσμο ανοικείο, όπου οι μνήμες σβήνονται κι όλα αρχίζουν απ’την αρχή. Η ατέλειωτη καταδίκη των ενσαρκώσεων κι η προσωρινή αγαλίαση της εκπλήρωσης του στόχου.

Είναι ένα έργο δύσκολο, το έργο του δαίμονα. Είναι ένα έργο για επιλεγμένες ψυχές. Τις πιο αγνές ψυχές που δημιούργησε το ίδιο το σύμπαν. Μονάχα με το μεγαλύτερο καλό ισοπεδώνεται το μεγαλύτερο κακό. Όπως μονάχα με το μεγαλύτερο κακό αναπτύσσεται το μεγαλύτερο καλό.

Είναι ένα έργο που απαιτεί δύναμη. Ένα έργο που μπορούν να φέρουν εις πέρας μονάχα οι δαίμονες.Πλάσματα που μπορούν να ντυθούν την ασχήμιαδίχως δισταγμό και φόβο,γιατί η ψυχή τους είναι φτιαγμένη από το αρχαίο πηγαίο φως της Ζωής. Το αληθινό φως που φόβο δεν γνωρίζει.

Όσο με γνωρίζουν οι άνθρωποι τόσο με εγκαταλείπουν. Δεν με δέχονται και με καταδικάζουν γιατί αρνούνται να ανακαλύψουν τον ίδιο τους τον εαυτό.
Μα όσο φέγγει ο ήλιος εκεί ψηλά στον ουρανό και οι θεοί παρατηρούν την πορεία του κόσμου απ’τους γαλαξιακούς τους θρόνους, εγώ δεν θα τους εγκαταλείψω ποτέ.

Γιατί πέρα από δαίμονας, είμαι και άνθρωπος. Μπορεί να είμαι δεσμευμένος στο σκοπό μου, όπως οι άνθρωποι στους αυτοδημιούργητους δικούς τους, μα κάθε φορά που μου χαρίζουν λίγες στιγμές ελευθερίας μέσα απ’τα παράξενα ταξίδια τους στον κόσμο της γνώσης, λαμβάνω το πιο πολύτιμο Δώρο.Το δώρο που οι άνθρωποι ξεχνούν και το χαρίζουν πίσω στους θεούς τους. Το δώρο της επιλογής.

Απότομος

Απότομος = άτονος- άτολμος- υποτονικός

Ο απότομος χαρακτήρας είναι ένα πλάσμα αρκετά πονεμένο, αφού δεν επιτρέπει στον εαυτό του την τρυφερότητα.

 Αυτός ο χαρακτήρας φοβάται πάρα πολύ την οικειότητα και συνήθως κλείνεται σε ένα αυστηρό «καβούκι» το οποίο τον αναγκάζει να είναι σκληρός, απόμακρος, άκομψος στο λόγο του και στην συμπεριφορά του.

Αυτά τα άτομα από πολύ μικρή και τρυφερή ηλικία, έχουν λάβει μέσα στο υποσυνείδητό τους ότι κάθε συναισθηματική επαφή, όπως τρυφερότητα, στοργή είναι μορφή αδυναμίας. Κάτι εκεί πίσω στην τρυφερή ηλικία τους αναστάτωσε τόσο πολύ τον συναισθηματικό τους κόσμο όπου κλείδωσαν για πάντα.

 Πονάνε βουβά, κλαίνε μόνοι τους και φυσικά είναι γεμάτοι από τύψεις και ενοχές για τις συμπεριφορές τους, που όμως τις θεωρούν αναγκαίες.

 Αυτά τα άτομα βγάζουν συνήθως μία αυστηρότητα προς το οικείο περιβάλλον τους αλλά με την ίδια αυστηρότητα και σκληρότητα φέρονται και στους εαυτούς τους. Αφού σπάνια επιτρέπουν στους ίδιους, να «χάσουν τον έλεγχο» και να νιώσουν για λίγο άνθρωποι.

