ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΜΕΝΑΝΔΡΟΣ - Δύσκολος (750-783)

750 ΚΝ. οὗτος, εἴρηχ᾽ ὅσ᾽ ἐφρόνουν σοι· μὴ ᾽νόχλει, πρὸς τῶν θεῶν.

ΓΟ. βούλεται γὰρ ἐντυχεῖν σοι— (ΚΝ.) μηδαμῶς, πρὸς τῶν θεῶν.
(ΓΟ.) τὴν κόρην αἰτῶν τις. (ΚΝ.) οὐδὲν ἔτι ‹τοιοῦτό› μοι μέλει.
(ΓΟ.) ὅ ‹σε› συνεκσώσας. (ΚΝ.) ὁ ποῖος; (ΓΟ.) οὑτοσί. πρόσελθε σύ.
(ΚΝ.) ἐπικέκαυται μέν. γεωργός ἐστι; (ΓΟ.) καὶ μάλ᾽, ὦ πάτερ.
755 οὐ τρυφῶν οὐδ᾽ οἷος ἀργὸς περιπατεῖν τὴν ἡμέραν
[ . . . ].γενος 
[ΚΝ.] [ . . .]σδίδου ποεῖ ‹τε› του
[ . . . εἰσκυ]κλεῖτ᾽ εἴσω με. (ΓΟ.) καὶ[
[ΚΝ.] ἐπιμ]ελοῦ τούτου. (ΓΟ.) τὸ λο[ιπὸν] ἐγγυᾶν[
760 τὴν] ἀδελφήν. ἐπανένεγκε ταῦτα, [Σ]ώστ[ραθ᾽, οἷς σε δεῖ.
[ΣΩ.] οὐ[δ]ὲν ὁ πατὴρ ἀντερεῖ [μοι]. (ΓΟ.) τοιγαροῦν ἔγωγέ σοι
ἐγγυῶ δίδωμι πάντων τῶν θεῶν ἐναντίον
†ενεγκεινος δίκαιόν ἐστι π.[.]θη, Σώστρατε.
οὐ πεπλασμένῳ γὰρ ἤθει πρὸς τὸ πρᾶγμ᾽ ἐλήλυθας,
765 ἀλλ᾽ ἁπλῶς, καὶ πάντα ποιεῖν ἠξίωσας τοῦ γάμου
ἕνεκα, τρυφερὸς ὢν δίκελλαν ἔλαβες, ἔσκαψας, πονεῖν
ἠθέλησας. ἐν δὲ τούτῳ τῷ μέρει μάλιστ᾽ ἀνὴρ
δείκνυτ᾽, ἐξισοῦν ἑαυτὸν ὅστις ὑπομένει τινὶ
εὐπορῶν πένητι· καὶ γὰρ μεταβολὰς οὗτος τύχ[ης
770 ἐγκρατῶς οἴσει. δέδωκας πεῖραν ἱκανὴν τοῦ τρόπου.
διαμένοις μόνον τοιοῦτος. (ΣΩ.) πολὺ μὲν οὖν κρείττω̣[ν ἔτι.
ἀλλ᾽ ἐπαινεῖν αὑτόν ἐστι φορτικόν ‹τι› πρᾶγμ᾽ ἴσως.
εἰς καλὸν δ᾽ ὁρῶ παρόντα τὸν πατέρα. (ΓΟ.) Καλλιππίδης
ἐστὶ σοῦ πατήρ; (ΣΩ.) πάνυ μὲν οὖν. (ΓΟ.) νὴ Δία πλούσιός γ᾽ ἀνήρ,
775 ‹καὶ› δικαίως ‹γ᾽ ὡς› γεωργὸς ἄμαχος. ΚΑΛΛΙΠΠΙΔΗΣ ἀπολέλειμμ᾽ ἴσως.
‹οἱ δὲ› καταβεβρωκότες δὴ τὸ πρόβατον φροῦδοι πάλαι
εἰσὶν εἰς ἀγρόν. ΓΟ. Πόσειδον, ὀξυπείνως πως ἔχει.
αὐτίκ᾽ αὐτῷ ταῦτ᾽ ἐροῦμεν; (ΣΩ.) πρῶτον ἀριστησάτω·
πραότερος ἔσται. (ΚΑ.) τί τοῦτο, Σώστρατ᾽; ἠριστήκατε;
780 ‹ΣΩ.› ἀλλὰ καὶ σοὶ παραλέλειπται. πάραγε. (ΚΑ.) τοῦτο δὴ ποῶ.
ΓΟ. εἰσιὼν αὐτῷ λαλεῖ ‹νῦν›, εἴ τι βούλει τῷ πατρὶ
κατὰ μόνας. (ΣΩ.) ἔνδον περιμενεῖς, οὐ γάρ; (ΓΟ.) οὐκ ἐξέρχομαι
ἔνδοθεν. (ΣΩ.) μικρὸν διαλιπὼν παρακαλῶ τοίνυν ‹σ᾽› ἐγώ.

***

750 ΚΝΗ. Α, παράτα με, να ζήσεις, κι είπα, ό,τ᾽ είχα να σας πω.
ΓΟΡ. Και να σ᾽ ανταμώσει θέλει… ΚΝΗ. Μη, για τ᾽ όνομα των θεών.
ΓΟΡ. …κάποιος που μας τη ζητάει. ΚΝΗ. Γι᾽ αυτά φρόντισε πια εσύ.
ΓΟΡ. Κείνος που μαζί μου σ᾽ έχει βγάλει μέσ᾽ απ᾽ το νερό.
ΚΝΗ. Και ποιός είν᾽ αυτός; ΓΟΡ. Νά, τούτος.
Στο Σώστρατο, που στεκόταν παράμερα.
Έλα, φίλε, πιο κοντά.
ΚΝΗ. Φαίνεται σα λιοκαμένος· είναι δουλευτής της γης;
ΓΟΡ. Ναι, πατέρα· όχι κανένας τεμπελάκος και γλεντζές,
που να κόβει όλη τη μέρα βόλτες· κι από σόι καλό.
ΚΝΗ. Τότε, δώσ᾽ τη· χρέος δικό σου. Μπάστε με στο σπίτι εμέ.
ΓΟΡ. Κάτι ακόμα… ΚΝΗ. Όχι, παιδί μου· και γι᾽ αυτό και για όλα εσύ.
Γυρίζει το εκκύκλημα, και έτσι ο Κνήμωνας,
η Μυρρίνη και η κόρη τους εξαφανίζονται.
760 ΓΟΡ. Τώρα εγώ ν᾽ αρραβωνιάσω πια μπορώ την αδερφή.
ΣΩΣ. Κι ο πατέρας μου δε θα ᾽χει, λέω, αντίρρηση καμιά.
ΓΟΡ. Σου τη δίνω σε αρραβώνα· και σε μάρτυρες μπροστά
θα σου δώσω, Σώστρατε, ό,τι δίκιο είναι για προίκα της.
Γιατί εσύ στο πράγμα τούτο φέρθηκες ειλικρινά,
δίχως δόλο, ντόμπρα και ίσια· νέος λεπτός κι αμάθητος,
για να γίνει αυτός ο γάμος δέχτηκες το καθετί·
έπιασες δικέλλι, πήγες κι έσκαψες και μόχθησες.
Πάνω απ᾽ όλα, αυτό τον άντρα ξεχωρίζει το σωστό:
όταν δέχεται, όντας πλούσιος, με φτωχό να εξισωθεί·
γιατί αυτός γερά της τύχης θα δεχτεί τις αλλαγές.
770 Δείγματ᾽ αρκετά έχεις δώσει του καλού σου φυσικού·
να είσαι μόνο πάντα τέτοιος. ΣΩΣ. Μόνο; Ακόμα ανώτερος.
Αλλ᾽ είναι άπρεπο, νομίζω, τον εαυτό σου να παινάς.
Έρχεται πάνω στην ώρα, βλέπω, κι ο πατέρας μου.
ΓΟΡ. Είσαι γιος του Καλλιππίδη; ΣΩΣ. Μάλιστα. ΓΟΡ. Μά το θεό,
είναι πλούσιος και του αξίζει· και γερός καλλιεργητής·
ποιός του παραβγαίνει;
Έρχεται ο Καλλιππίδης και μονολογεί
χωρίς να προσέξει τους άλλους.
ΚΑΛΛΙΠΠΙΔΗΣ
Φτάνω πάρωρα, μου φαίνεται·
θα έχαψαν το πρόβατο όλο κι έφυγαν στο χτήμα μας.
ΓΟΡ. Αυτός, θεέ μου, έχει μια πείνα που δε βλέπει. Λες ευθύς
να του πούμε για το γάμο; ΣΩΣ. Πρώτα ας φάει· πιο μαλακός
θα ᾽ναι τότε, εγώ νομίζω.
Πηγαίνει προς τον πατέρα του.
ΚΑΛ. Τί ᾽ναι τούτα, Σώστρατε;
780 Φάγατε; ΣΩΣ. Ναι, φάγαμε· όμως έχει μείνει και για σε.
Πέρνα μέσα. ΚΑΛ. Αυτό θα κάμω.
Μπαίνει στο ιερό.
ΓΟΡ. Μπες κι εσύ και μίλησε
του πατέρα σου όπως θέλεις πρόσωπο με πρόσωπο.
ΣΩΣ. Σπίτι εδώ θα περιμένεις· έτσι; ΓΟΡ. Ναι, δεν το κουνώ.
ΣΩΣ. Δε θ᾽ αργήσω· σε λιγάκι θα φωνάξω και να βγεις.
Μπαίνει στο ιερό· ο Γοργίας στο σπίτι του.

Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας: Πώς άλλαξε η αρχαία Ελληνική γλώσσα

10.5 Οι γλώσσες αλλάζουν λοιπόν

Οι γλώσσες αλλάζουν λοιπόν μέσα στα χρόνια, με διαφορετικούς ρυθμούς και σε συνάρτηση με εξωτερικές, ιστορικές συγκυρίες. Έτσι, άλλαξε η προφορά (και όχι μόνο, όπως θα δούμε σε λίγο) της αρχαίας ελληνικής. Στην αλλαγή αυτή σίγουρα έπαιξε σημαντικό ρόλο η τεράστια γεωγραφική εξάπλωση της ελληνικής, της κοινής, και η συνάντησή της με αλλόγλωσσους πληθυσμούς. Οι πληθυσμοί αυτοί την έμαθαν, γιατί είχε ιδιαίτερο γόητρο ως γλώσσα των κυριάρχων, και τη μίλησαν είτε ως δεύτερη γλώσσα είτε ως μητρική τους (στις περιπτώσεις που οι ομιλητές εγκατέλειψαν τη μητρική τους γλώσσα και έγιναν ελληνόφωνοι).

Ας δούμε τώρα μερικές από τις συνέπειες της αλλαγής στην προφορά των αρχαίων ελληνικών. Δείτε τους παρακάτω τύπους του ρήματος λύω 'λύνω':

                                            Οριστική             Υποτακτική

β' πρόσ. 'ενικού                 λύεις 'λύνεις'       λύῃς 'να λύνεις'

γ' πρόσ. ενικού                   λύει 'λύνει'          λύῃ 'να λύνει'

Από τη στιγμή που τα ει και ῃ καταλήγουν να προφέρονται και τα δύο [i], χάνεται η διάκριση οριστικής και υποτακτικής. Αλλά τη διάκριση αυτή η γλώσσα τη χρειάζεται. Με την οριστική μιλάμε για πράγματα που θεωρούμε ότι ισχύουν ή συμβαίνουν (π.χ. σήμερα βρέχει)· με την υποτακτική μιλάμε για πράγματα πιθανά, δυνατά, μέσα στις προθέσεις μας (π.χ. θέλω να φύγω). Από τη στιγμή που η σύμπτωση στην προφορά ταυτίζει το ει της οριστικής με το ῃ της υποτακτικής, ανοίγει, αναγκαστικά, ο δρόμος για μια άλλη έκφραση των διακρίσεων αυτών, αυτή που στα νέα ελληνικά δηλώνεται με το να+ρήμα, ας+ρήμα, μην+ρήμα αλλά και με άλλους, περιφραστικούς, τρόπους.

Το ύφος ενός δεσμού και το ρεπερτόριο των διαπροσωπικών συμπεριφορών σε μια σχέση

Η θεμελιώδης πρόταση της θεωρίας του δεσμού (π.χ. Bowlby 1979/1995) αναφέρει ότι ο τρόπος με τον οποίο τα πρόσωπα κύριας φροντίδας αποκρίνονται στις ανάγκες των βρεφών απολήγει σε εσωτερικές αναπαραστάσεις για το πώς ο εαυτός σχετίζεται με τον άλλο.

Εσωτερικές αναπαραστάσεις συσχετισμού

Οι αναπαραστάσεις αυτές συνεχίζουν να λειτουργούν ως χρόνια «ενεργά πρότυπα» για την καθοδήγηση των αλληλεπιδράσεων του εαυτού με τους άλλους και των διαπροσωπικών σχέσεων γενικά.

Η αρχική θεωρία επεκτάθηκε στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις των ενηλίκων καταλήγοντας στην πρόταση ότι ο κάθε ερωτικός σύντροφος αποτελεί πρόσωπο που παίζει ρόλο για τον άλλο, ανάλογο με τον ρόλο που είχε το πρόσωπο φροντίδας απέναντι στο βρέφος.

Η εκατέρωθεν ευαισθησία απόκρισης των συντρόφων διαμορφώνει αλληλεπιδραστικά κίνητρα, γνωστική πρόσληψη της σχέσης, θυμικές αντιδράσεις και διαπροσωπικές συμπεριφορές.

Ύφος σύναψης δεσμού

Το ύφος σύναψης δεσμού (ΥΣΔ) αναφέρεται σε τρόπους ή στρατηγικές με τις οποίες οι ενήλικοι συνάπτουν, διατηρούν και προσαρμόζονται στις ερωτικές σχέσεις.

Οι στρατηγικές αυτές (ή είδη ύφους σύναψης δεσμού) μπορούν να προβλέψουν μεγάλο ρεπερτόριο διαπροσωπικών συμπεριφορών, όπως την επιζήτηση και προσφορά στήριξης, τις εκμυστηρεύσεις (τη λεγόμενη «αυτοαποκάλυψη»), την ψυχολογική εγγύτητα, τις αποδόσεις αιτίου για τις θετικές - αρνητικές συμπεριφορές των συντρόφων στη σχέση, τη σεξουαλική ένταση, τη ζήλια, την απιστία, τη μακροβιότητα των σχέσεων, τον χωρισμό, την ικανοποίηση κ. ά.

Οι θεωρητικές προτάσεις για την εφαρμογή του αρχικού ορισμού των ενεργών εσωτερικών προτύπων και στρατηγικών του σχετίζεσθαι στους ενηλίκους ποικίλλει.

Η Bartholomew πρότεινε την οργάνωσή τους σε τέσσερις πρωτοτυπικές κατηγορίες: τις στρατηγικές της ασφάλειας, της φοβικότητας, της υπερεμπλοκής και της απορριπτικότητας.

Αυτές προκύπτουν από την τομή δύο διπολικών (με αρνητικό-θετικό πόλο) διαστάσεων: τη διάσταση του προτύπου για τον Εαυτό και τη διάσταση του προτύπου για τον Άλλο.

Διάσταση του προτύπου για τον Εαυτό

Η πρώτη διάσταση, του προτύπου για τον Εαυτό, δηλώνει τον βαθμό στον οποίο τα άτομα έχουν εσωτερικεύσει την αίσθηση προσωπικής αυταξίας και την προσδοκία ότι οι άλλοι θα τους αποκρίνονται, αναλόγως, θετικά ή αρνητικά.

