ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΜΟΥΣΑΙΟΣ - Τὰ καθ' Ἡρὼ καὶ Λέναδρον (232-271)

Ἤδη κυανόπεπλος ἀνέδραμε νυκτὸς ὀμίχλη
ἀνδράσιν ὕπνον ἄγουσα καὶ οὐ ποθέοντι Λεάνδρῳ.
ἀλλὰ πολυφλοίσβοιο παρ᾽ ἠιόνεσσι θαλάσσης
235 ἀγγελίην ἀνέμιμνε φαεινομένων ὑμεναίων
μαρτυρίην λύχνοιο πολυκλαύτοιο δοκεύων,
εὐνῆς δὲ κρυφίης τηλεσκόπον ἀγγελιώτην.
ὡς δ᾽ ἴδε κυανέης λιποφεγγέα νυκτὸς ὀμίχλην
Ἡρώ, λύχνον ἔφαινεν. ἀναπτομένοιο δὲ λύχνου
240 θυμὸν Ἔρως ἔφλεξεν ἐπειγομένοιο Λεάνδρου.
λύχνῳ καιομένῳ συνεκαίετο. πὰρ δὲ θαλάσσῃ
μαινομένων ῥοθίων πολυηχέα βόμβον ἀκούων
ἔτρεμε μὲν τὸ πρῶτον, ἔπειτα δὲ θάρσος ἀείρας
τοίοις οἱ προσέλεκτο παρηγορέων φρένα μύθοις·
245«Δεινὸς Ἔρως καὶ πόντος ἀμείλιχος· ἀλλὰ θαλάσσης
ἔστιν ὕδωρ, τὸ δ᾽ Ἔρωτος ἐμὲ φλέγει ἐνδόμυχον πῦρ.
ἅζεο πῦρ, κραδίη, μὴ δείδιθι νήχυτον ὕδωρ.
δεῦρό μοι εἰς φιλότητα. τί δὴ ῥοθίων ἀλεγίζεις;
ἀγνώσσεις, ὅτι Κύπρις ἀπόσπορός ἐστι θαλάσσης;
250 καὶ κρατέει πόντοιο καὶ ἡμετέρων ὀδυνάων.»
Ὣς εἰπὼν μελέων ἐρατῶν ἀπεδύσατο πέπλα
ἀμφοτέραις παλάμῃσιν, ἑῷ δ᾽ ἔσφιγξε καρήνῳ,
ἠιόνος δ᾽ ἐξῶρτο, δέμας δ᾽ ἔρριψε θαλάσσῃ.
λαμπομένου δ᾽ ἔσπευδεν ἀεὶ κατεναντία λύχνου
255 αὐτὸς ἐὼν ἐρέτης, αὐτόστολος, αὐτόματος νηῦς.
Ἡρὼ δ᾽ ἠλιβάτοιο φαεσφόρος ὑψόθι πύργου,
λεπταλέαις αὔρῃσιν ὅθεν πνεύσειεν ἀήτης,
φάρεϊ πολλάκι λύχνον ἐπέσκεπεν, εἰσόκε Σηστοῦ
πολλὰ καμὼν Λείανδρος ἔβη ποτὶ ναύλοχον ἀκτήν.
260 καί μιν ἑὸν ποτὶ πύργον ἀνήγαγεν. ἐκ δὲ θυράων
νυμφίον ἀσθμαίνοντα περιπτύξασα σιωπῇ
ἀφροκόμους ῥαθάμιγγας ἔτι στάζοντα θαλάσσης
ἤγαγε νυμφοκόμοιο μυχοὺς ἔπι παρθενεῶνος
καὶ χρόα πάντα κάθηρε. δέμας δ᾽ ἔχρισεν ἐλαίῳ
265 εὐόδμῳ ῥοδέῳ καὶ ἁλίπνοον ἔσβεσεν ὀδμήν.
εἰσέτι δ᾽ ἀσθμαίνοντα βαθυστρώτοις ἐνὶ λέκτροις
νυμφίον ἀμφιχυθεῖσα φιλήτορας ἴαχε μύθους·
«Νυμφίε, πολλὰ μόγησας, ἃ μὴ πάθε νυμφίος ἄλλος,
νυμφίε, πολλὰ μόγησας· ἅλις νύ τοι ἁλμυρὸν ὕδωρ
270 ὀδμή τ᾽ ἰχθυόεσσα βαρυγδούποιο θαλάσσης.
δεῦρο τεοὺς ἱδρῶτας ἐμοῖς ἐνικάτθεο κόλποις.»

***
Τώρα ξαπλώθη της νυκτός το σύμπυκνο σκοτάδικι ύπνο στον κόσμον έφερε, μόν᾽ όχι του Λεάνδρου.Αυτός μπροστά στην θάλασσα την πολυκυματούσα235επρόσμενε το μήνυμα του γάμου του να φέξει,του λύχνου, του κακόλυχνου την μαρτυριά εκαρτέρακαι της κρυφής του παντρειάς τον καλεστή από πέρα!Ότ᾽ είδε το λιγόφεγγο σκοτείνιασμα της νύκτας,τον λύχνον άναψε η Ηρώ και στ᾽ άναμμα του λύχνου240έφλεξ᾽ ο Έρως την καρδιά του ακράτητου Λεάνδρου.Έκαιγε ο λύχνος και μαζί κι ο Λέανδρος σωκαίτον.Στο παραγιάλι άμ᾽ άκουσε την λύσσα των κυμάτωνέτρεμε πρώτα, ερίγησε, μα ᾽πειτα θάρρος πήρεκι έλεγε της καρδούλας του και την παραμυθούσε.245«Είναι κι η αγάπη φοβερή κι η θάλασσα τρομάρα·μόν᾽ είν᾽ η θάλασσα νερό κι είναι φωτιά η αγάπη!Πάρε, καρδιά μου, την φωτιά και το νερό μην τρέμεις·έλα να πάμε στην Ηρώ· τί κύματα ξανοίγεις;Δεν ξέρεις πως η θεά Αφρώ θαλασσογέννητη είναι250και κυβερνάει τα κύματα και τους δικούς μας πόνους;»Είπε κι εγδύθη τα λινά από τ᾽ ακριβά του μέλη·κι αφού με τα δυο χέρια του τα σφίγγει στο κεφάλι,πήδησε και στην θάλασσα πέταξε το κορμί του·κι εκεί που ο λύχνος έλαμπεν, ολόισ᾽ αυτός τραβούσεν255αυτός κουπί, αυτός πανί, αυτός ταχύ καράβι!Η Ηρώ στον πύργον έστεκε ψηλά φωτοβαστούσα,και οπόθε αγέρας έπαιρνε κι αγέρας εφυσούσε,με την ποδιά συχνόσκεπε τον λύχνο, ώσπου στον μώλομε τα πολλά τα βάσανα ο Λέανδρος εβγήκε.260Στον πύργο τον ανέβασε κι ευθύς από την πόρτατον άνδρα της αγκάλιασε χωρίς να του μιλήσει.Και σαν ακόμ᾽ αφρόσταζε και σαν αγκομαχούσε,τον πήγε μες στο νυφικό παρθενοθάλαμό της·και το κορμί του το ᾽λουσε και μοσχομύρισέ τον265με λάδι, με ροδόλαδο και του ᾽σβησε την άρμη.Ακόμ᾽ ανάσαινε, κι αυτή μες στα βαθιά στρωσίδιαστο ταίρι της εχύθηκε και του περιλαλούσε·«Ανδρούλη μου, είδες κι έπαθες όσα δεν έπαθ᾽ άλλος.Ανδρούλη μου, είδες κι έπαθες· σε φθάνει πια η αρμύρα,270σε φτάνει η ψαρομυρωδιά της θάλασσας της μαύρης.Εμπρός, τον ίδρο σου άφησε μες στους δικούς μου κόρφους».

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

1. 1. Φιλοσοφία 

Τον 6ο αιώνα κάνει ξαφνικά την εμφάνισή της στην Ελλάδα μια κατηγορία ανθρώπων, η συμπεριφορά των οποίων ονομάζεται (με μια μεταγενέστερη έκφραση) φιλοσοφική. Η ώθηση που προέκυψε από το γεγονός αυτό απελευθέρωσε μια μέχρι τότε λανθάνουσα ανθρώπινη στάση, η οποία έκτοτε χαρακτηρίζει το ευρωπαϊκό πνεύμα: ο δυτικός πολιτισμός είναι αδιανόητος χωρίς φιλοσοφία, και τα θεμέλια όλης της δυτικής φιλοσοφίας στηρίζονται, παρ’ όλους τους μετασχηματισμούς και τις πολεμικές, άμεσα ή έμμεσα επάνω στην ελληνική.

 

Η φιλοσοφία είναι ένας ριζικά νέος τρόπος να διατυπώνει κανείς ερωτήματα για τον κόσμο και τη ζωή, ένας τρόπος που στηρίζεται στην αυτενέργεια της σκέψης. Δεν είναι κάτι αυτονόητο, δεδομένο με τον άνθρωπο αυτόν καθαυτόν: υπάρχουν ιστορικά μεγάλες εποχές δίχως φιλοσοφία, όπως, λ.χ., η εποχή του Ομήρου· υπάρχουν λαοί με μεγάλο πολιτισμό που δεν έχουν φιλοσοφία, όπως, π.χ., οι Αιγύπτιοι.

 

α) Κρίση του μύθου

 

Όπως τόσο συχνά στη μεταγενέστερη πορεία της, έτσι και στις απαρχές της η ευρωπαϊκή φιλοσοφία συνιστά ένα φαινόμενο κρίσης. Πρόκειται για την κατάλυση του μυθικού κόσμου, για την έκλειψη δηλαδή της πίστης στην πραγματικότητά του και στις αξίες του. Η παλαιά εικόνα του κόσμου είχε διαμορφωθεί και διαδοθεί από τους ποιητές, τον Όμηρο και τον Ησίοδο: εναντίον αυτών στρέφονται εξαρχής και επίμονα οι φιλόσοφοι ασκώντας σφοδρή κριτική (Ξενοφάνης, Ηράκλειτος, Πλάτων). Το παλαιό κοσμοείδωλο στηριζόταν στην ανεπιφύλακτη αποδοχή μιας παράδοσης, η οποία μπορούσε να διαπλαστεί αρκετά ελεύθερα στα επιμέρους στοιχεία, παρέμενε ωστόσο αδιαμφισβήτητη στα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της: οι φιλόσοφοι στρέφουν την πολεμική τους εναντίων των «ανθρώπων» και της τυφλής αυτής αποδοχής της παράδοσης (Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Ξενοφάνης). Αντί να εκλαμβάνουν το δεδομένο ως δεδομένο, «απορούν» - πράγμα που σύμφωνα με τον Πλάτωνα αποτελεί την αρχή της φιλοσοφίας. Εμφορούνται από ένα νέο, πολεμικό πάθος για την αλήθεια (όπως περίπου και ο Ησίοδος πριν από αυτούς). Η παλαιά εικόνα της εξωτερικής πραγματικότητας ήταν διαστρωματωμένη σε τρία επίπεδα: εκ των άνω προς τα κάτω, στον Ουρανό, τη Γη και τον Τάρταρο, ενώ στις παρυφές διαχέεται στο απροσδιόριστο. Η νέα εικόνα (ο «κόσμος») υπερβαίνει καταρχήν το κάτω και το άνω και προσδίδει στον κόσμο σταθερά όρια και μέτρα: τον θεωρεί ήδη από πολύ νωρίς ως μια σφαίρα.

 

β) Προφιλοσοφικές προβαθμίδες

 

Αν κανείς επικεντρωθεί στον ριζοσπαστισμό και στον πολεμικό ζήλο των προτάσεών της, η ελληνική φιλοσοφία φαίνεται ως κάτι το επαναστατικά νέο· στον τρόπο, ωστόσο, με τον οποίο σχηματοποιείται αυτό το νέο αποτυπώνονται κάποιες διαρκείς προδιαθέσεις και τάσεις του ελληνικού πνεύματος. Πρόδρομος της νέας τόλμης με την οποίαν οι πρώιμοι στοχαστές, στηριγμένοι μόνο στον εαυτό τους, αντιπαρατάσσονται στην κοινότητα και την παράδοση είναι η εσωτερική ελευθερία που επέτρεψε και στους ποιητές να χειριστούν τον μύθο αυτόνομα και δημιουργικά. Οι φιλόσοφοι αποτιμούν τα πράγματα με μέτρο τον λόγο: παρόμοια η θρησκευτική σκέψη και το θρησκευτικό αίσθημα των Ελλήνων παρουσίαζε ανέκαθεν την τάση να απαλείφει ή να μετασχηματίζει κάθε' στοιχείο από την εικόνα των θεών, από τον μύθο ή τη λατρεία, το οποίο αντιβαίνει στις σαφείς και καθαρές αντιλήψεις τους για τον κόσμο. Οι φιλόσοφοι αναζητούν την έσχατη αρχή η το πρωταρχικό θεμέλιο των πραγμάτων (την αρχήν): με τον ίδιον τρόπο διατύπωσαν τα ερωτήματά τους ήδη και οι επικοί ποιητές και ο πρώιμος στοχασμός του δικαίου (π.χ. Ιλιάδα X 116). 

 

γ) Το χαρακτηριστικά φιλοσοφικό

 

Τί είναι αυτό που ξεχωρίζει τη φιλοσοφία από τις άλλες θεμελιώδεις στάσεις του ελληνικού τόπου ανθρώπου; Τί διακρίνει τον Ηράκλειτο από τον Όμηρο; Και επειδή παράλληλα με τους φιλοσόφους υπάρχουν και άλλοι ορθολογιστές κριτικοί του μύθου: τί ξεχωρίζει τον Ηράκλειτο από τον Εκαταίο τον Μιλήσιο;

 

Οι φιλόσοφοι θέτουν ερωτήματα χωρίς να εξαντλούνται. Δεν στέκονται σε τούτο το μεμονωμένο πράγμα, ρωτούν και για τα άλλα. Αντί μόνο για τούτο εδώ το ένα φυτό, ενδιαφέρονται για όλα τα φυτά, αντί για τα ήθη του δικού τους λαού, για τα ήθη όλων των λαών. Η φιλοσοφική σκέψη επεκτείνεται στην ολότητα που περιλαμβάνει. τα πάντα. - Σ’ αυτή την περιεκτική σύνοψη ο φιλόσοφος δεν αναζητά την ποικίλλη πολλαπλότητα αλλά την ενότητα, όχι τη μεμονωμένη περίπτωση αλλά τον κανόνα, όχι το παροδικό αλλά το μόνιμο. Αναζητά επομένως αυτό ως προς το οποίο το ένα μοιάζει με το άλλο, τον τόπο, την ιδέα. - Οι φιλόσοφοι επιφορτίζονται το βάρος μια νέας ευθύνης. Σε σύγκριση μ’ αυτούς, οι άλλοι ορθολογιστές φαίνονται αυθαίρετοι και αυταρχικοί, υποκειμενικοί και ισχυρογνώμονες, ενώ οι ποιητές αφελείς. Η ανάληψη ευθύνης, η υποχρέωση του λόγον διδόναι είναι μια ελεύθερα επιλεγμένη δέσμευση και υποχρέωση στην αλήθεια και το πραγματικό. - Η φιλοσοφική σκέψη βασίζεται πάνω στη διάκριση μεταξύ ουσιώδους και επουσιώδους, (μεταφυσικής) αφαίρεσης.- Αυτοί οι τρόποι συμπεριφοράς που εποπτεύουν, μετρούν και αναλύουν τα πράγματα είναι δυνατοί μόνον χάρη σε μιαν ιδιαίτερη εγρήγορση, οξύτητα και δύναμη της διάνοιας. Ο κατακερματισμός και η κατάλυση κάθε νοήματος που επαπειλείται εξαιτίας τους αποσοβείται μέσω της πλαστικότητας που διακρίνει την ελληνική διανοητική σκέψη (ιδέα, εποπτεία της ουσίας, προσωποποίηση). Το καθολικό δεν εμφανίζεται σ’ αυτή τη σκέψη ωχρό και αποδυναμωμένο, αλλά εμφορούμενο από ύψιστη δύναμη και ζωτικότητα (αποδείξεις της ύπαρξης του θεού).

 

δ) Η φιλοσοφική μορφή ζωής

 

Η σκέψη εμφανίζεται με τη διδασκαλία και το βιβλίο, αρχικά ίσως μόνον ως πάρεργο. (Οι παλαιότεροι ποιητές έγραψαν στις περισσότερες περιπτώσεις ένα μόνο και μοναδικό, μάλλον σύντομο βιβλίο). Ωστόσο έχει την τάση να αποτυπώνεται σε ολόκληρη τη στάση ζωής του στοχαστή και των οπαδών του: η φιλοσοφία καθίσταται μια δύναμη που καθορίζει τη ζωή, ο άνθρωπος που φιλοσοφεί ένας τύπος ανθρώπου. Η φιλοσοφία έχει τους μάρτυρες της· από τον Σωκράτη ως τον Βοήθιο δηλώνει επανειλημμένα δυναμικά παρούσα κατά την ώρα του θανάτου των ανθρώπων. Η φιλοσοφία αναδεικνύεται σε μια κρίσιμη δύναμη στην ελληνική εκπαίδευση. Οι φιλοσοφούντες συσπειρώνονται σε κοινότητες (Πυθαγόρειος σύνδεσμος, Ακαδημία), αναδύονται οι φιλοσοφικές σχολές, σε οργανωμένη μορφή, ως λατρευτικές ενώσεις με νομική υπόσταση, σωματεία με έγγεια ιδιοκτησία και σταθερή συνέχεια των επικεφαλής τους- οι σχολές αυτές διατηρούνται καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας ως ουσιαστικοί φορείς της διδακτικής παράδοσης, έστω κι αν αργότερα η πιο ζωντανή φιλοσοφία αναπτύσσεται έξω από αυτές.

