ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἑλένη (597-624)

ΑΓΓΕΛΟΣ
Μενέλαε, μαστεύων σε κιγχάνω μόλις,
πᾶσαν πλανηθεὶς τήνδε βάρβαρον χθόνα,
πεμφθεὶς ἑταίρων τῶν λελειμμένων ὕπο.
600 Ε. τί δ᾽ ἔστιν; οὔ που βαρβάρων συλᾶσθ᾽ ὕπο;
ΑΓ. θαυμάστ᾽, ἔλασσον τοὔνομ᾽ ἢ τὸ πρᾶγμ᾽ ἔχον.
ΜΕ. λέγ᾽· ὡς φέρεις τι τῆιδε τῆι σπουδῆι νέον.
ΑΓ. λέγω πόνους σε μυρίους τλῆναι μάτην.
ΜΕ. παλαιὰ θρηνεῖς πήματ᾽· ἀγγέλλεις δὲ τί;
605 Γ. βέβηκεν ἄλοχος σὴ πρὸς αἰθέρος πτυχὰς
ἀρθεῖσ᾽ ἄφαντος· οὐρανῶι δὲ κρύπτεται
λιποῦσα σεμνὸν ἄντρον οὗ σφ᾽ ἐσώιζομεν,
τοσόνδε λέξασ᾽· Ὦ ταλαίπωροι Φρύγες
πάντες τ᾽ Ἀχαιοί, δι᾽ ἔμ᾽ ἐπὶ Σκαμανδρίοις
610 κταῖσιν Ἥρας μηχαναῖς ἐθνήισκετε,
δοκοῦντες Ἑλένην οὐκ ἔχοντ᾽ ἔχειν Πάριν.
ἐγὼ δ᾽, ἐπειδὴ χρόνον ἔμειν᾽ ὅσον μ᾽ ἐχρῆν,
τὸ μόρσιμον σώσασα πατέρ᾽ ἐς οὐρανὸν
ἄπειμι· φήμας δ᾽ ἡ τάλαινα Τυνδαρὶς
615 λλως κακὰς ἤκουσεν οὐδὲν αἰτία.
ὦ χαῖρε, Λήδας θύγατερ· ἐνθάδ᾽ ἦσθ᾽ ἄρα.
ἐγὼ δέ σ᾽ ἄστρων ὡς βεβηκυῖαν μυχοὺς
ἤγγελλον εἰδὼς οὐδὲν ὡς ὑπόπτερον
δέμας φοροίης. οὐκ ἐῶ σε κερτομεῖν
620 μᾶς τόδ᾽ αὖθις, ὡς ἅδην ἐν Ἰλίωι
πόνους παρεῖχες σῶι πόσει καὶ συμμάχοις.
ΜΕ. τοῦτ᾽ ἔστ᾽ ἐκεῖνο· ξυμβεβᾶσί μοι λόγοι
οἱ τῆσδ᾽ ἀληθεῖς. ὦ ποθεινὸς ἡμέρα,
ἥ σ᾽ εἰς ἐμὰς ἔδωκεν ὠλένας λαβεῖν.

***
ΑΓΓΕΛΙΑΦΟΡΟΣ Α’
Σε γύρευα, Μενέλαε, και σε βρίσκω,
παντού στον ξένο τόπο τριγυρνώντας·
με στείλαν οι συντρόφοι μας να ψάξω.
600ΜΕΝ. Τί τρέχει; Οι ντόπιοι μήπως σας ριχτήκαν;
ΑΓΓ. Θαύμα τρανό· τα λόγια δεν το φτάνουν.
ΜΕΝ. Λέγε· κάτι σπουδαίο, με τόση βιάση, θα ᾽χεις.
ΑΓΓ. Οι κόποι σου όλοι πήγανε χαμένοι.
ΜΕΝ. Κλαις συμφορές παλιές· ποιό το μαντάτο;
ΑΓΓ. Εχάθηκε η γυναίκα σου πετώντας
μες στον αιθέρα· ανέβηκε στα ουράνια
κι άφησε τη σπηλιά αδειανή που μέσα
την είχαμε· είπε τούτα: «Τρωαδίτες
δυστυχισμένοι κι οι Έλληνες, για μένα
πεθαίνατε στου Σκάμαντρου τις όχθες,
610ξεγελασμένοι από της Ήρας τα έργα,
νομίζοντας πως την Ελένη ο Πάρης
κρατούσε, όμως καθόλου δεν την είχε.
Αφού έμεινα όσο χρειαζόταν, τώρα,
που τελείωσα της μοίρας τα γραμμένα,
στους ουρανούς πηγαίνω, στον γονιό μου.
Κι η δύσμοιρη Ελένη που δεν φταίει
φορτώθηκε τις ντροπιασμένες φήμες».
Χαίρε της Λήδας κόρη, εδώ βρισκόσουν;
Τους έλεγα πως πήγες ψηλά στ᾽ άστρα·
φτερά δεν ήξερα πως έχεις. Όμως πάλι
δεν θα σ᾽ αφήσω να μας περιπαίξεις
620ξανά, φτάνουν τα πάθη που υποφέραν
ο άντρας σου στην Τροία κι οι σύμμαχοί του.
ΜΕΝ. Αυτά με κείνα σμίγουν· συμφωνούνε
τα λόγια· μου είπε αλήθεια. Ω! λαμπρή μέρα,
που μες στην αγκαλιά μου σ᾽ έχει φέρει!

Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη: Μύθοι πολιτικοί - Αιακίδες από την Ήπειρο

Οι Αιακίδες (Αἰακίδαι) ήταν οι απόγονοι του Αιακού, ο οποίος ήταν γιος του Δία και της νύμφης Αίγινας.

Πρώτος Αιακίδης ήταν ο Πηλέας, γιος του Αιακού και της νύμφης Ενδηίδας. Αιακίδης ονομαζόταν και ο Τελαμών, αδελφός του Πηλέα, ο Αίαντας, γιος του Τελαμώνα και ήρωας του Τρωικού πολέμου.

Ο βασιλικός οίκος των Τημενιδών είχε ιδιαίτερες σχέσεις με τους Αιακίδες (Μολοσσούς) της Ηπείρου. Κατάγονταν από τον Νεοπτόλεμο, γιο του Αχιλλέα, και ονομάζονταν έτσι από το όνομα του παππού του Αχιλλέα Αιακού.

Ήταν απόγονοι του Νεοπτόλεμου, γιου του Αχιλλέως και της Δειδάμειας και απόγονου του Αιακού. Βασίλεψαν από τον 5ο αι π.Χ. μέχρι το 231 π.Χ. Σημαντικότερος των Αιακιδών ήταν ο βασιλιάς Πύρρος της Ηπείρου, που έκανε εκστρατεία κατά του ανερχόμενου Ρωμαϊκού κράτους. Επίσης σημαντική θυγατέρα των Αιακιδών ήταν η Ολυμπιάς, μητέρα του Αλέξανδρου Γ΄ του Μεγάλου. Γι' υτό και ο Αλέξανδρος θεωρείται απόγονος του Αχιλλέως. Επίσης ο Περσεύςείναι απόγονος των Αιακιδών. Τέλος ο οι κάτοικοι της Αίγινας ονομάζονταν Αιακοί και λάτρευαν τον Αιακό. Μετά τον θάνατο του Πτολεμαίου Β΄ οι Ηπειρωτικές φυλές καταλύουν την μοναρχία και ιδρύουν την δημοκρατία με το όνομα Κοινό των Ηπειρωτών.

Η Ολυμπιάδα ήταν εγγονή του Αλκέτα Α’, βασιλιά των Μολοσσών, κόρη του βασιλιά Νεπτόλεμου και ανιψιά του βασιλιά Αρρύβα/Αρύμβα που κυβερνούσε.

Οι βασιλικοί οίκοι της Μακεδονίας και της Ηπείρου έμοιαζαν πολύ –το ίδιο και οι λαοί τους– σε γλώσσα, φυλή και πολιτισμό. Μια βασίλισσα των Μολοσσών δεν ήταν ξένη για τους Μακεδόνες.

Ο γάμος της Ολυμπιάδας με τον Αργεάδη Φίλιππο εξυπηρετούσε και τα πολιτικά συμφέροντα του πατέρα της Αρρύβα που ήθελε τους Ιλλυριούς στην περιοχή τους, όπως και ο Φίλιππος, και μακριά από τις δικές τους περιοχές.

Κατάλογος βασιλιάδων της Ηπείρου της Δυναστείας των Αιακιδών

Όνομα	Περίοδος βασιλείας
Άδμητος	469-423 π.Χ.
Θαρύπας	μέχρι το 390/85 π.Χ.
Αλκέτας Α΄	περ. 385 – 370 π.Χ.
Νεοπτόλεμος Β΄	370 - περ. 360/58 π.Χ.
Αρύββας	370 – 343/2 π.Χ.
Αλέξανδρος Α΄	343/2 – 331/30 π.Χ.
Αιακίδης	περ. 324 – 317 π.Χ.
Αλκέτας Β΄	313/2 – 306 π.Χ.
Πύρρος Α΄	306 – 302 π.Χ. και 297 – 272 π.Χ.
Νεοπτόλεμος Γ΄	302 – 297/6 π.Χ.
Αλέξανδρος Β΄	272 – 245/40 π.Χ.
Πύρρος Β΄	245/40 – περ. 233 π.Χ.
Ολυμπιάδα της Ηπείρου (βασίλισσα)	245/40 – περ. 231 π.Χ.
Πτολεμαίος	περ. 233 – περ. 231 π.Χ.
Τέλος της Μοναρχίας Κοινό των Ηπειρωτών	περ. από το 231 π.Χ.

Πως καταστρέφονται οι σχέσεις μας

Όταν δεν αγαπάμε τον εαυτό μας, χρειαζόμαστε υπερβολικά την επιβεβαίωση και την αναγνώριση από τους άλλους. Όταν αυτό το χρειαζόμαστε σε τόσο μεγάλο βαθμό, οι άλλοι κουράζονται.

Συγχρόνως είμαστε αρνητικοί, επειδή οι άλλοι δεν μπορούν να μας δώσουν την ποσότητα της παραδοχής με τη συχνότητα που τη χρειαζόμαστε και, πολλές φορές, με τη μορφή που τη χρειαζόμαστε, για να νιώθουμε θετικά προς αυτούς. Έτσι θεωρούμε ότι είναι εκείνοι υπεύθυνοι για τη δική μας δυστυχία, επειδή χρειαζόμαστε από αυτούς περισσότερα από όσα μπορούν να μας δώσουν.