Ας σημειωθεί ωστόσο ότι το πρότυπο Εαυτού μπορεί να παραγάγει άγχος ανάλογα με την προσδοκία επιδοκιμασίας του εαυτού από τον άλλο και τον βαθμό εξάρτησης που βιώνεται στις στενές σχέσεις. Αυτό σημαίνει ότι το άτομο με σχετικά αρνητική εικόνα εαυτού μπορεί να έχει μεγαλύτερη ανάγκη από την επιδοκιμασία του άλλου, και επομένως από τη σχέση του με αυτόν, για να δει τον εαυτό του υπό θετικότερο πρίσμα και να διατηρήσει την αυταξία του.

Αντίθετα, το άτομο με σχετικά θετική εικόνα εαυτού έχει μικρότερη ανάγκη από την επιδοκιμασία του άλλου μέσω της στενής σχέσης και μπορεί να απολαύσει τα πρόσθετα -άσχετα με την τροφοδότηση της αυταξίας του- οφέλη που απορρέουν από την ίδια τη σχέση.

Διάσταση του προτύπου για τον τον Άλλο

Η δεύτερη διάσταση, του προτύπου για τον τον Άλλο, εκφράζει το βαθμό στον οποίο προσδοκάται πως οι άλλοι θα είναι ή δεν θα είναι διαθέσιμοι και υποστηρικτικοί απέναντι στο άτομο. Η προσδοκία αυτή δηλώνει κατ' αρχάς ότι το άτομο θεωρεί πως ένας γενικευμένος άλλος μπορεί να το αποδεχτεί ως πρόσωπο που έχει αξία καθαυτό.

Κατά δεύτερο λόγο, η προσδοκία αυτή δηλώνει κατά πόσον ο γενικευμένος άλλος είναι σε θέση να διακρίνει, να δεχτεί και να αποκριθεί στις ανάγκες του ατόμου με προβλέψιμο και επωφελή τρόπο.

Το πρότυπο για τον Άλλο συνδέεται με την επιζήτηση σχεσιακής εγγύτητας ή αντίθετα, με την αποφυγή της.

Το πρότυπο για τον Εαυτό και το πρότυπο για τον Άλλο αντιπροσωπεύουν επομένως γενικές προσδοκίες για την αξία του εαυτού και τη διαθεσιμότητα του άλλου, αντίστοιχα, χωρίς να υπαγορεύουν τρόπους μέσω των οποίων μπορεί να επιτευχθεί στενή σχέση. Τους τρόπους αυτούς υπαγορεύουν οι τέσσερις στρατηγικές που κατονομάσαμε παραπάνω.

Πρόκειται ουσιαστικά για συστηματικούς τρόπους με τους οποίους τα άτομα επιχειρούν με προσιτά, εφικτά και ικανοποιητικά γι' αυτά μέσα να επιτύχουν το απαραίτητο για όλους βίωμα της στενής χρήσης.

Η διαφοροποίηση του μοντέλου της Bartholomew

Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η πρόβλεψη της Bartholomew περί τεσσάρων στρατηγικών αποκλίνει από την αρχική και συνήθη στη βιβλιογραφία πρόταση των Hazan & Shaver (1987) περί τριών στατηγικών -της ασφάλειας, της αποφυγής και του λαγχους/αμφιθυμίας- διότι διακρίνει την αποφυγή σε επιμέρους στρατηγικές: τη φοβική, η οποία ορίζεται από συνδυασμό αρνητικού προτύπου για τον Εαυτό και αρνητικού προτύπου για τον Άλλο, και την απορριπτική, η οποία ορίζεται από συνδυασμό θετικού προτύπου για τον Εαυτό και αρνητικού προτύπου για τον Άλλο.

Και οι δύο επιμέρους στρατηγικές παράγουν σχετικά υψηλά επίπεδα σχεσιακής αποφυγής, αλλά η φοβική χαρακτηρίζεται από σχετικά υψηλό άγχος, ενώ η απορριπτική από χαμηλό.

Αντίθετα, η ασφαλής στρατηγική ορίζεται από θετικό πρότυπο για τον Εαυτό και τον Άλλο, και η υπερμπλεκόμενη από αρνητικό πρότυπο για τον Εαυτό και θετικό για τον Άλλο.

Η ασφαλής στρατηγική της Bartholomew ταυτίζεται με την ασφαλή στρατηγική του τριμερούς μοντέλου των Hazan & Shaver, η δε εμπλεκόμενη με την αγχώδη/ αμφιθυμική.

Και η ασφαλής και η υπερμπλεκόμενη στρατηγική χαρακτηρίζονται από την επιζήτηση σχεσιακής εγγύτητας, αλλά η μεν πρώτη συνοδεύεται από σχετικά χαμηλό άγχος, η δε δεύτερη από υψηλό.

Οι τέσσερις στρατηγικές της Bartholomew

Οι τέσσερις στρατηγικές συνεπάγονται λοιπόν διακριτή ρύθμιση της διαπροσωπικής συμπεριφοράς, των εσωτερικών γνωστικών λειτουργιών, των συναισθημάτων που βιώνονται στη διαπροσωπική σχέση και των αλληλεπιδραστικών κινήτρων-στόχων των ατόμων.

Για να διευκολύνουμε τη συζήτηση, θα αναφερθούμε σε κάθε στρατηγική συμβατικά, σαν η καθεμία να χαρακτήριζε αποκλειστικά και διακριτά συγκεκριμένες κατηγορίες προσώπων. Είναι ωστόσο προφανές ότι όσο και αν μια στρατηγική θα μπορούσε να υπερτερεί για χρόνια έναντι άλλων -από ιεραρχική και πιθανοκρατική άποψη-στις διαπροσωπικές σχέσεις ενός ανθρώπου, στην πραγματικότητα δεν υπερτερεί πάντα σε όλες τις σχέσεις του, ούτε καν στον ίδιο βαθμό.

Φοβικοί τύποι

Συγκεκριμένα, οι «φοβικοί» εξαρτώνται περισσότερο από τους άλλους για την αυταξία τους, αλλά μη έχοντας θετικές προσδοκίες από αυτούς, αποστασιοποιούνται από τη σχέση προκειμένου να μην υποστούν την οδύνη τυχόν απώλειάς της ή απόρριψης.

Απορριπτικοί τύποι

Οι «απορριπτικοί» αποφεύγουν επίσης το πλησίασμα στους άλλους λόγω αρνητικών προσδοκιών, πλην όμως διατηρούν υψηλή αυταξία, με ην έννοια ότι αμυνόμενοι αρνούνται την αξία των στενών σχέσεων και προάγουν την αυτονομία τους.

Υπερμπλεκόμενοι τύποι

Οι «υπερμπλεκόμενοι» νιώθουν αυτοαπαξίωση όπως οι «φοβικοί», αλλά η θετική αντίληψη που έχουν για τον γενικευμένο άλλο τύς κινητοποιεί να επιζητούν επικύρωση της ασθενικής κι επισφαλούς αυταξίας τους μέσα από τη σχεσιακή εγγύτητα. Έτσι καθίστανται αγωνιωδώς ευάλωτοι και υπερεξαρτημένοι από την αποδοχή του άλλου στις σχέσεις.

Ασφαλείς τύποι

Τέλος, οι «ασφαλείς» διαθέτουν επαρκή και αυτονομημένη αίσθηση αυταξίας και άνεση με τη σχεσιακή εγγύτητα, την οποία επιζητούν και επιθυμούν να διατηρήσουν.

Με άλλα λόγια, οι τέσσερις στρατηγικές της Bartholomew ανάγονται μεν στις διαστάσεις αποφυγής και άγχους/αμφιθυμίας, αλλά ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζουν συστηματικά τα επίπεδα (υψηλό-χαμηλό) άγχους και αποφυγής, καθώς και η σχέση τους με τα πρότυπα για τον Εαυτό και για τον Άλλο αφήνουν να εννοηθεί ότι πρόκειται για τέσσερις σαφώς διακριτές ψυχολογικές λειτουργίες, όπου άγχος και αποφυγή συνυπάρχουν αδιαίρετα, κάτι που δεν συμβαίνει σε άλλες προσεγγίσεις.

Πεσσόα: Κάθε επαναστάτης, κάθε μεταρρυθμιστής είναι ένας δραπέτης

Όλη η μέρα, μέσα στην απόγνωσή της από ελαφρά μουντά σύννεφα, γέμισε από τις ειδήσεις για την επανάσταση. Τα νέα αυτά, αληθινά ή ψεύτικα, μου προκαλούν πάντα μια αμηχανία ειδική, ανάμικτη με περιφρόνηση και φυσική ναυτία. Με πονάει στην εξυπνάδα μου να μαθαίνω ότι κάποιος κρίνει πως ένα πράγμα αλλάζει όταν το παρακουνάς.

Η βία, όποια και να είναι αυτή, ήταν πάντα για μένα μια χονδροειδής εκδοχή της ανθρώπινης βλακείας. Άλλωστε, όλοι οι επαναστάτες είναι ηλίθιοι, όπως, σε μικρότερο βαθμό, καθότι λιγότερο ενοχλητικοί, ηλίθιοι είναι και όλοι οι μεταρρυθμιστές.

Επαναστάτης ή μεταρρυθμιστής, το λάθος είναι το ίδιο. Ανίκανος να κυριαρχήσει ή να μεταρρυθμίσει την ίδια τη στάση του απέναντι στη ζωή, που είναι το παν, είτε το ίδιο του το είναι, που είναι σχεδόν το παν, ο άνθρωπος αναζητεί μια διέξοδο προσπαθώντας να αλλάξει τους άλλους και τον εξωτερικό κόσμο.

Κάθε επαναστάτης, κάθε μεταρρυθμιστής είναι ένας δραπέτης. Μάχομαι σημαίνει είμαι ανίκανος να δώσω μάχη εναντίον του εαυτού μου. Μεταρρυθμίζω σημαίνει είμαι ανίκανος να βελτιωθώ, σημαίνει δεν έχω ψυχή για να υπάρχω. Κάθε άνθρωπος που είναι προικισμένος με μια ευαισθησία δίκαιη κι έναν ορθολογισμό, αισθάνεται πως το κακό και η αδικία στον κόσμο τον αφορούν, και επιδιώκει να τα διορθώσει, αρχίζοντας από τα πιο κοντινά: και το πρώτο είναι ο εαυτός του. Αυτό το έργο θα τον απασχολεί όλη τη ζωή του.

Το παν, για μας, έγκειται στην αντίληψή μας για τον κόσμο· αλλάζουμε την αντίληψή μας για τον κόσμο σημαίνει αλλάζουμε τον κόσμο για μας, δηλαδή αλλάζουμε τον κόσμο, εφόσον δεν θα είναι ποτέ για μας παρά μόνο αυτό που είναι για μας. Αυτή η μύχια δικαιοσύνη που μας κάνει να γράφουμε μια καλλιγραφημένη σελίδα, αυτή η αληθινή μεταρρύθμιση με την οποία ξαναφέρνουμε στη ζωή την πεθαμένη ευαισθησία μας — αυτή είναι η αλήθεια, η δική μας αλήθεια, η μοναδική αλήθεια.

Όλος ο υπόλοιπος κόσμος είναι τοπίο, κορνίζα που αξιοποιεί τις αισθήσεις μας, βιβλιοδεσία των σκέψεων μας. Κι αυτό ισχύει, είτε πρόκειται για τα χρωματιστά τοπία των πλασμάτων και των πραγμάτων —αγροί, σπίτια, αφίσες, κοστούμια— είτε πρόκειται για το άχρωμο τοπίο των μονότονων ψυχών, που έρχεται για μια στιγμή στην επιφάνεια με τις παλιές λέξεις και τις φθαρμένες χειρονομίες, για να ξαναβυθιστεί αμέσως στα βάθη της θεμελιώδους ηλιθιότητας της ανθρώπινης έκφρασης.

Επανάσταση; Αλλαγή; Αυτό που επιθυμώ στ’ αλήθεια, στο πιο μύχιο βάθος της ψυχής μου, είναι να φύγουν αυτά τα άτονα, μουντά σύννεφα που σαπουνίζουν με στάχτη τον ουρανό- αυτό που μονάχα θέλω είναι να δω το γαλανό να ξεπροβάλλει ανάμεσά τους, αλήθεια φωτεινή και βέβαιη, γιατί είναι τίποτα και δεν θέλει τίποτα.

Φερνάντο Πεσσόα, Το βιβλίο της ανησυχίας

Η αγάπη είναι επικίνδυνο πράγμα. Φέρνει τη μόνη επανάσταση που δίνει απόλυτη ευτυχία

Η ζωή είναι παράξενη.

Συμβαίνουν τόσα πράγματα εκεί που δεν τα περιμένεις και δεν λύνεις κανένα πρόβλημα με το να αντιστέκεσαι σ' αυτά.

Χρειάζεται να έχεις τεράστια ευλυγισία και σταθερή καρδιά.

Η ζωή είναι σαν μια κόψη ξυραφιού και πρέπει να περπατήσει κανείς πάνω σ’ αυτό το μονοπάτι με εξαιρετική προσοχή και ευέλικτη σοφία.

Η ζωή είναι πολύ πλούσια, έχει τόσους πολλούς θησαυρούς κι εμείς την πλησιάζουμε με άδειες καρδιές.

Δεν ξέρουμε πώς να γεμίσουμε τις καρδιές μας με την αφθονία της ζωής.

Ενώ είμαστε φτωχοί μέσα μας, όταν μας προσφέρονται τα πλούτη της τ’ αρνιόμαστε.

Πάμε στο πηγάδι για νερό κρατώντας δαχτυλήθρα κι έτσι η ζωή καταντάει μια κακόγουστη υπόθεση, ασήμαντη και μικρή.

Η αγάπη είναι επικίνδυνο πράγμα. Φέρνει τη μόνη επανάσταση που δίνει απόλυτη ευτυχία.

Είναι τόσο λίγοι εκείνοι από μας που μπορούν ν’ αγαπούν. Τόσο λίγοι εκείνοι που θέλουν ν’ αγαπούν.

Αγαπάμε βάζοντας όρους, κάνοντας την αγάπη ένα εμπορεύσιμο πράγμα.

Έχουμε νοοτροπία παζαριού, αλλά η αγάπη δεν είναι εμπορεύσιμη, δεν είναι ένα απλό «πάρε-δώσε».

Είναι μια κατάσταση ύπαρξης όπου όλα τα ανθρώπινα προβλήματα είναι λυμένα.

Τι υπέροχο μέρος που θα μπορούσε να είναι η γη με τόση πολλή ομορφιά που υπάρχει, τόσο μεγαλείο, τόση άφθαρτη ομορφιά!

Είμαστε παγιδευμένοι στον πόνο και δεν νοιαζόμαστε να ξεφύγουμε απ’ αυτόν ακόμα κι όταν κάποιος μας δείχνει το δρόμο.

Δεν ξέρω, αλλά νιώθει κανείς να φλέγεται από αγάπη· υπάρχει μια άσβηστη φλόγα· νιώθει ότι έχει τόση πολλή απ’ αυτήν μέσα του, που θέλει να τη δώσει σε όλους· και το κάνει.

Είναι σαν ένα ποτάμι που κυλάει με ορμή, που ποτίζει και δίνει ζωή σε κάθε πόλη και χωριό· μολύνεται από τις ανθρώπινες βρομιές που πέφτουν σ’ αυτό, αλλά σύντομα τα νερά καθαρίζονται από μόνα τους και συνεχίζουν να τρέχουν.

