Θα φροντίσω αυτό το παιδί ή θα φέρω στον κόσμο ένα νέο; πόσα παιδιά πρέπει να κάνουμε; Αυτές κι άλλες παρόμοιες ερωτήσεις σχετικά με την ποσοτική εξέταση του μεγέθους της οικογένειας προσπαθεί ν' απαντήσει παρακάτω ο Richard Dawkins
Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί μερικοί θέλησαν να ξεχωρίσουν τη φροντίδα των γονέων για τα παιδιά τους από τα άλλα είδη αλτρουισμού μεταξύ συγγενών. Η γονική φροντίδα φαίνεται αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την αναπαραγωγή, ενώ ο αλτρουισμός, λόγου χάρη, για ένα ανίψι δεν είναι.
Νομίζω πως πραγματικά υπάρχει κάποια σημαντική μη εμφανής διαφορά, αλλά πολλοί κάνουν λάθος ως προς τη φύση της. Έχουν τοποθετήσει από τη μια μεριά την αναπαραγωγή και τη γονική φροντίδα, και από την άλλη όλα τα άλλα είδη αλτρουισμού. Εγώ όμως θα κάνω διάκριση ανάμεσα στη γένεση νέων ατόμων και τη φροντίδα για άτομα που ήδη υπάρχουν. Αυτές τις δύο δραστηριότητες θα τις ονομάσω αντίστοιχα «τεκνοποιία» και «παιδοκομία».
Κάθε μηχανή επιβίωσης μπορεί να πάρει δύο εντελώς διαφορετικού είδους αποφάσεις : αποφάσεις για τη γένεση παιδιών και αποφάσεις για τη φροντίδα ατόμων. Με τη λέξη «απόφαση» εννοώ μη συνειδητή στρατηγική κίνηση. Οι αποφάσεις για φροντίδες έχουν τη μορφή: «Υπάρχει ένα παιδί. Ο βαθμός συγγένειάς του με μένα είναι αυτός. Αν δεν του δώσω τροφή, οι πιθανότητες να πεθάνει είναι αυτές κι αυτές. Τι θα κάνω;». Από την άλλη μεριά οι αποφάσεις για τεκνοποιία αναφέρονται στο ερώτημα: «Θα κάνω τα βήματα που χρειάζονται για να φέρω στον κόσμο ένα νέο άτομο;». Ως ένα σημείο, η παιδοκομία και η τεκνοποιία είναι ανταγωνιστικές αφού και οι δύο απαιτούν χρόνο και άλλους πόρους. Το άτομο πρέπει να αποφασίσει: «Θα φροντίσω αυτό το παιδί ή θα φέρω στον κόσμο ένα νέο;».
Διάφορες μικτές στρατηγικές παιδοκομίας και τεκνοποιίας μπορεί να είναι εξελικτικά σταθερές ανάλογα με τις συγκεκριμένες οικολογικές λεπτομέρειες του είδους. Το μόνο που δεν είναι εξελικτικά σταθερό είναι η καθαρή στρατηγική παιδοκομίας. Αν όλα τα άτομα αφιέρωναν τους εαυτούς τους να φροντίζουν παιδιά (που ήδη υπάρχουν) σε τέτοιο βαθμό ώστε να μην έφερναν στον κόσμο νέα άτομα, τότε στον πληθυσμό γρήγορα θα εμφανίζονταν μεταλλαγμένα άτομα ειδικευμένα στην τεκνοποιία. Η φροντίδα για τα παιδιά μπορεί να είναι εξελικτικά σταθερή μόνον ως μέρος μιας μικτής στρατηγικής – τουλάχιστον μερικές γεννήσεις πρέπει να γίνονται.
Τα είδη με τα οποία είμαστε περισσότερο εξοικειωμένοι – τα θηλαστικά και τα πτηνά – τείνουν να φροντίζουν πολύ τα παιδιά τους. Η απόφαση να γεννηθεί ένα παιδί ακολουθείται κατά κανόνα από την απόφαση να φροντιστεί αυτό το παιδί. Επειδή στην πράξη αυτά τα δύο συμβαδίζουν, οι άνθρωποι τα συγχέουν. Από την άποψη όμως των εγωιστικών γονιδίων, καθώς είδαμε, δεν υπάρχει καταρχήν καμιά διαφορά ανάμεσα στη φροντίδα για το μικρό αδελφό και τη φροντίδα για το μικρό γιο. Και τα δύο μικρά έχουν την ίδια στενή συγγένεια. Αν επρόκειτο να διαλέξω να θρέψω ένα από αυτά, δεν υπάρχει κανένας γενετικός λόγος να προτιμήσω το ένα και όχι το άλλο. Από την άλλη μεριά όμως, εκ των πραγμάτων δεν μπορώ να γεννήσω ένα μωρό-αδελφό. Αυτό που μπορώ να κάνω είναι να φροντίζω το αδελφάκι μου, που το έφερε στον κόσμο κάποιος άλλος.
Στο προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε τον τρόπο με τον οποίο οι μηχανές επιβίωσης, θεωρητικά, αποφασίζουν αν θα συμπεριφερθούν αλτρουιστικά σε άτομα που ήδη υπάρχουν. Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα δούμε κάτω από ποιες συνθήκες αποφασίζουν αν θα φέρουν στον κόσμο νέες υπάρξεις.
Το ζήτημα αυτό υπήρξε αιτία διαμάχης που ξέσπασε σχετικά με την «επιλογή ομάδων» που ανέφερα στο πρώτο κεφάλαιο. Κι αυτό γιατί ο Wynne-Edwards, που πρώτος διέδωσε την ιδέα της επιλογής ομάδων, στοχαζόταν στο πλαίσιο μιας θεωρίας «ρυθμιζόμενου πληθυσμού». Υποστήριξε ότι κάθε ζώο ξεχωριστά, σκόπιμα και αλτρουιστικά, κάνει λιγότερα παιδιά για το καλό της ομάδας ως συνόλου.
Η υπόθεση αυτή είναι ελκυστική επειδή ταιριάζει θαυμάσια με ό, τι πρέπει να κάνει κάθε άνθρωπος ξεχωριστά, γιατί η ανθρωπότητα περιλαμβάνει πάρα πολλά παιδιά. Το μέγεθος ενός πληθυσμού εξαρτάται από 4 πράγματα: τις γεννήσεις, τους θανάτους, τις μεταναστεύσεις και τις αποδημίες. Αν θεωρήσουμε τον παγκόσμιο πληθυσμό ως ένα σύνολο, οι μεταναστεύσεις και οι αποδημίες δεν λαμβάνονται υπόψη, οπότε απομένουν οι γεννήσεις και οι θάνατοι. Εφόσον ο μέσος αριθμός παιδιών ανά ζεύγος που θα επιβιώνουν και θα αναπαράγονται είναι μεγαλύτερος από δύο, τα παιδιά που θα γεννιούνται με την πάροδο του χρόνου τείνουν να γίνονται περισσότερα με επιταχυνόμενο ρυθμό. Σε κάθε γενεά ο πληθυσμός αντί να μεγαλώνει κατά ένα σταθερό ποσό αυξάνεται κατά ένα ποσό ανάλογο του μεγέθους στο οποίο έχει ήδη φτάσει. Επειδή αυτό το μέγεθος γίνεται ολοένα μεγαλύτερο ο ρυθμός της αύξησης γίνεται κι αυτός μεγαλύτερος. Αν η αύξηση αυτού του τύπου συνεχιζόταν ανεξέλεγκτα, ο πληθυσμός θα έφτανε με εκπληκτική ταχύτητα σε αστρονομικούς αριθμούς.
