ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Οἰδίπους Τύραννος (276-315)

ΧΟ. ὥσπερ μ᾽ ἀραῖον εἷλες, ὧδ᾽, ἄναξ, ἐρῶ.
οὔτ᾽ ἔκτανον γὰρ οὔτε τὸν κτανόντ᾽ ἔχω
δεῖξαι. τὸ δὲ ζήτημα τοῦ πέμψαντος ἦν
Φοίβου τόδ᾽ εἰπεῖν ὅστις εἴργασταί ποτε.
280 ΟΙ. δίκαι᾽ ἔλεξας· ἀλλ᾽ ἀναγκάσαι θεοὺς
ἃν μὴ θέλωσιν οὐδ᾽ ἂν εἷς δύναιτ᾽ ἀνήρ.
ΧΟ. τὰ δεύτερ᾽ ἐκ τῶνδ᾽ ἂν λέγοιμ᾽ ἁμοὶ δοκεῖ.
ΟΙ. εἰ καὶ τρίτ᾽ ἐστί, μὴ παρῇς τὸ μὴ οὐ φράσαι.
ΧΟ. ἄνακτ᾽ ἄνακτι ταὔθ᾽ ὁρῶντ᾽ ἐπίσταμαι
285 μάλιστα Φοίβῳ Τειρεσίαν, παρ᾽ οὗ τις ἂν
σκοπῶν τάδ᾽, ὦναξ, ἐκμάθοι σαφέστατα.
ΟΙ. ἀλλ᾽ οὐκ ἐν ἀργοῖς οὐδὲ τοῦτ᾽ ἐπραξάμην.
ἔπεμψα γὰρ Κρέοντος εἰπόντος διπλοῦς
πομπούς· πάλαι δὲ μὴ παρὼν θαυμάζεται.
290 ΧΟ. καὶ μὴν τά γ᾽ ἄλλα κωφὰ καὶ παλαί᾽ ἔπη.
ΟΙ. τὰ ποῖα ταῦτα; πάντα γὰρ σκοπῶ λόγον.
ΧΟ. θανεῖν ἐλέχθη πρός τινων ὁδοιπόρων.
ΟΙ. ἤκουσα κἀγώ· τὸν δὲ δρῶντ᾽ οὐδεὶς ὁρᾷ.
ΧΟ. ἀλλ᾽ εἴ τι μὲν δὴ δείματός γ᾽ ἔχει μέρος
295 τὰς σὰς ἀκούων οὐ μενεῖ τοιάσδ᾽ ἀράς.
ΟΙ. ᾧ μή ᾽στι δρῶντι τάρβος, οὐδ᾽ ἔπος φοβεῖ.
ΧΟ. ἀλλ᾽ οὑξελέγξων αὐτὸν ἔστιν· οἵδε γὰρ
τὸν θεῖον ἤδη μάντιν ὧδ᾽ ἄγουσιν, ᾧ
τἀληθὲς ἐμπέφυκεν ἀνθρώπων μόνῳ.
300 ΟΙ. ὦ πάντα νωμῶν Τειρεσία, διδακτά τε
ἄρρητά τ᾽ οὐράνιά τε καὶ χθονοστιβῆ,
πόλιν μέν, εἰ καὶ μὴ βλέπεις, φρονεῖς δ᾽ ὅμως
οἵᾳ νόσῳ σύνεστιν· ἧς σὲ προστάτην
σωτῆρά τ᾽, ὦναξ, μοῦνον ἐξευρίσκομεν.
305 Φοῖβος γάρ, εἴ καὶ μὴ κλύεις τῶν ἀγγέλων,
πέμψασιν ἡμῖν ἀντέπεμψεν, ἔκλυσιν
μόνην ἂν ἐλθεῖν τοῦδε τοῦ νοσήματος,
εἰ τοὺς κτανόντας Λάιον μαθόντες εὖ
κτείναιμεν, ἢ γῆς φυγάδας ἐκπεμψαίμεθα.
310 σὺ δ᾽ οὖν φθονήσας μήτ᾽ ἀπ᾽ οἰωνῶν φάτιν
μήτ᾽ εἴ τιν᾽ ἄλλην μαντικῆς ἔχεις ὁδόν,
ῥῦσαι σεαυτὸν καὶ πόλιν, ῥῦσαι δ᾽ ἐμέ,
ῥῦσαι δὲ πᾶν μίασμα τοῦ τεθνηκότος.
ἐν σοὶ γὰρ ἐσμέν· ἄνδρα δ᾽ ὠφελεῖν ἀφ᾽ ὧν
315 ἔχοι τε καὶ δύναιτο κάλλιστος πόνων.

***

ΧΟΡ. Έτσι που με κατάρες μ᾽ έδεσες
έτσι θα σου μιλήσω, βασιλιά.
Ούτε τον σκότωσα κι ούτε γνωρίζω τον φονιά.
Ο Φοίβος που ξέρει να στέλνει χρησμούς
αυτός ας κατονόμαζε το δράστη.
280 ΟΙΔ. Μα ποιός μπορεί
να εξαναγκάσει τους θεούς, χωρίς να θέλουν;
ΧΟΡ. Μια δεύτερη σκέψη θα ᾽λεγα,
που φαίνεται σωστή.
ΟΙΔ. Και τρίτη αν έχεις, λέγε,
μη διστάζεις.
ΧΟΡ. Ξέρω καλά πως όσα βλέπει ο μέγας Φοίβος
τα ίδια βλέπει κι ο μέγας Τειρεσίας.
Αν κάποιoς τον εξέταζε
μπορούσε να φωτίσει, βασιλιά μου, την υπόθεση.
ΟΙΔ. Χωρίς χρονοτριβή το φρόντισα κι αυτό.
Ιδέα του Κρέοντος κι έστειλα δυο
για να τον συνοδεύσουν.
Αργοπορεί και με προβληματίζει.
290 ΧΟΡ. Όσο για τις παλιές και κούφιες φήμες…
ΟΙΔ. Για τί μιλάς;
Τα πάντα ξεψαχνίζω.
ΧΟΡ. Είπαν πως τον σκοτώσαν οδοιπόροι.
ΟΙΔ. Πήρε το αυτί μου κάτι. Όμως κανείς
δε μολογάει τον αυτόπτη.
ΧΟΡ. Αν τον κρατάει ο φόβος,
θ᾽ ακούσει τις κατάρες σου
και θα πειστεί.
ΟΙΔ. Όποιος δεν τρόμαξε την πράξη,
πώς θες να φοβηθεί τα λόγια.
ΧΟΡ. Ελπίδες αποκάλυψης υπάρχουν.
Ιδού τον ένθεο τον μάντη
τον οδηγούν εδώ.
Είναι θνητός μοναδικός·
του δόθηκεν η χάρη της αλήθειας.
300 ΟΙΔ. Ω παντεπόπτη Τειρεσία
που τα ρητά διαβάζεις και τ᾽ απόρρητα,
τα μυστικά της γης και τ᾽ ουρανού,
τη νόσο που την πόλη δυναστεύει.
Ο μόνος είσαι πια προστάτης και σωτήρας μας.
Ο Φοίβος, αν δεν άκουσες απ᾽ τους απεσταλμένους,
στις ερωτήσεις που του θέσαμε μας μήνυσε,
πως από τη νόσο ο μόνος τρόπος να γλιτώσουμε
είναι να βρούμε του Λαΐου τους φονιάδες
και να τους θανατώσουμε
ή να τους στείλουμε εξορία.
310 Μην αρνηθείς να μας μιλήσεις
είτε των οιωνών τη γλώσσα διάβασες
είτε μιας άλλης μαντικής
τα μονοπάτια πήρες.
Σώσε τον εαυτό σου, σώσε την πόλη,
σώσε και μένα·
σώσε μας από το μίασμα του σκοτωμένου.
Σ᾽ εσένα τις ελπίδες αποθέτουμε.
Αν κάποιος έχει έλεος και το προσφέρει,
με τη χαρά της προσφοράς αγάλλεται.

Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια, 11. Έννοιες και αρχές

11.8. Αἰδώς και ἔλεος

Επειδή η αἰδώς μέσω της νεμέσεως λειτουργεί ανασταλτικά στην ανεξέλεγκτη δράση, συνδυάζεται συχνά με αισθήματα, όπως είναι: η έκπληξη, ο θαυμασμός, ο σεβασμός που εμπνέει τον φόβο προς κάποιον ανώτερο, η συμπάθεια ή ο οίκτος, και ο ἔλεος, κυρίως προς τους «ξένους» και τους ικέτες, που βρίσκονται σε ανίσχυρη θέση και χρειάζονται βοήθεια. Η αἰδώς αποτρέπει τον ισχυρό (οικοδεσπότη ή ικετευόμενο) από το να βλάψει τον ανυπεράσπιστο (ξένο ή ικέτη του)· διαφορετικά ενδέχεται η αφιλόξενη ή ανελέητη συμπεριφορά του να αποκαλυφθεί δημόσια, υποκινώντας την εκδίκηση των θεών. Ο ἔλεος, από την άλλη μεριά, προκαλεί τον δυνατό να θεωρήσει, συνειδητοποιώντας την αξιοθρήνητη κατάσταση του άλλου (ξένου ή ικέτη), ότι τα ξένα βάσανα θα μπορούσαν να αφορούν και δικούς του, ή να γίνουν και δικά του. Έτσι, αἰδώς και ἔλεος, στα συμφραζόμενα της ξενίας ή/και της ικεσίας, συνιστούν αφορμές για συναισθητική σύγκλιση ανάμεσα στον ξένο/ικέτη και στον ξενιστή/ικετευόμενο - σχέση που, με τα παρεπόμενα ενδεχόμενα της προσφοράς φαγητού, των δώρων/λύτρων και του ύπνου, αποτελεί μια μορφή φιλότητος.

Στον πόλεμο της Ιλιάδας όλες οι ικετευτικές εκκλήσεις για αἰδῶ και ἔλεον των ανυπεράσπιστων ικετών αντιπάλων (που ανήκουν όλοι στην παράταξη των Τρώων) απορρίπτονται, μαζί με τα προσφερόμενα ἄποινα, από τους ικετευόμενους, οι οποίοι εξοντώνουν τα ανυπεράσπιστα θύματά τους με ανελέητο τρόπο. Στην αρχή του έπους, ενώ όλοι οι Αχαιοί ζητούν από τον Αγαμέμνονα να σεβαστεί (αἰδεῖσθαι, Α 23) τον γέροντα ιερέα Χρύση και τα αμέτρητα λύτρα που προσφέρει για να πάρει πίσω την κόρη του, ο βασιλιάς των Αχαιών διώχνει τον σεβάσμιο γέροντα ικέτη απειλώντας τον με θάνατο.

Στον επίλογο της Ιλιάδας το προηγούμενο αρνητικό σκηνικό αντιστρέφεται. Εξάλλου, η απώλεια της αἰδοῦς και του ἐλέου εκ μέρους του Αχιλλέα υποκινεί τη λύτρωση του ατιμασμένου νεκρού Έκτορα. Πρώτα ο Απόλλωνας, διαμαρτυρόμενος στους ολυμπίους, κατηγορεί τον Αχιλλέα για τον «αναιδή» και ανελέητο τρόπο με τον οποίο προσβάλλει το σώμα του αντιπάλου του, λέγοντας (Ω 44-45):

Έτσι ο Αχιλλέας την έχασε τη συμπόνια [ἔλεον] μέσα του, και ούτε νιώθει ντροπή [αἰδώς], που πολύ ζημιώνει ή ωφελεί τους ανθρώπους.

Λίγο μετά, όταν ο Πρίαμος ικετεύει τον Αχιλλέα να του επιστρέψει τον μονάκριβο, νεκρό του γιο, τον καλεί να σεβαστεί τους θεούς αλλά και, φέρνοντας στη θύμησή του τον δικό του πατέρα Πηλέα, να λυπηθεί τον γέροντα βασιλιά (Ω 503-506):

Όμως σεβάσου [αἰδεῖο] τους θεούς, Αχιλλέα· θυμήσου τον πατέρα σου και λυπήσου [ἐλέησον] εμένα· εγώ είμαι πιο αξιολύπητος [ἐλεεινότερος]· βάστηξα πράγματα, που κανένας άλλος θνητός πάνω στη γη δεν τα βάστηξε ως τώρα, να φέρω στο στόμα μου τα χέρια του ανθρώπου που σκότωσε τα παιδιά μου.

Στη μεταπολεμική Οδύσσεια ξένοι, ικέτες και επαίτες, χαρακτηρίζονται αἰδοῖοι, που αξίζουν τη φιλία και τον σεβασμό των άλλων. Αυτό σημαίνει ότι ο οικοδεσπότης όχι μόνο δεν πρέπει να βλάψει τον απροστάτευτο ξένο του, αλλά και οφείλει να υπολογίζει στο πώς θα εισπράξουν οι γύρω του μια ενδεχόμενη, αφιλόξενη συμπεριφορά του. Τα αναμενόμενα αισθήματα της αἰδοῦς και του ἐλέους στην Οδύσσεια εκμαιεύονται κατά κανόνα από τον πολυμήχανο πρωταγωνιστή της, προκειμένου να κερδίσει και να διασφαλίσει ξενία και νόστο. Πίσω από το προσωπείο του ανυπεράσπιστου ξένου/ικέτη, με το οποίο ο Οδυσσέας εμφανίζεται ως πολύπαθος και κατατρεγμένος (πολύτλας) ταξιδευτής, κρύβεται ο πολύμητις ήρωας, που ξέρει πότε και πώς να χρησιμοποιεί με διπλωματικό τρόπο τα κολακευτικά, συχνά πλανερά, λόγια του, για να καταστεί, με την υποστήριξη της πολύβουλης Αθηνάς, ἐλεεινὸς φίλος και αἰδοῖος στους ξενιστές του. Η φιλοξενία του ήρωα στους Φαίακες προετοιμάζεται στην ακτή της Σχερίας με τον ἔλεον που ζητάει ως πολύπαθος ξένος/ικέτης από την ανυποψίαστη Ναυσικά (ζ 175-179):

Έλεος όμως σου ζητώ [ἐλέαιρε]. Εσύ είσαι η πρώτη που απαντώ,
έτσι φριχτά βασανισμένος· άλλον δεν ξέρω στους ανθρώπους
που κατοικούν αυτή τη γη κι αυτή την πόλη.
Και σου ζητώ την πόλη να μου δείξεις,
κι ένα κουρέλι να σκεπαστώ, αν έχεις φέρει εδώ μαζί σου
κάποιο πανί, να με τυλίξει.

Ανάλογα με το πρόσωπο που έχει κάθε φορά απέναντί του ο ήρωας ξέρει να καρπώνεται αυτό που επιθυμεί. Εδώ ο ἔλεος, που μεταφράζεται στο αίτημα για πομπή στην πόλη των Φαιάκων και ρούχο, χαρακτηρίστηκε ήδη από τον αρχαίο σχολιαστή κερδαλέον (πονηρό), που αντιστοιχεί στο «ζήτα λίγα για να πάρεις πολλά». Αργότερα, μέσα στο μέγαρο των Φαιάκων, ο Οδυσσέας, προσπέφτοντας στα γόνατα της μητέρας της Ναυσικάς Αρήτης, θα ζητήσει άμεσο νόστο (η 142-152).

Η θαλπωρή που απολαμβάνει ο Οδυσσέας ως ξένος/ικέτης μακριά και έξω από το σπίτι του (στους Φαίακες και στο καλύβι του Εύμαιου) είναι εντελώς αντίθετη προς την αφιλόξενη υποδοχή που του επιφυλάσσουν οι αλαζόνες μνηστήρες, μαζί με τις άπιστες δούλες, μέσα στο παλάτι του. Στο προσωπείο του ξένου/ικέτη έχει προστεθεί τώρα, με την παρέμβαση της Αθηνάς, η ιδιότητα του ζητιάνου, που παρά ταύτα προξενεί τη συμπάθεια μόνο της οικοδέσποινας Πηνελόπης. Και το ρούχο έχει εδώ τη σημασία του: όταν ο ξένος της βασίλισσας της διηγείται πως συνάντησε κάποτε τον θείο Οδυσσέα, που φορούσε χλαίνη διπλά θηλυκωμένη με χρυσή περόνη, η Πηνελόπη, αναγνωρίζοντας τα σήματα-ενδύματα του εξαφανισμένου άντρα της, υπόσχεται στον ξένο της «πολύτιμη φιλία» τ 253-254):

Ξένε μου, σε συμπάθησα απ᾽ την αρχή [πάρος …ἐὼν ἐλεεινός], μα τώρα θα μου γίνεις
φίλος πολύτιμος [φίλος …αἰδοῖος] σε τούτο το παλάτι.

Μένει για τη συνέχεια η μετακίνηση του Οδυσσέα από τον ρόλο του ἐλεεινοῦ, φίλου και αἰδοίου ξένου σ᾽ εκείνον του άρχοντα της Ιθάκης και αναγνωρισμένου συζύγου της Πηνελόπης.