Βέβαια σε μερικές περιπτώσεις, όσα και να μας δώσουν δε θα μας ικανοποιήσουν, γιατί είναι αδύνατο να ικανοποιήσουμε την ανάγκη μας για παραδοχή από τους άλλους. Είναι σαν το φαγητό, σαν το τσιγάρο, σαν κάθε άλλη συνήθεια, ικανοποιείται μόνο για λίγο χρονικό διάστημα. Αυτά που μας προσφέρουν καθησυχάζουν για λίγο την αμφιβολία που έχουμε μέσα μας και μετά γυρίζουμε πάλι στην αρχική μας κατάσταση που είναι η αμφιβολία για την αξία μας. Χρειαζόμαστε συνέχεια από κάποιον αυτήν την επιβεβαίωση.

Επιζητάμε, επίσης, από όλο και περισσότερους ανθρώπους επιβεβαίωση και αναγνώριση. Αν έχουμε δέκα άτομα που μας δέχονται και μας αγαπάνε, και ένα που δε μας αγαπάει και δε μας δέχεται, θα μας ενοχλεί το ενδέκατο άτομο. Δεν θα σκεφτόμαστε ότι οι δέκα αναγνωρίζουν την αξία μας. Είναι η επιβεβαίωση από το ενδέκατο που θα μας απασχολεί συνέχεια και θα κάνουμε ότι μπορούμε για να μας δεχθεί, για να εντυπωσιαστεί και να μας αναγνωρίσει, ώστε να σιγουρευτούμε ότι αξίζουμε.

Χρειαζόμαστε να μας δέχονται όλοι. Δε μας φτάνει το 50% ούτε το 80% ούτε το 90% των ανθρώπων. Θέλουμε να μας δέχονται όλοι για να νιώθουμε ότι πραγματικά αξίζουμε.

Μια τέτοια συμπεριφορά δημιουργεί ένταση στις σχέσεις μας γιατί και κουράζουμε τους άλλους και νιώθουμε παράπονο και θυμό συνέχεια προς αυτούς που δεν ικανοποιούν την ανάγκη μας για επιβεβαίωση.

Αλλά μπαίνουμε και σε ανταγωνιστικές σχέσεις, επειδή συνήθως βρίσκουμε την αξία μας συγκριτικά και έχουμε μάθει να συγκρίνουμε τον εαυτό μας με τους άλλους.

Τότε χαλάνε οι σχέσεις μας με έναν άλλο τρόπο, δηλαδή όλες οι σχέσεις μας γίνονται ανταγωνιστικές. Προσπαθούμε να αποδείξουμε την αξία μας σε σύγκριση με την αξία του άλλου συγκρίνοντας διάφορες ικανότητες ή χαρακτηριστικά όπως ομορφιά, εξυπνάδα, χρήματα, οικονομική-επαγγελματική θέση, γνώσεις. Ο καθένας όλα αυτά τα αξιολογεί βάσει των δικών του κριτηρίων.

Για να αποφύγουμε την καταστροφή των σχέσεων, χρειάζεται να δημιουργήσουμε και να σταθεροποιήσουμε μια αρμονική και αγαπημένη σχέση με τον εαυτό μας. Μια Αυτοπαραδοχή.

Γιατί η ψυχολογία έχασε την ψυχή της

Οι περισσότερες λειτουργίες οι οποίες αποδίδονται στην ψυχή μπορούν να δικαιολογηθούν από τη λειτουργία του εγκεφάλου.

ΓΙΑΤΙ Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΕΧΑΣΕ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΤΗΣ: ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ

Πλήθος ανθρώπων την εποχή την οποία διανύουμε πιστεύει πως διαθέτει ψυχή. Ενώ οι συλλήψεις περί της έννοιας της ψυχής διαφέρουν, πολλοί θα της απέδιδαν την εξής περιγραφή: "Η αόρατη δύναμη η οποία φαίνεται πως μας ζωογονεί".

Συχνά εικάζεται πως η ψυχή επιβιώνει κατόπιν του βιολογικού θανάτου και συσχετίζεται ενδόμυχα με τις αναμνήσεις, τα πάθη και τις αξίες του ατόμου. Μερικοί ισχυρίζονται πως η ψυχή δεν έχει την ιδιότητα της μάζας, δεν καταλαμβάνει όγκο και δεν εντοπίζεται πουθενά.

Εντούτοις, οι νευροεπιστήμονες και ψυχολόγοι, βρίσκουν πως η ψυχή είναι περιττή. Απεναντίας, όλες οι λειτουργίες οι οποίες αποδίδονται σε αυτό το είδος ψυχής μπορούν να επεξηγηθούν μέσω της εγκεφαλικής δραστηριότητος.
Η ψυχολογία είναι η μελέτη της συμπεριφοράς. Με σκοπό να επιτελέσουμε το καθήκον μας ως προς την τροποποίηση της συμπεριφοράς, όπως η θεραπεία της εξάρτησης, της φοβίας, του άγχους και της κατάθλιψης, οι ψυχολόγοι δε χρειάζεται να υποθέσουν πως οι άνθρωποι έχουν ψυχές. Για τους ψυχολόγους, δεν είναι τόσο το ότι ψυχές δεν υπάρχουν, όσο ότι δεν τις χρειαζόμασθε.