 Θεωρούν τους εαυτούς τους ως μία μορφή «μηχανής» που οφείλει να δουλεύει αδιάκοπα και απαιτούν από τους εαυτούς τους να έχουν πάντα τις ίδιες αν όχι καλύτερες επιδόσεις από πριν.
Σπάνια χαλαρώνουν, σπάνια θα επιτρέψουν στους εαυτούς τους μία ζεστή αναθέρμανση από τρυφερότητα.

 Δεν θα αναζητήσουν σχεδόν ποτέ τον δρόμο αυτής της τρυφερότητας και της στοργής.

Οι απαιτήσεις που έχουν από τους εαυτούς τους, τους κάνει να μοιάζουν απόμακροι και ψυχροί.
Κι όμως αν καταφέρουμε να βγάλουμε αυτό το προσωπείο από αυτά τα άτομα, θα δούμε ότι εκεί μέσα τους κρύβεται ένας πολύ πλούσιος συναισθηματικός κόσμος.

Ένας κόσμος μεγαλείο.
Τι τρόμαξε αυτά τα πλάσματα στην τρυφερή τους ηλικία και τα έκανε να θέσουν τους εαυτούς τους σε αυτόν τον επίπονο εγκλωβισμό ? Μπορεί να μη μάθουμε ποτέ, αν είμαστε με έναν τέτοιο άνθρωπο. Όχι γιατί δεν θέλει να μας πει, πολύ απλά γιατί και ο ίδιος το έχει ξεχάσει. Δεν έχει τη δυνατότητα να το επαναφέρει στη μνήμη του γιατί θυμάται πόσο πόνεσε.

 Ο τρόπος που μπορεί αυτά τα πλάσματα να τα απεγκλωβίσει από αυτό το βάρος είναι η ασφάλεια και η σιγουριά. Η υπομονή και η πάρα πολύ αγάπη και τρυφερότητα. Να νιώσουν ότι έχουν δικαίωμα να πάρουν στοργή, για να μπορέσουν αν φύγουν από αυτό το αυτοκαταστροφικό σενάριο. Ένα σενάριο που λόγο της τόσης βίας που ασκούν οι ίδιοι προς τους εαυτούς τους θα τους φέρει αντιμέτωπους αργότερα με πολλές ασθένειες κυρίως της καρδιάς και του στομάχου.

Γιατί όλη αυτή η ατονία που τροφοδοτούν τους εαυτούς τους, τους οδηγεί το άτολμο βιωματικό σημείο του «δεν είμαι άνθρωπος, αλλά μηχανή». Αυτή η άτολμη διαδρομή είναι η αιτία του «δεν θέλω να ξέρεις τι νιώθω». Μέσα από αυτή την δήθεν αδυναμία, που θεωρούν ότι είναι, να δείχνεις τα τρυφερά σου συναισθήματα ορίζουν δρόμους να εξασθενεί το σώμα τους. Ευάλωτοι λοιπόν εκ των έσω και σκληροί προς τα έξω νιώθουν αφόρητη μοναξιά. Αυτή η μοναξιά δημιουργεί τα προβλήματα αργότερα στην καρδιά τους όπως είπαμε, στο στομάχι τους, στην πίεση τους, σε πόνους στα άκρα τους κλπ.

 Αν λοιπόν έχετε ένα τέτοιο άτομο δίπλα σας γεμίστε το με αγάπη και ασφάλεια.
Αν είστε τέτοιος άνθρωπος επιτρέψτε στον εαυτό σας να κάνει το άλμα από την μορφή αδυναμίας που νομίζει ότι είναι η τρυφερότητα στην δύναμη που έχετε έτσι κι αλλιώς και επιστρέψτε να τη ζήσετε. Επιλέξτε ένα άτομο να μιλήσετε για αυτή σας τη φοβία του να ανοίξετε την καρδιά σας.

Επιλέξτε να ζητήσετε τη βοήθεια ενός φίλου, δεν είναι ντροπή. Σκοπός είναι αυτή την ντροπή να την μετατρέψετε για να μην γίνει η ντροπή αιτία για τροπή προς την όποια ασθένεια.