 

ε) Φιλοσοφία και θρησκεία

 

Από την αρχή ακόμη η σχέση φιλοσοφίας και θρησκείας στους Έλληνες είναι μια σχέση εσωτερικής έντασης. Οι φιλόσοφοι στρέφονται εναντίον των παραδόσεων της λατρείας και της πίστης, της αφελούς ταύτισης του αγάλματος των θεών με τον ίδιο τον θεό, των «ανόσιων» δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια των Μυστηρίων, έναν με ανθρώπινες ιδιότητες και αδυναμίες, εναντίον της πληθώρας των παραδεδομένων θεών, χρησιμοποιώντας μάλιστα στην κριτική τους επιχειρήματα τα οποία αργότερα επρόκειτο να τα υιοθετήσει η χριστιανική πολεμική κατά της ειδωλολατρίας. Ο λαός συχνά θεωρεί τους φυσικούς φιλόσοφους, τους κοσμολόγους και αστρονόμους αθεϊστές (Πλάτων, Νόμοι 967a).

 

Ωστόσο ο φιλοσοφικός αγώνας εναντίον μέρους της θρησκευτικής παράδοσης δεν αποσκοπεί στην απόρριψη των θεών, αλλά στην απομυθοποίηση, σε μια καθαρότερη και υψηλότερη αντίληψη του θεού και σε μια πνευματικότερη στάση στη λατρεία του. Η ελληνική φιλοσοφία περικλείει μέσα της τη θεολογία. (Ο Πλάτων εγκαινιάζει ένα νέο στάδιο αυτής της πνευματικής θρησκείας, καθώς η σκέψη του εμπεριέχει μια θεωρία για τη γνώση του θεού (10^ο βιβλίο των νόμων), στην οποία υπάρχει χώρος και για τους παραδεδομένους θεούς (Φαιδρός, Τίμαιος). Για τον νεαρό Αριστοτέλη ο κόσμος είναι ο «ορατός θεός». Από αυτόν διατυπώθηκε το αίτημα για τη λατρεία με τον νου, δικός του είναι και ο όρος «θεολογία» για ό, τι αργότερα ονομάστηκε «μεταφυσική». Ο Πλάτων και η σχολή του παρέχουν το θεμέλιο και το πρότυπο στη θεολογία των ελληνιστικοί φιλοσοφικών σχολών· μέσω της Στοάς η κοσμική ευσέβεια μεταδίδεται σε ευρύτερους κύκλους και, με το βάθος που της προσέδωσε ο Πλωτίνος, μεταδίδεται στην Εσπερία. Στην ύστερη αρχαιότητα οι φιλόσοφοι, οι μυστηριακές λατρείες και τα μαντεία βρίσκονται σε κοινό πνευματικό αγώνα κατά του ανερχόμενου χριστιανισμού, ενώ από την άλλη πλευρά η σε τελευταία ανάλυση πλατωνική θεολογία συμβάλλει στη διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος, όπως, π.χ., στην περίπτωση του Ωριγένη, των Πατέρων από την Καππαδοκία και του Αυγουστίνου.

 

στ) Η παλαιά και. η μεταγενέστερη φιλοσοφία 

 

Η ελληνική φιλοσοφία ζει ως τις μέρες μας μέσω της αδιάλειπτης παράδοσης σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα και της Νεωτερικότητας· αποτελεί το πιο άμεσο και αδιάσπαστο κομμάτι της ελληνικής κληρονομιάς μας. Η αρχαιότερη ελληνική φιλοσοφία (μέχρι περίπου τον Πλάτωνα) παρουσιάζει ορισμένα χαρακτηριστικά που την διακρίνουν από όλες τις μεταγενέστερες εκδοχές της, και τα οποία εύκολα παραβλέπει ο σύγχρονος χρήστης της, μολονότι στοιχειοθετούν κάτι από το μεγαλείο και την ιδιομορφία της. Δεν υπάρχουν τομείς ή ειδικοί κλάδοι της φιλοσοφίας, όπως η λογική, η ηθική η αισθητική κ.ο.κ.· την πρώτη διαίρεση αυτού του είδους τη βρίσκουμε στον μαθητή του Πλάτωνα Ξενοκράτη. Η αρχαιότερη φιλο σοφία αποβλέπει μέσα από κάθε επιμέρους στοιχείο στο όλον Θεωρητική και πρακτική φιλοσοφία αποτελούν κατά βάση μιαν ενότητα. Δεν υπάρχει διάκριση φιλοσοφίας και «επιμέρους επιστημών» ερωτήματα, έρευνα, γνώση και σκέψη έχουν καθολικό χαρακτήρα και πολλοί φιλόσοφοι είναι ταυτόχρονα «ειδικοί επιστήμονες»: Αναξίμανδρος ασχολείται με τη γεωγραφία, ο Πυθαγόρας με τα μαθηματικά και την ακουστική, ο Εμπεδοκλής με την ιατρική, ενώ Δημόκριτος, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης ασχολούνται με την έρευνα σε όλες τις περιοχές του επιστητού.

 

Δογματισμός και συστηματικότητα υποχωρούν, τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση, η όρεξη για ερωτήματα είναι ακόρεστη. Πολώσεις, αντινομίες και παραδοξολογίες είναι προσφιλείς. Ενδιαφέρει, για να μιλήσουμε με καντιανούς όρους, μάλλον το φιλοσοφεί παρά η φιλοσοφία. Σε τούτο άλλωστε οφείλεται και το γεγονός ότι υπάρχει και μια σειρά σημαντικών στοχαστών που δεν έγραψαν τίποτα αλλά μόνο δίδαξαν: ο Πυθαγόρας, ο Σωκράτης, ο Αρκεσίλαος, ο Επίκτητος, ο Αμμώνιος Σακκάς - και για να είμαστε ακριβέ και ο ίδιος ο Πλάτων. - Στην αρχαία φιλοσοφία, μολονότι πρόκειται για το εντελώς προσωπικό επίτευγμα ορισμένων ατόμων, κυριαρχεί ένας «γόνιμος εκλεκτικισμός» (Stenzel)· άπαξ και ανακαλύφθηκε και μεταβάλλεται σε κοινό αγαθό, το οποίο χρησιμοποιείται κατά βούληση από τους μεταγενέστερους· οι μεγάλοι στοχαστές ανακεφαλαιώνουν δημιουργικά τα επιτεύγματα των προδρόμων τους, πράγμα που εξακολουθεί να συμβαίνει και κατά την ύστερη περίοδο με τον Ποσειδώνιο και τον Αντίοχο. - Το φιλοσοφείν δεν είναι επάγγελμα ούτε εργασία επ’ αμοιβή, αλλά ελεύθερη δραστηριότητα ανδρών που είναι ανεξάρτητοι λόγω ευπορίας (όπως ο Ηράκλειτος, Αναξαγόρας, και ο Πλάτων) ή έλλειψης αναγκών (Σωκράτης), ή άσκησης άλλων επαγγελμάτων (ο Ξενοφάνης είναι ποιητής, ο Αλκμέων γιατρός). Αυτοί που πρώτη φορά διδάσκουν για χρήματα είναι οι σοφιστές. 

 

3. Επιστήμη

 

α) Το θετικό αποτέλεσμα της γνώσης

 

Όσο αμφισβητήσιμη και αν είναι η έννοια της «προόδου», στο πεδίο της θεμελιωμένης ανθρώπινης γνώσης έχει νόημα να μιλά κανείς για μια πρόοδο αντικειμενική και μετρήσιμη. Η χαρούμενη αίσθηση της προόδου στην ακρίβεια της γνώσης συνήγειρε την Αρχαία Ακαδημία.¹¹⁵ Παρόμοιο συναίσθημα θα μπορούσε να έχει νιώσει ο ελληνισμός στο σύνολό του. Όταν γύρω στο έτος 50 π.Χ. απεβίωσε ο τελευταίος μεγάλος ερευνητής του ελληνικοί) πολιτισμικού κόσμου, ο Ποσειδώνιος, μπορούσε να ανατρέξει κανείς σε περίπου μισή χιλιετία ελληνικής επιστημονικής δραστηριότητας. Αυτά τα 500 χρόνια- προήγαγαν την ανθρώπινη γνώση περισσότερο από ό, τι τα 5000 χρόνια που προηγήθηκαν ή τα 1 500 που ακολούθησαν. Μπορούν να αναμετρηθούν με την εποχή από το 1500 μέχρι το παρόν, ακόμη και αν ληφθεί υπόψη η εκπληκτική διεύρυνση της γνώσης κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αν κανείς αναλογιστεί ότι οι Έλληνες έπρεπε πρώτα να δημιουργήσουν τις πνευματικές και ανθρώπινες προϋποθέσεις, πάνω στις οποίες στηρίζεται έκτοτε κάθε περαιτέρω έ­ρευνα, τότε θα εκτιμήσει, με όλο τον θαυμασμό για τις επιδόσεις της Νεωτερικότητας, ακόμη περισσότερο τη συνεισφορά τους. Από την εποχή του δαμασμού της φωτιάς και της μόνιμης εγκατάστασης του ανθρώπου, ούτε η ανακάλυψη του σιδήρου ούτε η ανάπτυξη των μεγάλων αυτοκρατορικών οργανισμών της Ανατολής - αμφότερες πραγματικά κοσμοϊστορικές τομές - δεν μεταμόρφωσε την όψη του κόσμου και της ζωής τόσο όσο η ελληνική επιστήμη. Η ιστορία της ανθρώπινης γνώσης χωρίζεται σαφώς σε δύο εποχές, την προελληνική-πρωτόγονη και την ελληνική-μεθελληνική. Σε πολλά μέρη, όπου δεν εισέδυσε η ζωογόνος ελληνική επίδραση, ή όπου δεν υπήρξε πρόσληψή της, η προελληνική-πρωτόγονη εποχή διήρ- κεσε περισσότερο, ενμέρει μέχρι και τις μέρες μας. Με τη νηφάλια διαπίστωση αυτών των γεγονότων δεν έχει λεχθεί προς το παρόν τίποτα ακόμη για την αξία της γνώσης ενγένει και της ελληνικής γνώσης ειδικότερα.

 

Η πρωτόγονη εικόνα του κόσμου φαίνεται να είναι περίπου όμοια παντού πάνω στη γη- στην Ελλάδα του 8ου αιώνα τα πράγματα κατά πάσα πιθανότητα δεν θα ήταν πολύ διαφορετικά από ό, τι αλλού. Έτσι η γη είναι η επιβλητικότερη από όλες τις πραγματικότητες, ακλόνητη στην σταθερότητά της, ο ουρανός μια σκηνή ή ένας μανδύας, και τα αστέρια ένα στολίδι κεντημένο στον μανδύα ή δαιμονικά όντα. Η ελληνική επιστήμη κάνει την κατά πάσα πιθανότητα πιο ανατρεπτική ανακάλυψη: τη σφαιρική μορφή της γης· ένας έλληνας ερευνητής στάθηκε στην ακτή της Ισπανίας και δείχνοντας προς δυσμάς εξήγησε ότι, πλέοντας κανείς συνέχεια προς αυτή την κατεύθυνση, θα μπορούσε να βρεθεί στις Ινδίες -μια πρόταση που ενέπνευσε τον Κολόμβο. Ανακαλύπτεται η αξονική περιστροφή της γης. Διατυπώνεται ως υπόθεση - προφανώς γνωστή στον Κοπέρνικο- η θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος. Σχηματίζεται μια αντίληψη για τις τεράστιες διαστάσεις του σύμπαντος, τουλάχιστον εντός του ηλιακού μας συστήματος· υπολογίζεται η απόσταση της σελήνης και του ηλίου (χωρίς οπτικά όργανα!) κατά προσέγγιση σωστά· προσδιορίζεται μέσω της μέτρησης μοιρών η περίμετρος της γης, οι άνθρωποι μαθαίνουν να προσδιορίζουν την αστρονομική θέση ενός τόπου, και σχηματίζουν μια παραστατική αντίληψη του μικροσκοπικού μεγέθους της γης ως ενός αστεριού ανάμεσα σε άλλα αστέρια. Κατανοείται η εξάρτηση της παλίρροιας της θάλασσας από την περιφορά της σελήνης. Τίθενται τα θεμέλια μιας επιστημονικής γεωγραφίας. Είναι γνωστοί οι θεμελιώδεις νόμοι και μέθοδοι των μαθηματικών, οι άρρητοι αριθμοί, η θεωρία της τομής κώνου, ο απειροστικός λογισμός, η τριγωνομετρία και η αναλυτική γεωμετρία. Γνωρίζουν θεωρητικά και χρησιμοποιούν στην πράξη το κέντρο βάρους και το ειδικό βάρος, τον νόμο του μοχλού, το πολύσπαστο και το εστιακό κάτοπτρο. Μελετούν τις επιδράσεις του κλίματος πάνω στους ανθρώπους και κατανοούν την κληρονομικότητα ορισμένων ασθενειών. Γνωρίζουν τον ρόλο του εγκεφάλου ως κεντρικού οργάνου και αυτόν της καρδιάς στην κυκλοφορία του αίματος, υπάρχουν λεπτομερείς γνώσεις σχετικά με τη δομή του οφθαλμού όπως και του μεγάλου και του μικρού εγκεφάλου και μπορούν να συσχετίζουν την ανθρώπινη νοημοσύνη με την πιο πολύπλοκη -σε σύγκριση με αυτή των ζώων - διαμόρφωση του ανθρώπινου εγκεφάλου - όλα αυτά με βάση τομές σε ζώα και ανθρώπους. Γίνεται διάκριση μεταξύ αισθητηρίων και κινητικών νεύρων. Στη βοτανική διαθέτουν μια εύστοχα διαφοροποιημένη μορφολογία, βιολογία και φυτογεωγραφία. Μελέτησαν με εμβρίθεια τα κατώτερα και τα ανώτερα ζώα και τη ρευστή μετάβαση από το ένα στο άλλο με αφετηρία τα φυτά· για τα ζώα, γνωρίζουν ακριβείς λεπτομέρειες της ανατομίας (π.χ. τις ευσταχιανές σάλπιγγες) και της φυσιολογίας τους (πέψη, αναπαραγωγή). Από απολιθώματα εξάγονται τολμηρά παλαιοντολογικά συμπεράσματα, και διατυπώνεται μια θεωρία της εξέλιξης των έμβιων όντων που προκαταλαμβάνει τον δαρβινισμό. Η γνώση ξένων γλωσσών και λογοτεχνιών είναι περιορισμένη, αλλά η εθνολογική παρατήρηση πλούσια. Για την Ελλάδα, αξιοποιούνται ευρήματα εδάφους και επιγραφές, με στόχο την απόκτηση ιστορικών γνώσεων, καλλιεργείται η λαογραφία, συλλέγονται παροιμίες και μύθοι, διερευνώνται τα χρονικά και τα αρχεία, συγκεντρώνονται χειρόγραφα με συστηματικό τρόπο και ταξινομούνται σε καταλόγους. Αναπτύσσονται σε ευρεία κλίμακα η πολιτική ιστορία, η ιστορία του πολιτισμού, της θρησκείας, της λογοτεχνίας, της μουσικής, της φιλοσοφίας, καθώς και η ιστορία των επιστημών όπως των μαθηματικών και της ιατρικής. Η γραμματική και η φιλολογία ανθούν.

 

β) Οι μέθοδοι

 

Εκείνο που διακρίνει την επιστήμη, δηλαδή την ελληνική μορφή της γνώσης, από την απλή γνώση, όπως την κατείχαν σε μεγάλη έκταση και ανεπτυγμένο βαθμό οι προελληνικοί πολιτισμοί, είναι ο μεθοδικός της χαρακτήρας. Σε τελευταία ανάλυση αυτό σημαίνει: το ουσιώδες δεν είναι το υλικό της γνώσης, το αποτέλεσμα, αλλά η διαδικασία της επίτευξής του, όχι αυτό που γίνεται γνωστό, αλλά οι οδοί της γνώσης και της έρευνας- «μέθοδος» σημαίνει δρόμος. Αυτή η έρευνα «που έχει συνείδηση της μεθόδου» οδηγεί σε έναν τεράστιο εμπλουτισμό της γνώσης εξαιτίας της μόνιμα ενεργοποιημένης ορμής για τη γνώση (στην οποία ο Αριστοτέλης στην αρχή της «Μεταφυσικής» του [πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει] διαβλέπει μια πρωταρχική ανθρώπινη ορμή - πολύ ορθότερο θα ήταν να έλεγε κανείς: μία πρωταρχική ελληνική ορμή). Στους προελληνικούς πολιτισμούς η γνώση παρέμεινε τόσο πολύ περιορισμένη, προπαντός επειδή δεν υπήρχε βούληση να μάθει κανείς περισσότερα, επειδή κανείς δεν ρωτούσε και κανείς δεν αμφισβητούσε. Έτσι λοιπόν η ακαταπόνητη ορμή να θέτει κανείς αδιάκοπα ερωτήματα μπορεί να χαρακτηριστεί ως πρωταρχική μέθοδος της επιστήμης. Κατά τα άλλα, οι θεμελιώδεις μέθοδοι της ελληνικής επιστήμης είναι οι ακό­λουθες:

 

a) Η επόπτευση του όλου

 

Ο Πλάτων στον Χαρμίδη (156) κατονομάζει ως χαρακτηριστικά ελληνική θέση της ιατρικής την πρόταση ότι κανείς δεν μπορεί να αποκαταστήσει την υγεία ενός μόνο μέλους του σώματος, ανεξάρτητα από όλα τα υπόλοιπα: αν κάποιος πάει σε έναν καλό γιατρό υποφέροντας από πόνους στα μάτια, αυτός θα του εξηγήσει ότι είναι απαραίτητο να θεραπεύσει το κεφάλι, ακόμη και όλο σώμα, προ- κειμένου να γιατρευτούν τα μάτια, και βέβαια, μαζί με το σώμα, να θεραπεύσει και την ψυχή. Εδώ εκφράζεται μια αρχή που διαφοροποιεί με χαρακτηριστικό τρόπο την ελληνική ιατρική από την τόσο ανεπτυγμένη αιγυπτιακή. Διότι η αναγωγή στη γενικότερη ενότητα δεν σταματά στο σώμα: σημασία για την ασθένεια έχει και το περιβάλλον: το κλίμα, η εποχή του χρόνου, τα ρεύματα του αέρα, το πόσιμο νερό. Διότι ο άνθρωπος ανήκει σε ένα ενεργό πεδίο μεγάλης εμβέλειας, αποτελεί μέρος της φύσης. Ο γιατρός πρέπει να έχει αντίληψη της ολότητας αυτής της φύσης, εφόσον θέλει να διαγνώσει την αιτία της ασθένειας· αυτό το όλον, με άλλα λόγια, είναι ομοιογενές και παντού μέσα σ’ αυτό επενεργούν οι ίδιες δυνάμεις. Επομένως ο πραγματικός γιατρός δεν είναι μόνον ένας ιατρο-μάγος ή ένας εμπειρικός γιατρός, αλλά ένας φυσικός επιστήμονας· στην αγγλική λέξη για τον γιατρό, physician, εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να δηλώνεται η διάσταση αυτή.