Λέγεται πως η ψυχολογία απώλεσε την ψυχή της τη δεκαετία του 1930. Έως τότε, ο κλάδος είχε καταστεί μια ολοκληρωμένη επιστήμη, βασιζόμενη σε πειραματισμούς και έλεγχο, παρά σε ενδοσκόπηση.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΨΥΧΗ;

Η διατύπωση της ιδέας της ύπαρξης της ψυχής δεν ανήκει αποκλειστικά στους θρησκευτικούς στοχαστές. Ορισμένοι εκ των πιο αξιόλογων υποστηρικτών της περί ης ο λόγος άποψης ήσαν φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων (424-348 προ κοινής χρονολόγησης) και ο Καρτέσιος το 17ο (μετά κοινή χρονολόγηση) αιώνα.

Ο Πλάτων είχε την πεποίθηση ότι δεν αποκτούμε επιπρόσθετες γνώσεις ή δεξιότητες κατά τη διάρκεια της ζωής μας, αλλά τις ανακαλούμε από την προ γεννήσεως μνήμη μας. Για να επιτευχθεί αυτό, συμπέρανε, πρέπει να διαθέτουμε ψυχή. Δυστυχώς για τον Πλάτωνα, αποκτούμε επιπρόσθετες γνώσεις.

Ορισμένοι πιστεύουν πως η ψυχή δεν έχει μάζα, δεν καταλαμβάνει όγκο και δεν εντοπίζεται πουθενά.

Αιώνες αργότερα, ο Καρτέσιος συνέγραψε τη διατριβή του, η οποία ετιτλοφορείτο "Πάθη της Ψυχής", στην οποία ισχυρίζεται πως υπάρχει μια διάκριση μεταξύ του νου, τον οποίο περιέγραψε ως "νοητική υπόσταση", και του σώματος, την "εκτενή υπόσταση". Γράφει:

"Επειδή επ' ουδενί δε μπορούμε να συλλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο σκέπτεται το σώμα, έχουμε λόγο να πιστεύουμε πως κάθε είδους σκέψη η οποία ενυπάρχει σε εμάς ανήκει στην ψυχή".

Ένα εκ των πολλών επιχειρημάτων με τα οποία ο Καρτέσιος δικαιολογεί τον προαναφερθέντα ισχυρισμό ήταν πως ο εγκέφαλος, ο οποίος αποτελεί τμήμα του σώματος, είναι θνητός & διαιρετός -εννοώντας πως έχει διαφορετικά μέρη- και η ψυχή είναι αέναη και αδιαίρετη -εννοώντας πως είναι ένα αδιαχώριστο σύνολο. Επομένως, συνήγαγε το συμπέρασμα πως πρέπει να είναι μεταξύ τους διαφορετικά.

Αλλά η πρόοδος της νευροεπιστήμης κατέδειξε πως το επιχείρημα αυτό δεν ευσταθεί.

ΑΦΑΙΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ

Τη δεκαετία του 1960, ο βραβευμένος με Nobel, Roger Sperry έδειξε πως ο νους και η συνείδησή μας είναι διαιρετά, επομένως κατέρριψε αυτή τη διάσταση της θεωρίας του Καρτεσίου. Ο Sperry μελέτησε ασθενείς των οποίων το τυλώδες σώμα -η ανατομική δομή η οποία συνδέει το δεξί με το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου, κάτι σαν "οδικό δίκτυο"- είχε κοπεί χειρουργικά, με σκοπό να ελεγχθεί η διάδοση των επιληπτικών κρίσεων. Η επέμβαση εμπόδισε ή ελάττωσε τη μεταφορά των αντιληπτικών, αισθητηρίων, κινητηρίων και γνωσιακών πληροφοριών μεταξύ των 2 ημισφαιρίων.

Ο Sperry έδειξε πως κάθε ημισφαίριο δύναται να εκπαιδευθεί να επιτελέσει κάποιο έργο, ωστόσο η εμπειρία αυτή δεν κατέστη διαθέσιμη στο ανεκπαίδευτο ημισφαίριο. Ήτοι, κάθε ημισφαίριο μπορεί να κατεργασθεί πληροφορίες άνευ της επίγνωσης του άλλου. Επί της ουσίας, η επέμβαση είχε ως απότοκο δημιουργία διπλής συνείδησης.

Ο Roger Sperry έδειξε πως η συνείδηση είναι διαιρετή.

Επομένως, ο Καρτέσιος έσφαλλε στον ισχυρισμό του πως ο εγκέφαλος είναι διαιρετός, ενώ η ψυχή, η οποία ερμηνεύεται ως ο νους ή η συνείδηση, δεν είναι. Στην προσπάθειά του να αποδείξει την ύπαρξη ψυχής στους ανθρώπους, ο Καρτέσιος παραδόξως έθεσε επιχείρημα κατά αυτού.

Από το να προικίσουν τους αρουραίους με ψυχή, οι ψυχολόγοι αφαίρεσαν αυτές των ανθρώπων. Το 1949, ο ψυχολόγος D. O. Hebb ισχυρίστηκε πως ο νους είναι η ολοκλήρωση της εγκεφαλικής δραστηριότητας. Πολλοί νευροφιλόσοφοι κατέληξαν στο ίδιο συμπέρασμα με τους ψυχολόγους, με την Patricia Churchland πρόσφατα να ισχυρίζεται πως δεν υφίσταται φάντασμα στη μηχανή.

Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΤΑ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΙ ΟΛΑ

Εάν η ψυχή είναι ο τόπος κατοικίας του αισθήματος και του κινήτρου, όπου η νοητική δραστηριότητα λαμβάνει χώρα, όπου οι αισθήσεις διορώνται, όπου ο συλλογισμός εντοπίζεται και οι αποφάσεις λαμβάνονται, τότε δεν υπάρχει ανάγκη να πιθανολογούμε την ύπαρξή της. Υπάρχει ένα όργανο το οποίο έχει ήδη επιφορτισθεί με αυτό το καθήκον, ο εγκέφαλος. Αυτή η αντίληψη χρονολογείται από την εποχή του ιατρού της αρχαιότητας, Ιπποκράτη (460-377 προ κοινής χρονολόγησης), ο οποίος είχε πει:

"Οι άνθρωποι οφείλουν να έχουν επίγνωση πως παρά μόνον εκ του εγκεφάλου πηγάζει η χαρά, η απόλαυση, το γέλιο, η διασκέδαση, η θλίψη, η οδύνη, η απόγνωση και ο θρήνος. Και δι' αυτού αποκτούμε σοφία και γνώση, βλέπουμε και ακούμε, και αναγνωρίζουμε τί είναι άθλιο και τι δίκαιο, τί είναι επιβλαβές και τί είναι ωφέλιμο, αλμυρό και γλυκό."

Aν ενστερνισθούμε την πεποίθηση του Πλάτωνα, η μνήμη είναι λειτουργία η οποία ανήκει αποκλειστικά στην ψυχή.

Ο εγκέφαλος είναι το όργανο το οποίο διαθέτει χάρτη του σώματός μας, του εξωτερικού περιβάλλοντος και των εμπειριών μας. Βλάβη αυτού, όπως ατυχήματα, άνοιες ή εγγενείς δυσμορφίες, έχει ως απόρροια ανάλογο πλήγμα στην προσωπικότητα.

Ας λάβουμε υπ' όψιν μια εκ των λειτουργιών τις οποίες υποτίθεται (κατά τον Πλάτωνα) έχει υπ' ευθύνης της η ψυχή: τη μνήμη. Ένα ισχυρό κτύπημα στην κεφαλή μπορεί να προβεί σε απώλεια της πρόσφατης μνήμης (έως και πολλά έτη πίσω). Εάν η ψυχή είναι μια άυλη ουσία, ξεχωριστή από το υπόλοιπο σώμα, δε θα επλήγετο από το κτύπημα. Εάν η μνήμη ήταν καταγεγραμμένη στην ψυχή, δε θα τη χάναμε.

Η δράση των νευρώνων στον εγκέφαλο είναι υπεύθυνη για τις γνωστικές και συναισθηματικές διαταραχές σε άτομα τα οποία έχουν διαγνωσθεί με αυτισμό, θα ήτο βάναυσο και ανήθικο να επιρριφθεί το φταίξιμο στις υποτιθέμενες ψυχές τους.

Ο χειρισμός του εγκεφάλου επαρκεί για να μεταβληθούν τα αισθήματα και η διάθεση. Σχετικά με αυτή τη διαδικασία, η ψυχή περιττεύει.

Η ιδιότητα των ψυχοθεραπευτικών φαρμάκων να μεταβάλλουν τη διάθεση αποτελεί άλλο ένα επιχείρημα εναντίον της ύπαρξης ψυχής. Εάν παραχθεί χημική ανισορροπία στον εγκέφαλο, όπως έλλειψη ντοπαμίνης, νοραδρεναλίνης και σεροτονίνης με τετραβεναζίνη, ίσως προκληθεί κατάθλιψη σε ορισμένους ανθρώπους.

Κατ' αντιστοιχία, πολλοί καταθλιπτικοί ασθενείς μπορούν να βοηθηθούν από τα φάρμακα τα οποία επαυξάνουν τη δράση αυτών των νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο.

Ο εγκέφαλος είναι το επίκεντρο της σκέψης, η έδρα της αγάπης και της απέχθειας, εκεί όπου οι αισθήσεις ανάγονται σε αντιλήψεις, η προσωπικότητα σφυρηλατείται, όπου υπάρχουν πεποιθήσεις και αναμνήσεις, και το κέντρο λήψης αποφάσεων. Όπως είχε πει ο D. K. Johnson: "Δεν υπάρχει κάτι για να ανατεθεί στην ψυχή".

Eckhart Tolle: Όπου κι αν είσαι, να είσαι εκεί ολοκληρωτικά

Η συνηθισμένη ασυνειδησία συνδέεται πάντα, με κάποιον τρόπο, με την άρνηση του Τώρα. Το Τώρα, φυσικά, υπονοεί επίσης και το εδώ.

Μήπως αντιστέκεσαι στο εδώ και τώρα σου;

Κάποιοι άνθρωποι θα προτιμούσαν πάντα να είναι κάπου αλλού. Το «εδώ» τους δεν είναι ποτέ αρκετά καλό γι’ αυτούς.

Μέσα από την αυτοπαρατήρηση, βρες αν αυτό συμβαίνει στη ζωή σου. Όπου κι αν είσαι, να είσαι εκεί ολοκληρωτικά.

