Όπως και όλα τα άλλα ζώα, εμείς οι άνθρωποι είμαστε προϊόν εκατοντάδων εκατομμυρίων ετών εξέλιξης. Ο εγκέφαλος εξελίσσεται όπως όλα τα άλλα μέρη του σώματος - που σημαίνει πως ό,τι κάνουμε, ό,τι μας αρέσει να κάνουμε, ό,τι θεωρούμε σωστό ή λάθος, είναι επίσης προϊόν εξελικτικής διαδικασίας. Μέσω εξέλιξης έχουμε αναπτύξει ηθικές αξίες, τις οποίες κληρονομήσαμε από τους μακρινούς προγόνους μας.
Ωστόσο, αυτό μπορεί να είναι μόνο ένα μέρος της απάντησης στο ερώτημα που θέτει ο τίτλος του κεφαλαίου (Πώς αποφασίζουμε τι είναι καλό;). Πρέπει να είναι έτσι, απλώς και μόνο επειδή οι απόψεις μας για το καλό και το κακό αλλάζουν καθώς κυλούν οι αιώνες, και σε ιστορική χρονική κλίμακα αλλάζουν πολύ γρήγορα ώστε να αντιπροσωπεύουν μια εξελικτική αλλαγή.
Μπορείτε να το δείτε καθώς περνούν οι δεκαετίες. Μοιάζει σαν να υπάρχει «κάτι στον αέρα». Φυσικά, δεν υπάρχει κυριολεκτικά στον αέρα. Αποτελεί συνδυασμό πολλών πραγμάτων και είναι σαν να υπάρχει «στον αέρα» επειδή μπορεί να εντοπιστεί σε οποιοδήποτε μέρος. Οι κυρίαρχες ηθικές αξίες του εικοστού πρώτου αιώνα, στον οποίο ζούμε σήμερα, διαφέρουν σημαντικά από εκείνες που επικρατούσαν ακόμα και πριν από εκατό χρόνια. Διαφέρουν ακόμη πιο πολύ από εκείνες που επικρατούσαν τον δέκατο όγδοο αιώνα.
Τότε, η δουλεία ήταν κάτι το συνηθισμένο, πολλοί άνθρωποι είχαν δούλους -σε αυτούς, λυπάμαι που το λέω, συμπεριλαμβάνονταν και οι δικοί μου πρόγονοι στην Τζαμάικα- και πίστευαν ότι αν απελευθερώνονταν οι δούλοι, θα κατέρρεε ο πολιτισμός. Ο σπουδαίος Τόμας Τζέφερσον, τρίτος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών και βασικός συντάκτης του συντάγματος των ΗΠΑ, είχε δούλους. Το ίδιο και ο Τζορτζ Ουάσινγκτον, ο πρώτος πρόεδρος. Ας ελπίσουμε τουλάχιστον ότι όλοι τους (και οι πρόγονοί μου) δε γνώριζαν τις άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν στα πλοία τα οποία μετέφεραν τους δούλους από τη Δυτική Αφρική στην Αμερική.
Παρεμπιπτόντως, δούλους από την Αφρική δεν έφερναν μόνο οι λευκοί Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί. Ενώ οι Ευρωπαίοι έπαιρναν δούλους από τη Δυτική Αφρική, οι Άραβες τους έπαιρναν από την Ανατολική Αφρική. Τα σουαχίλι, η κυρίαρχη γλώσσα της ισημερινής Ανατολικής Αφρικής, αναπτύχθηκαν ως η γλώσσα του αραβικού δουλεμπορίου. Περιλαμβάνουν πολλές λέξεις αραβικής προέλευσης.
Δούλους είχαν και οι Αφρικανοί φύλαρχοι, οι οποίοι επίσης τους αιχμαλώτιζαν και τους πουλούσαν σε Ευρωπαίους και Άραβες δουλεμπόρους. Αναμενόμενο, αφού η ηθική της Βίβλου, συμβαδίζοντας με την εποχή της, δεν καταδικάζει τη δουλεία. Ακόμα και η Καινή Διαθήκη βρίθει από προτροπές σαν την ακόλουθη:
Οι δούλοι να υπακούετε στους κατά σάρκα κυρίους σας με φόβο και τρόμο, με την απλότητα της καρδιάς σας, σαν να υπακούτε στον Χριστό. Όχι με υποκριτική εξωτερική υποταγή, που γίνεται έτσι για τα μάτια και εφ’ όσον σας βλέπουν οι κύριοί σας, όπως κάνουν αυτοί που επιδιώκουν να αρέσουν στους ανθρώπους, αλλά να υπακούτε σαν δούλοι του Χριστού, πράττοντας το θέλημα του Θεού με όλη σας την ψυχήν. [Προς Εφεσίους 6:5]1
Δείτε και ένα ακόμα εδάφιο:
... δούλοι είναι κάτω από τον ζυγόν των απίστων, ας θεωρούν αξίους κάθε τιμής τους κυρίους των και ας φέρωνται απέναντι αυτών με σεβασμόν και τιμήν, διά να μη δίδουν αφορμήν να συκοφαντήται και να υβρίζεται το όνομα τον Θεού και η διδασκαλία του Χριστού. [Α Προς Τιμόθεον 6]2
Η αποστροφή που νιώθουμε σήμερα για τη δουλεία είναι απλώς ένα παράδειγμα μιας αλλαγής «στον αέρα». Ο Αβραάμ Λίνκολν, ένας από τους πιο σεβαστούς προέδρους της Αμερικής, ήταν σύγχρονος του Κάρολου Δαρβίνου - είχαν μάλιστα γεννηθεί και οι δύο την ίδια ημέρα του Φεβρουάριου, το 1809. Ο Δαρβίνος κατέκρινε με πάθος τον θεσμό της δουλείας, και ο Λίνκολν ουσιαστικά απελευθέρωσε τους δούλους στην Αμερική. Ωστόσο, ούτε ο Δαρβίνος ούτε ο Λίνκολν θα είχαν σκεφτεί πως οι Αφρικανοί θα μπορούσαν να ανήκουν σε ό,τι τότε ονόμαζαν «πολιτισμένες φυλές».