 

Τούτη λοιπόν η στροφή του βλέμματος προς την ολότητα σημασιοδοτεί μιαν αποδέσμευση από τη μεμονωμένη περίπτωση και την υπαγωγή της σε ευρύτερες συνάφειες. Η επιτυχία στην πράξη σε μια μεμονωμένη περίπτωση προκύπτει επειδή ακριβώς αυτή δεν προσεγγίζεται πρακτικά αλλά θεωρητικά, και επειδή ο γιατρός πρωτίστως δεν αποβλέπει στην αποτελεσματικότητα αλλά στην αιτία. Η «καθαρή» επιστήμη είναι πιο πρακτική από καθετί που παραείναι πρακτικό: οι έλληνες γιατροί το απέδειξαν, καθώς με τις επιτυχίες τους στις ξένες αυλές περιθωριοποίησαν τους φημισμένους από παλιά αιγύπτιους γιατρούς.

 

Κατά παρόμοιον τρόπο δραστηριοποιήθηκαν στην αστρονομία. Η πρόβλεψη της έκλειψης ηλίου του έτους 585 από τον Θαλή αποτελεί ένα επίτευγμα στο οποίο μπορούσε να φθάσει κανείς, υπολογίζοντας κατά προσέγγιση τις ημερομηνίες, με καθαρά εμπειρικό τρόπο και το οποίο προφανώς ήταν εφικτό και για την βαβυλωνιακή ουρανογνωσία. Η ακριβής πρόβλεψη των εκλείψεων -που διαβάζουμε στην εφημερίδα, χωρίς να αισθανόμαστε πια καθόλου το μέγεθος του επιτεύγματος - είναι δυνατή μόνον όταν κανείς δεν εξετάζει την έκλειψη ως μεμονωμένο φαινόμενο, αλλά λαμβάνει υπόψη του τη συνολική περιφορά τόσο ενός ορισμένου πλανήτη όσο και των ουρανίων σωμάτων ενγένει. Η βαβυλωνιακή αστρογνωσία επήγαζε από αστρολογικά ενδιαφέροντα, δηλαδή από τις πρακτικές ανάγκες της βασιλικής και της κρατικής αστρολογίας. Οι επιδράσεις οι οποίες αναζητούνται εδώ είναι καθαρά ατομικές επιδράσεις- εντελώς συγκεκριμένες θέσεις των άστρων επιφέρουν αντίστοιχα εντελώς συγκεκριμένα αποτελέσματα, και αυτός ο πολλαπλασιασμός των λεπτομερειών προκαλεί σύγχυση και καθιστά τη βαβυλωνιακή αστρολογία τόσο αχανή και δυσπρόσιτη σε κάθε συνοπτική προσέγγιση. Και εδώ η ελληνική σκέψη παραμερίζει αρχικά την επιδίωξη του πρακτικού αποτελέσματος και αναζητά την ολότητα· το αποτέλεσμα αυτής της αναζήτησης είναι η ανακάλυψη της περιφοράς των ουρανίων σωμάτων και η ιδέα του κόσμου. Τούτο επέφερε αρχικά τον πλήρη εξοβελισμό των αστρολογικών στοιχείων· όπως ο γιατρός έτσι και ο αστρογνώστης έπρεπε να γίνει φυσικός επιστήμονας -από την αστρολογία προέκυψε η αστρονομία. Μόνον ύστερα από αυτό ήταν δυνατό να τεθεί εκ νέου το ερώτημα σχετικά με την επίδραση που ασκούν τα αστέρια στη γη, και τέθηκε πράγματι με νέο τρόπο: ως επίδραση δηλαδή μιας ολότητας, του κόσμου. Όταν επιτράπηκε η επάνοδος της αστρολογίας, οι Έλληνες δεν τη συστηματοποίησαν απλώς για πρώτη φορά, αλλά την μετασχημάτισαν με αυτή τη θεμελιώδη έννοια, υπό την οποία εξακολουθεί έκτοτε να ασκεί την επίδρασή της.

 

b) Η αιτία

 

Το να ρωτά κανείς για μιαν αιτία είναι πανανθρώπινο. Ακόμη και ο πρωτόγονος άνθρωπος ξέρει και «αναγνωρίζει» τη συνάφεια ανάμεσα στο πλήγμα και τον πόνο, ενώ η επόμενη βαθμίδα γνωρίζει τη συνάφεια μεταξύ γενετήσιας πράξης και τεκνογονίας· αιτιολογικοί μύθοι εξηγούν την προέλευση και την πρώτη αφορμή ορισμένων λατρευτικών τελετουργιών, ενώ στην ευρέως διαδεδομένη αντίληψη του δημιουργού θεού η πανανθρώπινη ανάγκη της αιτιολόγησης αποκτά μορφή διευρυμένη.

 

Οι Έλληνες λοιπόν ανέπτυξαν αυτή την αιτιώδη σκέψη σε εξαιρετικό βαθμό. Κινούνται από ένα αιτιολογικό πάθος. «Προτιμώ», έλεγε ο Δημόκριτος, «να βρω έστω και μία αιτία παρά να γίνω βασιλιάς των Περσών» (Β 118 Diels). Η θεωρητική διατύπωση αυτή( της φράσης προέρχεται από τον Λεύκιππο: «Τίποτα δεν γίνεται χωρίς αιτία, αλλά τα πάντα προκύπτουν από λογικά αίτια και με αναγκαιότητα» (Β 2 Diels). Εδώ δεν πρόκειται για μιαν απλή επίταση της πρωτόγονης ανάγκης για αιτιότητα, αλλά για κάτι το νέο -τη> ανάδειξη της «καθαρής» αιτίας.

 

Αιτία είναι, πρώτα, η έσχατη αιτία. Δεν αρκείται κανείς με την εγγύτερη αφορμή, αλλά επεκτείνει την αναζήτηση μέχρι να φτάσε στο πρωταρχικό αίτιο. Η διάκριση μεταξύ εξωτερικής καταλυτική! αφορμής και βαθύτερου πρωταιτίου λειτουργεί, λ.χ., πολύ διαφωτιστικά στην ερμηνεία των πολιτικών ερίδων (Θουκυδίδης). Συνδέεται με την τάση των Ελλήνων να στρέφουν το βλέμμα από το ατομικό δεδομένο προς την ολότητα.

 

Η διεργασία αυτή ωστόσο δεν εξαντλείται, δεύτερον, με μια γρήγορη ματιά προς το έσχατο αίτιο. Η εκδήλωση της ασθένειας ενδέχεται, π.χ., να προξενήθηκε από μια τροφική διαταραχή, και η έσχατη και πραγματική της αιτία να ήταν η επενέργεια δυσμενών αστερισμών ή η επίδραση ενός δαίμονα. Όχι, η αλυσίδα των αιτίων οφείλει - πράγμα που ανέδειξε κυρίως η πλατωνική λογική με τη διαιρετική της μέθοδο – να μη παρουσιάζει κενά και να παρακολουθείται βήμα βήμα. Και όλα αυτά τα μέλη της αλυσίδας υπάγονται σε μιαν ενιαία θεώρηση: ανήκουν όλα στην περιοχή της φύσης. Διότι η φύση είναι το αληθινά πραγματικό και επομένως το θεϊκό. Δεν υπάρχει κάποια ξεχωριστή θεϊκή ή δαιμονική αιτιότητα για τις ασθένειες· ακόμη και η τρομακτική εικόνα του επιληπτικοί) δεν είναι έργο δαιμονικής κατοχής, ακόμη και αυτή η ασθένεια έχει φυσικές και μολαταύτα στο μέτρο αυτό και πάλι θεϊκές αιτίες. Αυτή είναι η μεγαλειώδης θέση του ιπποκρατικού συγγράμματος για την επιληψία [Περί ιερής νοήσου].

 

Και τρίτον, οι Έλληνες διακρίνουν την καθαρή αιτία από την ενοχή. Η αιτία για το γεγονός ότι δέχομαι ένα χτύπημα αρχικά δεν είναι το ότι έχω διαπράξει κάτι, αλλά το ότι με χτυπά ο άλλος. Το γιατί όμως αυτός με χτυπά είναι ένα ερώτημα που προσεγγίζεται από μια νέα αφετηρία, δηλαδή: από τα δικά του κίνητρα. Αυτή η απελευθέρωση από την πρωτόγονη αντίληψη της ενοχής και του εξιλασμού βρίσκει την καλύτερη ώρα της στην ανάλυση του ερωτήματος σχετικά με το ποιος φέρει την ευθύνη για τον πόλεμο στην εξιστόρηση του Πελοποννησιακού Πολέμου από τον Θουκυδίδη. Εδώ καταδείχθηκε για πρώτη φορά στον κόσμο τί σημαίνει αντικειμενικότητα, δηλαδή εσωτερική υπεροχή έναντι των δογμάτων των αντιμαχομένων μερών και των εθνικιστικών ιδεολογιών. Η πραγματική ιστοριογραφία έγινε δυνατή μόνο μετά από εκείνη την καθαρή, αμερόληπτη αντίληψη της πράξης και του ιστορικού γίγνεσθαι -δηλαδή από τους Έλληνες, από τον Ηρόδοτο και μετά.

 

c) Ανάλυση

 

Όταν κάποτε - σύμφωνα με την ηροδότεια αφήγηση - ο σοφότερος Έλληνας, ο Σόλων, επισκέφθηκε τον πλουσιότερο ηγεμόνα της Ανατολής, τον Λυδό βασιλιά Κροίσο, θέλησε να του δείξει με παραστατικό τρόπο τη μεταβολή στην ανθρώπινη ζωή. Αυτό το έκανε ως εξής: ας υποτεθεί ότι η ανθρώπινη ζωή διαρκεί 70 χρόνια. Αυτά τα 70 χρόνια ισοδυναμούν με 25.200 ημέρες, αν δεν συνυπολογίσει κανείς τους δίσεκτους μήνες. Από όλες αυτές τώρα τις συνολικά 26.250 ημέρες καμία δεν είναι ίδια με την άλλη (1. 32). - Χαρακτηριστικό είναι πρώτα απ’ όλα το πώς ο Έλληνας χρησιμοποιεί εδώ τα μέσα της ανατολικής γνώσης. Το ημερολόγιο, τα μέτρα και τα σταθμά, που προέρχονται βέβαια από την Ανατολή, οι Έλληνες τα χειρίζονται επιδέξια, και μάλιστα με όλα τα σχετικά τεχνάσματα.

 

Κατά δεύτερο λόγο, σημειώνεται εδώ η επίδραση εκείνη της τάσης προς την ολότητα για την οποία μιλήσαμε προηγουμένως· δύσκολα θα μπορούσε ένας Προέλληνας να φτάσει στην ιδέα να εφαρμόσει το ημερολόγιο, το οποίο παρέχει τα αναγκαία πρακτικά στοιχεία για καθεμιά από τις μέρες του χρόνου (και πάνω από όλα για τις γιορτές), με αυτόν ακριβώς τον τρόπο στην ολότητα της ανθρώπινης ζωής. Και εδώ εκφράζεται, τρίτον, μια επιπλέον ελληνική ιδιομορφία: η χαρά με τον αριθμό. Διότι η πρωταρχική ικανότητα του ανθρώπου να αριθμεί διαμορφώνεται και εφαρμόζεται από τους λαούς με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Η Ανατολή εισήγαγε στην πρακτική εφαρμογή αυτής της ικανότητας κανόνες και σύστημα, ενώ με την επινόηση του νομίσματος έκανε ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός στο πεδίο της πρακτικής αφαιρετικής διεργασίας. Οι Έλληνες μετρούν τις Μούσες, τις Ωκεανίδες και γενικά τους δαίμονες. Ο Αισχύλος ονομάζει τον αριθμό «ξεχείλισμα σοφής επινόησης» [ἔξοχον σοφι­σμάτων] Προμηθέας 459). Μέχρι και ο Αρχιμήδης στο «βιβλίο της άμμου» (Ψαμμίτης) προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα πώς μπορεί να μετρηθεί η άμμος της θαλάσσης. Από νωρίς ήδη το ελληνικό μετρικό σύστημα επεκτάθηκε ως το 10.000. Η χαρά των αριθμών είναι η χαρά που προέρχεται από τον δαμασμό της πραγματικότητας. Όταν έχω μπροστά μου έναν σωρό, ένα κοπάδι ή ένα πλήθος δαιμονικών όντων και αρχίζω να τα μετρώ, αποσυνθέτω την οργανική ενότητα στα στοιχεία της. Η αρίθμηση είναι η απλούστερη μορφή της ανάλυσης: το απροσδιόριστο φαινόμενο το μεταβάλλει μέσω μιας συχνά τολμηρής αφαίρεσης σε μια παράταξη από όμοια και μόνο στοιχεία- μετατρέπει τον κόσμο σε άτομα.

 

Κάτι παρόμοιο ισχύει για το ζύγισμα και το μέτρημα, πρακτικές των οποίων η τεχνική προήλθε επίσης από την Ανατολή. Στην Ιλιάδα ο Ζευς υπολογίζει το πεπρωμένο τοποθετώντας πάνω στη ζυγαριά τη μοίρα του Έκτορα και τη μοίρα του Αχιλλέα. Η Νέμεσις, η θεά που μετρά και κατανέμει το δίκαιο, κρατά στο χέρι της τον πήχη. Ο Θαλής λέγεται ότι μέτρησε το ύψος των πυραμίδων (μια μέτρηση εντελώς ελεύθερη από πρακτικούς σκοπούς), ο Πυθαγόρας το μήκος μιας χορδής στην σχέση της προς το ύψος του τόνου. Η Αναξι- μάνδρεια κοσμολογία ήταν γεμάτη από συγκριτικούς αριθμούς. Ο γλύπτης Πολύκλειτος ανάγει την τελειότητα ενός γλυπτού στους λεπτούς συσχετισμούς «πολλών αριθμών». Τη μετρητική τέχνη την οποία κληρονόμησαν ως πρακτική χρηστική τέχνη, οι Έλληνες την αναπτύσσουν μέχρι τις έσχατες συνέπειες της. Η εφαρμογή της σε πεδία που φαίνεται να αντιβαίνουν πλήρως στη φύση της, όπως η ηθική, είναι ένα από τα σοβαρότερα επιστημολογικά προβλήματα. (Πλάτων, Πρωταγόρας, Φίληβος). Και ο Αριστοφάνης αφήνει στους Βατράχους να παρελάσει στη σκηνή ολόκληρο το οπλοστάσιο των οργάνων μέτρησης, ζυγαριά, γνώμονας, πήχης, καλούπι κ.ο.κ., προκειμένου να ζυγίσει και να μετρήσει τις λέξεις, τους στίχους, και τις τραγωδίες -μια κωμική υπερβολή, η οποία όμως μπορεί να έχει κωμική επίδραση μόνον επειδή παρωδεί μια γνήσια ελληνική τάση.

 

Συναφής είναι επίσης η ελληνική προτίμηση για τη μαθηματική μορφή, το σχήμα, ακόμη και εκτός των μαθηματικών. Στην Αθήνα της ύστερης αρχαϊκής εποχής συμβαίνει στη γραφή ξαφνικά το εξής: τα γράμματα τοποθετούνται το ένα ακριβώς κάτω από το άλλο έτσι ώστε το πεδίο της γραφής δεν απαρτίζεται από οργανικά αναπτυσσόμενες δέσμες στίχων, αλλά σχεδιάζεται στην ολότητά του σαν μια σκακιέρα: το στοιχηδόν. Κάθε γράμμα έχει τώρα το δικό του, αφηρημένο πεδίο, είναι κατά κάποιον τρόπο φορέας της θέσης. Το ίδιο σχήμα της σκακιέρας απαντά στα πολεοδομικά σχέδια του Ιππόδαμου του Μιλήσιου· και εδώ η οργανική προέλευση παραμερίζεται, ο προσαρμοσμένος στο έδαφος, γεμάτος στροφές δρόμος εξαφανίζεται καθώς μετατρέπεται σε συστατικό μέρος ενός όλου, του οδικού «δικτύου»· για τον σκοπό αυτό είχε προηγουμένως αναχθεί στην πιο καθαρή του μορφή· από αυτή την ανάλυση προκύπτει ότι «δρόμος» ισοδυναμεί με μια συνδετική γραμμή, και ότι η συντομότερη συνδετική γραμμή είναι η ευθεία.

 

Αρίθμηση, μέτρηση, σχηματοποίηση -όλα αυτά δεν είναι τίποτα άλλο παρά πράξεις ανάλυσης. Όλες αυτές οι πράξεις ξεκίνησαν ήδη με τους Προέλληνες. Έτσι έχουν τα πράγματα και με την γραφή, η οποία ύστερα από μακρά προϊστορία και μέσα από τη σύγχυση που προκαλούσε η συνύπαρξη πολλών συστημάτων, συστηματοποιήθηκε με πρακτικό τρόπο από τους Φοίνικες· μόνον οι Έλληνες όμως είναι εκείνοι που τελειοποίησαν το αλφάβητο, οι πραγματικοί εφευρέτες της καθαρής φωνητικής γραφής. Η ομιλούμενη γλώσσα είναι ένας ρέων ποταμός από φθόγγους που εναλλάσσονται γρήγορα και συνδέονται στενά μετάξύ τους. Μόνο μέσω μιας ριζικής ανάλυσης μπορεί να κατορθώσει κανείς να απεικονίσει σε αναλογία ένα προς ένα το οργανικό αυτό ρεύμα απλώς και μόνο με μεμονωμένα, ασύνδετα μεταξύ τους σύμβολα.