Συμπτωματικά αναφέρουμε κάτι που μερικές φορές δεν το αναγνωρίζουν ακόμη και όσοι ανησυχούν για τα πληθυσμιακά προβλήματα, ότι δηλαδή η πληθυσμιακή αύξηση εξαρτάται όχι μόνο από τον αριθμό των παιδιών που κάνουν οι άνθρωποι αλλά και από το πότε τα κάνουν. Επειδή οι πληθυσμοί τείνουν να αυξάνονται κατά ορισμένο ποσοστό ανά γενεά, γίνεται φανερό ότι αν μεγάλωνε η απόσταση ανάμεσα στις διαδοχικές γενεές, ο πληθυσμός θα αυξανόταν με βραδύτερο ετήσιο ρυθμό. Το σύνθημα «Σταματήστε στα δύο» θα μπορούσε να αλλάξει και να γίνει «Αρχίστε στα 30»! Όμως, σε κάθε περίπτωση, επιταχυνόμενη πληθυσμιακή αύξηση σημαίνει σοβαρά προβλήματα.
Ίσως όλοι έχουμε παραδείγματα εντυπωσιακών υπολογισμών που γίνονται για να μας κάνουν να καταλάβουμε το πρόβλημα. Για παράδειγμα, ο σημερινός πληθυσμός της Λατινικής Αμερικής είναι 300.000.000 (1976) περίπου, και πολλοί κάτοικοι αυτής της ηπείρου υποσιτίζονται. Αν ο πληθυσμός συνέχιζε να μεγαλώνει με τον σημερινό ρυθμό, σε λιγότερο από 500 χρόνια οι άνθρωποι θα ήταν τόσο πολλοί ώστε αν στέκονταν όρθιοι ο ένας δίπλα στον άλλο θα σχημάτιζαν ένα ανθρώπινο χαλί που θα κάλυπτε όλη την ήπειρο. Αυτό θα συνέβαινε ακόμη κι αν δεχτούμε ότι ήταν πολύ αδύνατοι – κάτι που δεν είναι εξωπραγματικό. Σε 1000 χρόνια από σήμερα, περισσότεροι από 1.000.000 άνθρωποι θα έπρεπε να κάθονται ο ένας πάνω στους ώμους του άλλου. Σε 2.000 χρόνια το ανθρώπινο «βουνό» επεκτεινόμενο προς τα έξω θα έφτανε στις άκρες του γνωστού Σύμπαντος.
Δεν σας διέφυγε βέβαια ότι αυτοί οι υπολογισμοί είναι καθαρά θεωρητικοί. Για κάποιους πολύ απλούς λόγους είναι αδύνατο να συμβούν τέτοια πράγματα. Μερικοί απ’ αυτούς είναι η πείνα, οι επιδημίες και οι πόλεμοι, ή, αν είμαστε τυχεροί, ο έλεγχος των γεννήσεων. Δεν μπορούμε να στηριχτούμε στις προόδους των γεωπονικών επιστημών, σε «πράσινες επαναστάσεις» και τα παρόμοια. Αυξήσεις στην παραγωγή τροφίμων μπορεί να αμβλύνουν το πρόβλημα μόνο προσωρινά αλλά είναι μαθηματικά σίγουρο ότι μακροπρόθεσμα δεν το επιλύουν. Πραγματικά, όπως οι πρόοδοι της ιατρικής επιτάχυναν την κρίση [Διατηρώντας στη ζωή υπερήλικους ή βαριά ασθενείς και τραυματίες με σωτήριες επεμβάσεις και φάρμακα, αλλά και με τη δυνατότητα να κάνουν παιδιά ζευγάρια που δεν έκαναν (π.χ. με εξωσωματική γονιμοποίηση)] έτσι και η αύξηση τροφίμων θα επιδείνωνε το πρόβλημα, επιταχύνοντας το ρυθμό της πληθυσμιακής αύξησης. Αν εξαιρεθεί η ομαδική μετανάστευση στο Διάστημα με πυραύλους που θα έδιωχναν τους ανθρώπους με ρυθμό μερικών εκατομμυρίων ανά δευτερόλεπτο, η απλή αναμφισβήτητη αλήθεια είναι ο ανεξέλεγκτος ρυθμός γεννήσεων οδηγεί αναπόφευκτα σε φοβερή αύξηση του ρυθμού θανάτων. Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι αυτήν την απλή αλήθεια δεν μπόρεσαν να την καταλάβουν οι ηγέτες που απαγορεύουν στους οπαδούς τους τη χρησιμοποίηση αποτελεσματικών αντισυλληπτικών μεθόδων. Προτιμούν τις «φυσικές» μεθόδους περιορισμού του πληθυσμού και μια τέτοια φυσική μέθοδος λειτουργεί ακριβώς μπροστά στα μάτια μας. Ονομάζεται θάνατος από ασιτία.
Φυσικά οι ανησυχίες που προκαλούν τέτοιοι μακροπρόθεσμοι υπολογισμοί αφορούν τη μελλοντική ευημερία του είδους μας ως συνόλου. Οι άνθρωποι – τουλάχιστον μερικοί – έχουν τη συνειδητή ικανότητα να προβλέπουν τις καταστρεπτικές συνέπειες του υπερπληθυσμού. Βασική άποψη αυτού του βιβλίου είναι ότι οι μηχανές επιβίωσης σε γενικές γραμμές καθοδηγούνται από εγωιστικά γονίδια, τα οποία, ασφαλώς, δεν περιμένουμε να προβλέπουν το μέλλον ούτε να ενδιαφέρονται για την προκοπή του είδους στο σύνολό του. Σ’ αυτό το σημείο ο Wynne-Edwards διαχωρίζει τη θέση του από τους υποστηρικτές της ορθόδοξης εξελικτικής θεωρίας. Φαντάζεται ότι υπάρχει τρόπος να εξελιχθεί ένας αυθεντικός αλτρουιστικός έλεγχος των γεννήσεων.
Στα κείμενα του Wynne-Edwards ή στις εκλαϊκεύσεις των απόψεών του από τον Ardrey δεν τονίζονται πολλά αναμφισβήτητα γεγονότα. Ένα προφανές γεγονός είναι ότι οι πληθυσμοί των ζώων στη φύση δεν αυξάνονται σύμφωνα με τους θεωρητικά δυνατούς αστρονομικούς ρυθμούς. Μερικές φορές οι πληθυσμοί των ζώων στη φύση παραμένουν μάλλον σταθεροί και οι ρυθμοί των γεννήσεων συμβαδίζουν με τους ρυθμούς των θανάτων. Σε πολλές περιπτώσεις, όπως στο περίφημο παράδειγμα των λέμμων [Λέμμοι ή λέμμιγκ: τρωκτικά των βόρειων χωρών], ο πληθυσμός κυμαίνεται σε ευρύτατα όρια. Εκρηκτικές πληθυσμιακές αυξήσεις εναλλάσσονται με απότομες μειώσεις σχεδόν ως την εξαφάνιση. Περιστασιακά μπορεί να παρατηρηθεί ολοσχερής εξαφάνιση τουλάχιστον ενός τοπικού πληθυσμού. Μερικές φορές, όπως στην περίπτωση του καναδικού λύγκα, ο πληθυσμός, σύμφωνα με τις στατιστικές πωλήσεων δερμάτων της εταιρίας Hudson’s Bay, παρουσιάζει ρυθμική διακύμανση. Το μόνο που δεν κάνουν οι πληθυσμοί των ζώων είναι να αυξάνονται απεριόριστα.