Από τα προηγούμενα συμπεραίνεται ότι η αἰδώς αποτελεί θεμελιώδη αρχή συμπεριφοράς στα δύο ομηρικά έπη. Γι᾽ αυτό και μερικοί μελετητές των επών υποστηρίζουν ότι η κοινωνία που περιγράφεται στον Όμηρο διαθέτει κατεξοχήν τα χαρακτηριστικά του «πολιτισμού της ντροπής». Ο χαρακτηρισμός αυτός αναφέρεται σε διάκριση προς τον «πολιτισμό της ενοχής» των επόμενων αιώνων, όπου ο άνθρωπος έχει εσωτερικεύσει τις εντολές του κοινωνικού του περιβάλλοντος και συναισθάνεται πλέον ότι παραβαίνει μια ηθική εντολή ή ένα πρότυπο συμπεριφοράς, γι᾽ αυτό και νιώθει ένοχος ανεξάρτητα από το τι λένε ή τι του επιβάλλουν να πράξει οι άλλοι.

Ωστόσο, η διάκριση αυτή κρίνεται απόλυτη, επειδή προϋποθέτει ότι τα δρώντα πρόσωπα στα ομηρικά έπη, ως μέλη μιας πρωτόγονης, κατά κάποιον τρόπο, κοινωνίας, δεν διαθέτουν ακόμη προσωπική συνείδηση για τις πράξεις τους, υπακούοντας τυφλά στις εντολές της κοινότητάς τους. Κάτι τέτοιο όχι μόνο δεν επιβεβαιώνεται από τα προηγούμενα παραδείγματα, αλλά και θα μπορούσε να θεωρηθεί λίγο πολύ εξωπραγματικό, εφόσον είναι εξαιρετικά αμφισβητήσιμο αν θα μπορούσε να υπάρξει κοινωνία (πρωτόγονη ή σύγχρονη), τα μέλη της οποίας να μην έχουν αφομοιώσει κοινωνικά και ηθικά πρότυπα συμπεριφοράς. Οι ήρωες και ηρωίδες των ομηρικών επών έχουν τα δικά τους πρότυπα συμπεριφοράς και όχι μόνο υπολογίζουν στο τι περιμένει από αυτούς η κοινότητά τους να πράξουν αλλά έχουν εσωτερικεύσει αυτές τις προσδοκίες. Γι᾽ αυτό και δεν μπορούν να διανοηθούν ότι μπορούν να αποκλίνουν από τις αρχές αυτές. Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις ένα ηρωικό υποκείμενο μπορεί να κάνει τις αξίες της κοινότητάς του δικές του.

Η διαφορά επομένως ανάμεσα στον ομηρικό «πολιτισμό της ντροπής» και στον μεταγενέστερο «πολιτισμό της ενοχής» είναι κυρίως ποσοτική. Αυτή η ποσοτική διαφορά οφείλεται κυρίως στο ότι οι ήρωες και οι ηρωίδες στο έπος είναι εξέχοντα πρόσωπα, που ενδιαφέρονται για την εικόνα τους, καθώς μάλιστα δρουν σε μια κοινωνία όπου οι διαπροσωπικές σχέσεις είναι ιδιαίτερα έντονες. Αλλά ακόμη και αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ποσοτικά και όχι ποιοτικά, που απαγορεύουν τη ριζική διάκριση ανάμεσα στην εξωτερική αἰδῶ και στην εσωτερική ενοχή.

«Θετική ψυχολογία», μια επιστημονική στροφή προς την αισιοδοξία

Η Θετική Ψυχολογία είναι ένας καινούριος κλάδος της Ψυχολογίας, που έρχεται να ανατρέψει τα όσα θεωρούσαμε ως τώρα για την ευτυχία. Το 2000 ο πατέρας της Θετικής Ψυχολογίας, Martin Seligman, έθεσε ένα ερώτημα για τον σκοπό και την πορεία της επιστήμης του. Μήπως αντί να μελετούμε μόνο τις ψυχικές διαταραχές και τα αρνητικά συναισθήματα, υπάρχει κάποιο όφελος αν εξετάσουμε τα θετικά συναισθήματα; Συναισθήματα, όπως το ενδιαφέρον, η χαρά, η ικανοποίηση, η ευγνωμοσύνη είχαν μελετηθεί ως τότε ελάχιστα εφόσον οι ψυχικές διαταραχές και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα χρειάζονται άμεσες λύσεις.

Όμως, όπως φαίνεται το ότι δεν είμαστε ψυχικά ασθενείς δεν σημαίνει αυτόματα πως είμαστε ευτυχισμένοι. Πολλοί άνθρωποι χωρίς να πληρούν τα κριτήρια ψυχικών διαταραχών μπορεί να περιγράφουν τη ζωή τους ως μονότονη, κενή, βαρετή, χωρίς σκοπό και νόημα. Η Θετική Ψυχολογία υποστηρίζει πως μόνο το 10% της αντικειμενικής πραγματικότητα επηρεάζει τελικά την αίσθηση της ευτυχίας μας. Τον καθοριστικότερο ρόλο παίζουν τα όσα σκεφτόμαστε και νιώθουμε για αυτήν τη πραγματικότητα. Τα ερευνητικά αυτά δεδομένα έρχονται να επιβεβαιώσουν ιδέες που διατυπώθηκαν αιώνες πριν. Στωικοί ψυχολόγοι, όπως ο Επίκτητος και ο Μάρκος Αυρήλιος έχουν διατυπώσει ακριβώς αυτήν την ιδέα. Η στάση μας απέναντι στις δυσκολίες της ζωής είναι ίσως ο πιο σημαντικός παράγοντας για την ευτυχία μας.

Η Barbara Fredrickson διατύπωσε το 1998 τη θεωρία των θετικών συναισθημάτων, τη θεωρία διεύρυνσης και δόμησης. Οι έρευνές της έδειξαν πως τα θετικά συναισθήματα διευρύνουν την προσοχή μας καθώς και άλλες γνωστικές ιδιότητες. Το πιο σημαντικό που μας προσφέρουν είναι πως «χτίζουν» σωματικούς, γνωστικούς, συναισθηματικούς και κοινωνικούς πόρους, που στο μέλλον θα μας κάνουν πιο ανθεκτικούς έτσι ώστε να επανέλθουμε πιο γρήγορα σε κάποια αντιξοότητα.

Το τι είναι η ευτυχία είναι ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει τον άνθρωπο ανά τους αιώνες και σίγουρα απασχολεί και τον καθένα μας ξεχωριστά στην προσπάθειά μας να ζήσουμε με τον τρόπο που θέλουμε μέσα σε πολλές ή λίγες αντιξοότητες. Το μεγαλύτερο θετικό που έρχεται να φέρει η Θετική Ψυχολογία είναι πως οι έρευνες δείχνουν πως η ευτυχία μαθαίνεται. Πως ευτυχία σημαίνει τελικά να βιώνεις όσο το δυνατόν περισσότερα θετικά συναισθήματα στην καθημερινότητά σου. Για τον καθένα αυτές οι στιγμές μπορεί να είναι διαφορετικές ανάλογα με τις αξίες του, τις προτιμήσεις του, τα όνειρά του.

Οι έρευνες δείχνουν πως γινόμαστε πιο θετικοί, ακόμη κι αν κάνουμε κάτι που φαίνεται ασήμαντο, αν δηλαδή σημειώνουμε σε ένα ημερολόγιο κάθε βράδυ τρία πράγματα για τα οποία νιώσαμε ευγνώμονες τη μέρα που πέρασε. Οι έρευνες επίσης δείχνουν πως η θετικότητα συνδέεται με την καλή σωματική και ψυχική υγεία. Αυτό δεν σημαίνει πως γινόμαστε άτρωτοι ψυχικά και σωματικά, όταν βιώνουμε θετικά συναισθήματα, όμως αρρωσταίνουμε με λιγότερα συμπτώματα και αναρρώνουμε πιο γρήγορα. Και κάτι ακόμη πιο σημαντικό, ζούμε περισσότερα χρόνια. Είναι ο μόνος παράγοντας που έχει αποδειχθεί πως αυξάνει το προσδόκιμο ζωής μετά τη διακοπή του καπνίσματος.