Τίποτα δεν μπορεί να καταστρέψει την αγάπη γιατί διαλύονται μέσα σ’ αυτήν τα πάντα: το καλό και το κακό· το άσχημο και το όμορφο.

Είναι το μοναδικό πράγμα που είναι αυτό το ίδιο αιωνιότητα.

Η επιθυμία αποκτά νόημα όταν είμαι σε θέση να τη μετατρέψω σε πράξη

Αν «είμαι ή δεν είμαι» ευτυχισμένος, το θέμα είναι τι κάνω με τα όνειρά μου.

Γιατί όλοι έχουμε όνειρα: όνειρα δικά μας και όνειρα δανεικά, όνειρα ταπεινά και όνειρα για μεγαλεία, όνειρα επιβεβλημένα και όνειρα ξεχασμένα, όνειρα τρομακτικά και όνειρα συναρπαστικά.

Η ζωή μας είναι γεμάτη όνειρα.

Ωστόσο, άλλο είναι να ονειρεύεσαι κι άλλο να δεις τι θα κάνεις με τα όνειρά σου.

Το όνειρο για το οποίο μιλάμε δεν είναι κάτι μεγάλο: είναι, απλώς, η εικόνα ενός πράγματος που φαίνεται ελκυστικό, επιθυμητό, ή τουλάχιστον φορτισμένο με κάποια ενέργεια δική μας ή ξένη, και η εικόνα αυτή παρουσιάζεται στον κόσμο της φαντασίας.

Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο.

Αν αφήσω το όνειρο να με γοητεύσει, αν αρχίσω να σκέφτομαι «τι ωραία που θα ήταν», αυτό το όνειρο μπορεί να μετατραπεί σε φαντασίωση.

Δεν είναι πια το όνειρο που βλέπω όταν κοιμάμαι.

Η φαντασίωση είναι το όνειρο που βλέπω ξύπνιος, που μπορώ να ανακαλώ, να συλλογίζονται, μέχρι και να το μοιράζομαι με κάποιον.

Πράγματι είμαστε γεμάτοι επιθυμίες, αυτές όμως, από μόνες τους δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να συσσωρεύουν μια ποσότητα ενέργειας η οποία είναι απαραίτητη για ν’ αρχίσει η διαδικασία που θα οδηγήσει στη δράση.

Γιατί τι θα γινόταν με τις επιθυμίες αν δεν έφταναν ποτέ στο σημείο να μετατραπούν σε δράση;

Απλώς θα συσσωρεύαμε όλο και περισσότερη εσωτερική ενέργεια, η οποία, μην έχοντας διέξοδο, αργά ή γρήγορα θα ξέσπαγε σε μια πράξη που θα λειτουργούσε σαν υποκατάστατο.

Η επιθυμία δεν είναι τίποτα παραπάνω από την μπαταρία, την τροφή, το καύσιμο για κάθε ενέργειά μου.

Η επιθυμία αποκτά νόημα όταν είμαι σε θέση να τη μετατρέψω σε πράξη.

Για καθετί που κάνω και καθετί που αποφασίζω να μην κάνω με παρακινεί μια επιθυμία, είτε την αναγνωρίζω είτε όχι.

Να βρούμε το δρόμο που μας έταξαν τα όνειρα.

Αν θες να αλλάξεις αυτό τον κόσμο, αγάπησε

Αν θες να αλλάξεις τον κόσμο, αγάπησε. Όπου ακουμπά το βλέμμα σου να ξαναγεννά την ομορφιά. Όπου αγγίζει το χέρι σου να ευωδιάζει.

Κοίτα τον κόσμο στα μάτια και αν δεις πράγματα που δεν σ’ αρέσουν, δες πως θα δυναμώσεις για να αντέξεις. Αν δεν τον δεις αυτό τον κόσμο, αν δεν τον χωρέσεις, θα γίνει εχθρό σου και θα σε καταδιώκει.

Και αν βλέπεις τους προγόνους του κόσμου τούτου, να στηρίζονται πάνω σου και αν ακούς τις φωνές τους να αναζητούν λύτρωση, άγγιξε αυτό τον κόσμο με το βλέμμα σου, ζέστανέ τον, και η ασχήμια θα καεί, γιατί η ασχήμια δεν αντέχει την φωτιά.

Αν θες να αλλάξεις αυτό τον κόσμο, αγάπησε. Και αν χρειασθεί να θυσιάσεις ότι τρέφει την ασχήμια του, κάντο. Θα πονέσει, μα θα σε ελευθερώσει από τα πρέπει του.

Αν θες να αλλάξεις αυτό τον κόσμο, άνοιξε την αγκαλιά σου στο πλάτος της φαντασίας σου, αλλά πρώτα πέτα τα βάρη σου. Γιατί αν αυτός ο κόσμος σε βρει με βάρη θα σε ρίξει, για να σου θυμίσει πως είναι να σηκώνεσαι, να περπατάς και να πετάς. Μα και αν σε βρει να πετάς, χωρίς να ξέρεις πως, θα σε γκρεμοτσακίσει για να μάθεις το λόγο του πετάγματός σου.

Όπως θα τον δοκιμάσεις εσύ, έτσι θα σε δοκιμάσεις και αυτός και αν σε βρει αδιάφορο, θα σε αγνοήσει μέσα στην αδιαφορία σου. Αν σε βρει δυνατό θα σε δοκιμάσει για την αυθεντικότητα της δύναμή σου.

Αν θες να αλλάξεις τον κόσμο, αγάπησε. Κάνε το βήμα σου ποίημα που θα μεταμορφώνει, κάνε τη φωνή σου φωτιά που θα μετουσιώνει, κάνε τη ζωή σου έμπνευση.

Και αν έρθουν και σου πουν να σταματήσεις, γιατί η αλλαγή σου τους πονάει, μην τους πιστέψεις. Όσοι θέλουν να συντηρούν αυτό τον κόσμο, δεν τον αγαπάνε. Όσοι θέλουν να συντηρούν την ασχήμια, δεν είναι λάτρεις της ομορφιάς. Όσοι δεν θέλουν να αλλάξουν, δεν αγαπούν.

Αν θες να αλλάξεις αυτό τον κόσμο, αγάπα. Ξεκίνα να αγαπάς,… ξεκίνα από σένα.

Αν θες να αλλάξεις αυτό τον κόσμο, άλλαξε ότι δεν σου αρέσει σε σένα και αυτός ο κόσμος και ο άλλος κόσμος, θα τιμήσουν τις αλλαγές σου και η καρδιά σου θα απαλύνει και οι κόμποι θα λυθούν. Μια μέρα θα ελευθερωθείς και έτσι θα μπορείς να ελευθερώνεις.

Ο αχάριστος άνθρωπος μοιάζει με σπασμένο πιθάρι που ότι καλό και αν ρίξεις μέσα θα πέσει στο κενό

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του αχάριστου ανθρώπου; Τι μπορούμε να κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε έναν τέτοιο άνθρωπο;

Για μία ακόμα φορά βοήθησες τον καλύτερο σου φίλο που σε είχε ανάγκη, έκανες ό,τι καλύτερο μπορούσες, παραμέρισες τις προσωπικές σου ασχολίες και σαν αντάλλαγμα πήρες δυσαρέσκεια και αδιαφορία. Και αναρωτιέσαι για ποιο λόγο είναι τόσο αχάριστος και δε σου είπε ούτε ένα απλό «ευχαριστώ»; Εάν το παραπάνω σενάριο σου ακούγεται οικείο, τότε έχεις να αντιμετωπίσεις έναν αχάριστο άνθρωπο. Δυστυχώς, στην καθημερινή μας ζωή ερχόμαστε σε επαφή με αρκετούς τέτοιους ανθρώπους. Ο Κλεόβουλος τονίζει πως «ο αχάριστος άνθρωπος μοιάζει με σπασμένο πιθάρι, στο οποίο ότι καλό και αν ρίξεις θα πέσει στο κενό».

Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά του αχάριστου ανθρώπου;

Ο αχάριστος άνθρωπος συνεχώς παραπονιέται για τη δουλειά του, το σπίτι του, την πόλη του, την οικονομική του κατάσταση και τη ζωή του. Πάντα θα βρει κάτι άσχημο και δυσάρεστο να εστιάσει την προσοχή του. Πιστεύει πως είναι άτυχος και όλα πάνε άσχημα στη ζωή του. Δεν είναι ποτέ ευχαριστημένος, ούτε ικανοποιημένος γιατί πάντα θα βρει κάτι που να μη του αρέσει ή να του λείπει. Θεωρεί τους γύρω του υπεύθυνους για τη δυστυχία του και πιστεύει πως είναι το θύμα μίας περίστασης όταν κάτι δεν πηγαίνει καλά. Τα συναισθήματα που εκφράζει συνεχώς είναι αρνητικά. Κατά συνέπεια βιώνει χαμηλή ικανοποίηση από τη ζωή του, χαμηλή ποιότητα ζωής, αυξημένα ψυχοσωματικά προβλήματα (πονοκέφαλοι, έλκος, μυαλγίες, σπαστική κολίτιδα, οσφυαλγία) και μεγαλύτερη επιρρέπεια στις σωματικές παθήσεις.

Τι μπορείς να κάνεις λοιπόν εσύ για να αντιμετωπίσεις έναν τέτοιο άνθρωπο;

Έκφρασε ανοιχτά τα συναισθήματά σου. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνεις είναι να συζητήσεις με το άτομο αυτό τα συναισθήματά σου. Εξήγησέ του πώς νιώθεις όταν σε αντιμετωπίζει με αυτόν τον τρόπο. Ανάφερε συγκεκριμένα περιστατικά για να μπορέσει και αυτός να καταλάβει. Ορισμένοι άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν ότι αρκετές φορές είναι αγενείς ή αγνώμονες. Επίσης, πολλοί θεωρούν πως το «ευχαριστώ» είναι δεδομένο.

Εάν, λοιπόν, το άτομο καταλάβει ότι έκανε λάθος, θα σου ζητήσει συγγνώμη και θα προσπαθήσει να μην το ξανακάνει. Από την άλλη πλευρά, όμως, υπάρχουν και άτομα που δε θα παραδεχτούν ότι έκαναν λάθος, θα θυμώσουν και θα αντιδράσουν άσχημα. Στην περίπτωση αυτή το άτομο μπορεί να αντιμετωπίζει κάποια άλλα προβλήματα και να συμπεριφέρεται κατά αυτόν τον τρόπο. Εάν συμβεί αυτό, σταμάτησε την κουβέντα ευγενικά και μην τη συνεχίσεις.

Σταμάτα να είσαι τόσο γενναιόδωρος μαζί του. Εάν συνειδητοποιήσεις πως η κουβέντα μαζί του δεν έλυσε το πρόβλημα και συνεχίζει να συμπεριφέρεται με τον ίδιο τρόπο, τότε πρέπει να σταματήσεις να είσαι τόσο γενναιόδωρος. Οι αχάριστοι άνθρωποι δε σταματούν ποτέ να ζητάνε και να απαιτούν. Όσα περισσότερα τους δίνεις, τόσα περισσότερα περιμένουν. Σταμάτα να δίνεις σε ανθρώπους που δεν το εκτιμούν. Άρχισε να λες «όχι» κάθε φορά που σου ζητάνε κάτι. Πολλές φορές όταν σταματήσουν να παίρνουν απομακρύνονται και χάνονται, ψάχνοντας το επόμενο διαθέσιμο άτομο που θα τους δώσει. Ο Καλλίμαχος τονίζει πως «δεν υπάρχει κανένας πιο βέβαιος εχθρός από τον αχάριστο που ευεργετήθηκε».

Απομακρύνσου και βοήθησε περισσότερο ανθρώπους που εκτιμούν την προσπάθειά σου. Σίγουρα αποτελεί τη δυσκολότερη επιλογή, ιδιαίτερα εάν τα άτομα αυτά είναι χρόνια στη ζωή σου, είναι όμως αναγκαία για την ψυχική σου ηρεμία και ισορροπία. Τα άτομα που είναι αχάριστα και συνεχώς ζητούν από σένα πρέπει να φύγουν από τη ζωή σου το συντομότερο δυνατό. Υπάρχουν γύρω σου τόσοι πολλοί άνθρωποι που σε κάνουν να χαμογελάς, να αισθάνεσαι όμορφα και εκτιμούν πραγματικά αυτό που τους δίνεις ακόμα και αν αυτό είναι μικρό. Για ποιο λόγο, λοιπόν, να συνεχίζεις να αφιερώνεις το χρόνο σου σε άτομα που γκρινιάζουν και σε «εκμεταλλεύονται» συνεχώς;

Να θυμάσαι πως κάθε άνθρωπος έχει να κάνει μία πολύ σημαντική επιλογή κατά τη διάρκεια της ζωής του: Αν θα ακολουθήσει το δρόμο της ευγνωμοσύνης για όλα αυτά που έχει ή το δρόμο της αχαριστίας για αυτά που δεν έχει. Είναι προσωπική του επιλογή αν θα είναι χαρούμενος ή δυστυχισμένος. Εάν, λοιπόν, ορισμένα άτομα στη δική σου τη ζωή έχουν επιλέξει το δεύτερο δρόμο, δεν είσαι υποχρεωμένος να μείνεις δίπλα τους.

Πλησίασε περισσότερο τους ανθρώπους που σε κάνουν να χαμογελάς και εκτιμούν αυτά που τους δίνεις. Να θυμάσαι τα λόγια του Earl Nightingale: «η στάση μας απέναντι στη ζωή καθορίζει και τον τρόπο που θα μας αντιμετωπίσει η ίδια η ζωή».

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΤΕΝΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ

Οι ολοκληρωμένοι άνθρωποι αναγνωρίζουν ότι χρειάζονται τους άλλους. Δεν θεωρούν την ανάγκη αυτή για αγάπη και οικειότητα σαν υποχρέωση να υποβιβάζουν τον εαυτό τους, αλλά περισσότερο σαν μέσο αντανάκλασης των μεγάλων δυνατοτήτων τους και μοιράσματός τους με άλλους. Δεν αισθάνονται περιορισμένοι από την αγάπη και τις στενές σχέσεις, αλλά τις θεωρούν ιδιαίτερη ευκαιρία για ανάπτυξη. Κατανοούν πως ποτέ δεν μπορούν να κατέχουν κάποιον άλλο και δεν έχουν καμιά επιθυμία να ανήκουν σε κάποιον. Ξέρουν ότι η οικειότητα φέρνει κοντά τους ανθρώπους, αλλά ότι είναι ευθύνη του καθένα να διατηρήσει την αυτονομία του. Ότι πρέπει να αναπτύσσονται χωριστά για να εξακολουθήσουν να αναπτύσσονται με άλλους. Ο έρωτας και οι στενές σχέσεις προκαλούνται, δεν απειλούνται από τις διαφορές. Οι ολοκληρωμένοι άνθρωποι που ξέρουν πώς όταν δυο άνθρωποι αποφασίζουν να κάνουν στενή σχέση, ενώνουν, δύο διαφορετικούς κόσμους, κι έτσι, όχι μόνον φέρνουν ο ένας στον άλλον κοινά στοιχεία, αλλά και διαφορές. Οι διαφορές είναι που θα συνεχίζουν να τους κινητοποιούν ν’ αναπτυχθούν. Το βάθος της αγάπης μας μπορεί συνήθως να μετρηθεί από το βαθμό στον οποίο είμαστε διατεθειμένοι να μοιράζουμε τον εαυτό μας με άλλους. Αρχίζουμε με ξεχωριστά Εγώ. Φτιάχνουμε έναν κοινό χώρο ανάμεσα στα δύο Εγώ και τον ονομάζουμε Εμείς. Αυτός είναι ο χώρος στον οποίο αναπτύσσεται η οικειότητα. Όσο μεγαλύτερη είναι η κοινή εμπειρία, τόσο μεγαλύτερος και ο χώρος του Εμείς.