Πραγματικά, ό,τι κι αν υπήρχε «στον αέρα» τον δέκατο ένατο αιώνα, σήμερα, πάνω από τα κεφάλια μας αιωρείται κάτι εντελώς διαφορετικό. Ο ιστορικός που θα χαρακτήριζε ρατσιστές τον Λίνκολν, τον Δαρβίνο και τον Χάξλεϊ, σίγουρα θα ήταν κακός. Για την εποχή τους ήταν όσο πιο μη-ρατσιστές γινόταν. Ήταν άνθρωποι του δέκατου ένατου αιώνα. Αν είχαν γεννηθεί δύο αιώνες αργότερα, θα έφριτταν διαβάζοντας τα δύο παραπάνω αποσπάσματα.
Δε χρειάζεται καν να περιμένεις έναν αιώνα για να παρατηρήσεις μια αλλαγή στις ηθικές αξίες. Στο πέμπτο κεφάλαιο μιλήσαμε για τα πληρώματα των βομβαρδιστικών και των δύο πλευρών στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τα οποία εξολόθρευσαν αμέτρητους άμαχους πολίτες. Κατ’ αρχάς, οι βομβαρδισμοί εστιάστηκαν σε βιομηχανικά κέντρα όπως το Κόβεντρι στην Αγγλία και το Έσεν στη Γερμανία, όπου κατασκευάζονταν όπλα. Εκείνη την εποχή οι βομβαρδισμοί δεν χαρακτηρίζονταν από μεγάλη ακρίβεια, οπότε οι απώλειες αμάχων ήταν αναπόφευκτες. Όμως, και οι δύο πλευρές πείσμωναν με τους θανάτους αμάχων. Και ανταπέδιδαν. Και αργότερα στον πόλεμο, όταν πύκνωσαν οι αεροπορικές επιδρομές, οι απώλειες αμάχων έπαψαν να αποτελούν παράπλευρη απώλεια και έγιναν ο αντικειμενικός στόχος. Μέσα σε τρεις ημέρες (13 έως 15 Φεβρουάριου 1945), 722 βρετανικά και 527 αμερικανικά αεροπλάνα ισοπέδωσαν την αρχαία και πανέμορφη πόλη της Δρέσδης. Ο ακριβής αριθμός των αμάχων που έχασαν τη ζωή τους δε θα γίνει ποτέ γνωστός, αλλά σύμφωνα με ρεαλιστικές εκτιμήσεις ανήλθε στις 100.000 - όσες περίπου και οι απώλειες που προκάλεσε κάθε μία από τις ατομικές βόμβες που έπεσαν στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι, το 1945.
Προχωρήστε τώρα μισό αιώνα μπροστά. Δυστυχώς, γίνονται ακόμα πόλεμοι, αλλά σε καμιά περίπτωση τόσο φρικιαστικοί όσο οι δύο παγκόσμιοι. Οι απώλειες αμάχων στους δύο Πολέμους του Κόλπου καταγράφηκαν ως ατυχή σφάλματα. Οι πολιτικοί ζήτησαν συγγνώμη γι’ αυτές και έκαναν λόγο για «παράπλευρες απώλειες», παρελκόμενα των επιθέσεων σε «νόμιμους» στρατιωτικούς στόχους. Ο περιορισμός των απωλειών οφείλεται εν μέρει στην πρόοδο της τεχνολογίας. Πύραυλοι που ελέγχονται από δορυφόρους και άλλα συστήματα πλοήγησης μπορούν να κατευθυνθούν με ακρίβεια προς έναν συγκεκριμένο στόχο, «κλειδωμένο» στον υπολογιστή τους. Πολύ διαφορετικά από τον ανηλεή βομβαρδισμό της Δρέσδης, του Λονδίνου και του Κόβεντρι. Ωστόσο, έχει αλλάξει και το ηθικό κλίμα που αιωρείται «στον αέρα». Στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, άνθρωποι όπως ο Χίτλερ, και ο αντιπτέραρχος της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας σερ Άρθουρ Χάρις ο «βομβιστής», ήθελαν κατηγορηματικά να δολοφονήσουν αμάχους. Όσοι σήμερα κατέχουν αντίστοιχες θέσεις με τον Χάρις τον «βομβιστή» (παράδειγμα αποτελεί ο αξιωματικός της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας με το λιγότερο κολακευτικό παρατσούκλι «Χάρις ο μακελάρης») μπαίνουν στον κόπο να απολογηθούν αν άμαχος σκοτωθεί κατά λάθος από ανεξέλεγκτο πύραυλο.