 

Η ανάλυση με τις περισσότερες συνέπειες υπήρξε ίσως η ατομική θεωρία. Η οργανική ατμόσφαιρα, η οποία μετατρέπει την πολλαπλότητα των πραγμάτων σε μιαν ολότητα, διαλύεται μ’ ένα φύσημα χωρίς ενδοιασμούς, ό, τι απομένει είναι ένα ασυνεχές αποτελούμενο από σωματίδια μάζας που βρίσκονται το ένα πλάι στο άλλο. Διαφέρουν μεταξύ τους μόνον σε σχέση με απλούστατες ιδιότητες που μπορούν να προσδιοριστούν με ακρίβεια· κατά βάση τα άτομα είναι ίδια, ισοδύναμα όπως οι αριθμοί.

 

Η ανάλυση καταστρέφει τη μαγεία του κόσμου. Διαλύει τις ενότητες που έχουν αναπτυχθεί οργανικά, αφαιρεί από τη συνάφεια των πραγμάτων το άρωμα και τον ρευστό και απροσδιόριστο χαρακτήρα της, παραμερίζει χωρίς ενδοιασμούς παραδοσιακές αντιλήψεις και αισθήματα. Η ριζοσπαστικότητα της ελληνικής ορμής προς την αφαίρεση εκδηλώνεται εδώ σε ύλη την τρομακτική, καταστροφική της δύναμη. Η ευρωπαϊκή πορεία από τη φυσική αίσθηση της πραγματικότητας μέχρι τον αφηρημένο τύπο έχει ήδη εδώ αντιπροσωπευτικά φτάσει στο τέλος, προκαταλαμβάνοντας όλα τα ανεκτίμητα επιτεύγματα της ενεργοποιημένης, αποχαλινωμένης διάνοιας και ύλη της την κατάρα.

 

d) Σύνθεση

 

Η εικόνα των μεθόδων της ελληνικής επιστήμης δεν είναι σφαιρική και πλήρης, αν δεν αναλογιστεί κανείς την κλίση προς την επόπτευση του όλου για την οποία έγινε λόγος προηγουμένως (παραπάνω σελ. 203 κ.ε.). Απέναντι στην επαναστατική αναλυτική δραστηριότητα στέκεται το μεγάλο χάρισμα της σύνθεσης. Μόνον όποιος μπορεί να σύνορά είναι γνήσιος διαλεκτικός, λέει ο Πλάτων. Η εσωτερική συνάφεια των δύο αντιθέτων τάσεων, της ανάλυσης και της σύνθεσης, είναι μεγαλύτερη από ό, τι φαίνεται· το γνήσιο πνεύμα της ελληνικής επιστήμης ζει μόνο μέσα στην ταυτόχρονη ύπαρξη και τη σύμπραξή τους.

 

γ) Η ανθρώπινη βάση της επιστήμης

 

Η αρρώστια είναι ντροπή για τους ανθρώπους. Όταν επίκειται η εκδήλωση μιας κρίσης, σημειώνει ο Ιπποκράτης αναφερόμενος στους επιληπτικούς, οι ασθενείς αναζητούν καταφύγιο στο σπίτι ή στην απομόνωση και τη μοναξιά, όπου και καλύπτουν το πρόσωπό τους καθώς η ντροπή τούς κάνει να επιθυμούν να μείνουν αθέατοι· άλλοι εξηγούν αυτή την απομονωτική τάση με τον τρόμο από το χτύπημα του δαίμονα, μιαν άποψη εναντίον της οποίας στρέφεται ο μεγάλος γιατρός. Στην πολεμική αυτή ο Ιπποκράτης δεν έχει άδικο. Ότι όμως στην πρωτόγονη αντίληψη των πραγμάτων ο άρρωστος αισθάνεται «χτυπημένος» και σημαδεμένος και ότι το περιβάλλον τον αισθάνεται ως «λεπρό», απόβλητο, είναι εξίσου σωστό. Παρ’ όλο τον εξανθρωπισμό και την πρόοδο, ένα κομμάτι αυτής της πρωτόγονης αντίληψης επιζεί ακόμη και ανάμεσά μας, ιδιαίτερα έναντι ορισμένων ασθενειών. Ουσιαστικά αυτό είναι και το χειρότερο χτύπημα κάθε ασθένειας, ότι δηλαδή προκαλεί την απαξίωση του αρρώστου από τον ίδιο του τον εαυτό και από τους άλλους και συνάμα τον παραλύει. Η καταρχήν απελευθέρωση των ανθρώπων από αυτόν το φόβο δεν αποτελεί και το μικρότερο δώρο της ελληνικής ιδιοφυίας προς την Ευρώπη.

 

Στην αρχή του καλοκαιριού του έτους 430 π.Χ. ξέσπασε στην Αθήνα ένας σοβαρός λοιμός. Ο Θουκυδίδης, ο ιστοριογράφος του Πελοποννησιακού Πολέμου, περιγράφει αυτή την επιδημία διεξοδικά (2. 47-54). Τούτη η περιγραφή μιας αρρώστιας έχει αναδειχτεί σε ένα από τα πιο ονομαστά κομμάτια του ελληνικοί') πεζού λόγου· μεταξύ των πολλών μιμητών ξεχωρίζει ο ποιητής Λουκρήτιος (6, 1136 κ.ε.). Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι μια τέτοια εξιστόρηση, που δεν αποσιωπά καμία αποκρουστική και φρικιαστική λεπτομέρεια αυτού του δεινού συμβάντος, κατόρθωσε να ασκήσει τέτοια επίδραση, και μάλιστα σε ποιητές. Τα πρόδηλα προτερήματά της είναι ευδιάκριτα, καθώς είναι όλα τους προτερήματα της ελληνικής επιστήμης: η θαυμαστά ακριβής καταγραφή όλων των συμπτωμάτων της ασθένειας και η εποπτεία όλων των προσωπικών, κοινωνικών, θρησκευτικών και πολιτικών μορφών έκφρασης, καθώς και των συνεπειών της επιδημίας, όπως επίσης και η σύλληψή της ως καθολικού ανθρώπινου φαινομένου. Πέρα όμως από τούτες τις επιστημονικές αρετές της, η εξιστόρηση αυτή εμφορείται από ένα ιδιαίτερο ανθρώπινο σθένος, το οποίο αποτελεί και τον πραγματικό λόγο της αδιάλειπτης επίδρασής της· μια ανεπαίσθητη αύρα αυτού του σθένους αναρριπίζει μέσα από την αποστασιοποιημένη ψυχρότητα του ύφους ακόμη και σήμερα το αφτί του ακροατή: ιδού η ελευθερία του ανθρώπου της επιστήμης. Ο ίδιος ο Θουκυδίδης προσβλήθηκε από την ασθένεια. Περιγράφει την απόγνωση που καταπτοούσε τους αρρώστους μπροστά στην αποτυχία κάθε ιατρικού και θρησκευτικού μέσου: ο ίδιος δεν υπέκυψε σε τούτη την πίεση, εξακολούθησε να παρατηρεί και να περιγράφει, υπερισχύοντας με αυτό τον τρόπο του λοιμού. Πρόκειται για τον ίδιο ηρωισμό με τον οποίο ένας εξερευνητής των πόλων που βρίσκεται σε μη αντιστρέψιμο πλέον στάδιο ψύξης συνεχίζει το ημερολόγιό του μέχρι την τελευταία συνειδητή του στιγμή.

 

Αυτή η εσωτερική ελευθερία αποτελεί ταυτόχρονα ζωτική προϋπόθεση και ηθικό αποτέλεσμα του ελληνικού ερευνητικού πνεύματος. Η άλλη πλευρά της είναι η ευδαιμονία του ερευνητή, αυτή η υψηλή μακαριότητα την οποία τόσο πολλοί Έλληνες στοχαστές και ποιητές εξυμνούσαν με ενθουσιασμό.

 

Κοντά στην ελευθερία και την ευδαιμονία βρίσκεται και η ύβρις του ανθρώπου της επιστήμης. Πιθανώς η επιστημονική υπεροψία, αυτή η κακή σκιά του ορθολογισμού, ήταν ένα είδος κληρονομικής αρρώστιας στην ελληνική επιστήμη. Και ίσως το μεγαλύτερο της εσωτερικό επίτευγμα να είναι ότι αποκάλυψε τούτη την ύβρη στην αδυναμία της και την στιγμάτισε μια για πάντα. Αυτό συνέβη στην «άγνοια» του Σωκράτη με τρόπο τόσο επιβλητικά απλό και τόσο ελεύθερο από συμπλεγματική μνησικακία, ώστε έκτοτε, τουλάχιστον, η επιφυλακτικότητα στην διατύπωση κρίσεων, μια υγιής άσκηση στον σκεπτικισμό, αναδείχθηκε σε αυτονόητο αίτημα κάθε επιστημονικής παιδείας. Την κλασική της έκφραση βρήκε η απαράγραπτη αυτή αρχή στον Πλάτωνα (Συμπόσιο 204): «Πλήρη» γνώση διαθέτει μόνον ο μωρός, ο οποίος νομίζει ότι έχει γνώση· ο αληθινός φιλόσοφος, όμως, κινείται μεταξύ δύο πόλων: βρίσκεται αιώνια καθ’ οδόν προς τη γνώση και δεν κουράζεται ποτέ να μαθαίνει.

Αυτόκλητοι Κριτές

Γίναμε όλοι κριτές. Ξέρουμε όλοι τι και ποιος φταίει, ποιος και πόσο πρέπει να πληρώσει. Θέλουμε όλοι η κοινωνία και «τα πράγματα» να αλλάξουν. Αλλά δεν αλλάζουν. Και δεν θ’ αλλάξουν ποτέ!

Μια ιστορία που συνεχίζεται αιώνες επί αιώνων τώρα, που το μόνο που καταφέρνει είναι περισσότερους πολέμους, περισσότερη καχυποψία και πιο εκλεπτυσμένες μεθόδους κρυψίματος.

Είναι απλά τα πράγματα και νοιώθω φορές ότι καταντάω κουραστικός να επαναλαμβάνομαι. Αλλά γίνονται επίσης πολύπλοκα, καθώς χανόμαστε όλο και περισσότερο στην εξειδίκευση, στη «μόρφωση», στην πληροφόρηση. Βλέπουμε κομματάκια – βολικά κομματάκια – ενός τεράστιου πάζλ, που μας διαφεύγει η ολοκληρωμένη εικόνα του… αναγκαστικά και επιλεκτικά.

Υπάρχει παντού…

Ένας παππούς στην παιδική χαρά κατηγορεί έναν άλλον για τον τρόπο ζωής του. Ένα παιδί κατηγορεί τον γονιό του που δεν του έδωσε περισσότερα. Ένα κόμμα κατηγορεί το άλλο για όλ’ αυτά που δεν έκανε. Ένας σύζυγος κατηγορεί τον άλλον για όλα όσα δεν του έδωσε. Ο χορτοφάγος κατηγορεί τον κρεατοφάγο. Ο θρησκευόμενος τον άθρησκο, ο γείτονας το γείτονα. Η μια υπηρεσία, την άλλη, το ένα έθνος το άλλο, ο φτωχός τον πλούσιο, όλοι μαζί τους εξωγήινους, την κυβέρνηση, την ελίτ και πάει λέγοντας. Δεν έχει σταματημό και συμβαίνει κάθε δευτερόλεπτο… είτε εκφράζεται είτε όχι.

Το μαθαίνουμε και στα παιδιά… «για να τα προστατεύσουμε»...

Στον αντίποδα βρίσκονται όλες οι θεωρίες με  τα «ροζ συννεφάκια και πράσινες κορδέλες», γιατί χρειάζεται να αντισταθμίζεται όλη αυτή η πλάνη βίας (με ένα εξίσου πειστικό ψέμα), που πιστέψτε με, το μόνο που φαίνεται/εκδηλώνεται είναι ένα απειροελάχιστο κομματάκι της.

Και αφορά όλους! Γιατί η αυτόκλητη κριτική μας δίνει το δικαίωμα να εθελοτυφλούμε. Όποιο κι αν είναι το θέμα. Όποιος κι αν είναι κατηγορούμενος. Όποιο κι αν είναι το θύμα.

Λένε ότι, «το δάχτυλο που δείχνει, έχει άλλα τρία δάχτυλα γυρισμένα προς τον εαυτό», όμως δεν συνειδητοποιούν το κρυμμένο νόημα της πλανεμένης "αλήθειας". Γιατί αυτό, δεν δείχνει την αλήθεια, παρά μόνο την άλλη όψη της προδοσίας. Δεν εξαφανίζεται και δεν γιατρεύεται από οποιαδήποτε κατεύθυνση κι αν το γυρίσεις.

Το δύσκολο είναι να φτάσουμε στη συνειδητοποίηση ότι είναι άσκοπο να συνεχίζουμε αυτό το παιχνίδι του να υποθέτουμε ότι γνωρίζουμε, κρίνοντας. Μετά έρχεται η ερώτηση... τι κάνω αν δεν κρίνω; Τι μένει; Αλλά πριν από αυτό, έχουμε ακόμα πολλά βήματα...  σύνθετα και δύσκολα για τον αυτοματοποιημένο μας εαυτό, αλλά απλά και ξεκάθαρα για όσους θέλουν πραγματικά να Δουν.

Όλα είναι ενέργεια και τα πάντα ρέουν.

 Έχει ειπωθεί ότι δεν υπάρχει παρελθόν ούτε μέλλον παρά μόνο παρόν. Παρόλα αυτά τόσο το παρελθόν όσο και το μέλλον κουβαλάνε μέσα τους εικόνες που έχουν αποτυπωθεί γεμάτες συναίσθημα. Η σκέψη μπορεί να ταξιδέψει μπροστά ή πίσω να αναπολήσει ή να ονειροπολήσει.

Όμως πως μπορεί κάποιος να εκμεταλλευτεί υπέρ του αυτά τα "ταξίδια" του νου με συνειδητό όμως τρόπο κι όχι αφημένος στην αχαλίνωτη σκέψη που αν συμβεί αυτό δεν έχει τίποτε να του προσφέρει;

Η αναδρομική άσκηση είναι μια απ' τις πιο σημαντικές που δίδασκε ο Πυθαγόρας στους μαθητές του κι επέμενε να την εξασκούν κάθε βράδυ. Γιατί όμως επέμενε αφού δεν υπάρχει παρελθόν και πρέπει να ζούμε μόνο στο παρόν.

Ακριβώς επειδή δεν υπάρχει χρόνος, μια "επέμβαση" στο παρελθόν ή μια "φανταστική" δημιουργία μέσω συνειδητού οραματισμού "συμβαίνει" κι υλοποιεί ή επιδιορθώνει καταστάσεις που έχουν παραχθεί. Αφού λοιπόν δεν υπάρχει χρόνος στο Τώρα θα συμβούν όλα όσα εμείς θα "αλλάξουμε" στο παρελθόν ή στο μέλλον. Αυτό το Τώρα όμως, στη τρίτη διάσταση της χωριστικότητας είναι δύσκολο να βιωθεί ως όλο, έτσι τα αποτελέσματα θα βιωθούν ως "μέλλον".

Σχετικά με το παρελθόν υπάρχει ένα μυστικό στην όλη διαδικασία , διαφορετικά δεν θα υπάρξει ευτυχές αποτέλεσμα. Η "επέμβαση" πρέπει να είναι ειλικρινής και με πραγματική μετάνοια τόσο πολύ που το καυτό δάκρυ που θα κυλήσει να επουλώσει τη γραμμή που έχει χαραχθεί στο παρελθόν.

  Οι μυημένοι αυτών των σχολών γνωρίζουν ότι στο μέρος της καρδιάς βρίσκεται ένα σημείο εγγραφής κάθε στιγμής του ανθρώπου ενόσω βρίσκεται εν ζωή και δρα, σκέφτεται , αισθάνεται, μιλά. Έχει μεγάλη αξία να μπορέσει κάποιος να τροποποιήσει αυτό το αρχείο εν ζωή, εν γνώσει του, κατανοώντας τα λάθος πεπραγμένα κι αναλαμβάνοντας νέα δράση, ως Νέος Άνθρωπος. Αυτός είναι ο λεγόμενος Άνθρωπος της Επιθυμίας δηλαδή αυτός που Επιθυμεί να γίνει Νέος Άνθρωπος.

Όσο για το μέλλον έχουν ειπωθεί πολλά έτσι ώστε πλέον έχει γίνει αποδεκτό ότι ο δημιουργικός οραματισμός ήταν ανέκαθεν η διαδικασία υλοποίησης της ζωής των ανθρώπων.

Οι εικόνες του παρελθόντος που έχουν ζωή και κινούνται γύρω μας όπως κι αυτές του μέλλοντος που έχουν παραχθεί μέσα σε ονειροπόληση μπορούν να αλλάξουν με πίστη κι ειλικρινή μετάνοια.

Ωστόσο θα πρέπει να αποσαφηνιστεί ένα κρίσιμο σημείο προς αποφυγή παρεξηγήσεων: Η «αλλαγή» του παρελθόντος δε θα συμβεί άμεσα στο παρόν αλλά στο εγγύς μέλλον, το οποίο δε μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε χρονικά πότε θα εμφανιστεί. Γιατί παρόλο που υλοποιείται αυτόματα, χρειάζεται να λειτουργήσουν συνδυαστικά οι νόμοι: της έλξης, της περιοδικότητας, της αρμονίας και της ηθικής αιτιότητας για να βιωθεί στο φυσικό πεδίο.

Ένα άλλο επίσης σημαντικό σημείο είναι το γεγονός, ότι η επιθυμητή αλλαγή δε θα συμβεί αν πρωτίστως δεν υπάρξει αλλαγή συμπεριφοράς, ανάλογη με την κατανόηση που μας έδωσε το παρελθόν. Η αναδρομική μπορεί να οργανώνει και να αναδομεί τις εικόνες του χτες αλλά αν η σοφία που μας πρόσφερε αυτό, δεν εφαρμοστεί στη καθημερινή μας δράση στο παρόν, τότε η αλλαγή θα μείνει μια αιωρούμενη εικόνα παγωμένη στον χρόνο κι ουδέποτε θα υλοποιηθεί στον τρισδιάστατο χώρο. Επειδή είναι απαραίτητη η από μέρους μας συμβατή δράση με το περιεχόμενο της εικόνας.