Τα άγρια ζώα σχεδόν ποτέ δεν πεθαίνουν από γεράματα: η πείνα, οι αρρώστιες και οι εχθροί τους, τα θανατώνουν πολύ πριν γεράσουν. Τα περισσότερα ζώα πεθαίνουν σε νεαρή ηλικία και πολλά δεν ξεπερνούν το στάδιο του αυγού. Η πείνα και άλλες αιτίες θανάτου είναι οι έσχατοι λόγοι που οι πληθυσμοί δεν αυξάνονται απεριόριστα. Όπως είδαμε, δεν υπάρχει κανένας αναγκαστικός λόγος να φτάσει το είδος μας σ’ αυτό το σημείο. Αν τα ζώα ρύθμιζαν από μόνα τους τις γεννήσεις τους, ουδέποτε θα πεινούσαν. Θεμελιώδης άποψη του Wynne-Edwards είναι ότι αυτό ακριβώς κάνουν. Όμως και σ’ αυτό το σημείο υπάρχει κάποια διαφωνία, μικρότερη όμως απ’ αυτή που θα μπορούσατε να φανταστείτε διαβάζοντας αυτό το βιβλίο. Οι υποστηρικτές της θεωρίας του εγωιστικού γονιδίου θα συμφωνούσαν πρόθυμα ότι τα ζώα ελέγχουν πραγματικά τους ρυθμούς γεννήσεών τους. Κάθε είδος τείνει να έχει έναν μάλλον σταθερό αριθμό νεογνών. Κανένα ζώο δεν κάνει άπειρα παιδιά. Η διαφωνία δεν προκύπτει από το αν ελέγχονται οι ρυθμοί των γεννήσεων αλλά από το γιατί ελέγχονται: με ποια διαδικασία της φυσικής επιλογής εξελίχθηκε ο οικογενειακός προγραμματισμός; Με λίγα λόγια, η διαφωνία είναι αν ο έλεγχος των γεννήσεων είναι αλτρουιστικός, για το καλό της ομάδας ως συνόλου, ή εγωιστικός, δηλαδή για το καλό του ατόμου που κάνει την αναπαραγωγή. Θα ασχοληθώ διαδοχικά και με τις δύο θεωρίες.
Ο Wynne-Edwards υπέθεσε ότι τα άτομα κάνουν λιγότερα παιδιά απ’ όσα θα μπορούσαν μόνο για το καλό της ομάδας ως συνόλου. Κατάλαβε ότι η κανονική φυσική επιλογή δεν μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη ενός τέτοιου αλτρουισμού : η φυσική επιλογή με ρυθμούς αναπαραγωγής κάτω του μέσου όρου και ο αλτρουισμός είναι αντιφατικά πράγματα. Επικαλέστηκε λοιπόν – όπως είδαμε στο πρώτο κεφάλαιο – την ιδέα της επιλογής ομάδων. Κατά την άποψή του, οι ομάδες που τα μεμονωμένα άτομά τους περιορίζουν τους ρυθμούς γεννήσεών τους έχουν μικρότερες πιθανότητες να εξαφανιστούν συγκριτικά με ανταγωνιστικές ομάδες που τα μέλη τους αναπαράγουν τόσο γρήγορα ώστε να προκύψει πρόβλημα διατροφής. Συνεπώς, ο κόσμος με τον καιρό θα κατοικείται από ομάδες με περιορισμένη αναπαραγωγή. Ο ατομικός περιορισμός που δέχεται ο Wynne-Edwards ισοδυναμεί από γενετική άποψη με έλεγχο των γεννήσεων, έχει όμως μια ειδικότερη σημασία ότι φτάνει σε μια μεγάλη ιδέα: ότι ολόκληρη η κοινωνική ζωή είναι ένας μηχανισμός προορισμένος να ρυθμίζει τον πληθυσμό. Για παράδειγμα, σε πολλά ζωικά είδη δύο βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής ζωής τους είναι η εδαφική κυριαρχία και η κοινωνική ιεράρχηση, που αναφέρθηκαν στο πέμπτο κεφάλαιο.
Πολλά ζώα αφιερώνουν πολύ χρόνο και ενέργεια για να υπερασπίζουν μια περιοχή εδάφους που οι φυσιοδίφες την ονομάζουν επικράτεια. Το φαινόμενο συναντάται ευρύτατα στο ζωικό βασίλειο, όχι μόνο στα πτηνά και στα θηλαστικά, τα ψάρια, τα έντομα, ακόμη και στις θαλάσσιες ανεμώνες. Η επικράτεια μπορεί να είναι κάποια μεγάλη δασική έκταση που αποτελεί το βασικό τόπο ανεύρεσης τροφής για κάθε ζεύγος που μεγαλώνει παιδιά, όπως στην περίπτωση των κοκκινολαίμηδων. Μπορεί όμως να είναι και κάποια μικρή περιοχή, όπως λόγου χάρη για τους γλάρους, στην οποία δεν υπάρχει καθόλου τροφή αλλά μόνο μια φωλιά στο κέντρο της. Ο Wynne- Edwards πιστεύει ότι τα ζώα που υπερασπίζουν κάποια επικράτεια αγωνίζονται μάλλον για ένα συμβολικό βραβείο παρά για ουσιαστικό κέρδος, π.χ. για λίγη τροφή. Σε πολλές περιπτώσεις τα θηλυκά αρνούνται να ζευγαρώσουν με αρσενικά που δεν έχουν δική τους επικράτεια. Πραγματικά, συχνά ένα θηλυκό που ο σύντροφός του νικήθηκε και η επικράτειά του καταπατήθηκε, προσφέρεται με προθυμία στο νικητή. Ακόμη και σε εμφανώς πιστά μονογαμικά είδη, το θηλυκό συνδέεται στενά μάλλον με την επικράτεια του αρσενικού παρά με τον ίδιο. Αν ο πληθυσμός αυξηθεί υπερβολικά, μερικά άτομα δεν θα έχουν επικράτειες και συνεπώς δεν θα αναπαραχθούν. Σύμφωνα με τον Wynne-Edwards, η απόκτηση επικράτειας μοιάζει με την απόκτηση ενός δελτίου ή άδειας αναπαραγωγής. Επειδή όμως ο αριθμός των διαθέσιμων επικρατειών είναι περιορισμένος, το ίδιο θα συμβαίνει και με τον αριθμό των αδειών αναπαραγωγής. Τα άτομα θα αγωνίζονται για να αποκτήσουν τις άδειες, αλλά ο συνολικός αριθμός παιδιών που μπορεί να έχει ο πληθυσμός περιορίζεται από τον αριθμό των διαθέσιμων επικρατειών. Σε μερικές περιπτώσεις, λόγου χάρη στους αγριόγαλους, τα άτομα εκ πρώτης όψεως φαίνονται δειλά, επειδή όσα δεν καταφέρνουν να κερδίσουν μια επικράτεια όχι μόνο δεν αναπαράγονται, αλλά φαίνεται να εγκαταλείπουν και τον αγώνα για να διεκδικήσουν κάποια επικράτεια. Είναι σαν να έχουν αποδεχτεί όλοι τους κανόνες του παιχνιδιού: ότι δηλαδή, αν στο τέλος της περιόδου ανταγωνισμού δεν εξασφαλίσετε μια από τις άδειες αναπαραγωγής, απέχετε εθελοντικά από την αναπαραγωγή και αφήνετε τους τυχερούς να αναλάβουν ανενόχλητοι τη διαιώνιση του είδους.