Ο έρωτας και η οικειότητα έχουν πολλά στάδια και γι’ αυτό μεταβάλλονται διαρκώς. Η οικειότητα της πρώτης συνάντησης δεν θα είναι η οικειότητα του μήνα του μέλιτος, αλλά θα υπάρξουν πολλές περίοδοι μήνα του μέλιτος. Η περίοδος του διαμερίσματος ενός δωματίου με δανεικά έπιπλα, η περίοδος του πρώτου παιδιού, η περίοδος της αγοράς του σπιτιού, η περίοδος της πρώτης σημαντικής προαγωγής, η περίοδος της ανάπτυξης με την οικογένεια, παρατηρώντας τα παιδιά να φτιάχνουν τη δική τους οικογένεια, η περίοδος των γηρατειών. Κάθε περίοδος θα είναι καινούργια και θα δημιουργεί νέες διαστάσεις στην οικειότητα. Επιβάλλεται γι’ αυτό ο ολοκληρωμένος άνθρωπος να έχει πάντα συνειδητότητα και να είναι ανοιχτός στην αλλαγή. Το πρόσωπο στα χέρια σήμερα κάποιου δεν θα είναι το ίδιο πρόσωπο αύριο, ή ακόμα για το λόγο αυτό, την επόμενη ώρα. Ο έρωτας δεν ανατρέφεται ούτε αυξάνεται κοιτάζοντας προς τα πίσω, βιώνεται πάντα στο παρόν.

Η ώριμη οικειότητα και η αγάπη δεν στηρίζονται στις προσδοκίες. Αφού κανείς, ούτε κι ένας άγιος, δεν μπορεί να ξέρει ή να εκπληρώσει όλες μας τις προσδοκίες, το να έχουμε προσδοκίες από τους άλλους σημαίνει ότι επιζητούμε τον πόνο και την απογοήτευση. Η μόνη βάσιμη προσδοκία στον έρωτά βρίσκεται στην ελπίδα ότι αυτοί που αγαπάμε θα γίνουν ο εαυτός τους, όπως κι εμείς. Η αγάπη που προσφέρεται από μια αίσθηση καθήκοντος ή υποχρέωσης είναι η μεγαλύτερη προσβολή και γι’ αυτό δεν είναι καθόλου αγάπη.

Ο αληθινός έρωτας και η οικειότητα αναπτύσσονται με τον καλύτερο τρόπο αυθόρμητα και προσφέρουν μια πληθώρα ευκαιριών για εμπειρίες χαράς, ομορφιάς και γέλιου. Όλοι έχουμε γνωρίσει τη θαυμάσια αίσθηση του κοινού βιώματος μιας έντονης εμπειρίας με κάποιον, είτε γέλιου είτε πόνου. Στιγμιαία, η κοινή εμπειρία παίρνει τους δύο και τους κάνει ένα. Οι στιγμές αυτές βαθειάς οικειότητας θα συνεχίσουν να κάνουν τον έρωτα πιο φρέσκο, γοητευτικό και αναζωογονημένο.

Η ώριμη οικειότητα, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, εμπεριέχει τη σωματική επαφή. Ενσωματωμένη σ’ αυτή φαίνεται να είναι μια αισθησιακή ανάγκη να βρεθούμε κοντά στους αγαπημένους μας, να έχουμε σωματική επαφή, να τους αγκαλιάζουμε και να τους κρατάμε κοντά μας. Θα χρειαστεί γι’ αυτό ο ολοκληρωμένος άνθρωπος να συμφιλιωθεί με τη σεξουαλικότητά του.

Δεν υπάρχει ίσως πιο φυσική, ούτε πιο ικανοποιητική πράξη που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος απ’ αυτή που βρίσκεται σε μια ώριμη σεξουαλική οικειότητα. Εδώ, στην υψηλότερη μορφή της, υπάρχει μια βαθειά επιθυμία ολοκληρωτικής συγχώνευσης με τον άλλο. Είναι μια έσχατη έκφραση αγάπης που συνδυάζει όλα τα θετικά της χαρακτηριστικά -φροντίδα, προσφορά, μοίρασμα. επιβεβαίωση, αποδοχή παραχώρηση και παραδοχή. Η σεξουαλικότητα, όταν είναι η έκφραση πραγματικής αγάπης, μπορεί να είναι η θεμελιώδης ανθρώπινη ένωση.

Η αγάπη και η οικειότητα απαιτούν κάποια λεκτική έκφραση. Πολύ συχνά υποθέτουμε ότι το άλλο ή τα άλλα πρόσωπα ξέρουν τι σκεφτόμαστε ή πώς αισθανόμαστε. Πολλές φορές εκπλησσόμαστε όταν ανακαλύπτουμε ότι αυτό δεν ισχύει. Είναι ευθύνη του καθένα να απλώσει το χέρι και ν’ αγγίξει την καρδιά αυτού που αγαπάει – μια κουβέντα, ένα σημείωμα, ένα λουλούδι, ένα απλό ποίημα, μπορούν να δώσουν το πολύ αναγκαίο μήνυμα της επιβεβαίωσης. Κανείς δεν κουράζεται ποτέ από την έκφραση αγάπης.

Η αγάπη και η οικειότητα απαιτούν κάποια συμπάθεια. Αν δεν μπορούμε να συναισθανόμαστε με κάποιον, δεν είμαστε ικανοί να αγαπάμε. Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε να έχουμε τέλεια εμπάθεια με τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά ενός άλλου. Μου είναι οδυνηρό ν’ ακούω κάποιον να λέει, “Ξέρω ακριβώς πώς αισθάνεσαι”! Δεν ξέρει! Δεν μπορεί να ξέρει! Στην καλύτερη περίπτωση μπορούμε να καταλάβουμε μόνον αυτό που έχουμε βιώσει πραγματικά, και κάθε εμπειρία είναι πάντα πολύ προσωπική. Όταν όμως έχουμε μια γνώση των προσωπικών μας συγκρούσεων και συναισθημάτων που στηρίζονται πάνω σε γενικές ανθρώπινες εμπειρίες μπορούμε ν’ αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε πως αισθάνονται ίσως οι άλλοι. Σ’ αυτό το σημείο αρχίζει η συμπάθεια.

Η αγάπη και η οικειότητα δεν έχουν καμιά σχέση με την εκμετάλλευση. Υπάρχει ένα παλιό ρητό, αλλά ισχύει ακόμα, “Χρησιμοποίησε τα πράγματα, αγάπα τους ανθρώπους”. Είναι τρομακτικό το πόσο πολλοί κάνουν ακριβώς το αντίθετο στο όνομα της αγάπης: Γονείς που χρησιμοποιούν τα παιδιά τους, σύζυγοι που χρησιμοποιούν τις/τους συζύγους τους, εκπαιδευτικοί που χρησιμοποιούν τους μαθητές τους, προοδευτικοί που χρησιμοποιούν την κοινωνία τους. Χρησιμοποιούν τη ζωή άλλων για να επιβεβαιώσουν την δική τους ύπαρξη και αξία. Αυτός είναι ο κύριος λόγος που η αγάπη έχει γίνει τόσο αμφίβολη και απειλητική έννοια. Χρησιμοποιείται τόσο συχνά για να καταστρέφει παρά να προάγει. Η εκμετάλλευση σε μια σχέση, ανεξάρτητα από το πώς την δικαιολογούμε, δεν μπορεί ποτέ να είναι αγάπη!

Είναι δύσκολο να βρεθεί τέλεια ανθρώπινη αγάπη. Φαίνεται πως έχουμε λίγα πρότυπά της. Οι συμπεριφορές όμως που εμπεριέχουν αγάπη είναι σταθερές, φανερές και διαθέσιμες για μελέτη. Οι ολοκληρωμένοι άνθρωποι ξέρουν ότι πρέπει κύρια να είναι αυτοδίδακτες και ότι αποκτώνται καλύτερα με το να είναι απλώς ευάλωτοι στην αγάπη και ζώντας μέσα σ’ αυτήν αφοσιωμένοι κάθε μέρα της ζωής τους.

Το συμπέρασμα δεν είναι ότι πρέπει να είμαστε τέλειοι για να έχουμε ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Ισχύει το αντίθετο. Η τελειότητα συνεπάγεται μια τελική κατάσταση, μια ολοκλήρωση, μια λήξη. Ο ολοκληρωμένος άνθρωπος δεν επιζητεί ποτέ κάτι τέτοιο.

Είμαι ο σοφότερος απ’ όλους τους ανθρώπους γιατί ξέρω ένα πράγμα, ότι δεν ξέρω τίποτα

Σε όλη την ιστορία έχουν υπάρξει κάμποσοι σοφοί που δήλωσαν, προς έκπληξη πολλών, ότι είναι αδαείς ή ότι δεν ξέρουν τίποτα. Όχι μόνο ο Πλάτωνας, αλλά και άλλοι φιλόσοφοι πριν και μετά από αυτόν, έχουν υπερασπιστεί την ανάγκη να είμαστε ταπεινοί αναφορικά με τις γνώσεις που κατέχουμε.

Ο Σωκράτης μεταξύ αυτών.

Αλλά δεν μας είναι καθόλου εύκολο να παραδεχτούμε την άγνοιά μας, όπως δε μας είναι εύκολο και να παλέψουμε με τη γνώση, εξαιτίας δυο βασικών χαρακτηριστικών του ανθρώπινου μυαλού.

Από τη μια μεριά, έχουμε να κάνουμε με την πραγματικότητα που είναι κάτι υποκειμενικό, μια και κάθε άνθρωπος βλέπει τον κόσμο διαφορετικά, γιατί ο τρόπος που κάθε άνθρωπος καταχωρεί την πληροφορία εξαρτάται από την παιδεία του, τις αναμνήσεις του και τις εμπειρίες του.

Συνεπώς αυτό που ξέρουμε, παρόλο που μας είναι πολύ σαφές, μπορεί να είναι διαφορετικό από εκείνο που ξέρει κάποιος που βρίσκεται δίπλα μας.

Από την άλλη μεριά, η άγνοια έχει και την καλή της πλευρά.

Επιτρέπει να μαθαίνουμε περισσότερα.

Όταν το ποτήρι είναι άδειο ή εκτιμάται πως είναι, πάντα μπορεί να γεμίσει.

Γι’ αυτό οι αληθινοί σοφοί, εκείνοι που πραγματικά εκτιμούν την γνώση, θεωρούν ότι δεν ξέρουν τίποτα, ότι πάντα μπορούν ν’ ανακαλύψουν κάτι καινούργιο.

Το να παραδεχόμαστε την άγνοιά μας διεγείρει την περιέργεια, την ανοιχτή νοοτροπία και την αναγκαία ταπεινότητα ώστε να παρατηρούμε τον κόσμο με προσοχή και, αν χρειαστεί, ν’ αλλάξουμε οπτική.

Πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε αυτή την αξία μέσα σε μια κοινωνία όπου η πληροφορία σημαίνει δύναμη.

Η γνώση μάς επιτρέπει να περνάμε εξετάσεις, να κατακτούμε θέσεις εργασίας, να ελισσόμαστε στην καθημερινή μας ζωή, ακόμα και να λύνουμε τις διαμάχες μας με τους άλλους.

Είναι σύνηθες, ως εκ τούτου, να θέλουμε να συσσωρεύουμε όλο και περισσότερες γνώσεις ή να κάνουμε ότι τις έχουμε, και γεμίζουμε το κεφάλι μας με πράγματα τα οποία, πολλές φορές, απλώς καταλαμβάνουν χώρο και, τελικά δε μας χρησιμεύουν σε τίποτα. Η γνώση από μόνη της είναι άχρηστη, αν δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε κάτι.

Όπως έλεγε ο Άρθουρ Κόναν Ντόυλ διά στόματος Σέρλοκ Χολμς:

Θα εξηγηθώ. Εγώ νομίζω ότι ο εγκέφαλος του ανθρώπου είναι σαν ένα άδειο δώμα, και πρέπει να το γεμίσεις με τα έπιπλα που θεωρείς κατάλληλα.

Ο βλάκας μαζεύει ό,τι βρίσκει εδώ κι εκεί, έτσι που η γνώση η οποία θα του ήταν χρήσιμη δε χωράει πια ή, στην καλύτερη των περιπτώσεων, την έχει πετάξει μέσα μαζί με πολλά άλλα πράγματα και είναι δύσκολο να την ξαναβρεί.

Ο ικανός άνθρωπος είναι πολύ προσεκτικός με το τι βάζει στο εγκεφαλικό του δώμα. Δε θα έχει τίποτα που να μην είναι χρήσιμα εργαλεία τα οποία να τον βοηθούν στη δουλειά του, κι απ’ αυτά θα έχει πολλά και θα είναι σε τέλεια τάξη.

Είναι λάθος να σκέφτεται κανείς ότι αυτό το μικρό δωμάτιο έχει ελαστικούς τοίχους κι ότι μπορεί να μεγαλώσει απεριόριστα.

Πίστεψέ με. Έρχεται μια στιγμή κατά την οποία κάθε νέα γνώση που μπαίνει κάνει να ξεχαστεί μια παλιά.

Συνεπώς, είναι μέγιστης σημασίας να εμποδίσουμε τις άχρηστες γνώσεις να εκτοπίσουν τις χρήσιμες.

NICCOLO MACHIAVELLI: Πόσο δυνατή μπορεί να είναι η τύχη στις πράξεις και με ποιον τρόπο μπορούμε να την αντιμετωπίσουμε

Δεν αγνοώ ότι πολλοί ήταν και είναι της άποψης πως τα πράγματα του κόσμου κυβερνώνται από την τύχη ή από τον Θεό με τέτοιον τρόπο, ώστε οι άνθρωποι με τη σωφροσύνη τους δεν μπορούν να τ’ αλλάξουν, και μάλιστα ότι δεν υπάρχει καμία διέξοδος. Κι έτσι, μπορεί να θεωρηθεί ότι δεν πρέπει κανείς να ασχολείται εις βάθος με την πραγματικότητα, αλλά ότι πρέπει να αφήνεται να κυβερνάται από την τύχη. Αυτή η άποψη επικρατεί περισσότερο στην εποχή μας, εξαιτίας των μεγάλων αλλαγών της πολιτικής κατάστασης που είδαμε και βλέπουμε κάθε μέρα, πέρα από κάθε ανθρώπινη δυνατότητα για πρόβλεψη. Όταν τα σκέφτομαι, κι εγώ μερικές φορές τείνω προς αυτή την άποψη.