Το να βιώνουμε θετικά συναισθήματα δεν σημαίνει πως δεν πρέπει να βιώνουμε και τα αρνητικά. Ακριβώς το αντίθετο. Όσο περισσότερο αποδεχόμαστε τον θυμό, τη λύπη και τον φόβο μας, τόσο καλύτερα είμαστε. Η εκπαίδευσή μας πάνω στα συναισθήματα αποδείχθηκε πολύ παραπλανητική. Έχουμε μάθει να εστιάζουμε ιδιαίτερα στο αρνητικό, να χάνουμε το δάσος για τα δέντρα. Ταυτόχρονα, έχουμε μάθει να θεωρούμε πως είναι κακό να λυπόμαστε, να φοβόμαστε ή να θυμώνουμε. Όσο περισσότερο παλεύουμε με τον αρνητισμό, που είναι μέσα στην ίδια μας τη φύση, τόσο πιο δυστυχισμένοι είμαστε, τόσο η οδύνη μας γιγαντώνεται.

ΑΝ ΠΕΡΙΜΕΝΟΥΜΕ ΠΩΣ ΘΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΥΤΥΧΙΣΜΕΝΟΙ, ΟΤΑΝ ΔΕΝ ΘΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΘΥΜΟΣ, ΛΥΠΗ ΚΑΙ ΦΟΒΟΣ Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΑΝΤΙΞΟΟΤΗΤΑ, ΤΟΤΕ ΕΙΝΑΙ ΣΙΓΟΥΡΟ ΠΩΣ ΔΕΝ ΘΑ ΕΥΤΥΧΙΣΟΥΜΕ ΠΟΤΕ ΕΝ ΖΩΗ.

Η μεγάλη πρόκληση είναι να αρχίσουμε να χτίζουμε μια ζωή με περισσότερη θετικότητα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μας βομβαρδίζουν καθημερινά με τον τρόμο και την οργή. Μας δίνουν την αίσθηση πως ο κόσμος είναι το πιο επικίνδυνο, το πιο άδικο μέρος, πως κινδυνεύουμε συνεχώς, πως δεν υπάρχει καμία, μα καμία ελπίδα. Όμως για όλα αυτά τα αρνητικά, υπάρχουν άλλα τόσα θετικά που αποσιωπούνται. Η αγάπη, η φιλία, η τέχνη, η ευχαρίστηση, η προσφορά, η δημιουργία μπορεί να είναι δίπλα μας κι εμείς να βαριανασαίνουμε για τα όσα μας λείπουν. Το δυστυχές είναι πως η ευτυχία έχει ταυτιστεί τρομερά με την επιτυχία και με το χρήμα. Φαίνεται όμως πως κι αυτό ήταν λάθος. Και η επιτυχία και το χρήμα συνηθίζονται και το κενό που μπορούν να δώσουν μετά μπορεί να είναι τεράστιο, όταν δεν έχουμε ανθρώπους γύρω μας που να μας δίνουν χαρά, όταν δεν βρίσκουμε τελικά για ποιο λόγο ήρθαμε σε αυτή τη ζωή και έχουμε σταματήσει να ονειρευόμαστε.

Και ο κόσμος που θα παραδώσουμε στα παιδιά; Τι έχουμε λοιπόν να τους δείξουμε τώρα; Η ωμή βία, εκτός από τις ειδήσεις, κυριαρχεί στις ταινίες, τις τηλεοπτικές σειρές και τα βιντεοπαιχνίδια. Είναι ευθύνη μας το ότι αφηνόμαστε σε αυτήν την ωμή βία. Είναι ευθύνη μας το ότι δεν τους δίνουμε αντίδοτα στην αρνητικότητα. Σίγουρα υπάρχουν μεμονωμένα πρόσωπα, γονείς, επαγγελματίες ή φορείς που παλεύουν για ενσταλάξουν τη θετικότητα στις παιδικές ψυχές. Οι έρευνες δείχνουν πως τα θετικά συναισθήματα βοηθούν τα παιδιά να μαθαίνουν. Είναι αναγκαίο το σχολείο να γίνει χώρος όχι μόνο μάθησης, αλλά χαράς. Χώρος που βοηθά το κάθε παιδί να βρει το δικό του ταλέντο και όχι εργοστάσιο μαζικής παραγωγής αγχωμένων ανθρώπων. Τα παιδιά από τη φύση τους θέλουν να μάθουν, ο ενήλικος καταναγκασμός πολλές φορές τα εμποδίζει. Αυτό που δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ είναι πως η χαρά και το νόημα για τον καθένα μας διαφέρει και για αυτό δεν πρέπει να προσπαθούμε να επιβάλλουμε στα παιδιά τις δικές μας απόψεις για τη δική τους ευτυχία.

Φυσικά δεν μπορούμε να ελέγξουμε το εκπαιδευτικό σύστημα, όμως μπορούμε να ελέγξουμε τη θετικότητα που μεταδίδουμε όσοι έχουμε παιδιά, δουλεύουμε με παιδιά ή συναναστρεφόμαστε με κάποιο άλλο τρόπο μαζί τους. Η θετικότητα είναι μεταδοτική, όπως άλλωστε και ο πανικός και η απελπισία. Σκεφτείτε πόσο καλά νιώσατε στον πρόσφατο μεγάλο σεισμό στην Αθήνα, όταν ακούσατε στην τηλεόραση «πως η πόλη άντεξε αυτόν τον σεισμό, πως όλα ήταν υπό έλεγχο». Και αντίστοιχα τι συναίσθημα σας κυρίευσε, όταν ακούσατε την ίδια περίοδο για «πρόβλεψη σεισμού 6 βαθμών της Κλίμακας Ρίχτερ», παρόλο που είναι γνωστό πως δεν γίνεται πρόβλεψη σεισμών και που ο τίτλος αυτών των ειδήσεων δεν εξέφραζε με ακρίβεια τα όσα είπε ο σεισμολόγος.

Πρέπει λοιπόν να σταματήσουμε να ενοχοποιούμε τη χαρά. Είναι κάτι που αξίζει σε όλους μας και ο καθένας καλείται να ανακαλύψει μόνος του από πού θα πηγάσει για αυτόν. Οι έρευνες της Θετικής Ψυχολογίας δείχνουν τελικά πως αν επιτρέψουμε έστω και λίγη χαρά στον εαυτό μας, η ζωή μας αρχίζει να αλλάζει. Αν λοιπόν κάτι καλείται να κάνει ο άνθρωπος του 21ου αιώνα είναι να μην υποκύψει στην αρνητικότητα. Να μην δεχτεί πως ο κόσμος είναι ένα βίαιο, τρομακτικό μέρος, χωρίς αγάπη, χωρίς κανένα νόημα να ζεις μέσα σε αυτόν. Κι αν θέλουμε να βάλουμε το λιθαράκι του ο καθένας για να γίνει καλύτερος αυτός ο κόσμος, θα πρέπει πρώτα να δώσουμε αγάπη στον εαυτό μας.

Οπότε όσοι είμαστε τυχεροί και μπορούμε και επιβιώνουμε, με τις δικές του δυσκολίες ο καθένας, βρισκόμαστε μπροστά σε μια απόφαση, σε ένα μεγάλο σταυροδρόμι. Θα δούμε μόνο το αρνητικό ή και το θετικό μπροστά μας; Θα νιώσουμε αδικημένοι ή ευγνώμονες με τα όσα θα φέρει η κάθε μέρα; Θα αφήσουμε τη ζωή μας να ανθίσει ή θα περάσουμε τελικά από αυτή τη ζωή χωρίς να αγγίξουμε τίποτα και χωρίς τίποτα να μας αγγίξει;

Να ζεις στον κόσμο σαν να μην ήταν ο κόσμος, να τηρείς τους νόμους κι όμως να είσαι υπεράνω τους

Κι αν πράγματι ο κόσμος είχε δίκιο, αν αυτή η μουσική στα καφενεία, αν αυτές οι μαζικές διασκεδάσεις, αν αυτοί οι άνθρωποι που είναι ικανοποιημένοι με τόσα λίγα, έχουν δίκιο, τότε εγώ έχω άδικο, τότε είμαι τρελός, τότε είμαι πράγματι ο λύκος της στέπας, όπως συχνά αποκαλούσα τον εαυτό μου, το ζώο που χάθηκε σ’ ένα κι ακατανόητο κόσμο, και δεν μπορεί να βρει μια πατρίδα, αέρα και τροφή.

Και ποιος έψαχνε στα χαλάσματα της ζωής του κάποιο νόημα, ποιος υπέφερε το φαινομενικά ανόητο, ποιος ζούσε το φαινομενικά τρελό, ποιος ήλπιζε μυστικά μέσα στο τελικό χάος να βρει την αποκάλυψη και την ύπαρξη του θεού;

Στα σημάδια του λύκου της στέπας διέκρινες τον άνθρωπο της νύχτας. Το πρωί ήταν γι’ αυτόν μια άσχημη ώρα, που την φοβόταν και ποτέ δεν του είχε φέρει τίποτα καλό.