 Επιλέξτε όπως και να έχει να βρείτε τρόπο που θα σας βγάλει έξω από αυτή τη σκλαβιά και εξηγήστε στον εαυτό σας ότι δεν είναι μία μηχανή αλλά ένα πλάσμα αξιόλογο που αξίζει να αγαπήσει και να αγαπηθεί.

Ζώντας στην επιφάνεια της Τιτάνιας

Η Τιτάνια είναι ο μεγαλύτερος από τους 27 φυσικούς δορυφόρους του πλανήτη Ουρανού και ο όγδοος, κατά σειρά μεγέθους, δορυφόρος του ηλιακού συστήματος. Ανακαλύφθηκε από τον Ουίλιαμ Χέρσελ το 1787 και πήρε το όνομά του από την βασίλισσα των ξωτικών στο έργο του Σαίξπηρ «Όνειρο Θερινής Νυκτός».

Η Τιτάνια αποτελείται από πάγο και πετρώματα, και είναι πιθανό να διακρίνεται σε έναν βραχώδη πυρήνα και ένα παγωμένο μανδύα. Ενώ μπορεί και ένα στρώμα νερού να είναι παρόν στο όριο πυρήνα – μανδύα.

Η επιφάνεια της Τιτάνιας η οποία είναι σχετικά σκοτεινή και με ελαφρώς κόκκινο χρώμα, φαίνεται να έχει διαμορφωθεί και από συγκρούσεις αλλά και από ενδογενείς διεργασίες. Είναι καλυμμένη με πολλούς κρατήρες που φθάνουν έως και τα 326 χιλιόμετρα σε διάμετρο.

Υπέρυθρη φασματοσκοπία που διεξήχθη από το 2001 έως το 2005 αποκάλυψε την παρουσία παγωμένου νερού καθώς και παγωμένου διοξείδιο του άνθρακα στην επιφάνειά της το οποίο με τη σειρά του υποδηλώνει ότι η Τιτάνια μπορεί να διαθέτει μια ελάχιστη ατμόσφαιρα διοξειδίου του άνθρακα. Μέχρι το 2013, το σύστημα του Ουρανού έχει μελετηθεί από κοντά μόνο μία φορά, από το διαστημικό σκάφος Βόγιατζερ 2 τον Ιανουάριο του 1986.

 

Ο Ιησούς απέφευγε τους πραγματικούς παθόντες!

Εξετάζοντας διεξοδικά τα επιφανέστερα "θαύματα" του Ιησού, δεν αργούμε να καταλήξουμε σε περίεργα συμπεράσματα, αφού ο ίδιος ο Ιησούς, όχι μόνο κρύβεται σε περιοχές εθνικών, για αόριστο χρονικό διάστημα: «Σηκώθηκε δε και έφυγε από εκεί ο Ιησούς και πήγε στην περιοχή της Τύρου και Σιδώνας, (μη Ιουδαϊκές περιοχές 200 περίπου χιλιόμετρα βόρεια της Ιερουσαλήμ). Και εισελθών εις οικίαν, ουδένα ήθελεν γνώναι» Μάρκ.7.24.// Ματθ.15.21. Ή όπως το αποδίδει η Μασ.: «δεν ήθελε να μάθει τούτο (ότι βρίσκεται εκεί) μηδείς» Μάρκ.7.24... αλλά και κατ' επανάληψη αποφεύγει τους πραγματικούς παθόντες, που τον ψάχνουν απεγνωσμένα, όπως μας αποκαλύπτουν τα παρακάτω εδάφια: «Η φήμη του λοιπόν απλωνόταν όλο και περισσότερο και πλήθος ανθρώπων ερχόταν να ακούσουν και να θεραπευτούν από τις ασθένειές τους. Εκείνος όμως (!) αποσυρόταν σε ερημικά μέρη για να προσευχηθεί». Λουκ.5.15-16.