Δε θα πιστέψετε πόσο αργά επιτράπηκε στις γυναίκες να ψηφίσουν. Στη Βρετανία, οι γυναίκες απέκτησαν τα ίδια δικαιώματα ψήφου με τους άντρες το 1928. Μέχρι το 1918 καμία γυναίκα δεν μπορούσε να ψηφίσει, ενώ αμέσως μετά ψήφιζαν μόνο όσες είχαν κλείσει τα 30 και εφόσον πληρούσαν συγκεκριμένα ιδιοκτησιακά και/ή περιουσιακά κριτήρια. Εκείνη την εποχή, οι άντρες μπορούσαν να ψηφίσουν από τα 21. Οι Ηνωμένες Πολιτείες χορήγησαν δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες το 1920 (συμβαδίζοντας, επιτέλους, με διάφορες μεμονωμένες πολιτείες μέσα στην Ένωση). Οι Γαλλίδες δεν μπορούσαν να ψηφίσουν μέχρι το 1945, οι Ελβετίδες μέχρι το 1971· Όσο για τη Σαουδική Αραβία, μην το ρωτάτε καν! Η ουσία είναι ότι κάτι διαφορετικό διαμορφώνεται, ότι κάτι διαχέεται «στον αέρα» έτσι ώστε, καθώς περνούν οι δεκαετίες, να αλλάζουν πράγματα που θεωρούνται αποδεκτά. Εκρηκτικά γρήγορα. Πριν οι γυναίκες αποκτήσουν δικαίωμα ψήφου στη Βρετανία, μπορούσες ν’ ακούσεις από ευυπόληπτους, αξιοπρεπείς άντρες, σχόλια του τύπου «Οι γυναίκες είναι γλυκές και όμορφες, και άλλα παρόμοια, αλλά δεν μπορούν να σκεφτούν λογικά. Σίγουρα δεν πρέπει να τους επιτραπεί να ψηφίζουν». Μπορείτε να φανταστείτε κάποιον να δηλώνει κάτι αντίστοιχο σήμερα;
Ο φίλος μου ψυχολόγος Στίβεν Πίνκερ έχει γράψει ένα σπουδαίο (από κάθε άποψη) βιβλίο με τίτλο The Better Angels of our Nature (φράση από μια ομιλία του Αβραάμ Λίνκολν). Δείχνει πώς, καθώς κυλούν αιώνες και χιλιετίες, εμείς οι άνθρωποι γινόμαστε καλύτεροι, ευγενέστεροι, λιγότερο βίαιοι, λιγότερο σκληροί. Η αλλαγή δε σχετίζεται καθόλου με τη γενετική εξέλιξη ή με τη θρησκεία. Ό,τι κι αν είναι διάχυτο «στον αέρα» μετακινείται, γενικά μιλώντας, προς την ίδια περίπου κατεύθυνση από αιώνα σε αιώνα.
Προς την ίδια κατεύθυνση, ναι - αλλά, είναι «σωστή» αυτή η κατεύθυνση; Πιστεύω πως είναι, και δε νομίζω ότι διαφωνείτε. Άραγε, αυτό οφείλεται απλώς στο ότι είμαστε άνθρωποι του εικοστού πρώτου αιώνα; Αυτό θ’ αφήσω να το κρίνετε εσείς. Όμως, όταν κρίναμε τον χαρακτήρα του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη (στο τέταρτο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου), τον κρίναμε με τα κριτήρια του δικού μας αιώνα. Όπως ένας καλός ιστορικός δεν επικρίνει τον Αβραάμ Λίνκολν για τις φυλετικές προκαταλήψεις του, με το ίδιο σκεπτικό ίσως διστάσει να κακοχαρακτηρίσει τον Θεό για τα πραγματικά τρομερά πράγματα που έκανε· λόγου χάρη, τον Ισαάκ στα χέρια του πατέρα του. Ή στη θυγατέρα του Ιεφθάε. Ή στους άμοιρους Αμαληκίτες και στις άλλες φυλές, που τη γη τους «όπου ρέει γάλα και μέλι» εποφθαλμιούσαν οι Ισραηλίτες. Στα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, ο χαρακτήρας του Θεού ενεργούσε μόνο με βάση τις ηθικές αξίες που επικρατούσαν «στον αέρα» εκείνη την εποχή. Όμως, μολονότι μπορούμε να δείξουμε επιείκεια σε ό,τι αφορά τις ηθικές αξίες του (ή μάλλον, τις ηθικές αξίες των Εβραίων στη Βαβυλώνα, οι οποίοι έγραψαν την Παλαιό Διαθήκη), αυτό δε μας εμποδίζει ν’ αποφασίσουμε σθεναρά να δούμε σήμερα τα πράγματα διαφορετικά. Και έχουμε δικαίωμα να εναντιωθούμε στους φονταμενταλιστές της εποχής μας, που προσπαθούν να μας σύρουν πίσω σ’ εκείνες τις εποχές.
Σωστά, λοιπόν, οι ηθικές αξίες φτερουγίζουν «στον αέρα» και αλλάζουν από αιώνα σε αιώνα, ακόμα και από δεκαετία σε δεκαετία. Αλλά, πέρα από το εξελικτικό μας παρελθόν, από πού πραγματικά προέρχονται; Και γιατί αλλάζουν; Εν μέρει οι αλλαγές προέρχονται από συνηθισμένες, καθημερινές συζητήσεις σε καφέ και σε παμπ, ή στο τραπέζι στη διάρκεια του βραδινού φαγητού. Μαθαίνουμε ο ένας από τον άλλον. Ακούμε ιστορίες για ανθρώπους που θαυμάζουμε και ορκιζόμαστε να τους μιμηθούμε. Διαβάζουμε μυθιστορήματα, ή άρθρα σε εφημερίδες, ακούμε εκπομπές και ομιλίες στο YouTube, και αλλάζουμε τις απόψεις μας. Κοινοβούλια και επιτροπές συζητούν διάφορα ζητήματα και, βήμα-βήμα, αλλάζουν τους νόμους. Οι δικαστές ερμηνεύουν τους νόμους με τρόπο που διαρκώς αλλάζει στο πέρασμα των δεκαετιών.
Πριν από το 1967, oι άνδρες στη Βρετανία μπορούσαν εύκολα να βρεθούν στη φυλακή για ομοφυλοφιλικές πράξεις που διέπρατταν κατ’ ιδίαν. Σήμερα, μετά από δεκαετίες εργασίας κατά των εμμονικών προκαταλήψεων, η ομοφυλοφιλία θεωρείται φυσιολογική, και οι ομοφυλόφιλοι άνδρες και γυναίκες μπορούν να αξιώνουν τον ίδιο σεβασμό με οποιονδήποτε άλλον. Οι ψήφοι των βουλευτών (μετά από επίμονο, σκληρό αγώνα) έδωσαν στις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου, στη μία χώρα μετά την άλλη, κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα. Και μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι τα μέλη των κοινοβουλίων και των επιτροπών επηρεάστηκαν από επιστολές ψηφοφόρων από τις περιφέρειές τους. Οι αποφάσεις δικαστών και ενόρκων βοηθούν επίσης στην αλλαγή του κλίματος με την πάροδο των δεκαετιών. Και, φυσικά, ας μην ξεχνούμε τα βιβλία των ακαδημαϊκών και τις διαλέξεις στα πανεπιστήμια. Οι ακαδημαϊκοί που μελετούν τις ηθικές αξίες, το σωστό και το λάθος -οι ηθικοί φιλόσοφοι- επιδρούν επίσης στις αλλαγές που περιδινίζονται «στον αέρα».