Αν βρίσκεις το εδώ και τώρα σου αφόρητο, αν το θεωρείς πηγή δυστυχίας για σένα, έχεις τρεις επιλογές: βγάλε τον εαυτό σου από την κατάσταση, άλλαξέ την ή δέξου την ολοκληρωτικά. Αν θέλεις να αναλάβεις την ευθύνη της ζωής σου, πρέπει να επιλέξεις μία από αυτές τις τρεις εναλλακτικές λύσεις, και πρέπει να επιλέξεις τώρα. Ύστερα, αποδέξου τις συνέπειες. Χωρίς δικαιολογίες. Χωρίς αρνητικότητα. Χωρίς ψυχική ρύπανση. Κράτα τον εσώτερο χώρο σου καθαρό.

Αν αναλάβεις κάποια δράση – όπως το να αλλάξεις την κατάσταση ή να φύγεις απ’ αυτήν – πέτα πρώτα την αρνητικότητα, αν είναι δυνατόν. Η δράση που πηγάζει από την επίγνωση σχετικά με το τι χρειάζεται να γίνει είναι πιο αποτελεσματική από τη δράση που πηγάζει από την αρνητικότητα.

Οποιαδήποτε δράση είναι συχνά καλύτερη από καθόλου δράση, ιδιαίτερα αν έχεις κολλήσει σε μια κατάσταση δυστυχίας για πολύ καιρό.

Αν είναι λάθος, τουλάχιστον μαθαίνεις κάτι, οπότε δεν είναι πια λάθος. Αν μείνεις κολλημένος, δε μαθαίνεις τίποτε. Είναι φόβος αυτό που σε εμποδίζει να δράσεις; Αναγνώρισε αυτόν το φόβο, παρατήρησέ τον, δώσε του την προσοχή σου, γίνε απόλυτα παρών μέσα απ’ αυτόν. Μην αφήσεις το φόβο να κυριεύσει το νου σου. Χρησιμοποίησε τη δύναμη του Τώρα. Ο φόβος δεν μπορεί να κυριαρχήσει πάνω της.

Αν δεν υπάρχει πραγματικά τίποτε που να μπορείς να κάνεις για να αλλάξεις το εδώ και το τώρα σου και δεν μπορείς να βγεις από την κατάσταση, τότε δέξου το εδώ και τώρα σου ολοκληρωτικά, εγκαταλείποντας κάθε εσωτερική αντίσταση. Ο πλαστός, δυστυχισμένος εαυτός που λατρεύει τη μιζέρια, τη μνησικακία ή την αυτολύπηση δεν μπορεί πια να επιβιώσει. Αυτό ονομάζεται παράδοση.

Η παράδοση δεν είναι αδυναμία. Περιέχει πολύ μεγάλη δύναμη. Μόνο εκείνος που είναι παραδομένος έχει πνευματική δύναμη. Μέσα από την παράδοση είσαι απαλλαγμένος εσωτερικά από την κατάσταση.

Τότε ανακαλύπτεις ότι η κατάσταση αλλάζει χωρίς καμιά προσπάθεια από τη μεριά σου. Όπως και να έχει το πράγμα, είσαι ελεύθερος.

Eckhart Tolle, Η Δύναμη του Τώρα

Το Hubble εντοπίζει τις μικρότερες γνωστές συγκεντρώσεις σκοτεινής ύλης

Χρησιμοποιώντας το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble  και μια νέα τεχνική παρατήρησης, οι αστρονόμοι έχουν βρει ότι η σκοτεινή ύλη σχηματίζει πολύ μικρότερες συγκεντρώσεις από ό, τι ήταν γνωστό. Αυτό το αποτέλεσμα επιβεβαιώνει μία από τις θεμελιώδεις προβλέψεις της ευρέως αποδεκτής θεωρίας της «ψυχρής σκοτεινής ύλης».

 

Αυτό το γραφικό δείχνει πώς το φως του μακρινού κβάζαρ (στο φόντο – background) στρεβλώνεται από έναν τεράστιο γαλαξία που βρίσκεται πιο κοντά μας (στο προσκήνιο) και από μικροσκοπικές συστάδες σκοτεινής ύλης κατά μήκος της φωτεινής δέσμης. Η ισχυρή βαρύτητα του γαλαξία στρεβλώνει και μεγεθύνει το φως του κβάζαρ, παράγοντας τέσσερις παραμορφωμένες εικόνες του κβάζαρ. Οι συστάδες – συγκεντρώσεις της σκοτεινής ύλης βρίσκονται κατά μήκος της οπτικής επαφής του Hubble με το κβάζαρ, καθώς και μέσα και γύρω από τον γαλαξία του προσκηνίου (foreground). Η παρουσία των σβώλων της σκοτεινής ύλης μεταβάλλει την εμφανή φωτεινότητα και τη θέση κάθε παραμορφωμένης εικόνας του κβάζαρ, στρεβλώντας και ελαφρώς κάμπτοντας το φως καθώς ταξιδεύει από το μακρινό κβάζαρ προς τη Γη, όπως αντιπροσωπεύεται από τις παραμορφωμένες γραμμές στο πιο πάνω γραφικό.

 

Όλοι οι γαλαξίες, σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, σχηματίζονται και είναι ενσωματωμένοι μέσα σε νέφη σκοτεινής ύλης. Η ίδια η σκοτεινή ύλη αποτελείται από αργά-κινούμενα ή “ψυχρά” σωματίδια που συναντώνται για να σχηματίσουν δομές που κυμαίνονται από εκατοντάδες χιλιάδες φορές τη μάζα του δικού μας Γαλαξία, έως συγκεντρώσεις όχι πιο μεγάλες από το φτερό ενός εμπορικού αεροπλάνου. (Σε αυτό το πλαίσιο, το “ψυχρό” αναφέρεται στην ταχύτητα των σωματιδίων.) 