«Το πρωί, πολύ πριν ακόμα φέξει, εξήλθεν ο Ιησούς και απήλθεν εις έρημον τόπον, (έφυγε απ’ το σπίτι και πήγε σ’ ένα ερημικό μέρος!). Τον αναζήτησαν ο Πέτρος και οι άλλοι μαθητές, τον βρήκαν και του είπαν: Κύριε πού είσαι όλοι εδώ σε αναζητούν. (και η παράξενη απάντηση του θεραπευτή Ιησού) Και εκείνος απεκρίθη: Πάμε αλλού, (κειμ: άγωμεν αλλαχού) στα επόμενα χωριά για να κηρύξω και εκεί. Έφυγε λοιπόν (από εκεί) και κήρυττε (αλλού) και εξέβαλε δαιμόνια στις (άλλες) συναγωγές». (Β.Β.) Μάρκ.1.35-39. Επιτέλους αναρωτηθείτε… ποιος σωτήρας θα έλεγε "πάμε αλλού" όταν αγωνιωδώς τον αναζητούν ταλαίπωροι πονεμένοι ασθενείς;

Προσέξτε τα παρακάτω εδάφια: «Ο Ιησούς κατευθύνθηκε προς την λίμνη Γενησαρέτ και κόσμος πολύς τον ακολουθούσε από την Γαλιλαία, την Ιουδαία, τα Ιεροσόλυμα, την Ιδουμαία (δηλαδή από ολόκληρη τη χώρα αλλά και νοτιότερα ακόμα της Ιερουσαλήμ την Ιδουμαία!) και την περιοχή πέρα απ’ τον Ιορδάνη, (δεκάπολη) αλλά και από την Τύρο και Σιδώνα που ήρθαν επειδή άκουσαν όσα (θαύματα θεραπείας) έκανε». Μάρκ.3.7-8. Ξαφνικά οι εξελίξεις έπαιρναν μια ανεξέλεγκτη τροπή για τον διάσημο πια θεραπευτή. Ο Ιησούς αντιμετώπιζε μια μαζική προσέλευση, εκπληκτικών διαστάσεων! Οι άνθρωποι που κατέφθασαν να τον βρουν, ήταν από όλα τα γνωστά μέρη της Παλαιστίνης, με έναν κύκλο προέλευσης, διαμέτρου 300 τουλάχιστον χιλιομέτρων!
Έχουμε λοιπόν μπροστά μας μια εντελώς παράξενη πομπή!

Ο θεραπευτής Ιησούς να προηγείται και πίσω του ασθενείς κάθε είδους με την βοήθεια των συνοδών τους, να προσπαθούν να ακολουθήσουν και να προφθάσουν τον φημισμένο θεραπευτή. Ο Ιησούς όμως αντί να σταματήσει και να υποδεχθεί μεγαλόψυχα τους πάσχοντες… κατευθύνεται προς την λίμνη Γενησαρέτ! Το γιατί ο γιος του Γιαχβέ, κατευθύνεται δρομαίως προς την λίμνη Γενησαρέτ, μας το ομολογεί ο ίδιος. Πλησιάζοντας στην λίμνη: «ο Ιησούς είπε (έδωσε εντολή) στους μαθητές του, (κειμ: ίνα πλοιάριον προσκαρτερεί αυτώ) να έχουν ένα πλοιάριο έτοιμο στην διάθεσή του, (δήθεν) για να μην τον συνθλίψει ο όχλος. Γιατί είχε (ήδη) θεραπεύσει πολλούς και τα δαιμονικά πνεύματα όταν τον έβλεπαν (αντί να φύγουν τρέχοντας) έπεφταν μπροστά του κραυγάζοντας: Εσύ είσαι ο υιός του θεού. Εκείνος όμως επιτιμούσε αυστηρά τα πνεύματα να μη φανερώνουν ποιος είναι» Β.Β. Μάρκ.3.9-11.

Όπως καταλαβαίνετε πίσω απ' την απίστευτη αυτή συμπεριφορά, του "θεραπευτή" Ιησού, κρύβεται η προφανής αδυναμία του να ανταπεξέλθει στην ογκούμενη φήμη του παν-ιαματικού θεραπευτή, και εφευρίσκοντας δικαιολογίες, παίζει κρυφτούλι με τους πραγματικούς παθόντες, παραγγέλλοντας να τον περιμένει πλοιάριο, για να τον απαλλάξει από τον ασφυκτικό κλοιό των παθόντων, περνώντας τον στην απέναντι όχθη της λίμνης, όπου δεν μπορούσαν να τον ακολουθούσουν!