Υπάρχουν διάφορες σχολές ηθικής φιλοσοφίας. Θα μιλήσω για δύο μόνο από αυτές: τους απολυταρχιστές (absolutists) και τους συνεπειοκράτες (consequentialists). Έχουν πολύ διαφορετικές απόψεις για τη μεθοδολογία των ηθικών κρίσεων. Οι απολυταρχιστές θεωρούν ότι κάποια πράγματα είναι απλώς σωστά και κάποια άλλα απλώς λάθος. Χωρίς κανένα επιχείρημα. Το ορθό ή το λάθος είναι απλώς ένα γεγονός, είναι απλώς η αλήθεια, όπως το αξίωμα της γεωμετρίας ότι οι παράλληλες ευθείες δεν τέμνονται ποτέ. Ένας απολυταρχιστής μπορεί να πει, «Η δολοφονία ενός άλλου ανθρώπου είναι ξεκάθαρα λάθος. Είναι πάντα, ήταν πάντα, θα είναι πάντα». Με το ίδιο σκεπτικό ένας απολυταρχιστής μπορεί να υποστηρίξει ότι η έκτρωση είναι δολοφονία επειδή το έμβρυο είναι ένα ανθρώπινο ον. Μάλιστα, κάποιοι απολυταρχιστές θα υποστήριζαν το ίδιο και για ένα γονιμοποιημένο ωάριο, για ένα μόνο κύτταρο.
Οι συνεπειοκράτες κρίνουν διαφορετικά το σωστά και το λάθος. Θα έχετε μαντέψει από την ονομασία ότι ενδιαφέρονται για τις συνέπειες μιας πράξης. Λόγου χάρη, ποιος υποφέρει ως συνέπεια μιας έκτρωσης; Ή, ποιος υποφέρει ως συνέπεια της άρνησης μιας έκτρωσης; Ας φανταστούμε έναν διάλογο ανάμεσα σε μια οπαδό της συνεπειοκρατίας (την Κόνι) και έναν απολυταρχιστή (τον Άμπι). Έτσι θα πάρουμε μια ιδέα για το σκεπτικό και την επιχειρηματολογία των ηθικών φιλοσόφων. Οι φιλόσοφοι, από τον Πλάτωνα και τον Χιουμ μέχρι τις μέρες μας, αρέσκονται να στήνουν διαλόγους μεταξύ φανταστικών συνομιλητών, γι’ αυτό κι εγώ ακολουθώ το παράδειγμά τους. Προσέξτε πόσο γρήγορα μετακινούνται οι φιλόσοφοι από την πραγματικότητα στα «νοητικά πειράματα», καθώς ξετυλίγεται ο διάλογος.
Άμπι: Δεν πρέπει να σκοτώσεις κανέναν άλλον άνθρωπο. Ένα γονιμοποιημένο ωάριο είναι ανθρώπινο ον. Συνεπώς, η έκτρωση, ακόμα και ενός μόνο γονιμοποιημένου ωαρίου, είναι δολοφονία. Άκουσα μια φίλη μου να λέει, «Μια γυναίκα έχει το απόλυτο δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει με το σώμα της. Και σε αυτό περιλαμβάνεται το δικαίωμα να σκοτώνει ένα έμβρυο που βρίσκεται μέσα στο σώμα της. Δεν είναι κανενός άλλου δουλειά παρά μόνο δική της». Όμως, το έμβρυο είναι ένας άλλος άνθρωπος. Έχει δικαιώματα, επίσης, μολονότι βρίσκεται μέσα στο σώμα της.
Κόνι: Το επιχείρημα της φίλης σου είναι το επιχείρημα ενός απολυταρχιστή, όπως και το δικό σου. Υποστηρίζει ότι έχει «απόλυτο δικαίωμα» στο σώμα της και ό,τι βρίσκεται μέσα του. Αυτό είναι απολυταρχισμός, αν και διαφορετικός από τον δικό σου. Τόσο εσύ όσο κι εκείνη, καταλήγετε σε αντίθετα συμπεράσματα. Εγώ όμως υποστηρίζω τη συνεπειοκρατία. Με νοιάζει ποιος υποφέρει. Μπορείς, αν θέλεις, να θεωρήσεις ένα γονιμοποιημένο ωάριο ως άνθρωπο. Όμως, δεν έχει νευρικό σύστημα, άρα δεν μπορεί να υποφέρει. Δεν γνωρίζει ότι υπέστη έκτρωση, δεν αισθάνεται φόβο ούτε μεταμέλεια. Η γυναίκα έχει νευρικό σύστημα. Ίσως κάποτε θα βρεθεί να υποφέρει αν αναγκαστεί να γεννήσει ένα παιδί όταν δε θέλει και δεν μπορεί να το φροντίσει. Εσύ και η φίλη σου είστε απολυταρχιστές. Αυτή υποστηρίζει τον «απολυταρχισμό των δικαιωμάτων των γυναικών». Εσύ υποστηρίζεις (υποψιάζομαι) έναν θρησκευτικό απολυταρχισμό. Συμφωνώ με το συμπέρασμά της, αλλά για διαφορετικό λόγο. Η δική της λογική είναι απολυταρχική: το απόλυτο δικαίωμα μιας γυναίκας να ελέγχει ό,τι συμβαίνει στο σώμα της. Η δική μου λογική είναι η λογική ενός συνεπειοκράτη. Ένα έμβρυο δεν μπορεί να υποφέρει, η γυναίκα όμως μπορεί.