Όχι, δεν ήταν, για τίποτα που πέρασε δεν ήταν κρίμα. Κρίμα είναι μόνο για το σήμερα και το τώρα, για όλες αυτές τις αμέτρητες ώρες και μέρες που έχανα, που υπέφερα μόνο, και οι οποίες ούτε δώρα έφερναν ούτε συγκινήσεις.

Είμαι περίεργος να δω πόσα μπορεί ν’ αντέξει ένας άνθρωπος. Όταν φτάσω τα όρια της αντοχής, το μόνο που θα κάνω είναι ν’ ανοίξω την πόρτα και θά ‘χω σωθεί.

Ο αστός είναι έτσι απ’ τη φύση του, ένα πλάσμα με αδύναμο ζωτικό ένστικτο, φοβισμένο, που φοβάται ακόμα και στον εαυτό του να παραδοθεί.

Βλέπουμε ότι έχει ισχυρές παρορμήσεις, τόσο για να γίνει άγιος όσο και άθλιος, αλλά λόγω κάποιας αδυναμίας ή αδράνειας δεν κατάφερε να πάρει φόρα και να βγει στο ελεύθερο σύμπαν και παρέμεινε δεμένος στην τροχιά του μητρικού πλανήτη της αστικής κοινωνίας.

Να ζεις στον κόσμο σαν να μην ήταν ο κόσμος, να τηρείς τους νόμους κι όμως να είσαι υπεράνω τους, να κατέχεις ”σαν να μην κατέχεις”, ν’ απαρνιέσαι σαν να μην ήταν άρνηση.

Όμως τα πράγματα στη ζωή δεν είναι τόσο απλά όπως μέσα στις σκέψεις μας κι ούτε τόσο χοντροκομμένα όπως στη φτωχή μας γλώσσα των ηλιθίων.

Επειδή είμαι κάτι σαν καθρέφτης σου, γιατί υπάρχει μέσα μου κάτι που σε νιώθει και σου δίνει μια απάντηση. Και θα ’πρεπε κανονικά, όλοι οι άνθρωποι να είναι τέτοιοι καθρέφτες και να επικοινωνούν έτσι ο ένας με τον άλλο…

Τα χρώματα είναι αποτέλεσμα συναισθημάτων, όχι μόνο ιδιότητες του φωτός

Η κατανόηση των χρωμάτων είναι το πρώτο βήμα για την κατανόηση της φύσης των πραγμάτων.

Τι είναι το κόκκινο; Το πράσινο και το μπλε; Αυτή η ερώτηση μπορεί να μοιάζει πολύ ανόητη για να αξίζει προσοχής. Η απάντηση όμως ίσως δεν είναι αυτό που διδαχθήκατε στο σχολείο. Όπως εξηγείται στο νέο βιβλίο The Grand Biocentric Design, η απάντηση βρίσκεται βαθύτερα απ’ ό,τι θα πίστευε κανείς. Αφορά τον ίδιο μας τον εαυτό.

Για να καταλάβουμε, ας ξεκινήσουμε με ένα φανάρι. Όλοι συμφωνούμε ότι το φανάρι είναι «κόκκινο», παρόλο που δεν μπορούμε ποτέ να αποδείξουμε ότι η ακριβής οπτική εμπειρία που εγώ ονομάζω «κόκκινο» είναι η ίδια με τη δική σας. Δεν έχει σημασία γιατί, ό,τι κι αν είναι, παραμένει σταθερό, και μάλιστα από τότε που κάποιος σκέφτηκε να ονομάσει τα χρώματα εξ αρχής.

Ένας από τους μεγάλους γρίφους της συνειδητότητας είναι το γιατί βιώνουμε κάτι που ονομάζεται «κόκκινο» εξ αρχής. Για να καταλάβετε το πρόβλημα, σκεφτείτε ότι το ορατό φως είναι μέρος του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, το οποίο είναι μια διαβάθμιση ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας που εκτείνεται από τα μικρότερα προς τα μεγαλύτερα μήκη κύματος και περιλαμβάνει τις ακτίνες γάμμα, το ραντάρ, το ραδιόφωνο και τα μικροκύματα (κανένα από τα οποία δεν αντιλαμβανόμαστε ως «χρώμα»).

Τα πεδία αυτά δεν είναι υπεύθυνα για την αντίληψη του χρώματος – μάλιστα, τα ίδια είναι εντελώς αόρατα. Στην καλύτερη περίπτωση, θα πρέπει να βιώνουμε το οπτικό φάσμα ως ένα συνεχές σε κλίμακα του γκρι που κυμαίνεται από το σκοτάδι στο φως – μια απλή ποσοτική εμπειρία. Αλλά, για τους ανθρώπους και ορισμένα άλλα ζώα δεν είναι. Αντιθέτως, έχουμε μια μοναδική ποιοτική εμπειρία.
Τα χρώματα συνδέονται με βαθιά ενσωματωμένα μοτίβα συναισθημάτων

Το 1965, οι ερευνητές ανακάλυψαν τρεις τύπους κυττάρων στο μάτι που, όταν διεγείρονται, συνδέονται με τις μοναδικές οπτικές αισθήσεις του κόκκινου, του πράσινου και του μπλε. Η διέγερση κάθε τύπου κυττάρου συνδέεται με μια μοναδική εμπειρία. Αλλά πώς και γιατί; Μια ένδειξη προέρχεται από το γεγονός ότι τα δύο τρίτα αυτών των κωνοειδών κυττάρων είναι ο «τύπος L» που είναι υπεύθυνος για την αίσθηση του κόκκινου. Αυτή η μονόπλευρη «πλειοψηφία» υποδηλώνει ότι η αντίληψη του φωτός σε αυτό το εύρος του οπτικού φάσματος έχει υψηλότερη προτεραιότητα από την αντίληψη άλλων μηκών κύματος του φωτός.

Το κόκκινο χρώμα πιθανότατα λαμβάνει επιπλέον προσοχή από τον εγκέφαλο επειδή συνδέεται με ανησυχητικά, σημαντικά γεγονότα, όπως ο τραυματισμός και το αίμα. Στη ζωή, η ξαφνική παρουσία αυτού του χρώματος στο συνειδητό μας σήμαινε συνήθως είτε ότι το ποδήλατό μας είχε βγει από το δρόμο σε ένα χωράφι με μπιγκόνιες, είτε, πιο ανησυχητικό, ότι το αίμα έτρεχε στο χέρι μας και απαιτούσε άμεση φροντίδα.

Αυτή η πιθανότητα απειλητικής για τη ζωή κατάστασης έκανε το κόκκινο χρώμα το παραδοσιακό σήμα κακών ειδήσεων που δεν πρέπει να αγνοηθεί. Το γνωρίζουμε αυτό ενστικτωδώς, γι’ αυτό και κανείς, εκτός από έναν επαναστατημένο έφηβο, δεν θα ονειρευόταν να βάψει το υπνοδωμάτιό του έντονα κόκκινο, τουλάχιστον όχι αν εκτιμούσε ένα ήρεμο περιβάλλον. Αυτό εξηγεί γιατί το κόκκινο συμφωνήθηκε παγκοσμίως ως το χρώμα για πράγματα όπως οι προειδοποιητικές ανακοινώσεις και τα σήματα στάσης των σιδηροδρόμων και, αργότερα, των αυτοκινήτων. Και γιατί ακόμη και τα πολιτισμικά ξεχωριστά έθνη και εκείνα που ήταν αρκετά ανταγωνιστικά προς τη Δύση δεν αψήφησαν αυτόν τον κανόνα. Προφανώς, η εμπειρία που αποκαλούμε «κόκκινο» συνδέεται με ένα βαθιά ενσωματωμένο μοτίβο συναισθημάτων και νευρωνικών συνδέσεων.

Ένα εξίσου ξεχωριστό κύκλωμα που αποτελείται από λαβυρινθώδεις συστάδες κυττάρων συνδέεται με τα άλλα χρώματα – το καθένα συνδέεται με ξεχωριστές περιοχές του εγκεφάλου. Όταν αυτές οι κυτταρικές αρχιτεκτονικές διεγείρονται μέσω των αντίστοιχων κυττάρων στον αμφιβληστροειδή, έχουμε ξεχωριστές εμπειρίες: το μπλε θυμίζει την απεραντοσύνη του ουρανού και αποδίδει ένα πολύ πιο ήρεμο συναίσθημα από το κόκκινο, ενώ το πράσινο μεταφέρει στα μάτια μας αμέτρητους περασμένους αιώνες φυτών και βλάστησης και είναι μια παρηγορητική επίκληση στη ζωή.