Με παρόμοιο τρόπο, ο Wynne-Edwards ερμηνεύει την ιεραρχημένη κοινωνία. Σε πολλές ομάδες ζώων, ειδικά όταν βρίσκεται σε αιχμαλωσία, αλλά σε μερικές περιπτώσεις και σε άγρια κατάσταση, τα άτομα μαθαίνουν να αναγνωρίζουν το ένα το άλλο και ξέρουν ποιο θα νικήσουν σε μια αναμέτρηση και από ποιο μπορεί να νικηθούν. Όπως είδαμε στο πέμπτο κεφάλαιο, τα άτομα που «ξέρουν» ότι είναι πιθανό να νικηθούν, τείνουν να ενδώσουν χωρίς να αγωνιστούν. Συνεπώς, ο φυσιοδίφης μπορεί να μιλήσει για ιεραρχία κυριαρχίας ή «ιεραρχία ραμφισμών» (ονομάστηκε έτσι επειδή παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στις κότες), δηλαδή για κοινωνική διαστρωμάτωση στην οποία κάθε άτομο ξέρει τη θέση του και φέρεται ανάλογα. Φυσικά, μερικές φορές γίνονται πραγματικές μάχες και είναι δυνατόν οι νικητές να καταλάβουν θέση ανώτερη από τους προηγουμένως άμεσους αφέντες τους. Όμως, όπως είδαμε στο πέμπτο κεφάλαιο, το τελικό αποτέλεσμα της αυτόματης υποταγής των κατώτερων στην ιεραρχία ατόμων, είναι ότι στην πραγματικότητα γίνονται ελάχιστοι παρατεταμένοι αγώνες και οι σοβαροί τραυματισμοί είναι σπάνιοι.
Πολλοί θεωρούν κάπως αόριστα αυτή την κατάσταση σαν «καλό πράγμα», από την άποψη της επιλογής ομάδων. Ο Wynne-Edwards έδωσε μια τολμηρότερη εξήγηση. Τα ανώτερα στην ιεραρχία άτομα έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να αναπαραχθούν συγκριτικά με τα κατώτερα, είτε γιατί τα προτιμούν τα θηλυκά είτε γιατί παρεμποδίζουν δια της βίας τα κατώτερα στην ιεραρχία αρσενικά να πλησιάσουν τα θηλυκά. Ο Wynne-Edwards θεωρεί την υψηλή κοινωνική θέση σαν άλλη «άδεια» που επιτρέπει την αναπαραγωγή. Αντί να αγωνίζονται άμεσα για τα θηλυκά, τα άτομα παλεύουν για κοινωνικό κύρος και κατόπιν αποδέχονται, αν τελικά δεν βρεθούν στα υψηλά σκαλοπάτια της κοινωνικής κλίμακας, ότι δεν έχουν το δικαίωμα της αναπαραγωγής. Μένουν άτολμα μπροστά στα θηλυκά, αν και περιστασιακά προσπαθούν ν’ ανέβουν στην κοινωνική ιεραρχία. Συνεπώς θα μπορούσαμε να πούμε ότι αγωνίζονται έμμεσα για τα θηλυκά.
Όμως, όπως και στην περίπτωση της συμπεριφοράς για εδαφική κυριαρχία, το αποτέλεσμα της «εθελοντικής» αποδοχής του κανόνα ότι πρέπει να αναπαράγονται μόνο τα υψηλής κοινωνικής στάθμης αρσενικά, σύμφωνα με τον Wynne-Edwards, είναι να μην αυξάνονται οι πληθυσμοί πολύ γρήγορα. Οι πληθυσμοί, αντί πρώτα να αποκτούν πολλά παιδιά και κατόπιν να διαπιστώνουν με λύπη ότι ήταν λάθος τους, χρησιμοποιούν τυπικούς αγώνες για την κατάκτηση υψηλής κοινωνικής θέσης και επικράτειας ως μέσα περιορισμού του μεγέθους τους σε επίπεδο λίγο χαμηλότερο από αυτό που θα οδηγούσε σε λιμό.
Ίσως η εκπληκτικότερη από τις ιδέες του Wynne-Edwards είναι εκείνη για την «επιδεικτική» συμπεριφορά, λέξη που την έπλασε ο ίδιος [Στο κείμενο: epideictic, βέβαια δεν την έπλασε, απλώς τη δανείστηκε]. Πολλά ζώα περνούν τον περισσότερο καιρό τους σε μεγάλες αγέλες, κοπάδια ή σμήνη. Έχουν υποδειχθεί διάφορες περισσότερο ή λιγότερο κοινότοπες αιτίες για να εξηγηθεί γιατί η φυσική επιλογή ευνόησε αυτή την εμφάνιση σε ομάδες. Για μερικές από αυτές θα μιλήσω στο δέκατο κεφάλαιο. Η εξήγηση του Wynne-Edwards είναι εντελώς διαφορετική. Παραδέχεται ότι τα τεράστια σμήνη από ψαρόνια [Μέσου μεγέθους πουλιά με μακρύ ράμφος και κοντό λαιμό. Στεγανόποδα που ζουν κυρίως στις ακτές της Β. Σκωτίας] που μαζεύονται τις απογευματινές ώρες ή τα σύννεφα χειρονόμων [Δίπτερα έντομα που μοιάζουν με κουνούπια] που στροβιλίζονται γύρω από τις λάμπες, στην πραγματικότητα κάνουν απογραφή του πληθυσμού τους. Επειδή υποθέτει ότι τα άτομα περιορίζουν τους ρυθμούς των γεννήσεών τους για το συμφέρον ολόκληρης της ομάδας, και κάνουν λιγότερα παιδιά όταν η πυκνότητα πληθυσμού είναι μεγάλη, είναι λογικό να έχουν κάποιο τρόπο να μετρούν την πυκνότητα. Κι αυτό ακριβώς γίνεται. Διαθέτουν το θερμόμετρο που χρειάζεται για να λειτουργήσει ο θερμοστάτης. Για τον Wynne-Edwards η «επιδεικτική» συμπεριφορά είναι η σκόπιμη μαζική συγκέντρωση που διευκολύνει την εκτίμησή του μεγέθους του πληθυσμού. Δεν υποστηρίζει ότι πρόκειται για συνειδητή εκτίμηση αλλά για έναν αυτόματο νευρικό ή ορμονικό μηχανισμό που συνδέει τα συστήματα αναπαραγωγής με την ικανότητα των ατόμων να αντιλαμβάνονται διαμέσου των αισθήσεων την πυκνότητα του πληθυσμού.
Προσπάθησα, αν και εν συντομία, να αποδείξω τα θετικά στοιχεία της θεωρίας του Wynne-Edwards. Αν τα πέτυχα πρέπει να έχετε πειστεί ότι είναι μάλλον αληθοφανής. Εντούτοις, σύμφωνα με όσα είπαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, πρέπει να είστε πάντα επιφυλακτικοί και να πείτε ότι όσο αληθοφανής κι αν φαίνεται, χρειάζονται καλύτερα αποδεικτικά στοιχεία αλλιώς… Και δυστυχώς τα αποδεικτικά στοιχεία δεν είναι ισχυρά. Περιλαμβάνουν πολλά παραδείγματα που ερμηνεύονται με τη θεωρία, τα οποία όμως θα μπορούσε επίσης να ερμηνευτούν με την πιο ορθόδοξη θεωρία του εγωιστικού γονιδίου.