Άμπι: Πράγματι, συμφωνώ ότι ένα μονοκύτταρο έμβρυο δεν μπορεί να υποφέρει, έχει όμως τη δυνατότητα να εξελιχθεί σε ολοκληρωμένο άνθρωπο. Η έκτρωση του στερεί αυτή την ευκαιρία. Δεν θα το χαρακτήριζες αυτό «συνέπεια»; Ίσως να είμαι κι εγώ οπαδός της συνεπειοκρατίας, ε; Περισσότερο από τη φίλη μου, πάντως!
Κόνι: Ναι, συμφωνώ πως η στέρηση της μελλοντικής ζωής του εμβρύου είναι μια συνέπεια. Εφόσον όμως το κύτταρο δεν το γνωρίζει, και δεν αισθάνεται πόνο ή μεταμέλεια, γιατί να ανησυχούμε; Επίσης, κάθε φορά που αρνείσαι να κάνεις σεξ αποστερείς δυνητικά από ένα μελλοντικό ανθρώπινο ον την ευκαιρία να αποκτήσει ζωή. Το έχεις σκεφτεί αυτό;
Άμπι: Εκ πρώτης όψεως, το επιχείρημα δεν είναι κακό. Αλλά και πάλι, προτού το σπερματοζωάριο συναντήσει το ωάριο, δεν υφίσταται κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο. Αποφεύγοντας τo σεξ, δεν αποστερείς την ύπαρξη από ένα συγκεκριμένο άτομο, επειδή υπάρχουν εκατομμύρια σπερματοζωάρια και εκατομμύρια δυνητικά άτομα. Άπαξ και το σπερματοζωάριο βρεθεί μέσα στο ωάριο, ένα συγκεκριμένο άτομο αρχίζει να υπάρχει. Κανένα άλλο. Πριν από αυτήν τη στιγμή, θα μπορούσαν να υπάρξουν εκατομμύρια ζωές, άρα δεν μπορείς να υποστηρίξεις ότι στερείς την ύπαρξη από κάποιο πρόσωπο.
Κόνι: Αν, όμως, μιλώντας για ένα γονιμοποιημένο ωάριο αναφέρεσαι σε «ένα συγκεκριμένο άτομο», τότε υπονοείς μια αδιαίρετη οντότητα. Έχεις δει πανομοιότυπα δίδυμα; Αρχικά βρίσκονται σε ένα γονιμοποιημένο ωάριο. Αργότερα χωρίζονται και γίνονται δύο άτομα. Αν ποτέ συναντήσεις πανομοιότυπους διδύμους, για ρώτησε τους, ποιος είναι το «πρόσωπο» και ποιος είναι το ζόμπι.
Άμπι: Εντάξει, καταλαβαίνω τι θες να πεις. Είναι σίγουρα ένα ανησυχητικά καλό επιχείρημα. Ίσως καλύτερα ν’ αλλάξω θέμα. Αν το μόνο που σε νοιάζει είναι ποιος υποφέρει εξαιτίας των πράξεων σου, τότε τι πρόβλημα υπάρχει με τον κανιβαλισμό; Δίχως άλλο, δε θα σκότωνες κάποιον για να τον φας, αλλά γιατί να μη φας κάποιον που έχει ήδη πεθάνει, άρα δε θα υποφέρει;
Κόνι: Σίγουρα δε θα άρεσε στους φίλους και στους συγγενείς του. Αυτή είναι μια συνέπεια! Και σημαντική μάλιστα. Τα αισθήματα των ανθρώπων μετράνε. Ωστόσο, αισθήματα έχουν μόνο όσοι έχουν νευρικό σύστημα. Μια έγκυος γυναίκα που απεγνωσμένα δε θέλει ακόμη ένα μωρό, έχει αισθήματα. Το έμβρυο μέσα της δεν έχει.
Άμπι: Θα επιμείνω στο παράδειγμα του κανιβαλισμού: ας υποθέσουμε ότι ο νεκρός δεν έχει φίλους και συγγενείς. Κανείς δε θα υπέφερε αν τον έτρωγαν.
Κόνι: Λοιπόν, τώρα φτάνουμε στο λεγόμενο επιχείρημα της «ολισθηρής πλαγιάς». Μπορείς να αισθάνεσαι ασφαλής στην κορυφή ενός απότομου λόφου, αν όμως η πλαγιά του λόφου είναι ολισθηρή και επιχειρήσεις να τη διαβείς, πριν προλάβεις να το καταλάβεις θα βρεθείς στους πρόποδες, εκεί όπου δε θα ήθελες να πας. Έχεις δίκιο ότι κανείς δε θα υποφέρει αν φάω έναν νεκρό που δεν έχει συγγενείς και φίλους να νοιαστούν γι’ αυτόν. Αυτή είναι η κορυφή της ολισθηρής πλαγιάς. Όμως, στην κοινωνία μας, ο κανιβαλισμός είναι ένα βαθιά ριζωμένο ταμπού. Επαναστατούμε ακόμα και στο άκουσμα της ιδέας. Αν σπάσουμε μια φορά το ταμπού, κινδυνεύουμε να γλιστρήσουμε στην ολισθηρή πλαγιά. Ποιος ξέρει πού θα σταματήσουμε; Το ταμπού κατά του κανιβαλισμού είναι χρήσιμο, λειτουργεί σαν κιγκλίδωμα ασφαλείας στην κορυφή μιας επικίνδυνης ολισθηρής πλαγιάς.