Ζούμε συνειδητά στο παρόν, στο τώρα αλλά δε είναι σωστό να δραπετεύσουμε ούτε απ' το παρελθόν ούτε να κρυβόμαστε απ' το μέλλον μας γιατί όλα αυτά είναι μέρος της ζωής μας και παριστάνοντας τη στρουθοκάμηλο που χώνει τι κεφάλι μες το χώμα δε θα πετύχουμε να ξεφύγουμε απ' το κυνηγητό των σκέψεων. Όλοι αυτοί οι χρόνοι, είναι στην ουσία μια αιώνια στιγμή, ο νους μας τους συλλαμβάνει διαιρεμένους.

Να αγαπήσετε το παρελθόν σας και να το επιδιορθώσετε με αναδρομικές ασκήσεις και μόνο τότε θα γαληνέψει μέσα σας και θα σας αφήσει να ζήσετε όπως θέλετε στο παρόν. Διαγράψτε τη παλιά καταγραφή και γράψτε μια νέα, όπως θα έπρεπε να είναι με γνώμονα την Ηθική και το Δίκαιο. Όλα είναι ενέργεια και τα πάντα ρέουν.

Όσα μου έμαθε η ζωή για το πως να ζω μια πιο απλή ζωή...

Πιο απλή, όχι «μίζερη». Απλή, όπως λέμε, ζωή με νόημα, μια γεμάτη ζωή.

Δουλεύουμε καθημερινά για να απαλλαχθούμε από πολλές συνθετότητες και πολυπλοκότητες της ζωής, για να μπορούμε να περνάμε περισσότερο χρόνο με τους ανθρώπους που αγαπάμε και για να κάνουμε περισσότερα από αυτά που μας αρέσει να κάνουμε. Αυτό σημαίνει ότι απελευθερωνόμαστε από την ψυχική και σωματική “ακαταστασία”, ότι περιορίζουμε τα περιττά και κρατάμε αυτά που δίνουν αξία για τη ζωή μας.

Στόχος μας είναι να κρατάμε αυτά που “μετράνε” για εμάς και όχι να γεμίζουμε τη ζωή μας με όσα νομίζουμε ότι θα τη γεμίζουν, ή με όσα οι άλλοι νομίζουν. Επιθυμούμε μια ζωή που αντί να είναι είναι σταθερά πολυάσχολη, βιαστική και αγχώδης, να είναι ενσυνείδητη, δημιουργική και με χώρο για να συνδεθούμε με τους ανθρώπους που αγαπάμε και τις δράσεις που θέλουμε να κάνουμε.

Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι η “ακαταστασία” εκμηδενίζεται, ή ότι κάθε πολυπλοκότητα αφανίζεται. Είμαστε κανονικοί άνθρωποι και ζούμε στον πραγματικό κόσμο. Έχουμε σπίτια, οικογένειες, αγαθά, δουλειές, περισπασμούς και μια καθημερινότητα που φέρνει πολλά. Αυτό που κάνει τη διαφορά, είναι η “δράση” να δημιουργούμε περισσότερο χώρο για αυτά που μετράνε για εμάς.

Σήμερα, έχοντας ολοκληρώσει μια συνεδρία με έναν 29χρονο coachee που εργάζεται με αφοσίωση πάνω στο στόχο του να απλοποιήσει τη ζωή του, προβληματίστηκα πάνω στο θέμα αυτό, με αυτά που κι εγώ κάνω για τη δική μου ζωή και μοιράζομαι μαζί σου μερικές σκέψεις...

Όσα μου έχει μάθει η ζωή για το πως να ζω μια πιο απλή ζωή…

Το να κάνεις τη ζωή πιο απλή σημαίνει να αφαιρείς το “προφανές” και να προσθέτεις ό,τι έχει “νόημα και ουσία”. Έτσι θα είσαι πλούσιος, αν αναλογιστείς με πόσα λιγότερα μπορείς να ζήσεις.
Δεν μπορείς να ζήσεις μια πιο απλή ζωή αν είσαι απρόθυμος να αφήσεις όσα έχεις συνηθίσει έως σήμερα να έχεις. Τις παλιές σου συνήθειες, τις ρουτίνες σου. Αντί να πεις αμέσως όχι, βάλε μία πρόκληση 20 ή 30 ημερών στον εαυτό σου και δοκίμασε το καινούριο. Δες πώς επηρεάζει τη ζωή σου. Για παράδειγμα, ζήσε για 30 μέρες χωρίς τηλεόραση (ή χωρίς συνδρομητική τηλεόραση). Δοκίμασε να δεις πως είναι η ζωή χωρίς αυτό το θόρυβο στον καθημερινό σου ρυθμό.

Πιο απλή ζωή είναι να ταξιδεύεις με λιγότερα πράγματα, λιγότερες αποσκευές, πιο ελαφριές. Ίσως αυτό σε κάνει να νιώθεις πιο ελεύθερος και σημαίνει την επιλογή σου να είσαι, αντί να έχεις. Αυτό ισχύει για τα εσωτερικά μας ταξίδια!

Το να απαλλάξεις το χώρο που ζεις από περιττά αντικείμενα, ίσως να δώσει περισσότερο χώρο στην ψυχή σου. Αυτό είναι κάτι που έμαθα στην τελευταία μου μετακόμιση. Τα πολλά αντικείμενα, χωρίς να το συνειδητοποιείς, προκαλούν περισπασμούς και αποσπούν την προσοχή μας. Τα λιγότερα απλοποιούν την καθημερινότητα και αφήνουν το βλέμμα να πάει εκεί που υπάρχει λόγος.

Η υπερβολική σκέψη και ανάλυση είναι μία από τις σημαντικότερες πηγές άγχους και στρες. Το κλειδί είναι να συνειδητοποιήσεις ότι το πρόβλημα δεν είναι πρόβλημα. Το πρόβλημα παίρνει τις διαστάσεις που του δίνεις στο μυαλό σου. Αξίζει να δοκιμάσεις να γίνεις ένας παρατηρητής σου…και μερικές φορές, απλά να αφήσεις τα πράγματα να εξελιχθούν ή να αφήσεις κάτι να περάσει.

Η θετικότητα σε ανταμοίβει με μια πιο απλή ζωή. Την επόμενη φορά λοιπόν που θα συμβεί κάτι, πριν χάσεις την ψυχραιμία σου, πριν θυμώσεις, πριν εκφράσεις την πίκρα σου ή τη ζήλεια σου, σκέψου πόσο πολύτιμος και αναντικατάστατος είναι ο χρόνος σου.

Το πιο απλό μυστικό για την ευτυχία και την εσωτερική γαλήνη είναι να είσαι παρών στη στιγμή, να αφήνεις αυτό που συμβαίνει να είναι αυτό που είναι και όχι αυτό που νομίζεις ότι είναι ή αυτό που πιστεύεις ότι πρέπει να είναι.

Η ευγνωμοσύνη πάντα κάνει τη ζωή πιο απλή. Επειδή η ευτυχία έρχεται πιο γρήγορα και πιο εύκολα αν αντί να παραπονιέσαι για όσα σου συμβαίνουν, ξεκινήσεις να είσαι ευγνώμων για όσα δεν σου συμβαίνουν (αλλά θα μπορούσαν και να σου συμβαίνουν αν το καλοσκεφτείς).

Τα συναισθήματα που νιώθεις όταν κάνεις κάτι σημαντικό και αληθινό, κάτι που μετράει για σένα, είναι τόσο πολύ καλύτερα και αγχολυτικά από το να σκέφτεσαι πόσο θα ήθελες να κάνεις κάτι που μετράει. Δηλαδή…δράση, όχι μόνο σκέψη!

Μήπως αυτό το κείμενο είναι ένα “ξυπνητήρι”; Ένα κάλεσμα για μια πιο απλή ζωή;

Πόσες φορές έχεις σκεφτεί "αυτό δεν λειτουργεί" ή "αυτό δεν είναι σωστό» ή «τα πράγματα πρέπει να αλλάξουν"; Αυτές οι σκέψεις είναι η εσωτερική σου φωνή. Το εσωτερικό σου ξυπνητήρι.

Δεν χρειάζεται να έρθει μια μεγάλη κρίση στη ζωή σου για να αφυπνιστείς. Και δεν χρειάζεται να σου το πω εγώ αυτό. Το ξέρεις ήδη. Υπάρχει αυτή η εσωτερική φωνή που σου λέει τι συμβαίνει και ότι έχει έρθει η ώρα να κάνεις κάτι. Αυτό που μπορώ εγώ να σου πω είναι ότι αξίζει να αποδεχτείς την πρόκληση, να βρεις χρόνο και χώρο να ακούσεις τη φωνή σου μέσα στο χάος και στο θόρυβο. Να ανταποκριθείς στο κάλεσμα.

Αν η ζωή σου είναι στον “αυτόματο πιλότο”, αυτό το κείμενο ίσως είναι ένα ξυπνητήρι. Αν δεν έχεις τον εαυτό σου στη λίστα των προτεραιοτήτων σου, αυτό εδώ είναι ένα ξυπνητήρι. Αν έχεις γίνει κάποιος που πλέον δεν αναγνωρίζεις, απλά και μόνο για να ευχαριστείς τους άλλους, αυτό είναι ένα ξυπνητήρι. Αν νιώθεις άδειος κάθε φορά που είσαι έξω για ψώνια ή για φαγητό, όταν διασκεδάζεις ή όταν βλέπεις τηλεόραση, τότε αυτό είναι ένα ξυπνητήρι. Αν νιώθεις εξαντλημένος και χωρίς ρυθμό…αυτό είναι το ξυπνητήρι σου.

Το να ακούσεις το ξυπνητήρι δεν είναι το δύσκολο κομμάτι της ιστορίας. Το δύσκολο είναι να σηκωθείς και να απαντήσεις στην εσωτερική σου φωνή. Το δύσκολο είναι να επιλέξεις να ανταποκριθείς στο κάλεσμα, αντί να το αγνοήσεις.

Τώρα που διαβάζεις αυτό το κείμενο μπορεί να σκέφτεσαι ότι…όλα είναι ΟΚ. Θα τα καταφέρεις και έτσι, με αυτόν τον τρόπο που έχει πάει η ζωή σου έως τώρα…αγνοώντας την εσωτερική σου φωνή. Δυναμώνοντας το θόρυβο γύρω σου, ώστε να μην ακούς αυτό το “κάτι δεν πάει καλά”. Αλλά ξέρεις πολύ καλά, ότι συνεχίζοντας τη διαδρομή σε αυτό τον ατελείωτο κύκλο, αν δεν μπορέσεις να βρεις διέξοδο, τα πράγματα θα γίνουν χειρότερα.

Τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή για αυτήν τη μικρή αλλαγή. Γι’ αυτό το μικρό βήμα. Τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή για να αποφασίσεις πώς θέλεις να είναι η ζωή σου. Η χρονιά σου. Ο μήνας σου. Η μέρα σου. Η κάθε σου ώρα.

Πώς θα απαντήσεις στο κάλεσμα της εσωτερικής σου φωνής;

Θέλω να σε ενθαρρύνω να κάνεις ένα βήμα προς την κατεύθυνση της αλλαγής. Είμαι σίγουρος ότι είσαι δυνατός και γενναίος για να ανταποκριθείς στην πρόκληση.

Η μεγάλη αλλαγή έρχεται μέσα από εκατοντάδες καθημερινά βήματα. Δεν χρειάζεται να έχεις ένα τέλειο σχέδιο για τα επόμενα 10 χρόνια ή ακόμη και τις επόμενες 10 ημέρες. Το μόνο που χρειάζεσαι είναι μια ανοιχτή καρδιά και να είσαι πρόθυμος να κάνεις το βήμα. Όχι όλα τα βήματα, ούτε ένα μεγάλο βήμα. Απλά το επόμενο βήμα.

Γιατί και πώς να παίξετε με τα παιδιά σας;

Υπάρχει μία διαδεδομένη πεποίθηση στην κοινωνία μας ότι το παιχνίδι με τα παιδιά είναι χάσιμο χρόνου. Πολλοί γονείς από την άλλη, ενώ αναγνωρίζουν τα οφέλη που έχει το παιχνίδι για τα παιδιά, δεν παίζουν μαζί τους θεωρώντας ότι είναι κάτι που πρέπει να κάνουν τα παιδιά ενστικτωδώς χωρίς την βοήθεια ενηλίκων.

Είναι αλήθεια ότι τα παιδιά πρέπει να παίζουν ενστικτωδώς, αυθόρμητα και χωρίς καθοδήγηση, αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι το ένστικτο του παιδιού για το παιχνίδι εξαφανίζεται όταν δεν υπάρχει ένας ενήλικας να διεγείρει την φαντασία του παιδιού και την τάση προς την δημιουργικότητα. Με το παιχνίδι δημιουργείται μια ζεστή και τρυφερή σχέση με το παιδί, καθώς και ένας δυνατός δεσμός, κάτι που βοηθάει στην ανάπτυξη θετικών συναισθημάτων μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον.

Μέσα από το παιχνίδι τα παιδιά μαθαίνουν πώς να επιλύουν προβλήματα, να τεστάρουν τις σκέψεις και τις ιδέες τους και να διερευνούν την φαντασία τους. Μαζί με την βοήθεια των ενηλίκων στο παιχνίδι, τα παιδιά εμπλουτίζουν το λεξιλόγιο τους, μαθαίνουν να επικοινωνούν τις σκέψεις και τα συναισθήματα τους και εκτίθενται στην κοινωνική αλληλεπίδραση με άλλα παιδιά με το να μαθαίνουν να περιμένουν την σειρά τους, να μοιράζονται πράγματα και να δείχνουν σεβασμό και κατανόηση στα συναισθήματα των άλλων. Τέλος, η ώρα του παιχνιδιού είναι μία ώρα όπου μπορείτε να ενθαρρύνετε και να προάγετε στο παιδί θετικά συναισθήματα.

Παρακάτω ακολουθούν μερικές συμβουλές για το πώς μπορείτε να παίξετε με το παιδί σας και να αποφύγετε μερικές συχνές συμπεριφορές που κάνουν οι ενήλικες όταν παίζουν με τα παιδιά.

Αφήστε το παιδί να σας πει πώς θα παίξετε
Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού κάποιοι γονείς αναλώνονται στο να ‘διδάσκουν’ στο παιδί πώς να παίζει και τί να κάνει. Για παράδειγμα, δίνουν οδηγίες για το πώς να φτιαχτεί το κάστρο, πώς να συμπληρωθεί το παζλ ολόσωστα ή πώς να συναρμολογηθεί ένα παιχνίδι με τον ‘σωστό΄ τρόπο. Με αυτό τον τρόπο, πιθανόν οι γονείς αισθάνονται ότι μαθαίνουν και κάτι στο παιδί, από το να παίζουν μόνο μαζί του.

Ακολουθήστε τον ρυθμό του παιδιού σας, τις ιδέες του και την φαντασία του χωρίς να επιβάλλετε τον δικό σας ρυθμό. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να δίνετε συνεχώς εντολές και οδηγίες για το τί πρέπει να κάνει ένα παιδί όταν παίζει. Μην προσπαθήσετε να τους ‘μάθετε’ τίποτα. Αντιθέτως, μιμηθείτε τις συμπεριφρές τους και αφήστε αυτά να σας πουν τί να κάνετε. Σύντομα, θα ανακαλύψετε ότι όταν χαλαρώσετε και τους δώσετε την δυνατότητα να πάρουν τα ηνία, θα διευρύνουν την φαντασία τους, θα γίνουν περισσότερο δημιουργικά και θα τους ενδιαφέρει περισσότερο να συνεχίσουν το παιχνίδι μαζί σας.

Συντονιστείτε με τον ρυθμό του παιδιού
Ιδιαίτερα τα παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας, τείνουν να παίζουν συνεχώς το ίδιο παιχνίδι και να επαναλαμβάνουν τις ίδιες κινήσεις (για παράδειγμα, να γεμίζουν το κουτί με τα τουβλάκια συνεχώς ή να ζητάνε να τους ξαναδιαβάσουμε την ίδια ιστορία εκατοντάδες φορές). Αυτό βέβαια κάνει τους γονείς να βαριούνται και είναι πολύ δελεαστικό να πάρουν τον έλεγχο και να προτείνουν στο παιδί κάποιο καινούριο παιχνίδι ή έναν διαφορετικό τρόπο να παίξουν το παιχνίδι. Το πρόβλημα είναι ότι τα παιδιά θέλουν να εξασκούν μία δραστηριότητα ώστε να τους γίνει κτήμα και να νιώσουν περισσότερη αυτοπεποίθηση. Αν κάποιος συνεχώς τους προτείνει διαφορετικές δρστηριότητες, μπορεί το παιδί να αρχίζει να πιστεύει ότι είναι ανίκανο να ολοκληρώσει ή να μάθει οποιαδήποτε δραστηριότητα.

Δώστε στο παιδί χρόνο να εξασκήσει την φαντασία του και περιμένετε μέχρι εκείνο να αποφασίσει να κάνει κάτι διαφορετικό, χωρίς να το πιέσετε προς σε αυτή την κατεύθυνση λέγοντας του τί διαφορετικό θα μπορούσε να κάνει, όπως πολλοί γονείς λανθασμένα κάνουν. Θυμηθείτε ότι τα παιδιά δεν σκέφτονται με την ίδια ταχύτητα που σκέφτεται ένας ενήλικας. Οι ιδέες στο μυαλό τους εναλάσσονται πιο αργά ώστε να δοθεί χώρος στην φαντασία και την τελειοποίηση μιας ικανότητας-δραστηριότητας. Τέλος, το παιδί μαθαίνει να εστιάζει και να δίνει την πληρή προσοχή του σε μία δραστηριότητα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Έτσι, αυξάνεται ο χρόνος που ένα παιδί μπορεί να μείνει συγκεντρωμένο, κάτι που θα το βοηθήσει και σε ακαδημαϊκό επίπεδο.