Πιστεύουμε ότι αυτά τα τρία πιο βασικά χρώματα και οι διάφοροι συνδυασμοί τους πρέπει να είχαν μοναδική αξία για την επιβίωση κατά τη διάρκεια της πρώιμης εξέλιξης, και έτσι συνδέονται με τις δικές τους λειτουργικές οδούς στον εγκέφαλο. Όταν η πολύπλοκη λογική που σχετίζεται με αυτές τις ξεχωριστές ομάδες κυττάρων συνδυάζεται με την ενεργά περιπλεγμένη περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με τη συνείδηση, έχουμε διακριτές αισθήσεις, ακόμη κι αν σπάνια σκεφτόμαστε τα συστατικά που συνθέτουν καθένα από αυτά τα χρώματα, όπως δεν μπορούμε να διακρίνουμε τα συστατικά της μαγιονέζας.

Η αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα είναι ότι τα χρώματα δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν χωρίς τη συνείδησή μας. Πράγματι, σε ένα πιο θεμελιώδες επίπεδο, τα ίδια τα φωτόνια του φωτός προκύπτουν μόνο μετά την παρατήρηση – τα πειράματα δείχνουν σαφώς ότι τα ίδια τα σωματίδια του φωτός δεν υπάρχουν με πραγματικές ιδιότητες μέχρι να παρατηρηθούν πραγματικά.
Η κατανόηση του ουράνιου τόξου – Το πρώτο άλμα προς την αληθινή φύση των πραγμάτων

Όταν εξετάζουμε τα χρώματα, είναι δύσκολο να μην σκεφτούμε τα χρώματα του ουράνιου τόξου. Η ξαφνική εμφάνιση αυτών των πρισματικών χρωμάτων σε αντιπαράθεση ανάμεσα σε βουνά μπορεί να μας κόψει την ανάσα. Όπως τα χρώματα, έτσι και τα ουράνια τόξα εμφανίζονται εξ ολοκλήρου μέσα στον εγκέφαλό μας. Αλλά σε αντίθεση με άλλα αντικείμενα, δεν έχουν κοινή απτότητα με άλλους παρατηρητές.

Πράγματι, τρία συστατικά είναι απαραίτητα για ένα ουράνιο τόξο. Πρέπει να υπάρχει ήλιος, σταγόνες βροχής και ένα συνειδητό μάτι (ή το υποκατάστατο φιλμ του) στη σωστή γεωμετρική θέση. Αν τα μάτια σας κοιτάζουν ακριβώς απέναντι από τον ήλιο, οι ηλιοφωτισμένες σταγόνες νερού θα δημιουργήσουν ένα ουράνιο τόξο που θα περιβάλλει το συγκεκριμένο σημείο σε απόσταση 42 μοιρών. Αλλά τα μάτια σας πρέπει να βρίσκονται σε εκείνο το σημείο όπου συγκλίνει το διαθλώμενο φως από τα ηλιοφωτισμένα σταγονίδια, για να ολοκληρωθεί η απαιτούμενη γεωμετρία.

Ένα άτομο δίπλα σας θα έχει τη δική του γεωμετρία και θα βρίσκεται σε μια άλλη γωνία για ένα εντελώς διαφορετικό σύνολο σταγονιδίων και επομένως θα δει ένα ξεχωριστό ουράνιο τόξο. Το δικό του ουράνιο τόξο είναι πολύ πιθανό να μοιάζει με το δικό σας, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητο. Στη συνέχεια, επίσης, εάν τα ηλιοφωτισμένα σταγονίδια βρίσκονται πολύ κοντά, όπως από ένα ψεκαστήρα γκαζόν, το άτομο που βρίσκεται κοντά μπορεί να μην δει καθόλου ουράνιο τόξο. Το δικό σας ουράνιο τόξο είναι μόνο δικό σας.

Ωστόσο, τι γίνεται αν δεν είναι κανείς εκεί; Η απάντηση είναι ότι δεν υπάρχει κανένας που να μπορεί να δει το ουράνιο τόξο: Δεν υπάρχει ουράνιο τόξο. Πρέπει να υπάρχει ένα σύστημα μάτι – εγκέφαλος (ή το υποκατάστατό του, μια κάμερα, τα αποτελέσματα της οποίας θα τα δει αργότερα μόνο ένας συνειδητός παρατηρητής) για να ολοκληρωθεί η γεωμετρία. Όσο αληθινό κι αν φαίνεται το ουράνιο τόξο, απαιτεί την παρουσία σας όσο απαιτεί τον ήλιο και τη βροχή.

Λίγοι θα αμφισβητούσαν την υποκειμενική φύση των ουράνιων τόξων, τα οποία κατέχουν τόσο σημαντική θέση στα παραμύθια, ώστε φαίνονται μόνο οριακά να ανήκουν εξαρχής στον κόσμο μας. Όταν όμως κατανοήσουμε πλήρως ότι η θέασή του εξαρτάται εξίσου από τον παρατηρητή, τότε έχουμε κάνει το πρώτο απαιτούμενο άλμα προς την αληθινή φύση των πραγμάτων.

Ο Κριτής καταδικάζει, και το Θύμα υφίσταται

Όπως μια κυβέρνηση έχει νομοθεσίες που διοικούν το όνειρο της κοινωνίας, έτσι και η δική μας Νομοθεσία ορίζει το προσωπικό μας όνειρο. Όλοι αυτοί οι νόμοι υπάρχουν μέσα στο μυαλό μας, τους έχουμε αποδεχτεί, και ο Κριτής μέσα μας βασίζει πάνω σε αυτούς τις κρίσεις του. Ο Κριτής καταδικάζει, και το Θύμα υφίσταται την ενοχή και την τιμωρία.

Ποιος μας λέει, όμως, ότι υπάρχει δικαιοσύνη σε αυτό το όνειρο; Δικαιοσύνη σημαίνει να πληρώνεις μόνο μια φορά για το κάθε σου λάθος. Αδικία σημαίνει να πληρώνεις παραπάνω από μία φορές για το κάθε λάθος.

Πόσες φορές πληρώνουμε για ένα μας λάθος; Χιλιάδες φορές. Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζώο πάνω στη γη που πληρώνει χιλιάδες φορές για το ίδιο λάθος. Τα υπόλοιπα ζώα πληρώνουν μονάχα μια φορά για κάθε λάθος που κάνουν, όχι, όμως, κι εμείς. Εμείς έχουμε ισχυρή μνήμη. Κάνουμε ένα λάθος, κρίνουμε τον εαυτό μας, τον βρίσκουμε ένοχο και τον τιμωρούμε. Αν υπήρχε δικαιοσύνη, τότε αυτό θα αρκούσε: δεν θα υπήρχε λόγος να το ξανακάνουμε. Ωστόσο, κάθε φορά που θυμόμαστε κρίνουμε ξανά τον εαυτό μας, τον καταδικάζουμε ξανά και τον τιμωρούμε ξανά και ξανά και ξανά. Αν είμαστε παντρεμένοι, η γυναίκα ή ο άνδρας μας σπεύδει να μας υπενθυμίσει κι αυτός το λάθος μας, ώστε να κρίνουμε πάλι τον εαυτό μας, να τον καταδικάσουμε και γι’ άλλη μια φορά να τον τιμωρήσουμε. Το θεωρείτε δίκαιο αυτό;

Πόσες φορές δεν κάνουμε τον σύντροφό μας, το παιδί μας ή τους γονείς μας να πληρώσουν για το ίδιο λάθος; Κάθε φορά που θυμόμαστε το λάθος, τους κατηγορούμε ξανά και τους ποτίζουμε με όλο εκείνο το συναισθηματικό δηλητήριο που παράγει η αίσθηση της αδικίας κι έπειτα τους αναγκάζουμε να πληρώσουν για το ίδιο λάθος. Είναι δικαιοσύνη αυτό; Ο Κριτής μέσα μας κάνει λάθος γιατί είναι λανθασμένο και το σύστημα της πίστης μας, η Νομοθεσία μας. Ολόκληρο το όνειρο έχει στηριχτεί πάνω σε έναν ψευδή νόμο. Το ενενήντα πέντε τοις εκατό των πεποιθήσεων που έχουμε αποθηκεύσει στο νου μας δεν είναι παρά ψέματα, κι εμείς υποφέρουμε επειδή όλα αυτά τα ψέματα τα έχουμε πιστέψει.