Άμπι: Μπορώ να εφαρμόσω το επιχείρημα της ολισθηρής πλαγιάς και στην έκτρωση, επίσης. Συμφωνώ ότι σε αρχικό στάδιο, ένα έμβρυο που υποβάλλεται σε έκτρωση δεν αισθάνεται πόνο ούτε φόβο ούτε λύπη. Ωστόσο, μέχρι και τη στιγμή της γέννησης και ακόμα παραπέρα, υπάρχει μια ολισθηρή πλαγιά. Αν επιτρέψεις την έκτρωση, δεν κινδυνεύεις να γλιστρήσεις στην ολισθηρή πλαγιά και να φτάσεις και να περάσεις τη στιγμή της γέννησης; Μήπως καταλήξουμε να σκοτώνουμε βρέφη ενός έτους απλώς και μόνο επειδή μας προκαλούν μπελάδες; Και μετά τα δίχρονα; Και μετά τα μεγαλύτερα;
Κόνι: Ναι. Οφείλω να ομολογήσω ότι αρχικά, το επιχείρημά σου ακούγεται καλό. Όμως, η στιγμή της γέννησης είναι ένα ικανοποιητικό φράγμα -ένα αρκετά καλό «κιγκλίδωμα ασφαλείας»- το οποίο έχουμε μάθει να σεβόμαστε. Αν και δεν ήταν πάντοτε έτσι. Στην αρχαία Ελλάδα περίμεναν μέχρι να γεννηθεί ένα μωρό, το εξέταζαν καλά και μετά αποφάσιζαν αν ήθελαν να το κρατήσουν. Αν όχι, το παρατούσαν σε μια βουνοπλαγιά να πεθάνει μόνο και ανήμπορο. Χαίρομαι τόσο που δεν τα ζούμε αυτά σήμερα. Παρεμπιπτόντως, οι εκτρώσεις έχουν μειωθεί πολύ τώρα τελευταία, και γίνονται μόνο για έκτακτους λόγους, συνήθως για να σωθεί η ζωή της μητέρας. Στην πλειονότητά τους οι εκτρώσεις γίνονται στα αρχικά στάδια της κύησης. Έχεις συνειδητοποιήσει ότι πολλές κυήσεις διακόπτονται αυθορμήτως, χωρίς καν να γνωρίζει η μητέρα πως ήταν έγκυος;
Στην πραγματικότητα, όμως, μολονότι μόλις χρησιμοποίησα το επιχείρημα της ολισθηρής πλαγιάς, παραδέχομαι ότι προτιμώ να απαλλαχθώ οριστικά από τα φράγματα και τις διαχωριστικές γραμμές. Εσείς οι απολυταρχιστές θέλετε να τραβήξετε μια ξεκάθαρη γραμμή ανάμεσα σε ανθρώπους και μη ανθρώπους. Πότε γίνεται άνθρωπος το έμβρυο - τη στιγμή της σύλληψης, όταν το σπερματοζωάριο εισέρχεται για πρώτη φορά στο ωάριο; Ή τη στιγμή της γέννησης; Ή κάποια ενδιάμεση στιγμή; Προτιμώ να το θέσω διαφορετικά: όχι «Πότε γίνεται άνθρωπος;» αλλά «Πότε αποκτά την ικανότητα να αισθάνεται πόνο και συναίσθημα;» Και αυτό δε συμβαίνει κάποια στιγμή ξαφνικά. Γίνεται σταδιακά.
Το ίδιο ισχύει στον εξελικτικό χρόνο. Δε σκοτώνουμε ανθρώπους για να τους φάμε. Σκοτώνουμε χοίρους για να τους φάμε. Ωστόσο, είμαστε ξαδέρφια των χοίρων, που σημαίνει ότι αν ανατρέξουμε πίσω στους προγόνους μας και στους προγόνους των χοίρων, κάποια στιγμή θα συναντήσουμε τον κοινό μας πρόγονο. Σκεφτείτε τη διαδρομή μέσα στο οικογενειακό μας δέντρο. Οδεύοντας προς τον κοινό μας πρόγονο με τους χοίρους, θα περάσουμε από τους πιθηκανθρώπους, από οργανισμούς που θυμίζουν πιθήκους και ούτω καθεξής. Φαντάσου τώρα ότι αυτό το είδος πιθηκανθρώπων δεν εξαφανίστηκε ποτέ. Ποια στιγμή θα μπορούσες να πεις, «Εντάξει, αυτό είναι, από αυτό το σημείο και προς τα πίσω στον χρόνο, δεν είναι πλέον άνθρωποι;» Εσύ, ακολουθώντας το σκεπτικό του απολυταρχισμού, θέλεις να τραβήξεις μια γραμμή, μια απόλυτη γραμμή ανάμεσα στους ανθρώπους και στα ζώα. Εγώ, όμως, ως συνεπειοκράτης προτιμώ, αν μπορώ να το αποφύγω, να μη σχεδιάζω καθόλου γραμμές. Σε αυτήν την περίπτωση το ερώτημά μου δε θα ήταν το «Είναι αυτός ο οργανισμός άνθρωπος;» αλλά το «Μπορεί να υποφέρει αυτός ο οργανισμός;» Και υποθέτω ότι κάποια ζώα υποφέρουν περισσότερο από άλλα. Συμπεριλαμβανομένων των χοίρων, παρεμπιπτόντως.
Άμπι: Τα ηθικά επιχειρήματά σου ακούγονται λογικά. Αλλά ακόμα κι εσύ πρέπει να εκκινήσεις από κάποιο είδος απολυταρχικού πιστεύω. Στην περίπτωσή σου ξεκινάς λέγοντας απλώς ότι «Το να προκαλείς πόνο είναι κακό». Δεν δικαιολογείς τον ισχυρισμό.
Κόνι: Ναι, το παραδέχομαι. Αλλά εξακολουθώ να πιστεύω πως το απολυταρχικό πιστεύω μου, δηλαδή το «Είναι κακό να προκαλείς πόνο», έχει περισσότερο νόημα από το δικό σου απολυταρχικό πιστεύω, δηλαδή το «Έτσι λέει το ιερό βιβλίο μου». Πιστεύω πως αν κάποιος σε βασάνιζε, θα συμφωνούσες αρκετά γρήγορα.