Αντιληφθείτε τί σας λέει το παιδί
Μερικοί γονείς διαλέγουν παιχνίδια τα οποία δεν ανταποκρίνονται στην ηλικία του παιδιού τους ή στο αναπτυξιακό τους επίπεδο. Για παράδειγμα, ένας πατέρας μπορεί να περιμένει από την τριών χρονών κόρη του, να φτιάξει ένα παζλ 300 τεμαχίων. Καθώς θα ξεκινήσουν να παίζουν, ο πατέρας θα διαπιστώσει ότι το παιδί αρνείται να παίξει και αντιστέκεται. Το παιδί νιώθει δυσφορία αφού του ζητείται να κάνει κάτι το οποίο δεν καταλαβαίνει.

Αν δείτε σημάδια άρνησης ή μη ενδιαφέροντος στο παιχνίδι, σκεφτείτε μια διαφορετική δραστηριότητα ή ένα άλλο παιχνίδι μέχρι να δείτε ότι το παιδί δείχνει ενδιαφέρον. Μπορείτε να προτείνετε διάφορα παιχνίδια και μόλις το παιδί δείξει ενδιαφέρον απαντήστε με ενθουσιασμό. Όποιο και να είναι το περιεχόμενο του παιχνιδιού, το σημαντικό είναι να δώσετε στο παιδί χρόνο να σκεφτεί και να διερευνήσει τα ενδιαφέροντα του.

Μην γίνεστε ανταγωνιστικοί
Έχετε βρει ποτέ τον εαυτό σας να τσακώνετε με το παιδί σας για το ποιός νίκησε ή ποιοί είναι οι κανόνες του παιχνιδιού; Αν ναι, είναι απόλυτα αναμενόμενο. Αρκετοί γονείς, φτιάχνουν άθελα τους ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον για τα παιδιά τους. Για παράδειγμα, πολλοί γονείς μπορεί να θέλουν να μάθουν στα παιδιά πώς να χάνουν σωστά και πώς να παίζουν πάντα με τους κανόνες ή μπορεί να κάνουν τόσο σωστά και καλά μία δραστηριότητα, που τα παιδιά να συγκρίνονται με τους γονείς και να νιώθουν ανεπαρκή και ανίκανα.

Ένα από τα πιο σημαντικά οφέλη του παιχνιδιού, είναι ότι μπορείτε να φτιάξετε τις συνθήκες ώστε τα παιδιά να νιώσουν ικανά και δημιουργικά. Επίσης, μπορείτε να παρέχετε πολλές ευκαιρίες ώστε να νιώσουν ότι έχουν τον έλεγχο και την εξουσία κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού. Άλλωστε, ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά, μπορούν στο παιχνίδι να θέτουν τους δικούς τους κανόνες σε κάποιο βαθμό και να έχουν τον έλεγχο. Τα παιδιά νηπιακής και προσχολικής ηλικίας δεν καταλαβαίνουν απόλυτα την σημασία των κανόνων. Από 8 χρονών αρχίζουν να δείχνουν περισσότερη κατανόηση για τους κανόνες σε ένα παιχνίδι. Ωστόσο, μπορούν να ευχαριστηθούν πολύ ένα παιχνίδι όταν αποφεύγεται ο υπέρμετρος ανταγωνισμός και η θέσπιση πολλών κανόνων. Μην ανησυχείτε για το αν τα παιδιά σας θα μάθουν να χάνουν – θα υπάρχουν πολλές περιπτώσεις στην ζωή τους που θα το μάθουν αυτό – και αν συμμορφωθείτε με τους κανόνες τους στο παιχνίδι, είναι πολύ πιθανόν και αυτά να συμμορφωθούν με τους κανόνες σας σε άλλες καταστάσεις.

Ενθαρρύνετε και επιβραβεύστε!
Είναι πολύ εύκολο να πέσετε στην παγίδα του να διορθώνετε τα παιδιά σας κάθε φορά που παίζετε: ‘όχι, αυτό δεν ταιριάζει εκεί’, ‘δεν είναι ο σωστός τρόπος να το κάνεις αυτό’ κ.α. Αυτού του είδους οι διορθώσεις και κριτικές αναστέλλουν την επιθυμία των παιδιών για εξερεύνηση, πειραματισμό και μάθηση. Επίσης, τα παιδιά νιώθουν ακόμα πιο αβοήθητα βλέποντας ότι οι γονείς επικεντρώνονται περισσότερο στο ποιά συμπεριφορά είναι λάθος. Έτσι, ο γονέας δίνει έμφαση πολύ λιγότερο στην επικοινωνία και περισσότερο στο ότι το αποτέλεσμα είναι αυτό που μετράει και η τελειότητα.

Προσπαθήσετε να ελαχιστοποιήσετε, με τελικό στόχο να εξαφανίσετε, κάθε είδους κριτική ή αντιπαράθεση με τα παιδιά σας κατά την διάρκεια του παιχνιδιού. Όλη η ουσία του παιχνιδιού είναι στην δημιουργία και στο πειραματισμό και όχι στο τελικό αποτέλεσμα. Επιβραβεύστε τα παιδιά όταν εφαρμόζουν δεξιότητες όπως η συγκέντρωση, η εφευρετικότητα, η επιμονή, η ικανότητα επίλυσης στα προβλήματα, η προσπάθεια, η έκφραση συναισθημάτων, η συνεργασία, η κινητοποίηση και η αυτοπεποίθηση.

Αυξήστε την συναισθηματική νοημοσύνη μέσα από το παιχνίδι φαντασίας
Μερικοί γονείς διστάζουν να εμπλάκουν σε ένα παιχνίδι φαντασίας ή να κάνουν φανταστικούς ρόλους καθώς ντρέπονται και νιώθουν ότι είναι κάτι που είναι χαζό και χωρίς νόημα. Μερικοί γονείς μάλιστα θεωρούν ότι τα παιχνίδια φαντασίας δημιουργούν συναισθηματικές δυσκολίες στα παιδιά!

Το να εμπλακείτε και να ενθαρρύνετε τα παιδιά σας να παίξουν παιχνίδια φαντασίας δεν είναι μόνο σημαντικό γιατί διευρύνει τη φαντασία του παδιού και την δημιουργικότητα αλλά βοηθάει τα παιδιά να ρυθμίζουν και να μοιράζονται τα συναισθήματα τους. Ας γίνουν τα κουτιά και οι καρέκλες, σπίτια και παλάτια, και οι πολεμιστές ή οι κούκλες, συγγενείς, γνωστοί και φίλοι. Η φαντασία βοηθάει τα παιδιά να σκέφτονται συμβολικά και τους δίνει μια καλύτερη εικόνα για το τί είναι πραγματικό και τί όχι. Το παιχνίδι ρόλων τα βοηθάει να βιώσουν συναισθήματα άλλων και με αυτό τον τρόπο βοηθιούνται ώστε να είναι ευαίσθητα και να κατανοούν τα συναισθήματα των άλλων. Τέλος, τα παιδιά είναι πολύ πιο εύκολο να μοιραστούν επίπονα ή τρομακτικά για αυτά συναισθήματα με τους γονείς τους μέσα από τη φαντασία και το παιχνίδι.

Να είστε ένα ευχάριστο κοινό
Όπως είδαμε και πιο πριν, πολλοί γονείς εμπλέκονται τόσο πολύ κατά την διάρκεια του παιχνιδιού, ώστε να αγνοούν τί θέλει το παιδί ή να προσπαθούν να έχουν τον έλεγχο σε κάθε βήμα του παιχνιδιού.

Όταν παίζετε με το παιδί, επικεντρωθείτε στο παιδί και όχι στον εαυτό σας. Η ώρα του παιχνιδιού είναι από τις λίγες συνθήκες όπου το παιδί μπορεί να έχει τον έλεγχο. Είναι επίσης μία από τις λίγες συνθήκες όπου έχετε την ευκαιρία να τα συγχαρείτε και να τα επιβραβεύσετε χωρίς να μπαίνουν κανόνες και οδηγίες στην μέση.. Σκεφτείτε τον εαυτό σας σαν ένα καλό κοινό. Χαλαρώστε, παρακολουθήστε οτιδήποτε δημιουργήσει το παιδί σας και επιβραβεύστε την προσπάθεια του με ενθουσιασμό. (Και αν πραγματικά θέλετε να φτιάξετε το δικό σας τεράστιο φανταστικό κάστρο από κομμάτια Λέγκο ή να φτιάξετε ένα αριστουργηματικό παζλ 500 τεμαχίων, μπορείτε φυσικά να το κάνετε, όταν τα παιδιά θα έχουν πάει για ύπνο ή όταν θα είναι στο σχολείο!).

Να είστε περιγραφικοί στα σχόλια σας
Συνήθως οι γονείς έχουν την τάση να ρωτάνε το παιδί μια σειρά από ερωτήσεις κατά την διάρκεια του παιχνιδιού: ‘Τί ζώο είναι αυτό;’, ‘Τί σχήμα ζωγράφισες;’, ‘Τώρα, που λες να το τοποθετήσεις αυτό;’, ‘Τί φτιάχνεις;’. Με τις συνεχείς ερωτήσεις, φυσικά η πρόθεση των γονιών είναι καλή και δεν είναι άλλη από τα παιδιά να μάθουν και να είναι σε επαφή με αυτό που κάνουν εκείνη την στιγμή.

Πολύ συχνά όμως, οι πολλές ερωτήσεις έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα και κάνουν τα παιδιά να γίνονται αμυντικά και διστακτικά στο να μιλήσουν και να εκφραστούν ελεύθερα. Στην πραγματικότητα, όταν οι απαντήσεις είναι γνωστές στους γονείς, τότε οι ερωτήσεις γίνονται σαν μορφή εξέτασης. Επίσης, τις περισσότερες φορές ζητείται από το παιδί να ονομάσει ή να περιγράψει τί είναι αυτό που φτιάχνει, ενώ ακόμα μπορεί να μην έχει σκεφτεί καν τί θα ήθελε να φτιάξει. Με αυτό τον τρόπο αναχαιτίζεται η διαδικασία της δημιουργικότητας και του παιχνιδιού και δίνεται έμφαση στο προϊόν, και όχι στην διαδικασία του παιχνιδιού.

Δείξτε το ενδιαφέρον σας σε αυτό που κάνει το παιδί σας με το να περιγράψετε και να παρέχετε περιγραφικά σχόλια για αυτό που κάνουν ή πρόκειται να κάνουν. Για παράδειγμα: ‘Βλέπω ότι μετακίνησες το αμάξι κοντά στο βενζινάδικο, οπότε τώρα σκέφτεσαι να του βάλεις βενζίνη’. Θα δείτε ότι τα παιδιά πολύ σύντομα θα μιμηθούν τα σχόλια σας και θα είναι πιο εύκολο για αυτά να διευρύνουν την συζήτηση και να σκεφτούν ακόμα περισσότερα πράγματα να δημιουργήσουν.

Σκεφτείτε σα να είστε ένας εκφωνητής που περιγράφει έναν αγώνα. Επειδή μπορεί να είναι ένας καινούριος τρόπος επικοινωνίας, στην αρχή μπορεί να αισθανθείτε άβολα, αλλά αυτό θα εξαλειφθεί όταν το εξασκείτε καθημερινά. Και αν επιμείνετε, θα διαπιστώσετε ότι τα παιδιά λατρεύουν αυτό το είδος της επικοινωνίας καθώς τους εμπλουτίζει και το λεξιλόγιο. Αν θέλετε να κάνετε ερωτήσεις και δεν μπορείτε να επικοινωνήσετε με άλλο τρόπο, φροντίστε στις απαντήσεις των παιδιών να δίνετε θετική επανατροφοδότηση. Για παράδειγμα: ‘Τι ζώο είναι αυτό; - Είναι καμηλόπαρδαλη! – Α, καμηλοπάρδαλη. Φαίνεται ότι ξέρεις πολλά από ζώα!’ Η θετική ανατροφοδότηση πάντα ενθαρρύνει τα παιδιά να εκφράζονται περισσότερο και να είναι περισσότερο ανοικτά στην προσθήκη και άλλων πληροφοριών.

Φέρτε και άλλα παιδιά στην παρέα
Η ώρα παιχνιδιού που αφιερώνετε με το παιδί σας είναι άκρως πολύτιμη για την δημιουργία ασφαλούς και σταθερού δεσμού μεταξύ σας. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμα περισσότερα πλεονέκτηματα αν στο παιχνίδι συμμετέχουν και άλλα παιδιά όπως αδέλφια ή φίλοι των παιδιών σας. Είναι μια πολύ καλή ευκαιρία για να προπονήσετε τα παιδιά σας στις κοινωνικές δεξιότητες (μοίρασμα, αναμονή σειράς, βοηθώντας τον άλλο, λέγοντας ευχαριστώ, ρωτώντας πριν πάρεις το παιχνίδι άλλου παιδιού, προτείνοντας λύσεις στην ομάδα). Με αυτό τον τρόπο θα ενισχυθούν και οι φιλίες του παιδιού σας. Μπορείτε για παράδειγμα να πείτε: ‘Αυτό που έκανες ήταν πολύ ωραίο και φιλικό. Μοιράστηκες το παιχνίδι σου με το Νίκο και περίμενες την σειρά σου’.

Ενισχύστε και επιβραβεύστε το παιχνίδι
Όταν τα παιδιά παίζουν ήρεμα χωρίς να κάνουν φασαρία, οι περισσότεροι γονείς βρίσκουν την ευκαιρία και ξεκινάνε να κάνουν διάφορες δουλειές του σπιτιού ή επαγγελματικές υποχρεώσεις. Με αυτό τον τρόπο, αποτυγχάνουν να δώσουν στα παιδιά τους να καταλάβουν ότι εκτιμούν το γεγονός ότι παίζουν ήσυχα. Το αποτέλεσμα είναι ότι τα παιδιά νιώθουν αδιαφορία από τους γονείς και παίρνουν προσοχή (=ενδιαφέρον) μόνο όταν συμπεριφέρονται αρνητικά και παίζουν κάνοντας φασαρία. Κάνοντας οι γονείς παρατήρηση, κάθε φορά που συμβαίνει αυτό, τα παιδιά μαθαίνουν ότι με αυτό τον τρόπο ‘εγώ παίρνω ενδιαφέρον από τους γονείς μου’. Αν λοιπόν τα παιδιά σας δεν λαμβάνουν θετική προσοχή για τις κατάλληλες συμπεριφορές, θα προσπαθήσουν με κάθε τρόπο να σας τραβήξουν την προσοχή με το να συμπεριφέρονται αρνητικά. Αυτός είναι και ο πιο βασικός μηχανισμός αλλά και μία σημαντική αρχή για τα περισσότερα προβλήματα συμπεριφοράς.

Ενισχύστε το παιχνίδι, ιδιαίτερα όταν παίζουν ήσυχα και συμμετέχετε ενεργητικά στο παιχνίδι μαζί τους. Αν δώσετε έστω και λίγη προσοχή σε αυτό που κάνουν, δεν θα χρειάζεται να σκαρφιστούν αρνητικούς τρόπους για να τραβήξουν την προσοχή σας. Στην πραγματικότητα έχει βρεθεί ότι οι γονείς που παίζουν με τα παιδιά τους για τουλάχιστον μισή ώρα την ημέρα, έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο μετά για τον εαυτό τους. Αν τα παιδιά αισθάνονται βέβαια ότι η γονεϊκή προσοχή (=ενδιαφέρον=αγάπη) είναι συχνή και σταθερή, δεν χρειάζονται να ανακαλύψουν ακατάλληλους τρόπους για να την τραβήξουν.

Προσοχή!
Να είστε προετοιμασμένοι ότι κάποιες φορές το παιδί θα συμπεριφερθεί αρνητικά, είτε με το να φωνάζει, να πετάει τα παιχνίδια του, ή να γίνεται καταστροφικό με διάφορους τρόπους. Αν είναι μια συμπεριφορά που μπορείτε να την αγνοήσετε, γυρίστε την πλάτη σας και ξεκινήστε να παίζετε με άλλο παιχνίδι σα να ενδιαφέρεστε πολύ για αυτό. Όταν το παιδί ξεκινήσει να συμπεριφέρεται κατάλληλα, ξεκινήστε πάλι να παίζετε μαζί του. Ωστόσο, αν η συμπεριφορά είναι καταστροφική, το παιχνίδι πρέπει να σταματήσει με μία απλή εξήγηση: ‘Όταν αρχίζεις να πετάς τα τουβλάκια σου, θα πρέπει να σταματάμε να παίζουμε’.

Μερικές φορές οι γονείς είναι διστακτικοί να ξεκινήσουν να παίζουν με τα παιδιά τους, φοβούμενοι ότι το παιδί θα αρχίζει να συμπεριφέρεται αρνητικά μόλις του πουν ότι πρέπει να σταματήσει το παιχνίδι. Οπότε πρέπει κάθε φορά να προετοιμάζετε το παιδί λίγο πριν τελειώσει η ώρα του παιχνιδιού. Πέντε λεπτά πριν τελειώσει μπορείτε να πείτε: ‘Σε λίγα λεπτά θα πρέπει να σταματήσουμε να παίζουμε’. Είναι πολύ σημαντικό να αγνοήσετε οποιαδήποτε μορφή διαμαρτυρίας ή διαφωνίας και να βάλετε τα δυνατά σας να αποσπάσετε το παιδί με κάτι άλλο. Όταν περάσουν τα πέντε λεπτά μπορείτε να πείτε: ‘Τώρα πρέπει να σταματήσουμε το παιχνίδι. Το διασκέδασα πολύ παίζοντας μαζί σου’. Απλά αποχωρήστε και αγνοήστε οποιαδήποτε διαμαρτυρία. Όταν το παιδί μάθει ότι δεν μπορεί να σας ‘χειριστεί’ με κανέναν τρόπο, οι διαμαρτυρίες θα λιγοστέψουν. Με την σταθερή και συνεχή παρουσία του γονιού στο παιχνίδι το παιδί θα έχει λιγότερο την ανάγκη να διαμαρτύρεται, γνωρίζοντας ότι πάντα θα έχει την ευκαιρία να παίξει με τον γονιό την επόμενη ημέρα! Τέλος, το παιδί μαθαίνει να ελέγχει και να αντέχει τα αρνητικά συναισθήματα και την δυσφορία που αισθάνεται, γνωρίζοντας ότι και την επόμενη ημέρα θα έχει ώρα παιχνιδιού με έναν ή και τους δύο γονείς του.