Πάντως, προκειμένου να μην ακυρώσουμε την ελεύθερη βούλησή μας, θεωρώ ότι μπορεί να είναι αλήθεια η τύχη να κυβερνά κατά το ήμισυ τις πράξεις μας και να αφήνει να κυβερνάμε το άλλο ήμισυ ή περίπου. Και την παρομοιάζω μ’ ένα από κείνα τα ορμητικά ποτάμια που όταν φουσκώνουν, κατακλύζουν πεδιάδες, ξεριζώνουν δέντρα και γκρεμίζουν κτίρια, σηκώνουν χώματα από τη μια μεριά και τα ρίχνουν στην άλλη. Όλοι τρέχουν να ξεφύγουν, όλοι υποχωρούν μπροστά στην ορμή τους, χωρίς να μπορούν με κανέναν τρόπο να αντισταθούν. Και μολονότι είναι έτσι από τη φύση τους, όταν οι καιροί είναι ήρεμοι, τίποτα δεν εμποδίζει τους ανθρώπους να παίρνουν τα μέτρα τους με αναχώματα και φράγματα, έτσι ώστε, όταν φουσκώσουν πάλι, να διοχετεύσουν τη μανία των νερών τους σε ένα κανάλι ή να μην είναι η ορμή τους τόσο ανεξέλεγκτη και τόσο καταστροφική.

Με αντίστοιχο τρόπο συμπεριφέρεται και η τύχη, η οποία αποδεικνύει την ισχύ της εκεί όπου δεν υπάρχει καμία δύναμη οργανωμένη κατάλληλα για να της αντισταθεί: στρέφει την ορμή της ακριβώς εκεί όπου ξέρει πως δεν έχουν κατασκευαστεί φράγματα και αναχώματα για να τη συγκρατήσουν.

ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ, Ο Ηγεμόνας

ΑΡΗΣ / MARS Θεός του πολέμου

Ο Άρης δεν είχε σύζυγο, γι’ αυτό ίσως υπέκυπτε πάντα στη γοητεία της Αφροδίτης, της θεάς του έρωτα. Απέκτησε μάλιστα τέσσερα παιδιά από την παράνομη σχέση του μαζί της, στην οποία έβαλε τέλος ο ίδιος ο Δίας.

Μια άλλη κόρη που απέκτησε ο Άρης από μια θνητή, η Αλκίππη, βιάστηκε από το γιο του Ποσειδώνα Αλιρρόθιο στο λόφο που βρισκόταν ο βράχος όπου στην αρχαία Αθήνα δικάζονταν θρησκευτικά εγκλήματα. Ο Άρης εξοργισμένος σκότωσε το δράστη. Ο Ποσειδώνας τότε ζήτησε από το συμβούλιο των θεών να τον δικάσουν. Το δικαστήριο, που τελικά αθώωσε τον Άρη, συνεδρίασε σε ένα λόφο απέναντι από την Ακρόπολη, γι’ αυτό έμεινε γνωστό ως Άρειος Πάγος (βράχος ή λόφος του Άρη). Ο Άρης δεν ήταν δημοφιλής θεός, και οι Έλληνες, που τον φοβούνταν, γενικά δεν τον λάτρευαν όπως τους άλλους θεούς. Οι Ρωμαίοι σέβονταν ιδιαίτερα τον αντίστοιχο θεό Mars.

MARS

Ο Mars, μαζί με τον Jupiter, ήταν οι αγαπημένοι θεοί των Ρωμαίων.

Ο μήνας Μάρτιος, που έχει πάρει από αυτόν το όνομά του, ήταν πολύ σημαντικός στη ρωμαϊκή κοινωνία γιατί σηματοδοτούσε την αναγέννηση της φύσης και την εποχή που ξεκινούσαν οι νέοι πόλεμοι και οι εκστρατείες. Αρχικά, ο Mars ταυτιζόταν με την ποιμενική θεότητα Silvanus. Έτσι, ακόμα και όταν έγινε ο μεγάλος θεός του πολέμου, διατήρησε κάτι από την παλιά σχέση του με τη γη. Κατά τη ρωμαϊκή μυθολογία, η Juno συνέλαβε τον Mars μόνη της επειδή θύμωσε που ο Δίας απέκτησε τη Minerva χωρίς τη βοήθειά της. Για το σκοπό αυτόν ζήτησε τη συμβολή της Flora, της θεάς της άνθησης, που πράγματι τη βοήθησε.

Ο Mars ήταν πατέρας των ιδρυτών της Ρώμης Ρωμύλου και Ρέμου και τον επικαλούνταν πάντα στα πεδία της μάχης για να ενισχύεται το ηθικό των Ρωμαίων στρατιωτών.

ΡΩΜΥΛΟΣ ΚΑΙ ΡΕΜΟΣ

Οι ιδρυτές της Ρώμης ήταν γιοι του Mars. Λέγεται ότι ο Mars βίασε τη Ρέα Σίλβια, Εστιάδα Παρθένα, ενώ τραβούσε νερό από μια πηγή στην ιερή του σπηλιά, και ο καρπός αυτής της ένωσης ήταν οι δίδυμοι Ρώμυλος και ή Ρώμος. Επειδή η μητέρα τους ήταν ιέρεια της Vesta και είχε πάρει όρκο αγνότητας, όταν έγινε γνωστό το αμάρτημά της, καταδικάστηκε σε φυλάκιση, ενώ τα νεογέννητα αφέθηκαν να πεθάνουν στις όχθες του Τίβερη, αλλά περιμαζεύτηκαν από μια λύκαινα που τα θήλασε και τελικά σώθηκαν. Ευτυχώς, έπειτα από χρόνια, οι γιοι της την ελευθέρωσαν και λίγο αργότερα ο Ρωμύλος ίδρυσε την πόλη της Ρώμης.

Ο νους, ο δικός μου είναι ένα βασίλειο

Ο νους ο δικός μου είναι ένα βασίλειο, ευχάριστα δώρα εκεί μέσα βρίσκω, που ξεπερνούν κάθε άλλη ευλογία που ο κόσμος αντέχει ή από καλοσύνη τη βλασταίνει. Κι ας θέλω εκείνα που οι περισσότεροι έχουν, ο νους μου μου απαγορεύει να τα λαχταρήσω.

Κανένα πριγκιπάτο, κανένα πλούσιο μαγαζί, κανένα τάγμα τη νίκη να κερδίσω, κανένα πανούργο πνεύμα τις πληγές μου να μπαλώσει, περίγραμμα κανένα ερωτευμένο βλέμμα να ταΐσει. Σε κανένα από αυτά δεν υποχωρώ, γιατί ο νους μου όλων τους υπηρέτης είναι. Βλέπω πόσοι νιώθουν του κορεσμού την αηδία και πόσοι βιαστικά σκαρφάλωσαν και πάλι πέφτουν.

Βλέπω πως εκείνοι που στέκονται ψηλά, τους απειλούν οι ανατροπές όλο πιο συχνά:

Το κάθε τους βήμα μόχθος και σύντροφος ο φόβος, τέτοιες έγνοιες να ζυγώνουν δεν θα ‘πρεπε τον νου μου.

Ευτυχής με τη ζωή μου, αυτός είμαι, και δεν ζητώ περισσότερα απ’ όσα αντέχω. Την υπεροψία ούτε λεπτό δεν θέλω κι όσα στερούμαι μου τα προσφέρει το μυαλό μου. Ω! Έτσι σαν βασιλιάς θριαμβεύω, ικανοποιημένος με όσα καρπίζει ο νους μου.

Κάποιοι έχουν τόσο πολλά, κι όμως κι άλλα λαχταρούν. Εγώ, με τα λιγοστά μου, πόθο για πιότερα δεν έχω.

Μόνο φτωχοί είν’ εκείνοι, κι ας έχουν τόσα, μα εγώ πλούσιος είμαι με τα ψίχουλά μου. Φτωχοί εκείνοι, πλούσιος εγώ, επαίτες αυτοί, εγώ δοτικός. Τόσα τους λείπουν, εμένα περισσεύουν, εκείνοι φθονούν, εγώ ζω.

Με τις απώλειες των άλλων δεν γελώ, πικρόχολος για τα κέρδη τους δεν είμαι.

Τα κύματα του κόσμου δεν φτάνουν στο μυαλό μου και μένω πάντα όπως είμαι δεν φοβάμαι εχθρό, δεν κολακεύω φίλο, τη ζωή μου δεν σιχαίνομαι, για το τέλος δεν τρομάζω.

Κάποιοι την ηδονή με πόθο τη ζυγίζουν, και τη σοφία με τη σφοδρή επιθυμία. Τον θησαυρό τους μονάχα εμπιστεύονται κι η μόνη τους ικανότητα η μασκαρεμένη τους κακία. Μα εγώ η μόνη ευχαρίστηση που έχω να κρατώ τον νου γαληνεμένο.

Πλούτος μου η υγεία κι η τέλεια γαλήνη, κι η καθαρή μου η συνείδηση που πάντα επικαλούμαι: να κερδίσω με δωροδοκίες δεν ποθώ ούτε με εξαπάτηση να βλάψω, να πειράξω. Έτσι ζω. Κι έτσι θα πεθάνω.

Κι είθε ο κόσμος όλος να ‘κανε αυτό που σοφά εγώ πράττω.

Henry D. Thoreau: Δεν χρειάζονται χρήματα για να αγοράσει κανείς τα απαραίτητα της ψυχής

Όσο δύσκολη κι αν είναι η ζωή σας, αντιμετωπίστε την και ζήστε τη. Μην την αποφεύγετε, μην τη βρίζετε. Είναι λιγότερο άθλια απ’ όσο είστε εσείς οι ίδιοι. Όσο πιο πλούσιοι γίνεστε, τόσο πιο φτωχή μοιάζει. Εκείνος που ψάχνει διαρκώς για ελαττώματα, τα βρίσκει, ακόμα και στον παράδεισο. Αγαπάτε τη ζωή σας, κι ας είναι φτωχική. Μπορείτε να περάσετε κάποιες ευχάριστες, συνταρακτικές, ένδοξες ώρες ακόμη και στον οίκο των απόρων. Το ηλιοβασίλεμα καθρεφτίζεται στα τζάμια του οίκου των απόρων με το ίδιο θάμπος με το οποίο καθρεφτίζεται και στα παράθυρα της έπαυλης. Το χιόνι λιώνει μπροστά σε κάθε πόρτα την ίδια μέρα της άνοιξης. Ένας ήρεμος νους μπορεί να ζήσει το ίδιο ικανοποιημένος και με το ίδιο ευχάριστες σκέψεις στο φτωχοκομείο και στο παλάτι. Οι άποροι της μικρής μας πόλης συχνά μου φαίνεται σαν να ζουν τις πιο ανεξάρτητες ζωές απ’ όλους. Ίσως απλά να είναι αρκετά μεγαλόψυχοι ώστε να μπορούν να δέχονται την ελεημοσύνη των άλλων χωρίς να ενοχλούνται. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν καταδέχονται να ζουν με έξοδα του δήμου. Πολύ συχνά όμως καταδέχονται μια χαρά να ζουν με ανέντιμα μέσα, πράγμα που κανονικά θα έπρεπε να θεωρείται πιο επαίσχυντο. Καλλιεργείτε τη φτώχεια σαν βότανο σε περιβόλι, σαν φασκόμηλο. Μην μπαίνετε και πολύ στον κόπο να αποκτάτε καινούργια πράγματα, είτε για ρούχα πρόκειται είτε για φίλους. Επισκευάστε τα παλιά· επιστρέψτε σ’ αυτά. Δεν αλλάζουν τα πράγματα, εμείς αλλάζουμε. Πουλήστε τα ρούχα σας και κρατήστε τις σκέψεις σας. Μην αναζητάτε με τόσο άγχος να αναπτυχθείτε, να δεχτείτε όσο το δυνατόν περισσότερες επιδράσεις, να γίνετε ένα όργανο που πάνω του θα παίζουν οι άλλοι. Όλα αυτά δεν είναι παρά κατασπατάληση της ενέργειάς σας και περισπασμοί. Η ταπεινοφροσύνη, όπως η σκοτεινιά, αποκαλύπτει τα ουράνια φώτα. Ο περιττός πλούτος μονάχα περιττά πράγματα μπορεί να αγοράσει. Δε χρειάζονται χρήματα για να αγοράσει κανείς τα απαραίτητα της ψυχής.

Οι γείτονες μου διηγούνται τις περιπέτειες τους με διάσημους κυρίους και κυρίες, με προσωπικότητες που συναντούν στα δείπνα. Εμένα όμως όλα αυτά με αφήνουν το ίδιο αδιάφορο όσο και το περιεχόμενο των εφημερίδων. Το ενδιαφέρον και οι συζητήσεις αυτού του είδους επικεντρώνονται κυρίως στην εμφάνιση και στους τρόπους. Όμως η κότα πάντα μένει κότα, όπως κι αν την ντύσεις. Μου μιλούν για την Καλιφόρνια και το Τέξας, για την Αγγλία και τις Ινδίες, για τον Εντιμότατο Κύριο Τάδε από την Τζώρτζια ή τη Μασαχουσέτη, για όλα αυτά τα παροδικά και φευγαλέα φαινόμενα, ώσπου μου ’ρχεται να πηδήξω από το παράθυρο στην αυλή και να το βάλω στα πόδια, όπως εκείνος ο Μαμελούκος μπέης που γλίτωσε τη σφαγή πηδώντας από το παράθυρο στο άλογό του. Νιώθω χαρά όταν έρχομαι σε ισορροπία – όχι όταν περπατώ με επισημότητα και με συγχρονισμένο βήμα στις παρελάσεις, αλλά όταν καταφέρνω και βαδίζω μαζί με το Χτίστη του σύμπαντος – όχι όταν ζω στον αεικίνητο, νευρικό, φουριόζικο και κοινότοπο Δέκατο Ένατο Αιώνα, αλλά όταν στέκομαι ή κάθομαι σκεπτικός και τον βλέπω να περνά. Μα τι γιορτάζουν τέλος πάντων οι άνθρωποι;

Από την αγάπη, από το χρήμα και τη δόξα προτιμώ την αλήθεια. Κάθισα κάποτε σ’ ένα τραπέζι στο οποίο τα φαγητά και τα κρασιά έρεαν σε αφθονία και όπου όλοι οι συνδαιτυμόνες συμπεριφέρονταν με δουλοπρέπεια, ενώ απουσίαζαν παντελώς η ειλικρίνεια και η αλήθεια. Έφυγα πεινασμένος από το αφιλόξενο εκείνο δείπνο. Η συντροφιά ήταν τόσο ψυχρή όσο τα παγωτά που πρόσφεραν για επιδόρπιο. Δε χρειαζόταν πάγος για να τα παγώσουν. Μου μιλούσαν για την ηλικία των κρασιών και για τη φήμη της κάθε σοδειάς, όμως εγώ είχα στο μυαλό μου ένα πιο παλιό, ή πιο νέο, και πιο καθαρό κρασί, μιας σοδειάς πολύ πιο ένδοξης, που οι οικοδεσπότες μου δεν το είχαν κι ούτε μπορούσαν να το αγοράσουν. Το ύφος, η οικία, η έκταση του οικοπέδου και η «διασκέδαση» δε μου λένε τίποτα. Πέρασα να επισκεφτώ το βασιλιά, αλλά με έβαλε και περίμενα στον προθάλαμό του και συμπεριφέρθηκε σαν να μην ήταν ικανός να προσφέρει φιλοξενία. Υπήρχε ένας άνθρωπος στη γειτονιά μου που ζούσε μέσα στην κουφάλα ενός δέντρου. Οι τρόποι του ήταν στ’ αλήθεια αντάξιοι ενός βασιλιά. Καλύτερα να είχα πάει να επισκεφτώ εκείνον.