Ο Ιησούς δεν ήταν αναμάρτητος και (μέχρι αποδείξεως του αντιθέτου) ιδού η απόδειξη!

Πρόκειται για την παραβολή του Ιησού με τον "κακό οικονόμο": Λουκάς 16.1-9

Ιδού τι λέει το κείμενο:
«Έλεγε δε (ο Ιησούς) προς τους μαθητές του και άλλην παραβολή: ένας άνθρωπος, ήτο πλούσιος και είχε διαχειριστή στην περιουσία του. Και αυτός ο διαχειριστής κατηγορήθηκε στον κύριο του, ότι του διασκόρπιζε και σπαταλούσε την περιουσία του. Και ο κύριος τον εφώναξε και του είπε• Τι είναι αυτό που ακούω εναντίον σου; Δώσε μου τώρα λογαριασμό της διαχείρισης σου, διότι (μ’ αυτά που ακούω) δεν ημπορείς πλέον να είσαι διαχειριστής μου. Είπε δε (από μέσα του) ο οικονόμος. Τι να κάνω τώρα, που μου αφαιρεί ο κύριός μου την διαχείριση; Να σκάβω δεν μπορώ, να ζητιανεύω ντρέπομαι. Ξέρω τι θα κάνω, για να με δεχθούν οι (άλλοι) άνθρωποι στα σπίτια τους, τώρα που μου αφαιρει την διαχείριση ο κύριός μου; Κάλεσε λοιπόν έναν-έναν χωριστά τους χρεοφειλέτες του κυρίου του, και είπε στον πρώτον: Πόσα χρεωστάς εσύ στον κύριό μου; Εκείνος απήντησε, εκατόν βαρέλια λάδι. Και του είπε ο διαχειριστής• Πάρε το γραμμάτιό σου, και κάθισε γρήγορα και γράψε ότι χρεωστάς πενήντα (τα μισά... κλοπή- 50 βαρέλια λάδι!) Έπειτα είπε σε άλλον• Εσύ πόσα χρωστάς; Εκείνος του απήντησε• Εκατό σακιά στάρι. Και ο διαχειριστής του είπε• Πάρε το γραμμάτιό σου, και γράψε ότι χρεωστάς ογδόντα». (κλοπή-κατάχρηση… 20 σακιά σιτάρι!)

Με κάποιον τρόπο, όλα αυτά τα έμαθε ο κύριός του, και θα περιμέναμε στην συνέχεια της παραβολής, να τιμωρηθεί ή τουλάχιστον να κατακριθεί η πράξη αυτού του θρασύτατου κλέφτη!
Για δείτε όμως τη συνέχεια:

«Και ο κύριος (το αφεντικό του κακού οικονόμου) παίνεψε τον άδικο αυτόν οικονόμο του, διότι στην περίσταση αυτήν ενήργησε άδικα μεν, αλλά συνετά (έξυπνα) για τον εαυτό του». Λουκάς 16.1-8.
Μέχρι εδώ βέβαια, όλα τα παραπάνω παράδοξα λόγια και αντιδράσεις, τα χρεώνετε ο "κύριος" της παραβολής, που τελικά παραδόξως με χαρά διαπιστώνει, πως έχει για διαχειριστή του, έναν έξυπνο κλέφτη που αντί τουλάχιστον να κλέβει υπέρ του αφεντικού του... αυτός για προσωπικό του όφελος έκλεβε ασύστολα το ίδιο το αφεντικό του!