Ο κύριος αρχιτέκτονας της θεωρίας του εγωιστικού γονιδίου για τον οικογενειακό προγραμματισμό ήταν ο μεγάλος οικολόγος David Lack, αν και ουδέποτε χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο. Μελέτησε επισταμένως τους αριθμούς των αυγών που επωάζουν τα πουλιά όταν ζουν σε φυσική κατάσταση. Οι θεωρίες και τα συμπεράσματά του όμως έχουν το προσόν να εφαρμόζονται γενικότερα. Κάθε είδος πουλιών τείνει να επωάζει έναν τυπικό αριθμό αυγών. Για παράδειγμα, οι σούλες [Θαλασσοπούλια που ζουν σε απόκρημνες ακτές νησιών της Βόρειας Ευρώπης] και οι ουρίες επωάζουν κάθε φορά μόνο ένα αυγό, τα πετροχελίδονα τρία, οι αιγίθαλοι έξι ή περισσότερα. Εντούτοις, οι αριθμοί δεν είναι απόλυτα σταθεροί : μερικά πετροχελίδονα επωάζουν μόνο δύο αυγά τη φορά, και οι αιγίθαλοι μπορεί να επωάσουν δώδεκα. Είναι λοιπόν λογικό να υποθέσουμε ότι ο αριθμός των αυγών που γεννά και επωάζει ένα θηλυκό, όπως και κάθε άλλο ειδικό χαρακτηριστικό, βρίσκεται εν μέρει υπό γενετικό έλεγχο. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να υπάρχει ένα γονίδιο που προσδιορίζει τη γέννηση δύο αυγών, ένα ανταγωνιστικό αλληλόμορφο για τη γέννηση τριών, άλλο αλληλόμορφο για τέσσερα κ.ο.κ., αν και στην πράξη είναι απίθανο να είναι τόσο απλά τα πράγματα. Η θεωρία του εγωιστικού γονιδίου απαιτεί να ρωτήσουμε ποιο απ’ αυτά τα γονίδια θα εξαπλωθεί περισσότερο στη γονιδιακή δεξαμενή. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται πως το γονίδιο για τη γέννηση τεσσάρων αυγών πλεονεκτεί έναντι των γονιδίων για τρία ή δύο αυγά. Εντούτοις, αν σκεφτούμε λιγάκι θα δούμε ότι ο συλλογισμός «περισσότερα σημαίνει καλύτερα» δεν μπορεί να είναι σωστός, γιατί οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα πέντε αυγά είναι καλύτερα από τέσσερα, τα δέκα ή τα εκατό ακόμη καλύτερα, και άπειρος αριθμός αυγών το καλύτερο απ’ όλα. Με άλλα λόγια, οδηγεί σε παραλογισμό. Προφανώς, η γέννηση πολλών αυγών έχει πλεονεκτήματα, συνεπάγεται όμως και δαπάνες. Η αύξηση των γεννήσεων πληρώνεται με ελάττωση των φροντίδων για τα μικρά. Το ουσιαστικό στην άποψη του Lack είναι ότι για κάθε συγκεκριμένο είδος και σε κάθε δεδομένο περιβάλλον πρέπει να υπάρχει ένας άριστος αριθμός των επωαζόμενων αυγών.
Η διαφορά με την άποψη του Wynne-Edwards βρίσκεται στην απάντηση που δίνουν στο ερώτημα : «Από ποια άποψη άριστος;». Ο Wynne-Edwards θα έλεγε ότι ο άριστος αριθμός αυγών στον οποίο θα απέβλεπαν όλα τα άτομα είναι εκείνος που κάνει καλό στην ομάδα ως σύνολο. Όμως ο Lack θα έλεγε ότι κάθε εγωιστικό άτομο επιλέγει τον αριθμό των αυγών ο οποίος μεγιστοποιεί τον αριθμό των παιδιών που μπορεί να αναθρέψει. Αν για τα πετροχελίδονα ο άριστος αριθμός είναι τρία, αυτό για τον Lack σημαίνει ότι κάθε άτομο που επιχειρεί να αναθρέψει τέσσερα μικρά μπορεί στο τέλος να έχει λιγότερα παιδιά από τα προσεχτικότερα ανταγωνιστικά άτομα που ανατρέφουν μόνο τρία. Αυτό εξηγείται εύκολα γιατί η τροφή θα μοιραζόταν στα τέσσερα μικρά και δεν θα κατάφερναν να επιβιώσουν όλα. Το ίδιο ισχύει και για τον αρχικό καταμερισμό της λεκίθου στα τέσσερα αυγά και για την τροφή που παίρνουν οι νεοσσοί μετά την εκκόλαψη. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με τον Lack, τα άτομα καθορίζουν τον αριθμό των αυγών που θα επωάσουν βασιζόμενα σε λόγους άσχετους με τον αλτρουισμό. Δεν ελέγχουν τις γεννήσεις με σκοπό να αποφύγουν την εξάντληση των πόρων της ομάδας. Ο έλεγχος των γεννήσεων γίνεται για να μεγιστοποιηθεί ο αριθμός των παιδιών τους που είναι ικανά να επιβιώσουν. Φυσικά, αυτός ο στόχος είναι ακριβώς αντίθετος από εκείνον που κανονικά εννοούμε όταν μιλάμε για έλεγχο των γεννήσεων. Η ανατροφή νεοσσών έχει μεγάλο κόστος. Η μητέρα πρέπει να διαθέσει μεγάλες ποσότητες τροφής και ενέργειας για να κατασκευάσει τα αυγά. Ενδεχομένως, με τη βοήθεια του συντρόφου της, καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια για να χτίσει τη φωλιά όπου θα τοποθετήσει και θα προφυλάξει τα αυγά της. Οι γονείς θα ξοδέψουν εβδομάδες υπομονετικής επώασης. Κατόπιν, όταν εκκολαφθούν οι νεοσσοί, οι γονείς θα μοχθούν σκληρά για να τους φέρουν τροφή σχεδόν όλη τη μέρα χωρίς διακοπή. Όπως είδαμε, ένας γονιός αιγίθαλος μεταφέρει κατά μέσο όρο ένα κομματάκι τροφής κάθε 30 δευτερόλεπτα όλη τη μέρα. Τα θηλαστικά, όπως εμείς, κάνουν το ίδιο πράγμα αλλά κάπως διαφορετικά. Όμως η βασική ιδέα ότι η αναπαραγωγή είναι επίπονη υπόθεση, ειδικότερα για τη μητέρα, είναι εξίσου αληθινή. Είναι προφανές ότι αν μια μητέρα επιχειρήσει να μοιράσει τους περιορισμένους πόρους τροφής και τις φροντίδες της σε πάρα πολλά παιδιά, τελικά θα μεγαλώσει λιγότερα παιδιά απ’ όσα θα μεγάλωνε αν είχε μικρότερες φιλοδοξίες. Πρέπει να διατηρήσει μια ισορροπία ανάμεσα στις γεννήσεις και τις φροντίδες. Η ολική ποσότητα τροφής και άλλων αγαθών που μπορεί να συγκεντρώσει η μητέρα ή ένα ζεύγος αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα ο οποίος περιορίζει τον μέγιστο αριθμό παιδιών που μπορούν να μεγαλώσουν. Σύμφωνα με τη θεωρία του Lack, η φυσική επιλογή ρυθμίζει τον αρχικό αριθμό των επωαζόμενων αυγών (τον αριθμό των νεοσσών κλπ.), έτσι ώστε αυτοί οι περιορισμένοι πόροι να χρησιμοποιηθούν με τον επωφελέστερο τρόπο.