Henry D. Thoreau, Walden ή Η ζωή στο δάσος

Αν η ευτυχία σου έχει προϋποθέσεις, θα παραμείνεις δυστυχισμένος

Εχθές, το σήμερα ήταν μέλλον κι εσύ το ονειρευόσουν. Τώρα βρίσκεται εδώ. Τι συμβαίνει; Είσαι ευτυχισμένος;

Το χθες ήταν επίσης μέλλον κάποτε. Το παρελθόν ήταν κάποτε μέλλον και τώρα έχει φύγει. Και το μέλλον επίσης θα φύγει.
Κοροϊδεύεις τον εαυτό σου με το να ονειροπολείς.
Κοίταζε αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή. Αν το αναβάλλεις έστω και για μια στιγμή, χάνεις και τότε γίνεται συνήθεια, μια πολύ βαθιά ριζωμένη συνήθεια. Αύριο επίσης θα χάσεις και μεθαύριο επίσης, επειδή εσύ θα παραμείνεις ο ίδιος. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά και η συνήθειά σου να ονειροπολείς θα γίνει ακόμη πιο δυνατή.
Και ονειρεύεσαι κάτι, το επιθυμείς, το λαχταράς και όταν συμβεί, βλέπεις ότι εξακολουθείς να είσαι ανικανοποίητος.
Τώρα κάτι άλλο σε κάνει δυστυχισμένο.
Αυτό είναι που πρέπει να γίνει κατανοητό. Αν η επιθυμία σου δεν εκπληρωθεί, απογοητεύεσαι. Αν εκπληρωθεί, πάλι απογοητεύεσαι.
Αυτή είναι η δυστυχία της επιθυμίας.
Ακόμη κι αν εκπληρωθεί, εσύ δεν αισθάνεσαι πληρότητα.
Ξαφνικά εμφανίζονται καινούργια πράγματα.
Ο νους συνεχίζει να σου λέει: “Κάνε αυτό, κάνε εκείνο. Αγόρασε αυτό, αγόρασε το άλλο… διαφορετικά πώς μπορείς να είσαι ευτυχισμένος;”
Αν η ευτυχία σου έχει προϋποθέσεις, θα παραμείνεις δυστυχισμένος.
Αν δεν μπορείς να είσαι ευτυχισμένος έτσι όπως είσαι…
Ξέρω ότι η δουλειά είναι σκληρή, ότι ο μισθός είναι λίγος, ότι η ζωή είναι ένας αγώνας, αν όμως δεν μπορείς να είσαι ευτυχισμένος έτσι όπως είσαι, δεν πρόκειται να είσαι ποτέ ευτυχισμένος.
Αν δεν είσαι ευτυχισμένος χωρίς κανένα λόγο, θα βρίσκεις πάντοτε κάτι για να καταστρέψει την ευτυχία σου. Πάντοτε θα βρίσκεις ότι κάτι λείπει. Κι εκείνο που “λείπει”, θα γίνει και πάλι η ονειροπόλησή σου.
Και ποτέ δεν μπορείς να τα έχεις όλα. Ακόμη κι αν αυτό ήταν εφικτό, ακόμη και τότε εσύ δεν θα ήσουν ευτυχισμένος.
Απλώς δες το μηχανισμό του νου: Αν έχεις τα πάντα, όλα όσα επιθυμείς, ξαφνικά θα αρχίσεις να βαριέσαι. Ο νους δεν θα σου επιτρέψει ποτέ να είσαι ευτυχισμένος.
Όποιες κι αν είναι οι προϋποθέσεις, ο νους πάντα βρίσκει κάτι για να είναι δυστυχισμένος.
Δεν χρειάζεται να κάνεις προσπάθεια για να αναπνέεις ούτε να θέτεις προϋποθέσεις. Απλώς αναπνέεις. Το ίδιο ακριβώς είναι η ευτυχία.
Η ευτυχία είναι η εσωτερική σου φύση. Δεν χρειάζεται καμία εξωτερική προϋπόθεση. Η ευδαιμονία είναι η φυσική σου κατάσταση, δεν είναι επίτευγμα. Αν απλώς ξεφορτωθείς το μηχανισμό του νου, αρχίζεις να αισθάνεσαι ευδαιμονικά.
Ρωτάς: “Γιατί συνεχώς ονειρεύομαι το μέλλον;”
Ονειρεύεσαι το μέλλον, επειδή δεν έχεις γευτεί το παρόν.
Άρχισε να γεύεσαι το παρόν. Βρες μερικές στιγμές, που απλώς τις ευχαριστιέσαι.
Όταν κοιτάζεις τα δέντρα, να τα κοιτάζεις ολόκληρος.
Όταν ακούς τα πουλιά, να τα ακούς ολόκληρος. Άφησέ τα να αγγίξουν τον βαθύτερο πυρήνα σου. Άφησε το τραγούδι τους να απλωθεί σε όλο σου το είναι.
Όταν κάθεσαι στην άκρη της θάλασσας, απλώς άκουγε τον άγριο βρυχηθμό των κυμάτων, επειδή εκείνος ο άγριος βρυχηθμός δεν έχει ούτε παρελθόν ούτε μέλλον. Αν μπορείς να συντονιστείς μαζί του, θα γίνεις κι εσύ επίσης ένας άγριος βρυχηθμός.
Αγκάλιασε το δέντρο και χαλάρωσε μαζί του. Νιώσε το πράσινό του να μπαίνει μέσα σου.
Ξάπλωσε στην άμμο, ξέχνα τον κόσμο, νιώσε τη ζέστη της να μπαίνει μέσα σου.
Πήγαινε στο ποτάμι, κολύμπησε κι άφησε το ποτάμι να κολυμπήσει μαζί σου.
Κάνε ό,τι αισθάνεσαι ότι σ’ ευχαριστεί κι απόλαυσέ το ολοκληρωτικά.
Εκείνες τις στιγμές, το παρελθόν και το μέλλον θα εξαφανιστούν κι εσύ θα βρίσκεσαι στο εδώ και τώρα.

Arthur Schopenhauer: Αν όμως τη διατρέξουμε λεπτομερειακά, αποκτά το χαρακτήρα της κωμωδίας

Η ζωή κάθε ατόμου, όταν τη δούμε γενικά και στο σύνολό της, απομονώνοντας τα πιο σημαντικά στοιχεία της, είναι ουσιαστικά πάντα μια τραγωδία` αν όμως τη διατρέξουμε λεπτομερειακά, αποκτά το χαρακτήρα της κωμωδίας. Γιατί το μαγκανοπήγαδο και τις αγωνίες της ημέρας, την ασταμάτητη ειρωνεία της κάθε στιγμής, τις επιθυμίες και τους φόβους της εβδομάδας, τις αστοχίες κάθε ώρας, όλα αυτά τα προκαλεί η τύχη, η οποία πάντα έχει το μυαλό της στις κακόβουλες φάρσες, δεν είναι παρά σκηνές μιας κωμωδίας.

Όμως οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες, οι ατελέσφορες προσπάθειες, οι ελπίδες που διαψεύδονται ανελέητα από τη μοίρα, οι αστοχίες ολόκληρης της ζωής, με τα όλο και περισσότερα βάσανά της και το θάνατο στο τέλος, όλα αυτά συνιστούν μια τραγωδία.

Έτσι, σαν να ήθελε η μοίρα να προσθέσει την ειρωνεία στην αθλιότητα της ύπαρξής μας, η ζωή μας πρέπει να περιέχει όλα τα πάθη της τραγωδίας, ενώ εμείς δεν μπορούμε να εξασφαλίσουμε την αξιοπρέπεια των τραγικών χαρακτήρων, αλλά στην ευρύτερη εξέλιξη της ζωής γινόμαστε οι χαζοχαρούμενοι χαρακτήρες μιας κωμωδίας.

Arthur Schopenhauer, Η ΤΕΧΝΗ ΝΑ ΕΠΙΒΙΩΝΕΙΣ

ΤΟ ΣΗΜΕΙΟ “ΚΛΕΙΔΙ” ΣΤΗΝ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ

Αν έχετε θυμώσει με την άλλη πλευρά ίσως να θέλετε να κάνετε ή να πείτε κάτι που ξέρετε ότι μακροπρόθεσμα θα σας ζημιώσει. Οι δηλώσεις ή οι πράξεις σας μπορεί να βάλουν τέλος σε μια επαγγελματική σχέση, να καταστρέψουν μια προσωπική φιλία ή να σας δημιουργήσουν πρόβλημα με το αφεντικό σας, ή ακόμη και με τον νόμο. Παρ’ όλ’ αυτά, στην ένταση της στιγμής, ενδεχομένως να είναι δύσκολο να αντισταθείτε στην παρόρμηση να επιτεθείτε ή να αντεκδικηθείτε. Ομοίως, αν η άλλη πλευρά σάς κάνει μια ελκυστική προσφορά, μπορεί να ενθουσιαστείτε τόσο που να μπείτε σε πειρασμό να τη δεχτείτε αμέσως, αν και γνωρίζετε ότι θα ήταν πιο συνετό να προσπαθήσετε να διαπραγματευτείτε μαζί τους μια καλύτερη συμφωνία ή να την αναζητήσετε κάπου αλλού. Έχετε κατά νου ότι δε θα συμβουλεύατε ποτέ έναν φίλο σας να ενεργήσει απερίσκεπτα σε οποιαδήποτε από τις δύο προηγούμενες καταστάσεις – παρ’ όλ’ αυτά, εκείνη τη στιγμή μπορεί να είναι δύσκολο να πράξετε διαφορετικά.

Ο Οικονομολόγος Τόμας Σέλινγκ υποστήριξε ότι κάθε άνθρωπος συμπεριφέρεται σαν δύο διαφορετικά άτομα, «το ένα που επιθυμεί υγιείς πνεύμονες και μακροζωία και το άλλο που λατρεύει το κάπνισμα -ή εκείνο που θέλει ένα αθλητικό σώμα και το άλλο που θέλει να τρώει γλυκά». Συχνά, οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με μια εσωτερική «διαπραγμάτευση» ανάμεσα σε αυτό που θέλουν να κάνουν και σε αυτό που πιστεύουν πως πρέπει να κάνουν. Συνήθως οι διαπραγματευτές, μην έχοντας στη διάθεσή τους πολυμήχανες λύσεις όπως εκείνη που επινόησε ο Οδυσσέας, καλούνται να κάνουν μια δύσκολη επιλογή. Πολύ συχνά, στις σημαντικές διαπραγματεύσεις του πραγματικού κόσμου ο βουλητικός εαυτός σας (που υπακούει στα «θέλω») υπερισχύει του κανονιστικού εαυτού σας (που υπακούει στα «πρέπει»), οδηγώντας σας σε συμπεριφορές και εκβάσεις που αργότερα μετανιώνετε. Τι μπορείτε να κάνετε για αυτό;

Πολλοί καθηγητές διαπραγμάτευσης, διευθύνοντες και άλλοι επαγγελματίες πιστεύουν ότι πρέπει να ελέγξετε τον βουλητικό εαυτό σας προκειμένου να μεγιστοποιήσετε τα μακροπρόθεσμα οφέλη σας.

Σύμφωνα με αυτή την άποψη, ο κανονιστικός εαυτός είναι πιο αξιόπιστος από τον βουλητικό, και είναι ικανότερος στο να κρίνει τι είναι καλύτερο για σας.

Ωστόσο, υπάρχει και η αντίθετη άποψη. Ο Τζορτζ Λέβενσταϊν, ερευνητής στο αντικείμενο της συμπεριφορικής λήψης αποφάσεων, υποστηρίζει ότι ζημιωνόμαστε όταν αγνοούμε τις διαισθητικές, ενστικτώδεις αντιδράσεις μας, δηλαδή τις αντιδράσεις του βουλητικού εαυτού. «Η πείνα σηματοδοτεί την ανάγκη πρόσληψης θρεπτικών ουσιών», γράφει ο Λέβενσταϊν, «ο πόνος υποδηλώνει την επίδραση κάποιου είδους δυνητικά επιζήμιων παραγόντων, και τα συναισθήματα υπηρετούν μια σειρά από λειτουργίες αναστολής, προτεραιοποίησης και ενεργοποίησης» Ο Λέβενσταϊν υποστηρίζει ότι οι ενστικτώδεις αντιδράσεις μας κάνουν να αντιλαμβανόμαστε ποια είναι τα ζητήματα για τα οποία νοιαζόμαστε περισσότερο, αλλά και ότι έχουμε την τάση να τις καταπνίγουμε εξαιτίας της επιθυμίας μας να φανούμε υπεύθυνοι και ώριμοι, ή να συμμορφωθούμε με άλλους τρόπους στις
κοινωνικές επιταγές. Αυτές οι αποκλίνουσες απόψεις απλώς αναδεικνύουν εντονότερα το δίλημμά μας. Τα άτομα που δεν ελέγχουν ποτέ τον βουλητικό εαυτό τους υιοθετούν μυωπικές συμπεριφορές που
Συχνά δημιουργούν τεράστια προβλήματα μακροπρόθεσμα. Αντίθετα, όσοι ακούν πάντα τον κανονιστικό εαυτό τους, αγνοούν τα πιθανά σημαντικά μηνύματα που μπορεί να τους στέλνει ο βουλητικός εαυτός τους.

Προσωπικά θα σας δίναμε την εξής συμβουλή είναι πολύ σημαντικό για τους διαπραγματευτές να προβλέπουν και να επιλύουν τις συγκρούσεις μεταξύ των όσων επιθυμούν και των όσων θεωρούν ότι οφείλουν να κάνουν πριν από τη διαπραγμάτευση. Θα διαπιστώσετε ότι ο βουλητικός και ο κανονιστικός εαυτός σας βρίσκονται σε συμφωνία τόσο πριν όσο και μετά τη διαπραγμάτευση. Το πρόβλημα προκύπτει μόνο κατά τη διάρκεια της διαπραγμάτευσης στην ένταση της στιγμής αισθάνεστε αυξημένη επιθυμία να ικανοποιήσετε τον βουλητικό σας εαυτό με τρόπους που δε συμφωνούν με αυτό που πιστεύετε ότι πρέπει να κάνετε. Ευτυχώς, συχνά μπορείτε να προβλέψετε τις παρορμητικές απαιτήσεις του βουλητικού σας εαυτού και να λάβετε τα μέτρα σας. Για παράδειγμα, ενδεχομένως να περιμένετε ότι η άλλη πλευρά θα σας προκαλέσει θυμό, ότι θα θέλετε να πείτε αμέσως «ναι» σε μια προσφορά ή ότι θα μπείτε σε πειρασμό να φερθείτε μυωπικά. Όσο καλύτερα προετοιμασμένοι είστε για μια διαπραγμάτευση τόσο μικρότερη πιθανότητα υπάρχει να ενεργήσετε σύμφωνα με τις συναισθηματικές σας ενορμήσεις και με τρόπο που να υπονομεύσει τα πραγματικά σας συμφέροντα. Επομένως, όπως βλέπουμε για άλλη μια φορά, η προετοιμασία είναι το κλειδί της επιτυχίας σε μια διαπραγμάτευση.

Μια αποστολή για μέτρηση της βαρύτητας που ακόμη συμβάλλει να έλθουν στο φως κρυμμένα μυστικά της Γης

Παρ’ ότι η αποστολή GOCE της ESA ολοκληρώθηκε πριν περίπου από επτά χρόνια, οι επιστήμονες συνεχίζουν να χρησιμοποιούν τα αξιόλογα δεδομένα μέτρησης της βαρύτητας από αυτό τον δορυφόρο για να εξετάσουν σε βάθος και να φέρουν στο φως μυστικά σχετικά με τον πλανήτη μας. Η πρόσφατη έρευνα δείχνει πώς οι επιστήμονες συνδύασαν τα δεδομένα GOCE με μετρήσεις που έγιναν στην επιφάνεια για να δημιουργήσουν ένα νέο μοντέλο του φλοιού και του άνω μανδύα της Γης. Είναι η πρώτη φορά που ένα μοντέλο δημιουργήθηκε με τέτοιο τρόπο – και ρίχνει νέο φως σε διεργασίες των τεκτονικών πλακών, οι οποίες, με τη σειρά τους είναι σχετιζόμενες με φαινόμενα όπως οι σεισμοί και οι εκρήξεις ηφαιστείων.