Έτσι κι αλλιώς, αυτή η παραβολή είναι οπωσδήποτε "κουλή". Ο κύριος της παραβολής, δεν πρέπει να ήταν και πολύ στα καλά του. Προσέξτε γιατί... πρώτα θυμώνει και θέλει να τον διώξει, επειδή έφτασαν στ’ αυτιά του φήμες κακοδιαχείρισης του εκ μέρους του κακού οικονόμου του, αλλά όταν τελικά πράγματι διαπιστώνει ότι για ίδιον όφελος, δεν κλέβει άλλους αλλά τον ίδιο... παραδόξως ενθουσιάζεται, τον θεώρει έξυπνο και τον επαινεί!!! Ξέρετε πολλά τέτοια αφεντικά εσείς… ή μήπως κάτι άλλο θέλει να μας πει ο ποιητής;

Οι ερωτήσεις έρχονται αβίαστα. Γνωρίζετε εσείς πολλούς τέτοιους κυρίους, που μετά την διαπίστωση της θρασύτητας διαφθοράς του διαχειριστή τους, και την δόλια ιδιοτελή εξαργύρωση οφειλών, θα μπορούσε ποτέ να παινέψει τον διαχειριστή του; Από πότε η κατάχρηση ξένης περιουσίας και η προδοσία των προνομίων για ίδιον όφελος, είναι αξιέπαινη πράξη εξυπνάδας και σύνεσης… απ’ τους ιδίους του παθόντες;

Για να δούμε όμως πια θέση παίρνει τελικά ο ίδιος ο Ιησούς!

«Και εγώ (ο Ιησούς) σας λέω (σας συμβουλεύω): Κάμετε εις εαυτούς φίλους εκ του μαμωνά της αδικίας, για να σας δεχθούν…» Λουκάς 16.1-9.

Καμιά ασάφεια. Κάντε φίλους με άδικο χρήμα για να έχετε την τύχη του παραπάνω επαινετού και έξυπνου διαχειριστή! Κλέψτε τα αφεντικά σας όσο είναι καιρός, και αποκτήστε με τον άδικο αυτόν τρόπο (Μαμωνάς = χρήμα) σωτήριες σχέσεις με τους αντίπαλους των αφεντικών σας, ώστε όταν διωχθείτε απ' αυτούς… να σας δεχθούν οι άλλοι!

Παράξενη λοιπόν και ύπουλη συνταγή διαφθοράς πρότεινε ο αναμάρτητος Ιησούς!
Αβίαστο συμπέρασμα: Αν λόγω της ανικανότητα σου να διαχειριστείς τις υποχρεώσεις σου απειληθεί η υλική σου ευημερία … μπορείς να κλέψεις την περιουσία του αφέντη σου (π.χ. 1750 κιλά λάδι και 1000 κιλά σιτάρι, αυτές είναι οι βιβλικές αντιστοιχίες) και να την δωρίσεις στους αντιδίκους του!
Η καραμπινάτης αυτή κατάχρηση που εδώ βαφτίζεται "σύνεση", θα σου εξασφαλίσει την μελλοντική σου οικονομική επιβίωση, μέσα από τους νέους φίλους που θα κάνεις με τις θρασύτητες αυτές δωροδοκίες σου!

Να λοιπόν πως τα βολεύεις και σ’ αυτόν και στον άλλο κόσμο με καλοσχεδιασμένες κλοπές, κατάχρηση εξουσίας και δόλια δώρα!!"

Μπορείτε να βγάλετε εσείς άλλο συμπέρασμα;

Ο διάσημος θεολόγος και καθηγητής Κολιτσάρας, σε μια προσπάθεια να απαλύνει τις εντυπώσεις γράφει διαστρέφοντας βάναυσα το νόημα της παραβολής: «μιμηθείτε τον τρόπον της ενέργειας του άδικου οικονόμου. Όσοι έχετε μεγάλες περιουσίες, (Μα… εδώ η παραβολή δεν λέει για τις δίκες τους περιούσιες, αλλά των αφεντάδων τους…) οι οποίες κατά κανόνα αποκτώνται με αδικίες, αφού μετανοήσετε, κάμετε με τα χρήματα αυτά της αδικίας καλά έργα. (για να τα επιστρέψουν στους παθόντες ουτε κουβέντα) Αποκτήσατε φίλους με τας αγαθοεργίας σας, ώστε οι φίλοι σας αυτοί να σας υποδεχθούν εις την αιωνία ζωή, όταν φύγετε από τον κόσμο αυτόν». Λουκάς 16.3-9. Καινή Διαθήκη κατά Κολιτσάρα και Βάμβα.