Τα άτομα που έχουν πάρα πολλά παιδιά τιμωρούνται όχι επειδή εξαφανίζεται όλος ο πληθυσμός αλλά επειδή απλώς επιβιώνουν λιγότερα παιδιά τους. Τα γονίδια «για πολλά παιδιά» δεν περνούν στην επόμενη γενεά σε μεγάλους αριθμούς, αφού ελάχιστα παιδιά που έχουν αυτά τα γονίδια φτάνουν σε ηλικία αναπαραγωγής. Στον σύγχρονο πολιτισμό ο αριθμός των μελών μιας οικογένειας δεν περιορίζεται πλέον από το πεπερασμένο των πόρων που μπορούν να εξασφαλίσουν οι γονείς από μόνοι τους. Αν ένα ζευγάρι έχει περισσότερα παιδιά απ’ όσα μπορεί να συντηρήσει, επεμβαίνει το κράτος, δηλαδή ο υπόλοιπος πληθυσμός, και εξασφαλίζει την υγεία και τη ζωή του πλεονάσματος των παιδιών. Έτσι, τίποτε δεν εμποδίζει ένα ζευγάρι χωρίς καθόλου υλικά εφόδια να αποκτήσει και να μεγαλώσει τόσα παιδιά όσα φυσιολογικά μπορεί να γεννήσει η μητέρα. Όμως το κράτος προνοίας είναι μη φυσικό πράγμα. Στη φύση, οι γονείς που έχουν περισσότερα παιδιά απ’ όσα μπορούν να αναθρέψουν δεν έχουν πολλά εγγόνια και τα γονίδιά τους δεν περνούν στις μελλοντικές γενεές. Δεν υπάρχει καμιά ανάγκη αλτρουιστικού περιορισμού των γεννήσεων γιατί στη φύση δεν υπάρχει κράτος προνοίας. Κάθε γονίδιο για αλτρουισμό τιμωρείται αμέσως : τα παιδιά που φέρουν τέτοια γονίδια θα πεινάσουν. Επειδή εμείς δεν θέλουμε να επιστρέψουμε στην παλιά εγωιστική συμπεριφορά να αφήνουμε τα παιδιά πολυμελών οικογενειών να πεθάνουν από πείνα, καταργήσαμε την οικογένεια ως αυτοτελή οικονομική μονάδα και την αντικαταστήσαμε με το κράτος. Δεν πρέπει όμως να γίνεται κατάχρηση του προνομίου της εξασφαλισμένης παιδικής προστασίας.
Η εφαρμογή αντισυλληπτικών μεθόδων κατηγορήθηκε πολλές φορές ως κάτι το «μη φυσικό». Κι αυτό είναι αλήθεια. Όμως, επίσης «μη φυσικό» είναι και το κράτος προνοίας. Φαντάζομαι πως οι περισσότεροι θεωρούν το κράτος προνοίας άκρως επιθυμητό. Δεν μπορείτε όμως να έχετε ένα μη φυσικό κράτος προνοίας αν δεν έχετε επίσης έναν μη φυσικό έλεγχο γεννήσεων, γιατί αλλιώς το τελικό αποτέλεσμα θα είναι αθλιότητα μεγαλύτερη από εκείνη που επικρατεί στη φύση. Το κράτος προνοίας είναι ίσως το μεγαλύτερο αλτρουιστικό σύστημα που φανερώθηκε ποτέ στο βασίλειο των ζώων. Όμως κάθε αλτρουιστικό σύστημα είναι από τη φύση του ασταθές, επειδή είναι πολύ ευάλωτο σε κακή χρήση του από εγωιστικά άτομα έτοιμα να το εκμεταλλευτούν. Τα ζευγάρια με περισσότερα παιδιά απ’ όσα έχουν τη δυνατότητα να μεγαλώσουν, αγνοούν στις περισσότερες περιπτώσεις ότι μπορεί να κατηγορηθούν για συνειδητή κακόβουλη εκμετάλλευση. Νομίζω ότι από αυτή την κατηγορία δεν απαλλάσσονται ιδρύματα και ηγέτες που ενθαρρύνουν συνειδητά τα ζευγάρια να κάνουν πολλά παιδιά.
Ξαναγυρίζοντας στα ζώα που ζουν ελεύθερα στη φύση, μπορούμε να γενικεύσουμε της συλλογιστική του Lack για τον αριθμό των επωαζόμενων αυγών σε όλα τα άλλα παραδείγματα που αναφέρει ο Wynne-Edwards: τη συμπεριφορά για την κατοχή εδάφους, την κοινωνική ιεραρχία κ.ο.κ. Ας πάρουμε το παράδειγμα των αγριόγαλων που μελέτησαν ο Wynne-Edwards και οι συνεργάτες του. Αυτά τα πουλιά τρέφονται με ρείκια. Διαμοιράζουν τα βαλτοτόπια σε επικράτειες οι οποίες περιέχουν εμφανώς περισσότερη τροφή απ’ όση χρειάζονται οι κάτοχοί τους. Στις πρώτες μέρες της άνοιξης μάχονται για τις επικράτειες αλλά λίγο αργότερα οι χαμένοι φαίνεται πως αποδέχονται την ήττα τους και εγκαταλείπουν τον αγώνα. Γίνονται απόκληροι χωρίς καμιά επικράτεια. Ως το τέλος της περιόδου οι περισσότεροί τους θα έχουν πεθάνει από πείνα.
Μόνο οι κάτοχοι επικρατειών αναπαράγονται. Το ότι οι «απόκληροι» έχουν τη φυσική ικανότητα αναπαραγωγής, αποδεικνύεται από το ότι αν σκοτωθεί ένας κάτοχος επικράτειας, η θέση του συμπληρώνεται από κάποιον απόκληρο, ο οποίος ακολούθως αναπαράγεται. Η εξήγηση που δίνει ο Wynne-Edwards σ’ αυτό το ακραίο παράδειγμα συμπεριφοράς είναι ότι οι απόκληροι «αποδέχονται» πως έχασαν στη μάχη το δικαίωμα αναπαραγωγής, και γι’ αυτό δεν προσπαθούν να αναπαραχθούν.
Η θεωρία του εγωιστικού γονιδίου φαίνεται πως δύσκολα εξηγεί το παραπάνω παράδειγμα. Γιατί οι απόκληροι δεν αγωνίζονται ξανά και ξανά ως την τελευταία ικμάδα των δυνάμεών τους ώστε να εκδιώξουν έναν κάτοχο επικράτειας; 'Αλλωστε φαίνεται πως δεν έχουν τίποτε να χάσουν. Όμως, μη βιάζεστε, ίσως υπάρχει κάτι που μπορεί να χάσουν. Είδαμε παραπάνω ότι αν συμβεί να πεθάνει ένας κάτοχος επικράτειας, κάποιος απόκληρος έχει μια πιθανότητα να πάρει τη θέση του και συνεπώς να αναπαραχθεί. Αν ο απόκληρος έχει μεγαλύτερες πιθανότητες να κερδίσει μ’ αυτό τον τρόπο μια επικράτεια απ’ όσες αν αγωνιζόταν, τότε ως εγωιστικό άτομο θα προτιμήσει να περιμένει, ελπίζοντας ότι κάποιος θα πεθάνει και δεν θα σπαταλήσει τις λίγες δυνάμεις του σε μάταιους αγώνες. Για τον Wynne-Edwards, ο ρόλος των απόκληρων στην ευημερία της ομάδας είναι να περιμένουν στα παρασκήνια έτοιμοι να εμφανιστούν στη σκηνή της αναπαραγωγής κάθε φορά που πεθαίνει ένας κάτοχος επικράτειας. Τώρα βλέπουμε ότι αυτό ίσως αποτελεί και την καλύτερη στρατηγική καθαρά εγωιστικών ατόμων. Όπως είδαμε στο τέταρτο κεφάλαιο, μπορούμε να θεωρήσουμε τα ζώα ως παίκτες. Για έναν παίκτη, μερικές φορές, η καλύτερη στρατηγική είναι «να περιμένεις και να ελπίζεις» και όχι «όλα για όλα».