Για επάνω από τέσσερα χρόνια, η αποστολή GOCE χαρτογραφούσε τη βαρύτητα της Γης με εξαιρετική λεπτομέρεια και ακρίβεια. Αυτή η χαρτογράφηση έχει οδηγήσει σε ορισμένες αξιόλογες ανακαλύψεις, από βαθιά κάτω από την επιφάνεια του πλανήτη μας μέχρι ψηλά επάνω στην ατμόσφαιρα και πέρα από αυτή. Η νέα έρευνα που δημοσιεύθηκε στο Geophysical Journal International, περιγράφει πώς διαμόρφωσαν οι επιστήμονες ένα νέο μοντέλο της λιθόσφαιρας χρησιμοποιώντας τη συνδυασμένη ισχύ των δεδομένων βαρύτητας του GOCE και των σεισμολογικών παρατηρήσεων με πετρολογικά δεδομένα, που προέρχονται από τη μελέτη των πετρωμάτων που έφθασαν στην επιφάνεια και από εργαστήρια όπου αναπαράγονται οι ακραίες πιέσεις και θερμοκρασίες του εσωτερικού της Γης.

Το νέο μοντέλο που παρήχθη από την τριών διαστάσεων μελέτη της Γης, της ESA, δείχνει για πρώτη φορά πόσο ανόμοιος είναι ο υπολιθοσφαιρικός μανδύας κάτω από διάφορους ωκεανούς και παρέχει περισσότερες γνώσεις στο πώς η μορφολογία και οι ρυθμοί εξάπλωσης των μεσοωκεάνιων κορυφογραμμών μπορεί να συνδέονται με τη βαθιά χημική και θερμική δομή.

Χαρακτηριστικά του Πλατωνικού Διαλόγου

Στο σύνολό τους τα χαρακτηριστικά αυτά αποτελούν έκφραση μιας συγκεκριμένης αντίληψης σχετικά με τη μετάδοση φιλοσοφικής γνώσης, και έμμεσα μιας συγκεκριμένης έννοιας της φιλοσοφίας.

Εξετάζονται μόνο τα χαρακτηριστικά εκείνα για τα οποία δεν υπάρχει καμία –ή σχεδόν καμία- εξαίρεση και τα οποία συναντώνται σε όλες τις φάσεις της πλατωνικής δημιουργίας (αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν περιλαμβάνεται π.χ. η απορητική κατάληξή που είναι χαρακτηριστική για ορισμένα πρώιμα έργα). Θεμελιώδη χαρακτηριστικά αυτού του είδους θα έπρεπε να είναι σε θέση να τα εξηγήσει κάθε θεωρία του πλατωνικού διαλόγου.

1. Τα φιλοσοφικά έργα του Πλάτωνα παρουσιάζουν χωρίς καμία εξαίρεση συνομιλίες. Στο πλαίσιο της συνομιλίας ωστόσο είναι δυνατοί και εκτεταμένοι μονόλογοι.

2. Η συνομιλία διεξάγεται σε συγκεκριμένο τόπο και συγκεκριμένο χρόνο. Οι συνομιλητές είναι άτομα που περιγράφονται ρεαλιστικά και –με λίγες μόνο εξαιρέσεις- ιστορικές προσωπικότητες που είναι δυνατόν να ταυτιστούν.

3. Σε κάθε διάλογο υπάρχει μια μορφή η οποία σαφώς αναλαμβάνει να διευθύνει τη συνομιλία. Το όνομα αυτού που διευθύνει τη συνομιλία είναι καταρχήν «Σωκράτης»· παρουσιάζεται με τα ατομικά του χαρακτηριστικά, όπως και οι άλλοι συνομιλητές, αλλά από την αρχή υπάρχει μια τάση εξιδανίκευσης. Στους ύστερους διαλόγους αυτός που διευθύνει τη συνομιλία μπορεί να έχει και άλλα ονόματα· στις περιπτώσεις αυτές παραμένει ως προσωπικότητα λιγότερο ευδιάκριτος από ό,τι οι συνομιλητές του.

4. Αυτός που διευθύνει τη συνομιλία μιλά κάθε φορά με έναν μόνο συνομιλητή. Συνομιλίες στις οποίες συμμετέχουν περισσότεροι από δύο διασπώνται σε ενότητες που παρουσιάζουν αυτόν που διευθύνει τη συζήτηση να διαλέγεται με συνομιλητές που εναλλάσσονται. Δεν υπάρχουν μεγαλύτερης έκτασης συνομιλίες μεταξύ τριών. Αυτός που διευθύνει τη συνομιλία μπορεί να διακόψει τη συζήτηση με τον πραγματικό του συνομιλητή και να την αντικαταστήσει με έναν υποδειγματικό διάλογο με έναν φανταστικό συνομιλητή.

5. Αυτός που διευθύνει τη συνομιλία μπορεί να απαντήσει σε όλες τις ενστάσεις. Σε συνομιλίες αγωνιστικού χαρακτήρα μπορεί να αντικρούσει όλους τους συνομιλητές· τον ίδιο δεν τον αντικρούουν ποτέ. Όλα τα στοιχεία της συνομιλίας που οδηγούν όντως πιο μακριά εισάγονται πάντοτε από αυτόν (απλώς, κάποτε με «μαιευτικό» τρόπο: φέρνει στο φως σκέψεις «άλλων»).

6. Η συνομιλία δεν χαρακτηρίζεται από μια ομαλή κλιμάκωση, αλλά «ανεβαίνει» απότομα, θα μπορούσαμε να πούμε, σε ένα υψηλότερο από ποιοτική άποψη επίπεδο, συνήθως κατά την πορεία της ανασκευής μιας επίθεσης.

7. Αυτός που διευθύνει τη συνομιλία δεν οδηγεί την επιχειρηματολογία σε ένα οργανικό τέλος, αλλά παραπέμπει σε μελλοντικά θέματα, αποδείξεις και περιοχές έρευνας, των οποίων η πραγμάτευση θα ήταν αναγκαία στο πλαίσιο του συγκεκριμένου θέματος, για τα οποία όμως δηλώνει ότι δεν ανήκουν στο πεδίο της τωρινής εξέτασης. Κάθε πλατωνικός διάλογος έχει το εσκεμμένο κενό (ή τα κενά) του.

Ερωτήματα σχετικά με τα χαρακτηριστικά

Σχετικά με το (1): Η φιλοσοφία για τον Πλάτωνα μπορεί να ασκηθεί μόνο υπό μορφή διαλόγου;

Δεν θα πρέπει να ξεχνούμε ότι ο Πλάτων ειδικά στον διάλογο στον οποίο παρουσιάζει τον Σωκράτη να καταφέρεται με ιδιαίτερη επιμονή εναντίον του σοφιστικού μακρού λόγου και να υπερασπίζεται τη διαδικασία της ερωταπόκρισης, δηλαδή στον Πρωταγόρα δείχνει παράλληλα έναν Σωκράτη ο οποίος κάνει μια εκτεταμένη ανάπτυξη σε συνεχή λόγο (342a–347a), και επιπλέον αναβάλλει προς το παρόν τη ζωντανή αντιπαράθεση με τον Πρωταγόρα προς χάρη μιας φανταστικής συνομιλίας. Το αποτέλεσμα, επομένως, στο οποίο καταλήγει ο Σωκράτης δεν εξαρτάται από την απάντηση που του δίνει ο Πρωταγόρας.

Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι ο Πλάτων περιγράφει ορισμένες φορές τον Σωκράτη ως μοναχικό στοχαστή ή τον κάνει να καταφεύγει σε θέσεις που είχαν υποτίθεται συμφωνηθεί στο παρελθόν ή σε διδαχές που δέχτηκε από τρίτους:[1] όλα αυτά δείχνουν καθαρά ότι αυτός που διευθύνει τη συζήτηση κάθε άλλο παρά επεξεργάζεται όλα τα θέματα για πρώτη φορά «εδώ και τώρα»· μάλλον φέρνει σημαντικούς τρόπους σκέψης και συμπεράσματα «έτοιμα» στη συζήτηση. Η προειδοποίηση αυτή δεν αρνείται τη διαλογικότητα της σκέψης. Αντίθετα, πρόκειται ακριβώς για τη διαλογικότητα της σκέψης, δεδομένου ότι η σκέψη είναι για τον Πλάτωνα μια συνομιλία της ψυχής με τον εαυτό της.[2] 

Ό,τι ανακαλύπτεται με τη μοναχική σκέψη πρέπει να μπορεί να επαληθευτεί στη συνομιλία με άλλους· αυτό άλλωστε το περιγράφει και ο Σωκράτης ως μια γενική ανάγκη: να εκθέτει κανείς στους άλλους ό,τι βρήκε και να το επιβεβαιώσει μαζί τους (Πρωταγόρας 348d). Ωστόσο πρόκειται πρωτίστως για τη δυνατότητα επαλήθευσης σε επίπεδο αρχής· και όταν ο Σωκράτης θεωρεί σημαντικό να ελέγξει τα πάντα μαζί με αυτόν που θέτει τις καλύτερες ερωτήσεις και δίνει τις καλύτερες απαντήσεις –όπως βεβαιώνει στον Πρωταγόρα- αναφέρεται περισσότερο στη δική του σκέψη παρά στη σκέψη του Πρωταγόρα. Αυτό το δείχνουν με αρκετή σαφήνεια οι ενότητες του έργου του Πλάτωνα που δεν έχουν διαλογική μορφή, όπως το πέμπτο βιβλίο και μεγάλα τμήματα του έκτου βιβλίου των Νόμων, ο λόγος για τον Έρωτα στον Φαίδρο, και κυρίως ο θαυμάσιος μονόλογος του ομώνυμου χαρακτήρα στον Τίμαιο: όλα αυτά είναι μια εξίσου γνήσια έκφραση της πλατωνικής φιλοσοφίας όπως και η πορεία με σύντομες ερωτήσεις και ακόμη συντομότερες απαντήσεις. 

Σχετικά με το (2): Η τοποθέτηση του πλαισίου του διαλόγου σε ένα συγκεκριμένο τόπο και σε έναν συγκεκριμένο χώρο, καθώς και η εισαγωγή ατομικών, ιστορικών χαρακτήρων είναι μια μόνιμη υπόδειξη ότι η ενασχόληση με τη φιλοσοφία μπορεί να επιτευχθεί μόνο με προσωπική κάθε φορά πρωτοβουλία. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η «ιστορικότητα» των καταστάσεων και των χαρακτήρων στους διαλόγους είναι μια μέγιστη ποιητική άδεια. Ο στόχος είναι, τόσο για τους συνομιλητές των διαλόγων όσο και για τον αναγνώστη, να βγάλουν από πάνω τους τα κάθε είδους προσωπικά δεσμά και να προχωρήσουν σε μόνιμες αλήθειες. Αν οι χαρακτήρες του Πλάτωνα ήταν απλώς ιστορικές μορφές, δεν θα μπορούσαν να μας αγγίζουν τόσο βαθειά όπως συμβαίνει στην πραγματικότητα. Η ατομικότητά τους δεν έχει ευτυχώς έναν ιστορικό, συμπτωματικό χαρακτήρα, αλλά πρόκειται –αν επιτρέπεται η διατύπωση- για μια ατομικότητα «γενικής ισχύος».

Σχετικά με το (3): Χωρίς αμφιβολία ο Πλάτων είχε στην πραγματικότητα τη δυνατότητα να βάλει δίπλα στον «Σωκράτη» ή σε αυτόν που κάθε φορά διευθύνει τον διάλογο συνομιλητές ισότιμους από την άποψη των νοητικών ικανοτήτων και του χαρακτήρα· είτε, αντίστροφα, να σχεδιάσει τον «Σωκράτη» και τους άλλους «διαλεκτικούς» με μικρότερη υπεροχή. Περιέργως, η απουσία διαλόγων μεταξύ ισάξιων συνομιλητών σπάνια επισημάνθηκε, και ακόμη σπανιότερα αντιμετωπίστηκε ως πρόβλημα. Αν οι αντίπαλοι ήταν ισοδύναμοι, ο Πλάτων θα έπρεπε να αφήσει θεμελιώδη ερωτήματα οριστικά χωρίς λύση, και όπως είναι γνωστό, μια τέτοια σε επίπεδο αρχής απορητική στάση απουσιάζει στον Πλάτωνα (στους πρώιμους διαλόγους η απορητική στάση δεν είναι, αντίθετα, ποτέ αποτέλεσμα ισοδύναμων θέσεων, και εξάλλου εγκαταλείπεται στην Πολιτεία).

Σχετικά με το (4): Το γεγονός ότι αποφεύγονται συνομιλίες τριών προσώπων σημαίνει ότι ο κάθε συνομιλητής έχει να κάνει αποκλειστικά με αυτόν που διευθύνει τον διάλογο, ο οποίος και τον διορθώνει: οι υπόλοιπες απόψεις δεν μπορούν να συναντηθούν μεταξύ τους και να αποβούν με τον τρόπο αυτό γόνιμες. Αν η ανταλλαγή απόψεων για ένα θέμα με τον συγκεκριμένο συνομιλητή δεν αποβαίνει αρκετά γόνιμη, αυτός που διευθύνει τον διάλογο μπορεί να υπερβεί με αυτοπεποίθηση τον αντικειμενικό περιορισμό των δυνατοτήτων και να συνεχίσει την επιχειρηματολογία με φανταστικούς συνομιλητές. Τέτοιοι φανταστικοί συνομιλητές είναι π.χ. οι άθεοι στο 10ο βιβλίο των Νόμων, η Διοτίμα στο Συμπόσιο ή ο ανώνυμος συγκάτοικος του Σωκράτη στον Ιππία μείζονα.

Σχετικά με το (5): Η απόφαση του Πλάτωνα να αφήσει κάθε φορά την καθοδήγηση ενός διαλόγου σε έναν μόνο χαρακτήρα δεν θα έπρεπε να σημαίνει υποχρεωτικά ότι ο χαρακτήρας αυτός θα είχε και ένα τέτοιο προβάδισμα έναντι των άλλων, ώστε να υπερέχει από αυτούς σε κάθε κατάσταση. Ποιο χρήσιμο από την άρνηση των δεδομένων είναι και σε αυτήν την περίπτωση – και πάλι – το ερώτημα ποια έννοια της φιλοσοφίας βρίσκει την έκφρασή της σε αυτήν τη δραματουργική απόφαση.

Σχετικά με το (6) και το (7): Η σημασία της επίθεσης εναντίον ενός συμπεράσματος στο οποίο έχουν καταλήξει οι συνομιλητές, που ακολουθείται από μια συγκεκριμένη «βοήθεια» η οποία επιβεβαιώνει αυτό το συμπέρασμα σε ένα ανώτερο επίπεδο με πιο απαιτητικά νοητικά μέσα και με βαθύτερη τεκμηρίωση, γίνεται φανερή μόνο αφού λάβει κανείς υπόψη του την κριτική που ασκείται στον γραπτό λόγο στο τέλος του Φαίδρου.