Μπορείτε να συνεχίσετε μόνοι σας τα επιχειρήματα που ίσως αντάλλαζαν ο Άμπι και η Κόνι. Ελπίζω να τα ανέπτυξα αρκετά, ώστε να σας δείξω τον τρόπο με τον οποίο επιχειρηματολογούν οι φιλόσοφοι. Προφανώς έχετε ήδη αντιληφθεί ότι οι απολυταρχιστές είναι συνήθως -αν και όχι πάντα- θρησκευόμενοι. Οι Δέκα Εντολές είναι ξεκάθαρα απολυταρχικές. Το ίδιο ισχύει, συνήθως, και για την ιδέα να ζεις με βάση ένα σύνολο κανόνων.
Ωστόσο, την ηθική που βασίζεται σε κανόνες δύνανται να την επινοήσουν ακόμη και μη θρησκευόμενοι φιλόσοφοι. Διάφορες σχολές ηθικών φιλοσόφων, οι αποκαλούμενοι δεοντολογιστές, πιστεύουν πως οι κανόνες δικαιολογούνται χωρίς την ανάγκη να καταφύγουμε σε δηλώσεις γραμμένες σε ιερά βιβλία. Για παράδειγμα, ο σπουδαίος Γερμανός φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ διατύπωσε την περίφημη Κατηγορική Προσταγή: «Πράττε μόνο βάσει εκείνης της αρχής, διά της οποίας μπορείς ταυτοχρόνως να θέλεις να καταστεί αυτή καθολικός νόμος». Η λέξη-κλειδί εδώ είναι το «καθολικός». Για παράδειγμα, ένας κανόνας που ενθαρρύνει την κλοπή αποκλείεται, επειδή αν την υιοθετούσαμε καθολικά, δηλαδή, αν κλέβαμε όλοι, κανείς δε θα κέρδιζε: οι κλέφτες ευημερούν μόνο σε μια κοινωνία την οποία διαφεντεύουν ειλικρινή θύματα. Αν ψεύδονταν όλοι διαρκώς, τότε δε θα είχε πια νόημα να λες ψέματα, αφού αυτά δε θα μπορούσαν να συγκριθούν με κάποια αξιόπιστη αλήθεια. Σύμφωνα με μια σύγχρονη δεοντολογική θεωρία, πρέπει να επινοούμε τους ηθικούς κανόνες μας πίσω από ένα «πέπλο άγνοιας». Προσποιηθείτε ότι δε γνωρίζετε αν είστε πλούσιοι ή φτωχοί, ταλαντούχοι ή ατάλαντοι, όμορφοι ή άσχημοι. Όλα αυτά τα γεγονότα βρίσκονται κρυμμένα πίσω από το φανταστικό «πέπλο άγνοιας». Επινοήστε τώρα το σύστημα αξιών με βάση το οποίο θα θέλατε να ζείτε, με δεδομένο ότι δεν μπορείτε να γνωρίζετε αν θα βρίσκεστε στην κορυφή του σωρού ή στη βάση του. Η δεοντολογία είναι ενδιαφέρουσα, αλλά εδώ, δε θα πω περισσότερα γι’ αυτήν.
Το επιχείρημα για το πότε αρχίζει, μέσα στη μήτρα, να υπάρχει ένα «άτομο» (ένας άνθρωπος), είναι σε μεγάλο βαθμό θρησκευτικό. Σύμφωνα με πολλές θρησκευτικές παραδόσεις, η αθάνατη ψυχή εισέρχεται στο σώμα κάποια συγκεκριμένη στιγμή. Για τους Ρωμαιοκαθολικούς, η στιγμή αυτή είναι η στιγμή της σύλληψης. Το Καθολικό Δόγμα Πίστης με τίτλο Donum Vitae είναι ξεκάθαρο:
Από τη στιγμή που γονιμοποιείται το ωάριο ξεκινάει μια νέα ζωή η οποία δεν είναι ούτε του πατέρα ούτε της μητέρας, αλλά είναι μάλλον η ζωή ενός νέου ανθρώπου με τη δική του ανάπτυξη. Δε θα γινόταν ποτέ ανθρώπινη αν δεν ήταν ήδη ανθρώπινη... Ακριβώς από τη στιγμή της γονιμοποίησης αρχίζει η περιπέτεια της ανθρώπινης ζωής.
Φαίνεται ότι όποιος έγραψε τα παραπάνω δε σκέφτηκε ποτέ το επιχείρημα των «πανομοιότυπων διδύμων»; εκείνο που χρησιμοποίησε η Κόνι, η οπαδός της συνεπειοκρατίας.
Πιθανότατα έχετε καταλάβει ότι συμφωνώ περισσότερο με την Κόνι παρά με τον Άμπι. Πρέπει, ωστόσο, να παραδεχτώ ότι τα νοητικά πειράματα των συνεπειοκρατών οδηγούν μερικές φορές σε άβολες κατευθύνσεις. Ας υποθέσουμε ότι ένας ανθρακωρύχος παγιδεύεται στα έγκατα της γης λόγω της πτώσης ενός βράχου. Μπορούμε να τον σώσουμε, αλλά η επιχείρηση διάσωσης είναι εξαιρετικά δαπανηρή. Τι άλλο θα μπορούσαμε να κάνουμε αν είχαμε όλα αυτά τα χρήματα; Θα μπορούσαμε να σώσουμε πολλές περισσότερες ζωές και να απαλύνουμε τα βάσανα πολλών, προσφέροντας τρόφιμα σε παιδιά που λιμοκτονούν σε όλον τον κόσμο. Ένας σωστός συνεπειοκράτης θα έπρεπε να εγκαταλείψει στην τύχη του τον άμοιρο ανθρακωρύχο, κι ας οδύρονται η γυναίκα και τα παιδιά του - σωστά; Ίσως, εγώ όμως δε θα το έκανα. Δε θα άντεχα να τον αφήσω κάτω από τα βράχια. Εσείς θα αντέχατε; Ωστόσο, είναι δύσκολο να δικαιολογήσουμε την απόφαση να τον διασώσουμε στηριζόμενοι αποκλειστικά σε συνεπειοκρατικά επιχειρήματα. Όχι αδύνατον, αλλά δύσκολο.