Όταν τα πρόσωπα των ανθρώπων στον δρόμο θα φανερώνουν ελευθερία, ζωντάνια και χαρά

Όπως μια κυβέρνηση έχει νομοθεσίες που διοικούν το όνειρο της κοινωνίας, έτσι και η δική μας Νομοθεσία ορίζει το προσωπικό μας όνειρο. Όλοι αυτοί οι νόμοι υπάρχουν μέσα στο μυαλό μας, τους έχουμε αποδεχτεί, και ο Κριτής μέσα μας βασίζει πάνω σε αυτούς τις κρίσεις του. Ο Κριτής καταδικάζει, και το Θύμα υφίσταται την ενοχή και την τιμωρία.

Ποιος μας λέει, όμως, ότι υπάρχει δικαιοσύνη σε αυτό το όνειρο; Δικαιοσύνη σημαίνει να πληρώνεις μόνο μια φορά για το κάθε σου λάθος. Αδικία σημαίνει να πληρώνεις παραπάνω από μία φορές για το κάθε λάθος.

Πόσες φορές πληρώνουμε για ένα μας λάθος; Χιλιάδες φορές. Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζώο πάνω στη γη που πληρώνει χιλιάδες φορές για το ίδιο λάθος. Τα υπόλοιπα ζώα πληρώνουν μονάχα μια φορά για κάθε λάθος που κάνουν, όχι, όμως, κι εμείς. Εμείς έχουμε ισχυρή μνήμη. Κάνουμε ένα λάθος, κρίνουμε τον εαυτό μας, τον βρίσκουμε ένοχο και τον τιμωρούμε. Αν υπήρχε δικαιοσύνη, τότε αυτό θα αρκούσε: δεν θα υπήρχε λόγος να το ξανακάνουμε. Ωστόσο, κάθε φορά που θυμόμαστε κρίνουμε ξανά τον εαυτό μας, τον καταδικάζουμε ξανά και τον τιμωρούμε ξανά και ξανά και ξανά. Αν είμαστε παντρεμένοι, η γυναίκα ή ο άνδρας μας σπεύδει να μας υπενθυμίσει κι αυτός το λάθος μας, ώστε να κρίνουμε πάλι τον εαυτό μας, να τον καταδικάσουμε και γι’ άλλη μια φορά να τον τιμωρήσουμε. Το θεωρείτε δίκαιο αυτό;

Πόσες φορές δεν κάνουμε τον σύντροφό μας, το παιδί μας ή τους γονείς μας να πληρώσουν για το ίδιο λάθος; Κάθε φορά που θυμόμαστε το λάθος, τους κατηγορούμε ξανά και τους ποτίζουμε με όλο εκείνο το συναισθηματικό δηλητήριο που παράγει η αίσθηση της αδικίας κι έπειτα τους αναγκάζουμε να πληρώσουν για το ίδιο λάθος. Είναι δικαιοσύνη αυτό; Ο Κριτής μέσα μας κάνει λάθος γιατί είναι λανθασμένο και το σύστημα της πίστης μας, η Νομοθεσία μας. Ολόκληρο το όνειρο έχει στηριχτεί πάνω σε έναν ψευδή νόμο. Το ενενήντα πέντε τοις εκατό των πεποιθήσεων που έχουμε αποθηκεύσει στο νου μας δεν είναι παρά ψέματα, κι εμείς υποφέρουμε επειδή όλα αυτά τα ψέματα τα έχουμε πιστέψει.

Έτσι προσπαθεί ο καθένας να ξεφύγει από τον εαυτό του

Αν μπορούσαν οι άνθρωποι, εκεί που νιώθουν ένα βάρος να τους πλακώνει την ψυχή και να τους εξουθενώνει, να συλλάβουν τα αίτιά του και να μάθουν από τι προέρχεται τούτος ο όγκος του κακού που τους έχει κάτσει στο στήθος, τότε δεν θα έκαναν τη ζωή που τόσο συχνά τους βλέπουμε να κάνουν τώρα, όπου δεν ξέρουν τι θέλουν, και πάντα αναζητούν ν’ αλλάξουν τόπο, θαρρείς και μπορούν έτσι να ρίξουν χάμω το φορτίο τους. 

Να, κάποιος που βαριέται να μένει μες στο σπίτι και βγαίνει έξω συχνά. Ξαφνικά κάτι τον πιάνει και ξαναγυρνάει σπίτι, γιατί έξω δε νιώθει καλύτερα. Ξεκινάει μετά για την εξοχική του βίλα, με την άμαξα και τα’ αλογάκια του, τρέχοντας σαν τρελός θαρρείς κι έχει πιάσει φωτιά η έπαυλη και πάει να προλάβει. Με το που φτάνει στο κατώφλι, αρχίζει να χασμουριέται ή πέφτει βαρύς να κοιμηθεί ζητώντας λησμονιά στον ύπνο` ή πάλι, δεν βλέπει την ώρα να επιστρέψει στην πόλη.

Έτσι προσπαθεί ο καθένας να ξεφύγει από τον εαυτό του` μα παρά τις προσπάθειες, ξέρουμε ότι δεν κατορθώνει ποτέ να δραπετεύσει, μένει δεμένος με τον εαυτό του και τον μισεί` κι αυτό γιατί είναι ένας άρρωστος που δεν ξέρει την αιτία της αρρώστιας του.

Λουκρήτιος, Για τη φύση των πραγμάτων

Να επιζητούμε συναναστροφή με ανθρώπους που μας κάνουν καλύτερους, όχι με εκείνους που ενθαρρύνουν τον χειρότερό μας εαυτό

Οι άνθρωποι είναι σαν τα χημικά στοιχεία: όταν δύο από αυτά έρχονται σε επαφή, είτε αδρανούν είτε αντιδρούν. Στη δεύτερη περίπτωση αλλάζουν και τα δύο. Πολλές φορές, μετά από μια βραδιά που περάσαμε μαζί με άλλους, λέμε: «Απόψε το κανιβαλίσαμε». Τι σημαίνει αυτό; Το αισθητικό μας επίπεδο έπεσε, η συμπεριφορά μας αλλοιώθηκε λόγω της ύπαρξής μας στο εσωτερικό μιας ομάδας. Η ομάδα εξασκεί μια μορφή πίεσης, μας κάνει όλους λίγο πολύ όμοιους, μας ισοπεδώνει. Χρειάζεται προσοχή: όταν συναναστρεφόμαστε ανθρώπους, είτε γινόμαστε ίδιοι με αυτούς («Αν ο γείτονάς σου είναι βρόμικος, θα σε βρομίσει κι εσένα» λέει ο Επίκτητος) είτε εκείνοι ακολουθούν τους δικούς μας τρόπους.

Οι περισσότεροι από μας δεν καταφέρνουμε να κατευθύνουμε τις συναναστροφές μας – αφηνόμαστε να μας κατευθύνουν εκείνες. Η οχλοκρατία είναι η ακραία μορφή αυτής της συμπεριφοράς: το άτομο αποποιείται κάθε ευθύνη και συμπεριφέρεται σαν μέλος ενός κοπαδιού. Λέει ο Βρετανός συγγραφέας Τέρρυ Πράτσετ: «Το IQ του όχλου ισούται με το IQ του πιο ηλιθίου που βρίσκεται μέσα σ’ αυτόν διαιρεμένο διά του πλήθους του».

Συχνά παρασυρόμαστε από χυδαίες αντιλήψεις, χρησιμοποιούμε χυδαία γλώσσα· η αυτοάμυνά μας εξασθενεί. Κατά κάποιον τρόπο χάνουμε τον εαυτό μας – ο Όσκαρ Ουάιλντ έλεγε: «Να είσαι ο εαυτός σου, όλοι οι άλλοι ρόλοι είναι πιασμένοι». Για να διατηρήσουμε τον εαυτό μας, χρειάζεται ένστικτο και αυστηρότητα στην επιλογή των ανθρώπων που μας περιβάλλουν. Χρειάζεται ένστικτο και αυστηρότητα στην επιλογή των συζητήσεων και των πράξεων στις οποίες συμμετέχουμε. Το ερώτημα είναι ένα: θα το έλεγα αυτό, θα έκανα το Α ή θα έκανα το Β αν ήμουν μόνος; Θα έλεγα το Α ή το Β, θα έκανα το Α ή το Β αν έπρεπε να αναλάβω ολόκληρη την ευθύνη;

Ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου, πρέπει να συμπεριφερόμαστε σαν διακεκριμένα πρόσωπα. Και να θυμόμαστε πως ο φθόνος των άλλων για μας δεν είναι παρά συντετριμμένος θαυμασμός.