Με τον ίδιο τρόπο, η θεωρία του εγωιστικού γονιδίου μπορεί να εξηγήσει ευκολότατα όλα τα άλλα παραδείγματα όπου τα ζώα φαίνεται να «αποδέχονται» παθητικά την κατάσταση της μη αναπαραγωγής. Γενικά, η εξήγηση είναι πάντα η ίδια: η καλύτερη τακτική για ένα νέο άτομο είναι να συγκρατείται επί του παρόντος, με την ελπίδα ότι στο μέλλον θα παρουσιαστούν καλύτερες ευκαιρίες. Η φώκια, που αφήνει ανενόχλητους τους κατόχους χαρεμιών, δεν το κάνει για το καλό της ομάδας. Ξοδεύει το χρόνο της περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή. Ακόμη κι αν δεν έρθει ποτέ αυτή η στιγμή και τελικά δεν δώσει απογόνους, υπήρχε εντούτοις η πιθανότητα να κερδίσει το παιχνίδι, έστω κι αν εκ των υστέρων έγινε φανερό πως δεν κέρδισε. Και όταν ο λέμμοι απομακρύνονται από την περιοχή όπου έγινε μια πληθυσμιακή έκρηξη, δεν το κάνουν για να μειώσουν την πυκνότητα του πληθυσμού στον τόπο που αφήνουν πίσω τους! Ο καθένας τους φερόμενος εγωιστικά, αναζητεί κάποιο λιγότερο πυκνοκατοικημένο μέρος για να ζήσει. Το γεγονός ότι κάποιο συγκεκριμένο άτομο χάνεται και πεθαίνει είναι κάτι που το βλέπουμε εκ των υστέρων. Δεν αλλάζει λοιπόν την πιθανότητα η παραμονή του στην πυκνοκατοικημένη περιοχή να αποτελούσε χειρότερη στρατηγική.
Ένα καλά τεκμηριωμένο γεγονός είναι ότι ο υπερπληθυσμός μερικές φορές μειώνει τους ρυθμούς γεννήσεων. Αυτό συχνά εκλαμβάνεται ως μαρτυρία υπέρ της θεωρίας του Wynne-Edwards. Σίγουρα όμως δεν είναι. Αυτό το γεγονός συμβιβάζεται με τη θεωρία του, εξηγείται όμως και με τη θεωρία του εγωιστικού γονιδίου. Για παράδειγμα, σε κάποιο πείραμα έβαλαν ποντικούς σε υπαίθριο περιφραγμένο χώρο με άφθονη τροφή και νερό και τους άφησαν να αναπαράγονται ελεύθερα. Ο πληθυσμός αυξήθηκε ως ένα σημείο, ύστερα όμως σταμάτησε να αυξάνεται. Αποδείχτηκε ότι ο λόγος της ισορρόπησης ήταν ότι τα θηλυκά έγιναν λιγότερο γόνιμα εξαιτίας του υπερπληθυσμού : έκαναν λιγότερα μικρά. Αυτό το αποτέλεσμα έχει αναφερθεί αρκετές φορές. Η άμεση αιτία του ονομάζεται συχνά «στρες», αν και η λέξη δεν αποτελεί εξήγηση από μόνη της. Πάντως, όποια κι αν είναι η άμεση αιτία, εμείς πρέπει να αναζητήσουμε την τελική ή εξελικτική εξήγηση. Για ποιο λόγο η φυσική επιλογή ευνοεί τα θηλυκά που μειώνουν το ρυθμό γεννήσεών τους όταν αυξάνεται πολύ ο πληθυσμός τους ;
Η απάντηση του Wynne-Edwards είναι ξεκάθαρη. Η φυσική επιλογή ευνοεί ομάδες στις οποίες τα θηλυκά «μετρούν» τον πληθυσμό και προσαρμόζουν τους ρυθμούς γεννήσεών τους, έτσι ώστε να μη γίνεται υπερβολική εκμετάλλευση των πηγών τροφής. Στις συνθήκες του πειράματος η τροφή ήταν πάντα άφθονη αλλά δεν περιμένουμε να το ξέρουν τα ποντίκια. Αυτά είναι προγραμματισμένα να ζουν ελεύθερα στη φύση, και είναι πιθανό σε φυσικές συνθήκες ο υπερπληθυσμός να συνιστά ασφαλή ένδειξη μελλοντικής πείνας.
Τι μπορεί να πει η θεωρία του εγωιστικού γονιδίου; Σχεδόν ακριβώς τα ίδια αλλά με μια ουσιώδη διαφορά. Θα θυμάστε ότι σύμφωνα με τη θεωρία του Lack τα ζώα τείνουν να έχουν τον άριστο αριθμό παιδιών, αλλά από τη δική τους εγωιστική άποψη. Είτε γεννήσουν πολύ λίγα είτε πάρα πολλά, τελικά θα μεγαλώσουν λιγότερα απ’ όσα θα είχαν αν γεννούσαν ακριβώς τον σωστό αριθμό παιδιών. Όμως είναι πιθανό, ο «σωστός αριθμός» να είναι μικρότερος σε καιρούς υπερπληθυσμού απ’ ό, τι όταν ο πληθυσμός είναι αραιός. Έχουμε ήδη συμφωνήσει ότι ο υπερπληθυσμός πιθανώς προμηνύει πείνα. Προφανώς, αν ένα θηλυκό έχει σοβαρές ενδείξεις ότι αναμένεται πείνα, πρέπει να ελαττώσει το ρυθμό γεννήσεών της για λόγους εγωιστικού συμφέροντος. Τα ανταγωνιστικά θηλυκά που δεν αποκρίνονται στα σήματα κινδύνου μ’ αυτόν τον τρόπο, τελικά θα μεγαλώσουν λιγότερα παιδιά, έστω κι αν γεννήσουν περισσότερα. Καταλήγουμε λοιπόν στο ίδιο ακριβώς συμπέρασμα με τον Wynne-Edwards, αλλά με εντελώς διαφορετικού τύπου συλλογιστική για την εξέλιξη.
Η θεωρία του εγωιστικού γονιδίου δεν συναντά δυσκολίες ούτε με τις «επιδεικτικές» εκδηλώσεις. Θα θυμάστε ότι ο Wynne-Edwards έκανε την υπόθεση πως τα ζώα συγκεντρώνονται σκόπιμα σε μεγάλες ομάδες για να μπορεί κάθε άτομο να κάνει απογραφή και να ρυθμίσει ανάλογα τις γεννήσεις του. Δεν υπάρχει καμιά άμεση απόδειξη ότι κάθε συγκέντρωση έχει πραγματικά επιδεικτικό χαρακτήρα, αλλά ας υποθέσουμε ότι βρέθηκαν τέτοιες μαρτυρίες. Σε μια τέτοια περίπτωση, η θεωρία του εγωιστικού γονιδίου θα αντιμετώπιζε δυσκολίες; Όχι, καθόλου.
Τα ψαρόνια κουρνιάζουν μαζί σε τεράστια πλήθη. Υποθέστε πως είχε αποδειχθεί ότι ο συνωστισμός το χειμώνα όχι μόνο μείωνε τη γονιμότητα την επόμενη άνοιξη αλλά και ότι αυτό οφειλόταν άμεσα στο θόρυβο των φωνών τους. Αυτό θα μπορούσε να αποδειχθεί πειραματικά αν τα θηλυκά που άκουγαν από μαγνητοταινία πυκνούς και δυνατούς θορύβους συγκεντρωμένων πουλιών γεννούσαν λιγότερα αυγά σε σύγκριση με όσα άκουγαν λιγότερους και πιο αδύναμους θορύβους. Εξ ορισμού, οι φωνές των ψαρονιών συνιστούν «επιδεικτικές» εκδηλώσεις. Η θεωρία του εγωιστικού γονιδίου μπορεί να το εξηγήσει με τον ίδιο τρόπο όπως και στην περίπτωση των ποντικών.