Αφιέρωσα αρκετό χρόνο στην ηθική φιλοσοφία, όμως η ηθική φιλοσοφία είναι απλώς ένα μονοπάτι μέσω του οποίου διαμορφώνονται ηθικές αξίες. Μαζί με τη δημοσιογραφία, τις συζητήσεις στις δεξιώσεις, τις αντιπαραθέσεις στα κοινοβούλια και στις φοιτητικές συνελεύσεις, τις νομικές αποφάσεις και άλλα παρόμοια, η ηθική φιλοσοφία συνεισφέρει σ’ αυτό το «κάτι στον αέρα» που διαφοροποιεί την ηθική του εικοστού πρώτου αιώνα από εκείνη του δέκατου όγδοου αιώνα, τότε που η δουλεία ήταν αποδεκτή. Παρεμπιπτόντως, δε φαίνεται να υπάρχει κανένας προφανής λόγος για να αλλάξει αυτή η τάση. Άραγε, πώς θα μοιάζει η ηθική του εικοστού δεύτερου αιώνα;
Η σύγχρονη ηθική μας, είτε είμαστε θρησκευόμενοι είτε όχι, διαφέρει σημαντικά από τη βιβλική ηθική. Ή την ηθική του Κορανίου. Ευτυχώς. Και η Κάμερα του Μεγάλου Κατασκόπου στον Ουρανό, σίγουρα δε συνιστά αξιέπαινο λόγο για να είναι κάποιος καλός. Ίσως, λοιπόν, πρέπει να εγκαταλείψουμε την ιδέα ότι «χρειαζόμαστε τον Θεό για να είμαστε καλοί».
Σημαίνει άραγε αυτό ότι θα πρέπει όλοι να πάψουμε να πιστεύουμε στον Θεό; Όχι. Όχι γι’ αυτόν τον λόγο μόνο. Μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει ακόμα και αν δεν τον χρειαζόμαστε για να είμαστε καλοί. Ένας Θεός θα μπορούσε να είναι κακός με βάση τα δικά μας ηθικά κριτήρια, όπως ο χαρακτήρας του Θεού που συναντήσαμε στο τέταρτο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου, αλλά και αυτό δε θα σήμαινε ότι δεν μπορεί να υπάρξει. Για να πιστέψουμε στην ύπαρξη κάποιου πράγματος, πρέπει να στηριζόμαστε αποκλειστικά σε ενδείξεις. Υπάρχει κάποια ένδειξη, κάποια καλή ένδειξη, που συνηγορεί για την ύπαρξη Θεού ή Θεών;
Υποθέτω ότι δεν πιστεύετε σε όλους εκείνους τους Θεούς που παρέθεσα στο πρώτο κεφάλαιο, ούτε στους εκατοντάδες περισσότερους που δεν ανέφερα. Τα δεύτερο και το τρίτο κεφάλαιο ίσως σας έπεισαν ότι ιερά βιβλία όπως η Βίβλος και το Κοράνι δε μας παρέχουν λόγους να πιστέψουμε σε κάποιον Θεό. Διαβάζοντας τα κεφάλαια τέσσερα, πέντε και έξι, μπορεί να πάψατε να πιστεύετε ότι αν θέλουμε να είμαστε καλοί, χρειαζόμαστε απαραιτήτως μια θρησκεία. Ίσως όμως εξακολουθείτε να πιστεύετε σε κάποια ανώτερη δύναμη, σε κάποιο είδος δημιουργικής νοημοσύνης που έφτιαξε τον κόσμο και το Σύμπαν και -ίσως πάνω απ’ όλα- τα έμβια όντα, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και οι άνθρωποι. Αυτό πίστευα κι εγώ μέχρι τα 15 μου, εντυπωσιασμένος βαθιά από την ομορφιά και την πολυπλοκότητα των ζωντανών πραγμάτων - ιδίως από το γεγονός ότι τα ζωντανά πράγματα μοιάζουν σαν να έχουν «σχεδιαστεί». Εγκατέλειψα τελικά την ιδέα πως υπάρχουν κάποιοι Θεοί όταν διάβασα για την εξέλιξη, όπου βρήκα και την πραγματική εξήγηση του γιατί τα ζωντανά όντα μοιάζουν «σχεδιασμένα». Αυτή η εξήγηση -η εξήγηση του Κάρολου Δαρβίνου- είναι τόσο όμορφη και περίπλοκη, όσο τα ζωντανά πράγματα που εξηγεί. Αλλά για να αναπτυχθεί θέλει χρόνο. Καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της συνέχειας του βιβλίου, αλλά ακόμη και αυτό μάλλον αδικεί ένα τόσο μεγάλο θέμα. Ελπίζω να το βρείτε αρκετά ενδιαφέρον ώστε να σας οδηγήσει σε άλλα βιβλία για την εξέλιξη.
------------------------------
1. Οι δούλοι υπακούετε τοίς κυρίοις κατά σάρκα μετά φόβου και τρόμου έν άπλότητι της καρδίας υμών ώς τώ Χριστώ, μη κατ' όφθαλμοδουλίαν ώς άνθρωπάρεσκοι, άλλ’ ώς δούλοι τού Χριστού, ποιούντες τό θέλημα τού Θεού έκ ψυχής. [Προς Εφεσίους 6:5]
2. Όσοι εισίν υπό ζυγόν δούλοι, τους ίδιους δέσποτας πάσης τιμής άξιους ήγείσθωσαν, ίνα μη το όνομα τού Θεού και η διδασκαλία βλασφημήται. [Α Προς Τιμόθεον 6]
Richard Dawkins, Ξεπερνώντας τον Θεό