Τα οικονομικά της αθηναϊκής δημοκρατίας

Η δημοκρατία κόστιζε πολλά γιατί η Αθήνα πλήρωνε τους πολίτες της για το χρόνο που αφιέρωναν για να συμμετέχουν στις δημόσιες υποθέσεις. Το κόστος, ωστόσο, ήταν χαμηλό σε σύγκριση με τις στρατιωτικές δαπάνες.

Η αθηναϊκή δημοκρατία αναπτύχθηκε παράλληλα με την αύξηση του πλούτου της πόλης. Τα ορυχεία των πολύτιμων μετάλλων ήταν κρατική ιδιοκτησία της Αθήνας. Μισθώνονταν σε εργολάβους που έβαζαν δούλους να δουλεύουν. Τα ορυχεία εξασφάλιζαν σημαντικό μέρος των εσόδων της πόλης. Το κοινό ταμείο στη Δήλο περιλάμβανε λάφυρα από τους Περσικούς Πολέμους και εισέπραττε τακτικές εισφορές από τις πόλεις και τα νησιά της Δηλιακής Συμμαχίας. Το ταμείο χρησιμοποιήθηκε κατ’ αρχάς για την κοινή άμυνα, και τα μέλη του ανταμείφθηκαν επαρκώς για τα χρήματα που κατέβαλαν. Μετά το 454, οι Αθηναίοι μετέφεραν το ταμείο από τη Δήλο στην Ακρόπολη της Αθήνας και μπορούσαν να χρησιμοποιούν το συσσωρευμένο πλεόνασμα όπως αυτοί ήθελαν, με αποτέλεσμα να θυμίζει τώρα αυτοκρατορικό ταμείο. Οι ηγεμονικοί πόροι έκαναν την Αθήνα όμορφη, αλλά η δημοκρατία καθαυτή δεν εξαρτιόταν από αυτά τα χρήματα. Η αθηναϊκή δημοκρατία βρισκόταν σε ακμή πολύ πριν αποκτήσει έλεγχο σε αυτό το ταμείο το 454, και μετά την απώλεια της ηγεμονίας το 403, η δημοκρατία αύξησε τις δαπάνες της για την πολιτική συμμετοχή.

Η δουλεία, από την άλλη, υπήρχε σε κάθε τομέα της οικονομίας εκείνη την εποχή και σε εκείνη την περιοχή. Δούλους προμηθεύονταν κυρίως από τους πολέμους. Οι Αθηναίοι στηρίζονταν στους δούλους όχι επειδή είχαν δημοκρατία αλλά επειδή ήταν Έλληνες. Τους δούλους τους χρησιμοποιούσαν για κάθε είδους σκληρή εργασία στην αρχαία Μεσόγειο - και στις δημοκρατίες.

Καθ’ όλη την περίοδο της δημοκρατίας, οι πλούσιοι κάτοικοι της Αθήνας ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν ειδικούς φόρους ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση και τις ανάγκες της πόλης. Το πλουσιότερο 2 ή 3% του πληθυσμού πλήρωναν για τις θρησκευτικές γιορτές που αποτελούσαν θεμέλιο της κοινωνικής ζωής και της δημόσιας παιδείας στην Αθήνα. Αυτές οι γιορτές περιλάμβαναν θεατρικές παραστάσεις. Μόνο οι πολίτες, κυρίως οι πολύ πλούσιοι, πλήρωναν το κόστος για τα πλοία του ναυτικού της Αθήνας. Τόσο τα στρατιωτικά όσο και τα θρησκευτικά οικονομικά καθήκοντα ήταν γνωστά ως «λειτουργίες»· αποτελούσαν πηγή υπερηφάνειας και δόξας για τους πλούσιους. Μετά τη λειτουργία και για ένα χρόνο, ο χορηγός απαλλασσόταν από άλλα βάρη, ή, όταν επρόκειτο για πλοία, για δύο χρόνια. Πώς επιλέγονταν οι χορηγοί; Ήταν μεγάλη τιμή να σου ζητήσουν να αναλάβεις μια «λειτουργία», αλλά αν νόμιζες ότι κάποιος άλλος ήταν πιο πλούσιος από σένα, και γι’ αυτό έπρεπε να προηγηθεί στην ανάληψη των δαπανών για ένα πλοίο ή μία γιορτή, μπορούσες να τον προκαλέσεις στα δικαστήρια να ανταλλάξετε περιουσίες ή να αναλάβει τη λειτουργία.

Επιπλέον, η Αθήνα σε καιρό πολέμου εισέπραττε φόρο περιουσίας από τους πλούσιους. Αυτοί οι φόροι, που ονομάζονταν εισφορά, εισπράττονταν όταν ήταν απαραίτητο, μέχρι το 347, οπότε και αποφασίστηκε η είσπραξη ενός καθορισμένου ποσού σε ετήσια βάση. Όλοι οι μέτοικοι πλήρωναν έναν μικρό φόρο ή μία εισφορά εγγραφής κάθε χρόνο, και οι πλούσιοι μέτοικοι (όπως και οι πλούσιοι πολίτες) ήταν υποχρεωμένοι να αναλάβουν θρησκευτικές λειτουργίες για τα έξοδα των γιορτών.

ΑΡΡΙΑΝΟΣ - Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις (5.29.4-5.29.5)

[5.29.4] Ἐν τούτῳ δὲ ἀφίκοντο πρὸς αὐτὸν Ἀρσάκης τε ὁ τῆς ὁμόρου Ἀβισάρῃ χώρας ὕπαρχος καὶ ὁ ἀδελφὸς Ἀβισάρου καὶ οἱ ἄλλοι οἰκεῖοι, δῶρά τε κομίζοντες ἃ μέγιστα παρ᾽ Ἰνδοῖς καὶ τοὺς παρ᾽ Ἀβισάρου ἐλέφαντας, ἀριθμὸν ἐς τριάκοντα· Ἀβισάρην γὰρ νόσῳ ἀδύνατον γενέσθαι ἐλθεῖν. ξυνέβαινον δὲ τούτοις καὶ οἱ παρὰ Ἀλεξάνδρου ἐκπεμφθέντες πρέσβεις πρὸς Ἀβισάρην. 

[5.29.5] καὶ ταῦτα οὐ χαλεπῶς πιστεύσας οὕτως ἔχειν Ἀβισάρῃ τε τῆς αὑτοῦ χώρας σατραπεύειν ἔδωκεν καὶ Ἀρσάκην τῇ Ἀβισάρου ἐπικρατείᾳ προσέθηκεν· καὶ φόρους οὕστινας ἀποίσουσι τάξας θύει αὖ καὶ ἐπὶ τῷ Ἀκεσίνῃ ποταμῷ. καὶ τὸν Ἀκεσίνην αὖ διαβὰς ἐπὶ τὸν Ὑδάσπην ἧκεν, ἵνα καὶ τῶν πόλεων τῆς τε Νικαίας καὶ τῶν Βουκεφάλων ὅσα πρὸς τῶν ὄμβρων πεπονηκότα ἦν ξὺν τῇ στρατιᾷ ἐπεσκεύασε καὶ τὰ ἄλλα τὰ κατὰ τὴν χώραν ἐκόσμει.

***

[5.29.4] Στο μεταξύ ήρθαν στον Αλέξανδρο ο Αρσάκης, ο ύπαρχος της περιοχής που γειτόνευε με τον Αβισάρη, και ο αδελφός του Αβισάρη και οι άλλοι συγγενείς του, οι οποίοι έφεραν δώρα από εκείνα που οι Ινδοί θεωρούν ως τα πολυτιμότερα και τους ελέφαντες που έστειλε ο Αβισάρης, τριάντα περίπου τον αριθμό, γιατί, είπαν, ήταν αδύνατο να έρθει ο Αβισάρης που ήταν άρρωστος. Με αυτούς συμφώνησαν και οι πρέσβεις που έστειλε ο Αλέξανδρος προς τον Αβισάρη. 

[5.29.5] Επειδή εύκολα πίστεψε ο Αλέξανδρος ότι έτσι είχαν τα πράγματα, ανέθεσε πάλι στον Αβισάρη τη σατραπεία της περιοχής του και πρόσθεσε στην εξουσία του Αβισάρη και τον Αρσάκη. Αφού καθόρισε και τους φόρους που θα πλήρωναν, πρόσφερε πάλι θυσίες κοντά και στον Ακεσίνη ποταμό και μετά πέρασε ξανά τον Ακεσίνη και έφθασε στον Υδάσπη. Εκεί επισκεύασε με τον στρατό του τις ζημιές που είχαν προκαλέσει οι βροχές στις πόλεις Νίκαια και Βουκεφάλα και τακτοποίησε και τα άλλα ζητήματα της περιοχής.