Όπως καταλαβαίνετε όσα λογοτεχνικά ακροβατικά κι αν κάνει ο Κολιτσάρας, η αλήθεια παραμένει ξεκάθαρη και αποκαλυπτική: Κλέψτε, εξαπατήστε, δωροδοκήστε! Μη σας μπερδεύουν τα ερμηνευτικά σχόλια του Κολιτσάρα, διότι "μετανοήστε" δεν σημαίνει επιστρέψτε τα κλεμμένα στους παθόντες (δηλαδή επανορθώστε) αλλά χρησιμοποιήστε τα για τους σκοπούς της πίστης σας. Έτσι η απλή συνταγή είναι: κλέψτε τους άπιστους και χρησιμοποιήστε τα υπέρ της πίστης. Κι όλα αυτά… κατ’ ευθείαν από το στόμα του αποθεωθέντος Ιουδαίου Χριστού!

Να λοιπόν η κρυφή επεκτατική δύναμη του χριστιανισμού! Η μυστική ατμομηχανή που σέρνει το τρένο των αφελών πιστών, που ξέρει πολύ καλά, και τι κάνει και που πάει! Αυτός είναι και ο λόγος που δεν θα ακούσετε ποτέ την παραβολή αυτή στις εκκλησιές.

Το περιεχόμενο της παραπάνω παραβολής είναι η πεμπτουσία της διαφθοράς!
Ουσιαστικά πρόκειται για τον ορισμό της διαφθοράς που είναι:

«Διαφθορά: επί υπαλλήλων, η δωροδοκία»! Λεξικό Σταματάκου.

«Γενικά, διαφθορά είναι η κατάχρηση της εξουσίας από τους… υπαλλήλους. Συνήθως η κατάχρηση έγκειται στην παράνομη, συνήθως μυστική, απόκτηση ιδιωτικής περιουσίας ή αποκόμιση κάποιου άλλου ιδιωτικού οφέλους»! Βικιπαίδεια.

Θέλετε κι άλλες μυστικές συνταγές πλουτισμού;

Διαβάζουμε λοιπόν ένα άλλο εδάφιο που λέει: «Αποκριθείς δε ο Ιησούς είπεν• Αληθώς σας λέγω, δεν είναι ουδείς όστις, αφήσας οικίαν ή αδελφούς ή αδελφάς ή πατέρα ή μητέρα ή γυναίκα ή τέκνα ή αγρούς ένεκεν εμού και του ευαγγελίου, και δεν θέλει λάβει εκατονταπλασίονα τώρα εν τω καιρώ τούτω, οικίας και αδελφούς και αδελφάς και μητέρας και τέκνα και αγρούς… και εν τω ερχομένω αιώνι ζωήν αιώνιον. Λουκάς 10.29-30

Προσέξτε κάτω απ’ τις δακρύβρεχτες απώλειες περί αδελφών και συγγενών… πως κρύβει τις υλικές υποσχέσεις (σε οικίες και αγρούς) και πως ανάμεσα στις τόσες (σάλτσες για) πνευματικές θυσίες, πως ακριβώς καταφέρνει να υπόσχεται ξεκάθαρα, ότι όποιος τον υπηρετήσει θα εκατονταπλασιάσει τα υλικά του αγαθά, όχι… στον άλλο κόσμο, αλλά "τώρα, εν τω καιρώ τούτω"!

Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο σ' αυτόν που διαβάζει προσεκτικά! Όποιος αφήσει λοιπόν ένα σπιτάκι, θα αποκτήσει πολυκατοικίες και όποιος αφήσει έναν αγρό, θα γίνει μεγάλος γαιοκτήμονας! Πότε; Τώρα εν τω καιρό τούτω… χώρια το "όνειρο" της αιώνιας ζωής εν τω ερχομένω αιώνι…! Ξυπνάτε… εδώ είναι όλα πεντακάθαρα γραμμένα!