 

Η παρατήρηση του Hubble δίνει νέες ιδέες για τη φύση της σκοτεινής ύλης και για το πώς συμπεριφέρεται. “Κάναμε μια πολύ συναρπαστική πειραματική παρατήρηση για το μοντέλο ψυχρής σκοτεινής ύλης και περνάει με άριστα”, δήλωσε ο Tommaso Treu από το Πανεπιστήμιο του Λος Άντζελες (UCLA), μέλος της παρατηρητικής ομάδας.

 

Η σκοτεινή ύλη είναι μια αόρατη μορφή ύλης που συνθέτει το μεγαλύτερο μέρος της μάζας του σύμπαντος και δημιουργεί τις “κολώνες” πάνω στην οποία κατασκευάζονται οι γαλαξίες. Αν και οι αστρονόμοι δεν μπορούν να δουν τη σκοτεινή ύλη, μπορούν να ανιχνεύσουν έμμεσα την παρουσία τους μετρώντας πως η βαρύτητά τους επηρεάζει τα αστέρια και τους γαλαξίες. Η ανίχνευση των μικρότερων σχηματισμών σκοτεινής ύλης αναζητώντας για ενσωματωμένα αστέρια μπορεί να είναι δύσκολη ή αδύνατη, επειδή περιέχει πολύ λίγα αστέρια.

 

Ενώ έχουν εντοπιστεί συγκεντρώσεις σκοτεινής ύλης γύρω από μεγάλους και μεσαίου μεγέθους γαλαξίες, μέχρι σήμερα δεν έχουν βρεθεί πολύ μικρότερες δομές σκοτεινής ύλης. Ελλείψει παρατηρητικών αποδείξεων για τέτοιες μικρές συστάδες, ορισμένοι ερευνητές έχουν αναπτύξει εναλλακτικές θεωρίες, συμπεριλαμβανομένης της “θερμής σκοτεινής ύλης”. Αυτή η ιδέα υποδηλώνει ότι τα σωματίδια της σκοτεινής ύλης κινούνται γρήγορα,  κουμπώνουν πολύ γρήγορα για να συγχωνευθούν και να σχηματίσουν μικρότερες συγκεντρώσεις. Οι νέες παρατηρήσεις δεν υποστηρίζουν αυτό το σενάριο, διαπιστώνοντας ότι η σκοτεινή ύλη είναι “πιο ψυχρή” από ότι θα έπρεπε να είναι στην εναλλακτική θεωρία θερμής σκοτεινής ύλης.

 

“Η σκοτεινή ύλη είναι ψυχρή από όσο γνωρίζαμε σε μικρότερες κλίμακες”, δήλωσε η Anna Nierenberg από το Εργαστήριο Jet Propulsion της NASA, επικεφαλής της έρευνας του Hubble. “Οι αστρονόμοι έχουν πραγματοποιήσει άλλες παρατηρησιακές δοκιμασίες των θεωριών σκοτεινής ύλης πιο πριν, αλλά η δική μας παρέχει τα ισχυρότερα στοιχεία για την παρουσία μικρών συσσωματωμάτων ψυχρής σκοτεινής ύλης. πολύ πιο ισχυρό αποτέλεσμα από ό, τι ήταν δυνατό στο παρελθόν.”

 

Το κυνήγι για συγκεντρώσεις σκοτεινής ύλης που στερούνται άστρων αποδείχθηκε μία πρόκληση. Η ερευνητική ομάδα του Hubble, ωστόσο, χρησιμοποίησε μια τεχνική στην οποία δεν χρειάστηκε να αναζητήσουν την βαρυτική επίδραση των αστεριών ως ιχνοθέτες της σκοτεινής ύλης. Η ομάδα στόχευσε οκτώ ισχυρά και μακρινά κοσμικά “φανάρια του δρόμου”, που ονομάζονται κβάζαρ (περιοχές γύρω από τις ενεργές μαύρες τρύπες που εκπέμπουν τεράστιες ποσότητες φωτός). Οι αστρονόμοι μέτρησαν πώς το φως που εκπέμπεται από το οξυγόνο και το αέριο νέον που περιστρέφεται γύρω από κάθε μαύρη τρύπα του κβάζαρ, στρεβλώνεται από τη βαρύτητα ενός μεγάλου γαλαξία που είναι στο προσκήνιο, και που λειτουργεί ως μεγεθυντικός (βαρυτικός) φακός.

 

Κάθε ένα από αυτά τα 4 στιγμιότυπα του Χαμπλ αποκαλύπτει τέσσερις παραμορφωμένες εικόνες ενός κβάζαρ στο φόντο (background) και του γαλαξία του που περιβάλλει τον κεντρικό πυρήνα ενός μεγάλου γαλαξία στο προσκήνιο (foreground). Η βαρύτητα του μεγάλου γαλαξία του προσκηνίου ενεργεί σαν μεγεθυντικός φακός, στρεβλώντας το φως του κβάζαρ σε ένα φαινόμενο που ονομάζεται βαρυτικός φακός. Τέτοιες τετραπλές εικόνες από κβάζαρ είναι σπάνιες λόγω της σχεδόν ακριβούς ευθυγράμμισης που απαιτείται ανάμεσα στον γαλαξία του προσκηνίου και το κβάζαρ του φόντου.