Αυτός που διευθύνει τη συζήτηση στους πλατωνικούς διαλόγους μπορεί συνειδητά να φιλοσοφεί σε διαφορετικά επίπεδα: από τον συνομιλητή εξαρτάται – από τις δικές του ανάγκες και τη δική του αντιληπτική ικανότητα – το επίπεδο που επιλέγει ο «Σωκράτης». Δεν περνά σε ένα ανώτερο επίπεδο χωρίς λόγο: η αληθινή φιλοσοφία δεν προσφέρεται από μόνη της προς τους ενδιαφερομένους, αλλά θέλει να την αναζητήσουν.
------------------------------
[1] Συμπόσιο 175b, 220cd· Κρίτων 49a· Μένων 81a· Γοργίας 493a· Ιππίας μείζων 304d· Πολιτεία 505a 3, 611b 9-10· Φαίδων 100b 5.
[2] Θεαίτητος 189e, Σοφιστής 263e.

ΠΛΑΤΩΝ: Συμπόσιον (219e-221c)

Ταῦτά τε γάρ μοι ἅπαντα προυγεγόνει, καὶ μετὰ ταῦτα στρατεία ἡμῖν εἰς Ποτείδαιαν ἐγένετο κοινὴ καὶ συνεσιτοῦμεν ἐκεῖ. πρῶτον μὲν οὖν τοῖς πόνοις οὐ μόνον ἐμοῦ περιῆν, ἀλλὰ καὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων —ὁπότ᾽ ἀναγκασθεῖμεν ἀποληφθέντες που, οἷα δὴ ἐπὶ στρατείας, [220a] ἀσιτεῖν, οὐδὲν ἦσαν οἱ ἄλλοι πρὸς τὸ καρτερεῖν— ἔν τ᾽ αὖ ταῖς εὐωχίαις μόνος ἀπολαύειν οἷός τ᾽ ἦν τά τ᾽ ἄλλα καὶ πίνειν οὐκ ἐθέλων, ὁπότε ἀναγκασθείη, πάντας ἐκράτει, καὶ ὃ πάντων θαυμαστότατον, Σωκράτη μεθύοντα οὐδεὶς πώποτε ἑώρακεν ἀνθρώπων. τούτου μὲν οὖν μοι δοκεῖ καὶ αὐτίκα ὁ ἔλεγχος ἔσεσθαι. πρὸς δὲ αὖ τὰς τοῦ χειμῶνος καρτερήσεις —δεινοὶ γὰρ αὐτόθι χειμῶνες— θαυμάσια ἠργάζετο τά τε [220b] ἄλλα, καί ποτε ὄντος πάγου οἵου δεινοτάτου, καὶ πάντων ἢ οὐκ ἐξιόντων ἔνδοθεν, ἢ εἴ τις ἐξίοι, ἠμφιεσμένων τε θαυμαστὰ δὴ ὅσα καὶ ὑποδεδεμένων καὶ ἐνειλιγμένων τοὺς πόδας εἰς πίλους καὶ ἀρνακίδας, οὗτος δ᾽ ἐν τούτοις ἐξῄει ἔχων ἱμάτιον μὲν τοιοῦτον οἷόνπερ καὶ πρότερον εἰώθει φορεῖν, ἀνυπόδητος δὲ διὰ τοῦ κρυστάλλου ῥᾷον ἐπορεύετο ἢ οἱ ἄλλοι ὑποδεδεμένοι, οἱ δὲ στρατιῶται ὑπέβλεπον [220c] αὐτὸν ὡς καταφρονοῦντα σφῶν. καὶ ταῦτα μὲν δὴ ταῦτα·

οἷον δ᾽ αὖ τόδ᾽ ἔρεξε καὶ ἔτλη καρτερὸς ἀνὴρ
ἐκεῖ ποτε ἐπὶ στρατιᾶς, ἄξιον ἀκοῦσαι. συννοήσας γὰρ αὐτόθι ἕωθέν τι εἱστήκει σκοπῶν, καὶ ἐπειδὴ οὐ προυχώρει αὐτῷ, οὐκ ἀνίει ἀλλὰ εἱστήκει ζητῶν. καὶ ἤδη ἦν μεσημβρία, καὶ ἅνθρωποι ᾐσθάνοντο, καὶ θαυμάζοντες ἄλλος ἄλλῳ ἔλεγεν ὅτι Σωκράτης ἐξ ἑωθινοῦ φροντίζων τι ἕστηκε. τελευτῶντες δέ τινες τῶν Ἰώνων, ἐπειδὴ ἑσπέρα ἦν, [220d] δειπνήσαντες —καὶ γὰρ θέρος τότε γ᾽ ἦν— χαμεύνια ἐξενεγκάμενοι ἅμα μὲν ἐν τῷ ψύχει καθηῦδον, ἅμα δ᾽ ἐφύλαττον αὐτὸν εἰ καὶ τὴν νύκτα ἑστήξοι. ὁ δὲ εἱστήκει μέχρι ἕως ἐγένετο καὶ ἥλιος ἀνέσχεν· ἔπειτα ᾤχετ᾽ ἀπιὼν προσευξάμενος τῷ ἡλίῳ. εἰ δὲ βούλεσθε ἐν ταῖς μάχαις —τοῦτο γὰρ δὴ δίκαιόν γε αὐτῷ ἀποδοῦναι— ὅτε γὰρ ἡ μάχη ἦν ἐξ ἧς ἐμοὶ καὶ τἀριστεῖα ἔδοσαν οἱ στρατηγοί, οὐδεὶς ἄλλος ἐμὲ ἔσωσεν [220e] ἀνθρώπων ἢ οὗτος, τετρωμένον οὐκ ἐθέλων ἀπολιπεῖν, ἀλλὰ συνδιέσωσε καὶ τὰ ὅπλα καὶ αὐτὸν ἐμέ. καὶ ἐγὼ μέν, ὦ Σώκρατες, καὶ τότε ἐκέλευον σοὶ διδόναι τἀριστεῖα τοὺς στρατηγούς, καὶ τοῦτό γέ μοι οὔτε μέμψῃ οὔτε ἐρεῖς ὅτι ψεύδομαι· ἀλλὰ γὰρ τῶν στρατηγῶν πρὸς τὸ ἐμὸν ἀξίωμα ἀποβλεπόντων καὶ βουλομένων ἐμοὶ διδόναι τἀριστεῖα, αὐτὸς προθυμότερος ἐγένου τῶν στρατηγῶν ἐμὲ λαβεῖν ἢ σαυτόν. ἔτι τοίνυν, ὦ ἄνδρες, ἄξιον ἦν θεάσασθαι Σωκράτη, ὅτε ἀπὸ Δηλίου [221a] φυγῇ ἀνεχώρει τὸ στρατόπεδον· ἔτυχον γὰρ παραγενόμενος ἵππον ἔχων, οὗτος δὲ ὅπλα. ἀνεχώρει οὖν ἐσκεδασμένων ἤδη τῶν ἀνθρώπων οὗτός τε ἅμα καὶ Λάχης· καὶ ἐγὼ περιτυγχάνω, καὶ ἰδὼν εὐθὺς παρακελεύομαί τε αὐτοῖν θαρρεῖν, καὶ ἔλεγον ὅτι οὐκ ἀπολείψω αὐτώ. ἐνταῦθα δὴ καὶ κάλλιον ἐθεασάμην Σωκράτη ἢ ἐν Ποτειδαίᾳ —αὐτὸς γὰρ ἧττον ἐν φόβῳ ἦ διὰ τὸ ἐφ᾽ ἵππου εἶναι— πρῶτον μὲν ὅσον περιῆν [221b] Λάχητος τῷ ἔμφρων εἶναι· ἔπειτα ἔμοιγ᾽ ἐδόκει, ὦ Ἀριστόφανες, τὸ σὸν δὴ τοῦτο, καὶ ἐκεῖ διαπορεύεσθαι ὥσπερ καὶ ἐνθάδε, βρενθυόμενος καὶ τὠφθαλμὼ παραβάλλων, ἠρέμα παρασκοπῶν καὶ τοὺς φιλίους καὶ τοὺς πολεμίους, δῆλος ὢν παντὶ καὶ πάνυ πόρρωθεν ὅτι εἴ τις ἅψεται τούτου τοῦ ἀνδρός, μάλα ἐρρωμένως ἀμυνεῖται. διὸ καὶ ἀσφαλῶς ἀπῄει καὶ οὗτος καὶ ὁ ἑταῖρος· σχεδὸν γάρ τι τῶν οὕτω διακειμένων ἐν τῷ πολέμῳ οὐδὲ ἅπτονται, ἀλλὰ τοὺς [221c] προτροπάδην φεύγοντας διώκουσιν.

***

Είχαν προηγηθεί όλ᾽ αυτά και κατόπι πήραμε μαζί μέρος στην εκστρατεία στην Ποτίδαια κι εκεί τρώγαμε στην ίδια λέσχη· λοιπόν, πρώτα πρώτα στις κακουχίες δεν έβαζε κάτω μόνο εμένα, αλλά κι όλους τους άλλους — νά, κάθε φορά που το ᾽φερνε η ανάγκη, αποκομμένοι απ᾽ τη μονάδα μας κάπου (βρισκόμασταν, βλέπεις, σ᾽ εκστρατεία) [220a] και δεν είχαμε να φάμε, οι άλλοι δεν ήταν τίποτε μπροστά του στην αντοχή· κι αντίθετα, στα τραπεζώματα μόνο αυτός μπορούσε ν᾽ απολαμβάνει κι όλα τ᾽ άλλα κι εξαιρέτως το κρασί· δεν είχε αδυναμία στο ποτό, οσάκις όμως τον φέρναμε στο φιλότιμο, όλους τους έβαζε κάτω· και το εκπληκτικότερο, κανένας ως σήμερα δεν είδε τον Σωκράτη μεθυσμένο, ποτέ· εξάλλου νομίζω ότι σε λίγο θα έχετε την απόδειξη. Και πάλι, η αντοχή του στις κακοκαιρίες —γιατί σ᾽ εκείνα τα μέρη οι χειμώνες είναι φοβεροί— σ᾽ άφηνε με το στόμα ανοιχτό· κοντά στ᾽ άλλα, [220b] μια φορά που μας έπιασε παγωνιά που τρυπούσε τα κόκαλα κι όλοι μας ή δε ξεμυτίζαμε από μέσα ή, αν κάποιος ξεμύτιζε, ντυνόταν το ᾽να πάνω στ᾽ άλλο ένα σωρό φορέματα, φόραγε υποδήματα και τύλιγε τα πόδια του με τριχιές και προβιές, ετούτος έβγαινε με τέτοιο καιρό φορώντας πανωφόρι παρόμοιο μ᾽ εκείνο που και πρωτύτερα συνήθως φορούσε και, ξυπόλυτος μες στους πάγους, πορευόταν ανετότερα απ᾽ ό,τι οι άλλοι με τα παπούτσια τους· κι οι στρατιώτες τον στραβοκοίταζαν, [220c] γιατί, νόμιζαν, τους ξεφτίλιζε.
Λοιπόν, αυτά τα είπαμε όπως έγιναν· αλλά
ένα μονάχα που κατόρθωσε και τόλμησε ο αντρειωμένος
εκεί κάποτε στο μέτωπο αξίζει να τ᾽ ακούσετε. Δηλαδή, απασχολούσε το πνεύμα του μια σκέψη κι απ᾽ τα χαράματα στεκόταν όρθιος στο ίδιο μέρος και στοχαζόταν· και, καθώς δε σημείωνε πρόοδο, δε χαλάρωνε, αλλά έμενε όρθιος, δοσμένος στους στοχασμούς του. Κι ήρθε πια το μεσημέρι και οι στρατιώτες το αντιλήφτηκαν κι εντυπωσιασμένοι έλεγαν ο ένας στον άλλο ότι ο Σωκράτης στέκεται όρθιος απ᾽ τα χαράματα, δοσμένος στους στοχασμούς του. Στο τέλος μερικοί Ίωνες, καθώς έπεφτε η νύχτα, [220d] αφού πήραν το δείπνο τους, έβγαλαν έξω τα στρωσίδια τους —γιατί τότε ήταν καλοκαίρι— απ᾽ τη μια να κοιμηθούν στη δροσιά κι απ᾽ την άλλη για να τον παραφυλάγουν, άραγε θα έμενε όρθιος τη νύχτα; και τον βρήκε να στέκεται όρθιος η αυγή κι ανέτειλε ο ήλιος· έπειτα προσευχήθηκε στον ήλιο κι απομακρύνθηκε.
Τώρα, αν αγαπάτε, ο Σωκράτης στις μάχες· γιατί δικαιούται βέβαια να του απονείμουμε αυτή την εύφημο μνεία. Νά, όταν έγινε η μάχη, που εξαιτίας της οι στρατηγοί μού έδωσαν το αριστείο ανδρείας, αυτός, [220e] και κανένας άλλος, ήταν που μ᾽ έσωσε· δεν το βάσταξε να μ᾽ εγκαταλείψει τραυματία, αλλά έσωσε τα όπλα μου, μαζί και τη ζωή μου. Κι εγώ, Σωκράτη, και τότε προέτρεπα τους στρατηγούς να δώσουν σ᾽ εσένα το αριστείο, και δεν μπορείς να με κατηγορήσεις γι᾽ αυτό ούτε να με διαψεύσεις. Επειδή όμως οι στρατηγοί, εντυπωσιασμένοι απ᾽ την πολιτική μου προβολή, ήθελαν ν᾽ απονείμουν σ᾽ εμένα το αριστείο, εσύ αποδείχτηκες πιο πρόθυμος απ᾽ τους στρατηγούς να το πάρω εγώ κι όχι εσύ. Κι ακόμα λοιπόν, συμπότες μου, άξιζε τον κόπο ν᾽ αντικρίζατε τον Σωκράτη, όταν ο στρατός μας [221a] τράπηκε σε φυγή και υποχωρούσε από το Δήλιο· γιατί έτυχε να βρίσκομαι εκεί, εγώ ιππέας κι αυτός πεζός, βαριά οπλισμένος. Λοιπόν, οι στρατιώτες μας είχαν κιόλας διασκορπιστεί κι αυτός υποχωρούσε, μαζί του κι ο Λάχης· κι εγώ τους συναντώ τυχαία και αντικρίζοντάς τους τούς παρότρυνα αμέσως να μη χάσουν το θάρρος τους και τους έλεγα ότι δε θα τους εγκαταλείψω. Εκεί λοιπόν παρακολούθησα καλύτερα τον Σωκράτη απ᾽ ό,τι στην Ποτίδαια —γιατί ο ίδιος κατεχόμουν λιγότερο από φόβο, καθώς ήμουν έφιππος— πρώτα πρώτα πόσο ήταν ανώτερος [221b] από τον Λάχητα στην ψυχραιμία· έπειτα, Αριστοφάνη, μου έδινε την εντύπωση, νά, όπως το έγραψες κι εσύ, ότι κι εκεί διάβαινε, όπως κι εδώ, «κορδωμένος και ρίχνοντας λοξές ματιές»· ατάραχος παρακολουθούσε και τους δικούς μας και τους εχθρούς, κάνοντας φανερό σ᾽ όλους, ακόμη κι από μακριά ότι, αν κάποιος αγγίξει αυτό τον άντρα, θα συναντήσει πολύ αντρειωμένη αντίσταση. Γι᾽ αυτό τον λόγο υποχωρούσε χωρίς κίνδυνο κι αυτός κι ο σύντροφός του· γιατί γενικά στον πόλεμο αυτούς που έχουν τέτοιο φρόνημα ούτε καν τους αγγίζουν, αλλά [221c] καταδιώκουν εκείνους που τρέπονται σε άτακτη φυγή.