Αν λοιπόν στους παραπάνω αγρούς και τις οικοδομές προσθέσετε και την προτεινόμενη συνταγή άπατη του πανούργου οικονόμου, που παρά την ξεδιάντροπη εξαπάτηση και δωροδοκία… αντί για κατάκριση εισπράττει επαίνους καταλαβαίνετε ότι μπροστά μας έχουμε έναν μυστικό μισθοφορικό στρατό οπλισμένο με αδιάντροπη διάθεση κατάχρησης κλοπής και ασύδοτου πλουτισμού!

Αυτά όπως καταλαβαίνεται δεν τα μαθαίνουν, ουτε οι φοιτητές της θεολογικής ούτε ο κατώτερος κλήρος, αλλά είναι κοινός τόπος για τους υψηλόβαθμους ιερείς, που κάνουν ταμείο, ακλουθώντας τις "άγιες" μυστικές συνταγές πλουτισμού της διεφθαρμένης εβραϊκής Βίβλου!

Δεν είναι καθόλου τυχαίο λοιπόν που η παγκόσμια οικονομική εξαθλίωση άρχησε από την εκχριστιανισμένη Δύση. Ο χριστιανισμός και συγκεκριμένα ο ιδρυτής της, ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός, παρέδωσε στους μυημένους μαθητές του την αποδοτικότατη μέθοδο του πλέον ασύδοτου οικονομικού επεκτατισμού (καπιταλισμού) και αυτός είναι ο πραγματικός εισηγητής, εμπνευστής και ιδρυτής του σύγχρονου ανθρωποφάγου καπιταλισμού!

Η οικονομική διαφθορά λοιπόν, έχει ιστορική προέλευση τον ίδιο τον ιδρυτή του χριστιανισμού.
Το πράγμα είναι απλό: Οι πολλοί και οι αμύητοι θα μιλούν για αγάπες και λουλούδια και οι λίγοι και μυημένοι θα υπονομεύουν συστηματικά τις οικονομίες των εθνών!

Βάλτε λοιπόν καλά στη φαρέτρα (μνήμη) των ερωτήσεών σας και του απελευθερωτικού σας αγώνα από την χριστιανική υποκρισία, τα δυο αυτά εδάφια. Λουκάς 16.9 και Μάρκος 10.30.

Καταλαβαίνετε τώρα γιατί όλοι οι επαγγελματίες της πίστης έχουν αμύθητες περιουσίες και οι ρασοφόροι και μη κήρυκες της πτωχείας είναι πάμπλουτοι;!
-----------------
Υστερόγραφο:
Μετά απ’ αυτό ο Ιησούς δεν μπορεί να θεωρηθεί αναμάρτητος, αφού ξεκάθαρα συστήνει την κατάχρηση και την κλοπή ξένης περιουσίας. Στην ερώτηση του λοιπόν: «τις ελέγχει με περί αμαρτίας» Ιωάννης 8.46. Απαντούμε ευθέως: εμείς σε ελέγχουμε, για προτροπή στην διαφθορά! Αν παρ’ όλα αυτά κάνουμε λάθος πρέπει κάποιος να μας το υποδείξει!

Φυσικά δεν είναι καθόλου λίγες οι φορές, που διάφοροι θεολόγοι αποπειράθηκαν να διαψεύσουν τις πικρές κριτικές μου θέσεις. Κάθε φορά βέβαια, σε μένα ήταν φανερός ο πανικός τους, γιατί το επιχειρούσαν επιλεκτικά μόνο σε ακραίες και ελαφρά τεκμηριωμένες καταγγελίες μου. Επειδή όμως και ο ίδιος έχω μεγάλη απορία για το τι απαντούν επιτέλους σ’ τόσο καυτές καταγγελίες όπως οι παραπάνω, τους παρακαλώ να μπουν στον κόπο, να πάρουν θέση στο συγκεκριμένο άρθρο... Αν δεν το κάνουν, θα πει ότι δεν έχουν καμία οδό διαφυγής, και τα συμπεράσματά μας είναι ολόσωστα.
Περιμένω λοιπόν με ενδιαφέρον τις τοποθετήσεις τους!