Και πάλι, ξεκινάμε παραδεχόμενοι ότι τα γονίδια που κάνουν να έχετε οικογένεια πολυμελέστερη από εκείνη που μπορείτε να συντηρήσετε, τιμωρούνται αυτόματα και γίνονται λιγότερα στη γονιδιακή δεξαμενή. Η προσπάθεια ενός καλού ωοτόκου, ως εγωιστικού ατόμου, είναι να προβλέψει ποιος είναι για το συμφέρον του ο άριστος αριθμός αυγών στην ερχόμενη περίοδο αναπαραγωγής. Θα θυμάστε από το τέταρτο κεφάλαιο την ειδική έννοια που αποδώσαμε στη λέξη «πρόβλεψη». Πως όμως ένα θηλυκό πουλί μπορεί να προβλέψει τον άριστο αριθμό αυγών που πρέπει να γεννήσει; Ποιες μεταβλητές θα επηρέαζαν την πρόβλεψή του; Πολλά είδη θα μπορούσαν να κάνουν κάποια σταθερή πρόβλεψη που να μην αλλάζει από χρόνο σε χρόνο.
Ένα τέτοιο παράδειγμα μας δίνει το θαλασσοπούλι σούλα, για το οποίο ο άριστος μέσος όρος είναι ένα αυγό. Είναι δυνατό ορισμένα χρόνια που υπάρχουν άφθονα ψάρια ο πραγματικά άριστος αριθμός για ένα άτομο να αυξηθεί περιστασιακά σε δύο. Εφόσον οι σούλες δεν έχουν τον τρόπο να ξέρουν από πριν αν η χρονιά θα έχει άφθονα ψάρια, δεν μπορούμε να περιμένουμε από τα μεμονωμένα θηλυκά να αναλάβουν τον κίνδυνο να σπαταλήσουν τους πόρους τους σε δύο αυγά όταν αυτό θα έβλαπτε την αναπαραγωγή τους κατά μέσο όρο στα επόμενα χρόνια.
Ίσως όμως υπάρχουν άλλα είδη, πιθανώς τα ψαρόνια, τα οποία είναι καταρχήν δυνατό να προβλέψουν από το χειμώνα αν την ερχόμενη άνοιξη θα υπάρχει άφθονη συγκομιδή κάποιου είδους τροφής. Οι χωρικοί διηγούνται πολλές παλιές ιστορίες που λένε ότι ενδείξεις, λόγου χάρη η αφθονία καρπών του μηλοπούρναρου, συνιστούν αξιόπιστες προβλέψεις για τον καιρό της ερχόμενης άνοιξης. Ανεξάρτητα από το αν ένα συγκεκριμένο παραμύθι κάποιας γριούλας είναι αληθινό ή όχι, είναι λογικά πιθανό να υπάρχουν τέτοια σημάδια, και ότι αν ένα θηλυκό μάντεψε σωστά, θεωρητικά θα μπορούσε να προσαρμόζει προς όφελός του τον αριθμό των αυγών του από χρόνο σε χρόνο. Μπορεί η αφθονία των καρπών του μηλοπούρναρου να είναι αξιόπιστη ένδειξη ή όχι, αλλά, όπως και στην περίπτωση των ποντικών, φαίνεται πολύ πιθανό πως η πυκνότητα του πληθυσμού συνιστά καλή πρόβλεψη. Θεωρητικά, το θηλυκό ψαρόνι ξέρει ότι για να θρέψει τα μικρά της την επόμενη άνοιξη θα ανταγωνιστεί για την τροφή με αντίπαλα θηλυκά του ίδιου είδους. Αν κατόρθωνε με κάποιον τρόπο να εκτιμήσει την τοπική πυκνότητα του είδους της το χειμώνα, θα μπορούσε να κάνει σωστές προβλέψεις ως προς τις δυσκολίες που θα συναντούσε για να θρέψει τα νεογνά της την επόμενη άνοιξη. Αν διαπίστωνε ότι ο πληθυσμός το χειμώνα είναι ιδιαίτερα υψηλός, η φρόνιμη πολιτική της, ως εγωιστικό άτομο, θα ήταν να γεννήσει σχετικά λιγότερα αυγά. Θα κατέληγε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι ο δικός της άριστος αριθμός αυγών είναι μικρότερος.
Αν είναι αλήθεια ότι τα άτομα γεννούν λιγότερα αυγά με βάση την εκτίμηση που κάνουν για την πληθυσμιακή πυκνότητα, θα πλεονεκτήσουν αμέσως τα εγωιστικά άτομα που θα πείσουν τους ανταγωνιστές τους ότι ο πληθυσμός είναι μεγάλος, είτε αυτό συμβαίνει αληθινά είτε όχι. Αν τα ψαρόνια εκτιμούν το μέγεθός του πληθυσμού τους από την ένταση του θορύβου που κάνουν όταν κουρνιάζουν, θα είχε σημασία αν ένα άτομο φώναζε όσο δυνατότερα μπορούσε ώστε να δίνει την εντύπωση ότι είναι δύο. Η ιδέα ότι τα ζώα υποκρίνονται πως είναι περισσότερα απ’ όσα είναι πραγματικά έχει διατυπωθεί, σε κάποια άσχετη με το θέμα μας περίπτωση, από τον J. R. Krebs. Ονομάστηκε μάλιστα «αποτέλεσμα σωστών κινήσεων» από μια νουβέλα στην οποία περιγράφεται μια παρόμοια τακτική που τη χρησιμοποίησε κάποια μονάδα της Λεγεώνας των Ξένων.
Στην περίπτωσή μας, η ιδέα συνίσταται στο να πειστούν τα γειτονικά ψαρόνια να μειώσουν τον αριθμό των αυγών τους σε επίπεδα κάτω από τον αριθμό που είναι άριστος. Αν είστε ψαρόνι καταφέρατε κάτι τέτοιο βρίσκεστε σε πλεονεκτική θέση, γιατί έτσι μειώνετε τον αριθμό των ατόμων που δεν έχουν τα γονίδιά μας. Συμπεραίνω λοιπόν ότι οι «επιδεικτικές» εκδηλώσεις του Wynne-Edwards μπορεί πραγματικά να είναι καλή ιδέα : ίσως είναι ολόσωστη αλλά η ερμηνεία της δεν είναι σωστή. Γενικότερα, η υπόθεση με τη μορφή που της δίνει ο Lack είναι αρκετά ισχυρή ώστε να εξηγεί με όρους του εγωιστικού γονιδίου όλες τις περιπτώσεις που φαίνονται να στηρίζουν τη θεωρία επιλογής ομάδων.
Το συμπέρασμα του κεφαλαίου είναι ότι οι μεμονωμένοι γονείς κάνουν οικογενειακό προγραμματισμό, με την έννοια ότι επιδιώκουν να μεγιστοποιήσουν τους ρυθμούς γεννήσεών τους και όχι να τους περιορίσουν για το κοινό καλό. Προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν τον αριθμό των παιδιών τους που θα επιβιώσουν, κι αυτό σημαίνει να μην κάνουν πάρα πολλά παιδιά ούτε όμως πολύ λίγα. Τα γονίδια που κάνουν ένα άτομο να έχει πάρα πολλά παιδιά τείνουν να εξαλειφθούν από τη γονιδιακή δεξαμενή επειδή τα παιδιά που έχουν τέτοια γονίδια τείνουν να μην επιβιώνουν ως την ηλικία της ωρίμανσης.
Richard Dawkins, Το εγωιστικό γονίδιο
/109912565-56a792935f9b58b7d0ebcd56.jpg)