Δεν σταματάμε να παίζουμε επειδή μεγαλώνουμε. Μεγαλώνουμε επειδή σταματάμε να παίζουμε.

Ντροπαλότητα, συστολή, δειλία

Αν αυτά τα χαρακτηριστικά ταιριάζουν σε σας, πιθανότατα ανησυχείτε για την εντύπωση που δίνετε στους άλλους. Μπορεί συνήθως να αποφεύγετε τις κοινωνικές περιστάσεις γιατί εκεί αισθάνεστε άβολα και μιλάτε λίγο ή περιορίζεστε σε κοινότυπη ψιλοκουβέντα. Ίσως ακόμη να απομακρύνεστε γενικά από τους άλλους ανθρώπους και να μην επιδιώκετε σχέσεις.

Το πιθανότερο είναι ότι δεν αισθάνεστε αρκετά άνετα σε ομάδες μεγαλύτερες από δύο ή τρία άτομα και κάθε φορά που σας καλούν σε μεγάλες κοινωνικές συγκεντρώσεις, βρίσκετε δικαιολογίες για να αποφύγετε να πάτε. Στις σπάνιες περιπτώσεις που δεν μπορείτε να το αποφύγετε, όπως ο γάμος ενός συγγενικού προσώπου, κάνετε μόνο τη στοιχειώδη ψιλοκουβέντα για τα τετριμμένα και στη συνέχεια προσπαθείτε να χαθείτε στο πλήθος, να γίνετε αθέατος.

Σας είναι πολύ πιο εύκολο να μιλάτε με ένα ή δύο άτομα, αλλά μόλις ο αριθμός αυξάνεται, γίνεστε νευρικός. Φοβάστε τη στιγμή που κάποιος θα σας ρωτήσει κάτι και θα πέσουν όλα τα βλέμματα πάνω σας.

Όταν ήσασταν νεότερος, ίσως προσπαθούσατε να «ταιριάξετε με τους άλλους», αλλά ποτέ δεν φάνηκε να λειτουργεί. Δυσκολεύεστε να βρείτε τι είναι κατάλληλο να πείτε, ειδικά όταν τα φώτα πέφτουν πάνω σας. Πιστεύετε ότι κάνετε ή λέτε το λάθος πράγμα και μετά υποφέρετε στην αμήχανη σιωπή. Τελικά, ίσως αποφασίσατε ότι πρέπει να λέτε όσο το δυνατόν λιγότερα για να διατηρείτε την αξιοπρέπειά σας.

Ενδεχομένως δυσκολεύεστε να μιλήσετε για τις ιδέες σας, τις ιστορίες ή τα κατορθώματά σας, ειδικά σε ομαδικό πλαίσιο. Στις συνομιλίες, ίσως προσπαθείτε να διατηρείτε την εστίαση στους άλλους και όταν η προσοχή έρχεται σε σας, απαντάτε στις ερωτήσεις με λιτά λόγια ή με αδέξιο τρόπο. Μπορεί να αποδοκιμάζετε τον εαυτό σας και να κάνετε κακόγουστα αστεία εις βάρος σας. Ίσως δυσκολεύεστε να δεχτείτε με ευχαρίστηση την προσοχή ή τις φιλοφρονήσεις και αντ’ αυτού τις αποφεύγετε ή τις υποβαθμίζετε ή ανακατευθύνετε την προσοχή προς τους άλλους.

Μπορεί να είστε «ήσυχος», απόμακρος και να μην συμμετέχετε ή ακόμα και να αποφεύγετε τη σύνδεση με τους ανθρώπους. Λόγω του «ήσυχου» χαρακτήρα σας, μπορεί οι άλλοι να σας θεωρούν απόμακρο. Ενδεχομένως να λειτουργείτε σα να μην σας αξίζει να σας ακούσουν ή να σας εκτιμήσουν. Κατά καιρούς μπορεί να αισθάνεστε ανίκανος ή ανεπαρκής.

Μερικοί άνθρωποι είναι πιο «ήσυχοι» από τη φύση τους αλλά αισθάνονται καλά μ’ αυτό. Το πρόβλημα υπάρχει αν είστε «ήσυχος» αλλά δεν σας αρέσει αυτό και θα θέλατε να μπορείτε να μιλήσετε, να πάρετε αναγνώριση, να έχετε περισσότερη σύνδεση με τους ανθρώπους και να αισθάνεστε ότι σας γνωρίζουν και τους αρέσει ο πραγματικός εαυτός σας.

Αν και δεν μπορείτε πάντα να είστε σίγουροι για το πώς σας βλέπουν οι άλλοι, μπορείτεωστόσο να επεξεργαστείτε τις πεποιθήσεις μέσα σας που λένε ότι «υπολείπεστε» ή δεν αξίζετε την προσοχή. Δουλεύοντας με αυτό, θα μπορέσετε να αισθανθείτε σιγουριά για να ρισκάρετε σε κοινωνικά πλαίσια και να προβάλλετε τον εαυτό σας χωρίς φόβο ότι θα κριθείτε ή θα γελοιοποιηθείτε.

Αποκατάσταση
Η ντροπαλότητα πολλές φορές αντανακλά ένα εσωτερικό μοτίβο αυτο-ακύρωσης. Χρησιμοποιώντας την προσέγγιση IFS, μπορείτε να αναγνωρίσετε και να επεξεργαστείτε αυτό το μοτίβο, διαπιστώνοντας ότι λειτουργεί σαν ένας προστάτης που προσπαθεί να σας κρατήσει ασφαλή, προστατεύοντας ένα πληγωμένο παιδικό σας μέρος (εξόριστο). Όταν συνδεθείτε με αυτό το μικρό παιδί μέσα σας, θα κατανοήσετε ότι νιώθει μεγάλη ντροπή για όλες εκείνες τις φορές που είχε δεχτεί εμπαιγμό σε νεαρή ηλικία. Αυτό είναι το Τραύμα ταπείνωσης/ντροπής.

Όταν αποκτήσετε επαφή με αυτό το μικρό παιδί μέσα σας, θα σας βοηθήσει πραγματικά να καταλάβετε ότι η συστολή σας δεν είναι μια κατάρα ή κάποια «αναπηρία». Η παρόρμηση να είστε «ήσυχος» και να μένετε έξω από τα φώτα της δημοσιότητας, προέρχεται από το αυτο-ακυρωτικό μέρος σας, που θέλει να αποφύγετε να πληγωθείτε περαιτέρω. Συνειδητοποιώντας αυτό, θα έχετε περισσότερη συμπόνια για τον εαυτό σας για όλες αυτές τις αδέξιες στιγμές.

Θα μπορέσετε να «συνομιλήσετε» με αυτό τον «προστάτη» σας, να του πείτε τι θέλετε από κείνον και να του ζητήσετε να συνεργαστεί μαζί σας.

Σταδιακά, θα μάθετε να αντιμετωπίζετε τον εαυτό σας με καλοσύνη και μερικές φορές ίσως με καλοπροαίρετο χιούμορ. Οι κοινωνικές συγκεντρώσεις μπορεί να μην γίνουν ποτέ το αγαπημένο σας μέρος, αλλά θα αισθάνεστε όλο και πιο άνετα εκεί.

Πρωτοποριακή κάψουλα απελευθερώνει φάρμακο σε πολλές δόσεις

Επιστήμονες στις ΗΠΑ δημιούργησαν μια υπερβολικά «βραδυφλεγή» κάψουλα, η οποία απελευθερώνει το φάρμακο πολύ αργά, έως και δύο εβδομάδες αφότου αυτή έχει βρεθεί στο στομάχι του ασθενούς.

Η νέα φαρμακευτική τεχνολογία προορίζεται να αντικαταστήσει τον τρόπο χορήγησης αρκετών φαρμάκων, τα οποία πρέπει να λαμβάνονται σε διαδοχικές δόσεις για καιρό. Η νέα μέθοδος ελπίζεται ότι θα βοηθήσει σημαντικά στην αντιμετώπιση ασθενειών όπως η ελονοσία, η φυματίωση, η νόσος Αλτσχάιμερ, οι νευροψυχικές διαταραχές, ο διαβήτης, το AIDS κ.α.

Υπολογίζεται ότι περίπου οι μισοί άρρωστοι στις ανεπτυγμένες χώρες κάνουν παρασπονδίες και δεν παίρνουν τα φάρμακά τους όπως πρέπει, ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες το αντίστοιχο ποσοστό ξεπερνά κατά πολύ το 50%. Αν όμως οι ασθενείς αρκεί να παίρνουν ένα φάρμακο ανά αραιά χρονικά διαστήματα, τότε η θεραπεία αρκετών ασθενειών θα γίνεται πιο σωστά.

Οι ερευνητές πολλών ειδικοτήτων (γιατροί, φαρμακολόγοι, βιοϊατρικοί μηχανικοί, χημικοί κ.α.) των πανεπιστημίων ΜΙΤ και Χάρβαρντ, του Νοσοκομείου Brigham and Women's της Μασαχουσέτης και του Imperial College του Λονδίνου, με επικεφαλής τον καθηγητή Ρόμπερτ Λάνγκερ του πρώτου, έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο αμερικανικό ιατρικό περιοδικό "Science Translational Medicine".

Έως σήμερα, τα περισσότερα φάρμακα που λαμβάνονται από το στόμα, δεν διαρκούν για πάνω από μια μέρα, καθώς εκτίθενται σε αντίξοες συνθήκες στο στομάχι και στα έντερα. Εδώ και χρόνια οι γιατροί αναζητούν μια εναλλακτική λύση διαρκείας, ώστε ο ασθενής να μη χρειάζεται να παίρνει τα φάρμακά του σε καθημερινή βάση.

Οι ερευνητές δημιούργησαν μια ανθεκτική κάψουλα, η οποία, όταν καταπίνεται, ανοίγει σε σχήμα αστερία και δεν φεύγει από το στομάχι. Αποτελείται από πολυμερές υλικό (πολυκαπρολακτόνη), που προστατεύει την περιεχόμενη φαρμακευτική ουσία και την απελευθερώνει με το... σταγονόμετρο.

Η κάψουλα-αστερίας αρχικά βρίσκεται ενσωματωμένη μέσα σε μια άλλη πιο μαλακή κάψουλα, που διαλύεται γρήγορα από τα οξέα του στομαχιού. Όμως η εσωτερική κάψουλα αντέχει για πολύ περισσότερο καιρό, έως δύο εβδομάδες, όπως έδειξαν τα πειράματα με χοίρους.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, μέσα στην κάψουλα θα μπορούσε να τοποθετηθεί οποιοδήποτε φάρμακο, ενώ η αντοχή της είναι δυνατό να βελτιωθεί και άλλο, ώστε το φάρμακο να μένει στον οργανισμό για πάνω από ένα μήνα.

Η πρώτη δοκιμή της κάψουλας έγινε με το νέο φάρμακο ivermectin κατά της ελονοσίας. Για την περαιτέρω ανάπτυξη και εμπορική αξιοποίηση της νέας φαρμακευτικής τεχνολογίας έχει ιδρυθεί από τους ερευνητές η αμερικανική εταιρεία Lyndra, η οποία προγραμματίζει τις πρώτες κλινικές δοκιμές της κάψουλας σε ανθρώπους στα μέσα του 2017.

Περισσότεροι πλανήτες από άστρα υπάρχουν στον Γαλαξία μας

Τη βεβαιότητα πως τα αστέρια του γαλαξία είναι κυριολεκτικά αμέτρητα εκφράζουν επιστήμονες, που συνεχίζουν να κάνουν νέες ανακαλύψεις ακόμα και στις πιο απροσδόκητες θέσεις.

Όσο οι αστρονόμοι αναζητούν άλλους κόσμους, τόσο περισσότερο σιγουρεύονται για το ότι ζούμε σε ένα τεράστιο και απρόβλεπτο σύμπαν. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι κατά μέσο όρο, υπάρχουν 1,6 μεγάλοι πλανήτες για κάθε αστέρι του ηλιακού μας συστήματος.

Τρεις μελέτες που δημοσιεύθηκαν επίσης στο περιοδικό Nature και παρουσιάστηκαν στο συνέδριο της Αμερικανικής Αστρονομικής Εταιρείας στο Τέξας. Η μία δείχνει ότι τα περισσότερα αστέρια έχουν πλανήτες. Δεδομένου ότι υπάρχουν πολλά αστέρια στο γαλαξία μας (περίπου 100 δισεκατομμύρια) αυτό σημαίνει ότι και ο συνολικός αριθμός των πλανητών είναι εκπληκτικά μεγάλος.

«Πριν από 17 χρόνια δεν ήμασταν καν σίγουροι ότι υπήρχαν πλανήτες έξω από το ηλιακό μας σύστημα. Σήμερα ξέρουμε πάνω από 700 εξωπλανήτες», δήλωσε η αστρονόμος του Πανεπιστημίου Harvard Lisa Kaltenegger, δείχνοντας εμμέσως πόσο μεγάλα βήματα έχουν γίνει σε τόσο μικρό διάστημα.

Οι αστρονόμοι για να ανακαλύψουν ξένους κόσμους χρησιμοποιούν τρεις τεχνικές (όπως τη μείωση της φωτεινότητας των άστρων όταν περνούν από μπροστά τους εξωπλανήτες) και πολλά τηλεσκόπια τόσο στη Γη όσο και στο διάστημα, όπως το Kepler που κυρίως ψάχνει για βραχώδεις πλανήτες σαν τη Γη. Έτσι βρήκε τρεις πλανήτες (πιο μικρούς από τη Γη) να περιστρέφονται γύρω από ένα νάνο άστρο, λίγο μεγαλύτερο από τον Δία.

Και να σκεφτεί κάποιος ότι μόλις τώρα ξεκινήσαμε το μέτρημα.

Μπορούσε η ζωή να έρθει από έναν άλλο κόσμο;

Οι περισσότεροι επιστήμονες εδώ και καιρό έχουν κάνει την υπόθεση ότι η ζωή πάνω στη Γη είναι ένα φαινόμενο που έχει γεννηθεί στην ίδια τη Γη. Σύμφωνα με τη συμβατική υπόθεση, τα πρώτα ζωντανά κύτταρα προέκυψαν ως αποτέλεσμα της χημικής εξέλιξης στον πλανήτη μας πριν δισεκατομμύρια χρόνια με μια διαδικασία που ονομάζεται αβιογέννηση. Η εναλλακτική δυνατότητα που υπάρχει — ότι τα ζωντανά κύτταρα ή οι πρόδρομοί τους έφθασαν από το διάστημα — θεωρείται από πολλούς ανθρώπους ως επιστημονική φαντασία. Εντούτοις, οι εξελίξεις κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας, έδωσαν αξιοπιστία στην ιδέα ότι η γήινη βιόσφαιρα θα μπορούσε να έχει προκύψει από έναν εξωγήινο ‘σπόρο’.

Μετεωρίτες μετέφεραν τη ζωή πάνω στη Γη;

Οι πλανητικοί επιστήμονες έχουν μάθει ότι στις αρχές του ηλιακού μας συστήματος αυτό θα μπορούσε να περιέχει πολλούς κόσμους με υγρό νερό, το βασικό συστατικό της ζωής όπως την ξέρουμε. Τα πρόσφατα στοιχεία από τα δύο εξερευνητικά ρόβερ της NASA πάνω στον Άρη (Spirit και Opportunity) επιβεβαιώνουν τις προηγούμενες υποψίες ότι το νερό τουλάχιστον περιοδικά έρεε στον κόκκινο πλανήτη κατά το παρελθόν.

Δεν είναι αδικαιολόγητο λοιπόν να υποτεθεί ότι υπήρξε ζωή στον Άρη πολύ καιρό πριν και ίσως να συνεχίζεται εκεί και τώρα. Η ζωή μπορεί να είχε εξελιχθεί, επίσης, και στο τέταρτο σε μέγεθος φεγγάρι του Δία, την Ευρώπη, που δείχνει να έχει υγρό νερό κάτω από την παγωμένη επιφάνειά του. Ο μεγαλύτερος δε δορυφόρος του Κρόνου, ο Τιτάνας, είναι πλούσιος σε οργανικές ενώσεις αλλά λαμβάνοντας υπόψη τις ψυχρές θερμοκρασίες του φεγγαριού, θα ήταν ιδιαίτερη έκπληξη να βρούμε μορφές ζωής εκεί, αλλά δεν μπορούν και να αποκλειστούν. Η ζωή μπορεί να υπήρχε κάποτε για μικρό χρονικό διάστημα και στην άνυδρη Αφροδίτη. Η επιφάνεια της Αφροδίτης είναι πιθανώς πάρα πολύ καυτή ενώ η ατμοσφαιρική πίεση είναι πάρα πολλή μεγάλη για να είναι κατοικήσιμη, αλλά ο πλανήτης θα μπορούσε πιθανά να υποστηρίξει τη μικροβιακή ζωή αλλά σε μεγάλο ύψος στην ατμόσφαιρά του. Και, το πλέον πιθανό, οι συνθήκες της επιφάνειας στην Αφροδίτη δεν ήταν πάντα τόσο σκληρές. Η Αφροδίτη μπορεί να ήταν κάποτε παρόμοια με την πρόωρη Γη.

Επιπλέον, οι εκτάσεις του διαπλανητικού διαστήματος δεν είναι το απαγορευμένο εμπόδιο όπως φαινόταν κάποτε. Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων 20 χρόνων οι επιστήμονες έχουν βρει ότι περισσότεροι από 30 μετεωρίτες, που βρέθηκαν στη Γη, προήλθαν από τον Αρειανό φλοιό, μια ανακάλυψη που βασίζεται στη σύνθεση των αερίων που παγιδεύτηκαν μέσα σε μερικούς από τους βράχους.

Ανάλυση στο μικροσκόπιο μετεωριτών

Εν τω μεταξύ οι βιολόγοι έχουν ανακαλύψει οργανισμούς αρκετά ανθεκτικούς που μπορούν να επιζήσουν τουλάχιστον για ένα σύντομο ταξίδι μέσα σε τέτοιους μετεωρίτες. Αν και κανένας δεν έχει προτείνει ότι αυτοί οι ιδιαίτερα σκληροί οργανισμοί έκαναν πραγματικά το ταξίδι αυτό, χρησιμεύουν ως μια απόδειξη της αρχής. Δεν είναι αδικαιολόγητο λοιπόν ότι η ζωή θα μπορούσε να έχει προκύψει στον Άρη και να έχει έρθει έπειτα στη Γη, ή το αντίστροφο. Οι ερευνητές τώρα με προσήλωση μελετούν τη μεταφορά των βιολογικών υλικών μεταξύ των πλανητών για να καταλάβουν καλύτερα για το εάν αυτό συνέβη ποτέ. Αυτή η προσπάθεια μπορεί να ρίξει φως σε μερικές από τις πιο δύσκολες ερωτήσεις της σύγχρονης επιστήμης: Πού και πώς δημιουργήθηκε η ζωή; Είναι πιθανές οι ριζικά διαφορετικές μορφές της ζωής; Και πόσο συνηθισμένη είναι η ζωή στον κόσμο;

Από τη φιλοσοφία στο εργαστήριο

Στους αρχαίους φιλοσόφους, η δημιουργία της ζωής από την ύλη φάνηκε τόσο μαγική, που ανήκε στη σφαίρα των Θεών, και γι αυτό μερικοί προτίμησαν την ιδέα ότι έτοιμες μορφές ζωής είχαν έρθει στη Γη από αλλού. Ο Αναξαγόρας, ένας έλληνας φιλόσοφος που έζησε πριν 2.500 χρόνια, πρότεινε μια υπόθεση που ονομάστηκε "πανσπερμία", η οποία προϋπέθετε ότι όλη η ζωή, και στην πράξη όλα τα πράγματα, προήλθαν από το συνδυασμό μικροσκοπικών σπόρων που εισχώρησαν στον κόσμο. Στην σύγχρονη εποχή, διάφοροι κορυφαίοι επιστήμονες — συμπεριλαμβανομένων του βρετανού φυσικού Λόρδου Kelvin, του σουηδού χημικού Svante Arrhenius και του Francis Crick — που είναι ένας από αυτούς που ανακάλυψαν τη δομή του DNA — έχουν υποστηρίξει διάφορες μορφές της πανσπερμίας. Βέβαια, η ιδέα αυτή έχει λίγους αξιόπιστους υπερασπιστές, αλλά δεν πρέπει να παραβλεφθεί το γεγονός ότι η πανσπερμία είναι μια σοβαρή υπόθεση, ένα πιθανό φαινόμενο που δεν πρέπει να αγνοήσουμε κατά την εξέταση της διανομής και της εξέλιξης της ζωής στον Κόσμο και για το πως ξεκίνησε η ζωή πάνω στη γη.

Στη σύγχρονη μορφή της, η υπόθεση της πανσπερμίας εξετάζει με ποιο τρόπο μπορεί βιολογικό υλικό να έχει φθάσει στον πλανήτη μας, αλλά όχι το πως προήλθε η ζωή για πρώτη φορά. Οπουδήποτε και να ξεκίνησε, η ζωή έπρεπε να προκύψει από την ύλη. Η αβιογέννηση κινήθηκε από τη σφαίρα της φιλοσοφίας προς αυτήν του πειραματισμού στη δεκαετία του ’50, όταν οι χημικοί Stanley L. Miller και Harold C. Urey – του πανεπιστημίου του Σικάγου – έδειξαν ότι τα αμινοξέα και άλλα μόρια σημαντικά για τη ζωή θα μπορούσαν να παραχθούν από απλές ενώσεις, που θεωρήθηκαν ότι υπήρχαν στην αρχική φάση της γης. Τώρα όμως θεωρείται ότι τα μόρια του ριβονουκλεϊκού οξέος (RNA) θα μπορούσαν να έχουν συγκεντρώσει, επίσης, από μικρότερες ενώσεις και να έχουν διαδραματίσει έναν ζωτικής σημασίας ρόλο για την ανάπτυξη της ζωής.

Στα σημερινά κύτταρα, τα εξειδικευμένα μόρια RNA βοηθούν να φτιαχτούν οι πρωτεΐνες. Κάποια RNA δρουν ως αγγελιοφόροι μεταξύ των γονιδίων, τα οποία αποτελούνται από το δεσοξυριβονουκλεϊνικό οξύ (DNA), και των ριβοσωμάτων – τα πρωτεϊνικά εργοστάσια ενέργειας του κυττάρου. Άλλα RNA μεταφέρουν τα αμινοξέα — οι δομικές μονάδες των πρωτεϊνών — στα ριβοσώματα, τα οποία περιέχουν ακόμα έναν τύπο RNA. Τα RNA σε συντονισμό με τα πρωτεϊνικά ένζυμα βοηθούν να συνδεθούν τα αμινοξέα, αλλά οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι το RNA στο ριβόσωμα μπορεί να εκτελέσει μόνο του το κρίσιμο στάδιο της πρωτεϊνικής σύνθεσης. Στα αρχικά στάδια της εξέλιξης της ζωής, όλα τα ένζυμα μπορεί να ήταν το RNA, κι όχι οι πρωτεΐνες. Επειδή τα ένζυμα του RNA μπόρεσαν να έχουν κατασκευάσει τις πρώτες πρωτεΐνες, χωρίς την ανάγκη να προϋπάρχουν τα πρωτεϊνικά ένζυμα ώστε να ξεκινήσει η διαδικασία της κατασκευής των, η αβιογέννηση δεν είναι το πρόβλημα της κότας και του αυγού, που νόμιζαν κάποτε ότι ήταν πιθανό. Ένα προβιοτικό σύστημα RNA με τις πρωτεΐνες θα μπορούσε να έχει αναπτύξει βαθμιαία τη δυνατότητα να διπλωθούν τα μοριακά μέρη του, ανεπεξέργαστα αρχικά αλλά έπειτα πιο αποτελεσματικά.

Αυτή η νέα άποψη για την προέλευση της ζωής έχει μετασχηματίσει την επιστημονική συζήτηση πάνω στο θέμα της πανσπερμίας. Δεν είναι πλέον το ζήτημα αν τα πρώτα μικρόβια προέκυψαν στη Γη ή έφθασαν από το διάστημα. Στη χαοτική πρόωρη ιστορία του ηλιακού συστήματος, ο πλανήτης μας υπόκειτο στον έντονο βομβαρδισμό από τους μετεωρίτες, που περιέχουν απλές οργανικές ενώσεις. Η νέα Γη θα μπορούσε να έχει παραλάβει, επίσης, πιο σύνθετα μόρια με ενζυματικές λειτουργίες, μόρια που ήταν προβιοτικά, αλλά μέρος ενός συστήματος που ήταν ήδη για τα καλά στο δρόμο προς τη βιολογία. Αν λοιπόν, προσγειώθηκαν σε έναν κατάλληλο βιότοπο στον πλανήτη μας αυτά τα μόρια θα μπορούσαν να έχουν συνεχίσει την εξέλιξή τους προς τα ζωντανά κύτταρα. Με άλλα λόγια, είναι δυνατό ένα ενδιάμεσο σενάριο: η ζωή θα μπορούσε να έχει τις ρίζες και στη γη και στο διάστημα. Αλλά ποιά και πού εμφανίστηκαν τα βήματα για την ανάπτυξη της ζωής; Και μόλις ξεκίνησε η ζωή, πόσο μακριά διαδόθηκε;

Επιστήμονες που μελετούν την πανσπερμία συνήθιζαν να επικεντρώνονται μόνο στην αξιολόγηση της βασικής ιδέας αν είναι δηλαδή εύλογη η άποψη αυτή, αλλά πρόσφατα έχουν επιδιώξει να υπολογίσουν την πιθανότητα να έκαναν τα βιολογικά υλικά το ταξίδι προς τη γη από άλλα πλανήτες ή φεγγάρια. Για να αρχίσουν το διαπλανητικό ταξίδι τους, τα υλικά αυτά θα έπρεπε να εκτιναχθούν από τον πλανήτη της προέλευσής τους (για παράδειγμα τον Άρη) στο διάστημα, όταν θα συγκρουόταν ένας κομήτης ή αστεροειδής με τον πλανήτη αυτόν. Εν συνεχεία, οι βράχοι που εκτινάχθηκαν ή τα σωματίδια της σκόνης διακινούμενοι μέσω του διαστήματος θα πρέπει να συλληφθούν από τη βαρύτητα ενός άλλου πλανήτη ή ενός φεγγαριού, κι ύστερα να επιβραδυνθούν αρκετά για να πέσουν στην επιφάνεια του άλλου πλανήτη, περνώντας μέσω της ατμόσφαιρας εάν υπήρχε βέβαια. Τέτοιες μεταφορές συμβαίνουν συχνά σε όλο το ηλιακό σύστημα, αν και είναι ευκολότερο για το εκτιναγμένο υλικό να ταξιδέψει από σώματα πιο απόμακρα από τον ήλιο σε πιο κοντινά σε αυτόν, ενώ είναι ευκολότερο για τα υλικά αυτά να καταλήξουν σε ένα πιο μεγάλο σώμα. Πράγματι, οι δυναμικές προσομοιώσεις, του αστροφυσικού Brett Gladman από το πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολούμπια, προτείνουν ότι η μάζα που μεταφέρεται από τη Γη στον Άρη είναι μόνο λίγα τοις εκατό από αυτό που μπορεί να προσφερθεί από τον Άρη στη Γη. Για αυτόν τον λόγο, το πιο σύνηθες σενάριο για την πανσπερμία που συζητείται περιλαμβάνει τη μεταφορά των μικροβίων ή των προδρόμων τους από τον Άρη στη Γη.

Οι προσομοιώσεις αστεροειδών ή κομητών που κτυπούν τον Άρη δείχνουν ότι τα υλικά μπορούν να προωθηθούν με μια μεγάλη ποικιλία από τροχιές. Ο Gladman και οι συνάδελφοί του έχουν υπολογίσει ότι κάθε λίγα εκατομμύριο χρόνια ο Άρης υπόκειται σε μια σύγκρουση αρκετά ισχυρή για να εκτιναχθούν βράχοι, που θα μπορούσαν τελικά να φθάσουν στη Γη. Το διαπλανητικό ταξίδι είναι συνήθως μακροχρόνιο: το μεγαλύτερος μέρος του – σχεδόν – ενός τόνου Αρειανού υλικού που πέφτει στη Γη κάθε χρόνο έχει περάσει αρκετά εκατομμύρια χρόνια στο διάστημα. Αλλά ένα μικροσκοπικό ποσοστό των Αρειανών βράχων που φθάνουν στη γήινη επιφάνεια — περίπου το ένα σε κάθε 10 εκατομμύρια — θα έχει περάσει λιγότερο από ένα έτος στο διάστημα. Μέσα σε τρία χρόνια από το γεγονός της πτώσης, περίπου 10 βράχοι σε μέγεθος μιας γροθιάς που ζυγίζουν περισσότερο από 100 γραμμάρια ολοκληρώνουν το ταξίδι από τον Άρη στη Γη. Τα μικρότερα συντρίμμια, όπως οι βράχοι σε μέγεθος ενός χαλικιού και τα σωματίδια της σκόνης, είναι ακόμα πιθανότερο να κάνουν ένα γρήγορο ταξίδι μεταξύ των πλανητών. Οι μεγαλύτεροι βράχοι τόσο λιγότερο συχνά κάνουν ένα σύντομο ταξίδι.

Θα μπορούσαν άραγε οι βιολογικές οντότητες να επιζήσουν σε αυτό το ταξίδι; Κατ’ αρχάς, ας εξετάσουμε εάν οι μικροοργανισμοί θα μπορούσαν να ζήσουν από την διαδικασία της εκτίναξης από το γονικό σώμα του μετεωρίτη. Πρόσφατα εργαστηριακά πειράματα συγκρούσεων έχουν διαπιστώσει ότι ορισμένα γένη βακτηριδίων μπορούν να επιζήσουν των επιταχύνσεων και των τρανταγμάτων (ρυθμός μεταβολής της επιτάχυνσης) που θα αντιμετώπιζαν κατά τη διάρκεια μιας τυπικής υψηλής εκτίναξης από τον Άρη. Είναι κρίσιμο, εντούτοις, ότι η σύγκρουση και η εκτίναξη δεν θερμαίνουν αρκετά τους μετεωρίτες ώστε να καταστραφούν τα βιολογικά υλικά μέσα τους.

Οι πλανητικοί γεωλόγοι στο παρελθόν θεώρησαν ότι οποιοδήποτε εκτινασσόμενο υλικό από την σύγκρουση με ταχύτητες που υπερβαίνουν την Αρειανή ταχύτητα διαφυγής σχεδόν σίγουρα θα ατμοποιούνταν ή τουλάχιστον θα έλείωναν τελείως. Αυτή όμως η ιδέα αργότερα απορρίφθηκε μετά από την ανακάλυψη, κατά ένα μεγάλο μέρος, άθικτων μετεωριτών από το φεγγάρι και τον Άρη. Αυτά τα συμπεράσματα οδήγησαν τον H. Jay Melosh του πανεπιστημίου της Αριζόνα να υπολογίσει ότι ένα μικρό ποσοστό των εκτιναγμένων βράχων θα μπορούσε πράγματι να είναι από τον Άρη εξ αιτίας μιας σύγκρουσης μαζί του, χωρίς οποιαδήποτε θέρμανση του υλικού. Εν ολίγοις, ο Melosh πρότεινε ότι όταν το κύμα της πίεσης που ανεβαίνει προς τα πάνω ως αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης φθάνει στην πλανητική επιφάνεια, υποβάλλεται σε μια αλλαγή φάσης 180 μοιρών, που ακυρώνει την πίεση μέσα σε ένα λεπτό στρώμα του βράχου ακριβώς κάτω από την επιφάνεια. Επειδή αυτή η "διαχωριστική ζώνη" δοκιμάζει πολύ λίγη συμπίεση, ενώ τα κατώτερα στρώματα δοκιμάζουν μια τεράστια πίεση, οι βράχοι κοντά στην επιφάνεια μπορούν να εκτιναχθούν σχετικά χωρίς παραμόρφωση με υψηλές ταχύτητες.

Έπειτα, πρέπει να εξετάσουμε την ικανότητα επιβίωσης κατά τη διάρκεια της εισόδου μέσα σε τη γήινη ατμόσφαιρα. Ο Edward Anders, που στο παρελθόν ήταν στο Ινστιτούτο Enrico Fermi στο πανεπιστήμιο του Σικάγου, έχει δείξει ότι τα διαπλανητικά σωματίδια της σκόνης επιβραδύνονται αργά στη γήινη ανώτερη ατμόσφαιρα, αποφεύγοντας κατά συνέπεια τη θέρμανση. Οι μετεωρίτες, αντίθετα, δοκιμάζουν μια σημαντική τριβή, και γι αυτό οι επιφάνειές τους λειώνουν κατά τη διάρκεια της διάδοσης τους στην ατμόσφαιρα. Ο παλμός της θερμότητας, εντούτοις, έχει χρόνο να ταξιδέψει μερικά χιλιοστά το πολύ-πολύ στο εσωτερικό του μετεωρίτη, κι έτσι οι οργανισμοί που βρίσκονται θαμμένοι βαθιά στο βράχο θα επιζούσαν βεβαίως μετά το ταξίδι από τον Άρη στη Γη.

Τα περασμένα πέντε χρόνια σε μια σειρά δημοσιευμένων εργασιών από τον Weiss και άλλων ειδικών αναλύθηκαν δύο τύποι Αρειανών μετεωριτών: ο νακλίτης (nakhlites), ένα σύνολο βράχων που ανατινάχθηκαν από τον Άρη όταν ένας ααστεροειδής ή κομήτης έπεσε πάνω του πριν 11 εκατομμύρια χρόνια, και ο ALH84001, που άφησε τον κόκκινο πλανήτη πριν 4 εκατομμύρια χρόνια. Ο ALH84001 έγινε διάσημος το 1996 όταν μια ομάδα επιστημόνων – που καθοδηγήθηκαν από το David McKay του Διαστημικού Κέντρου Johnson της NASA – υποστήριξε ότι στον βράχο παρουσιάστηκαν ίχνη απολιθωμένων μικροοργανισμών συγγενών με τα γήινα βακτηρίδια. Μια δεκαπενταετία αργότερα οι ερευνητές ακόμα συζητούν εάν ο μετεωρίτης περιέχει στοιχεία Αρειανής ζωής. Με τη μελέτη των μαγνητικών ιδιοτήτων των μετεωριτών και της σύνθεσης των αερίων που παγιδεύτηκαν μέσα τους, ο Weiss και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι ο ALH84001 και τουλάχιστον δύο από τους επτά νακλίτες που ανακαλύφθηκαν μέχρι τώρα δεν έχουν θερμανθεί περισσότερο από μερικές εκατοντάδες βαθμούς Κελσίου από τότε που ήταν μέρος της Αρειανής επιφάνειας. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι νακλίτες είναι σχεδόν παλιοί βράχοι, άθικτοι από τα υψηλής πίεσης κύματα κλονισμού, υπονοεί ότι η πτώση στον Άρη δεν τους θέρμανε πάνω από 100 βαθμούς Κελσίου.

Εν τούτοις, θα μπορούσαν να επιζήσουν πολλοί, αλλά όχι όλοι, επίγειοι προκαρυωτικοί (απλοί μονοκύτταροι οργανισμοί όπως είναι τα βακτηρίδια που στερούνται πυρήνα) και ευκαριωτικοί (οργανισμοί με καθορισμένους πυρήνες), σε αυτή την περιοχή των θερμοκρασιών. Αυτό το αποτέλεσμα ήταν η πρώτη άμεση πειραματική απόδειξη ότι κάποιο ζωντανό υλικό θα μπορούσε να ταξιδέψει από πλανήτη σε πλανήτη χωρίς να αποστειρωθεί θερμικά σε οποιοδήποτε σημείο, από την εκτίναξη έως την προσγείωση.