 

Οι αστρονόμοι χρησιμοποίησαν το φαινόμενο του βαρυτικού εστιασμού για να ανιχνεύσουν τις μικρότερες δέσμες σκοτεινής ύλης που βρέθηκαν ποτέ. Οι συστάδες-συγκεντρώσεις βρίσκονται κατά μήκος της οπτικής επαφής του τηλεσκοπίου με τα κβάζαρ, καθώς και γύρω από τους πρώτους γαλαξίες βαρυτικού εστιασμού. Η παρουσία των συγκεντρώσεων της σκοτεινής ύλης μεταβάλλει την φαινομενική φωτεινότητα και τη θέση κάθε παραμορφωμένης εικόνας κβάζαρ. Οι αστρονόμοι συνέκριναν αυτές τις μετρήσεις με προβλέψεις για τον τρόπο εμφάνισης των εικόνων κβάζαρ χωρίς την επίδραση των “σβώλων” της σκοτεινής ύλης.

 

Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν αυτές τις μετρήσεις για να υπολογίσουν τις μάζες των μικροσκοπικών συγκεντρώσεων σκοτεινής ύλης. Η ευρεία κάμερα 3 του Hubble συγκέντρωσε το εγγύς υπέρυθρο φως από κάθε κβάζαρ και το ανέλυσε στα συστατικά του χρώματα για μελέτη με φασματοσκοπία. Οι εικόνες λήφθηκαν μεταξύ 2015 και 2018. Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν αυτές τις μετρήσεις για να υπολογίσουν τις μάζες των μικροσκοπικών συγκεντρώσεων σκοτεινής ύλης.

 

Οι συγκεντρώσεις σκοτεινής ύλης που ανιχνεύθηκαν από το Hubble είναι 1 / 10.000 έως 1 / 100.000 φορές η μάζα του φωτοστέφανου (άλως) του Γαλαξία. Πολλές από αυτές τις μικροσκοπικές ομάδες πιθανότατα δεν περιέχουν ούτε μικρούς γαλαξίες και συνεπώς θα ήταν αδύνατο να εντοπιστούν με την παραδοσιακή μέθοδο αναζήτησης ενσωματωμένων αστεριών.

 

Ο αριθμός των μικρών δομών που εντοπίστηκαν στη μελέτη προσφέρει περισσότερες ενδείξεις σχετικά με τη φύση της σκοτεινής ύλης. “Οι ιδιότητες των σωματιδίων της σκοτεινής ύλης επηρεάζουν το πόσες μάζες σχηματίζονται”, εξηγεί ο Nierenberg. “Αυτό σημαίνει ότι μπορείτε να μάθετε για τη σωματιδιακή φυσική της σκοτεινής ύλης μετρώντας τον αριθμό των μικρών συστάδων της σκοτεινής ύλης.”

 

Ωστόσο, ο τύπος του σωματιδίου που σχηματίζει τη σκοτεινή ύλη εξακολουθεί να είναι ένα μυστήριο. “Προς το παρόν, δεν υπάρχει άμεση απόδειξη στο εργαστήριο ότι υπάρχουν σωματίδια σκοτεινής ύλης”, δήλωσε ο Birrer. «Όταν οι κοσμολόγοι μιλάνε για τη σκοτεινή ύλη, ρωτάμε «πώς κυβερνά την εμφάνιση του σύμπαντος, και σε ποιες κλίμακες;»

 

Οι αστρονόμοι θα είναι σε θέση να διεξάγουν μελέτες παρακολούθησης της σκοτεινής ύλης χρησιμοποιώντας μελλοντικά διαστημικά τηλεσκόπια της NASA, όπως το διαστημικό τηλεσκόπιο James Webb και το Wide Field Infrared Survey Telescope (WFIRST), και τα δύο υπέρυθρα παρατηρητήρια. Το Webb θα είναι σε θέση να επιτύχει αποτελεσματικά αυτές τις μετρήσεις για όλα τα γνωστά τετραπλά βαρυτικού εστιασμού κβάζαρ. Η ευκρίνεια του WFIRST και το μεγάλο οπτικό πεδίο του θα βοηθήσουν τους αστρονόμους να κάνουν παρατηρήσεις σε ολόκληρη την περιοχή του χώρου που επηρεάζεται από το τεράστιο πεδίο βαρύτητας των μαζικών γαλαξιών και των σμηνών των γαλαξιών. Αυτό θα βοηθήσει τους ερευνητές να αποκαλύψουν πολλά περισσότερα από αυτά τα σπάνια συστήματα.

Παν. Κονδύλης: Οι πολιτικές σκιές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Ο λόγος περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων πέρασε στο επίκεντρο τού πολιτικού λεξιλογίου των τελευταίων δύο δεκαετιών. Ένας αισιόδοξος παρατηρητές θα μπορούσε ν’ αντλήσει από δω το συμπέρασμα ότι η πολιτική, μετά από τις πικρές εμπειρίες του αιώνα, αναλαμβάνει τώρα το έργο να διαπλάσει τον κόσμο σύμφωνα με ηθικές αρχές.

 

Πρέπει να επισημάνουμε εμφατικά ότι αυταπατάται όποιος τυχόν πιστεύει πως η ονομαστική αξία των ιδεών μπορεί να εμποδίσει την πολεμική τους χρήση. Αν ήταν έτσι, τότε δεν θα είχαν γίνει ποτέ πόλεμοι ανάμεσα σέ έθνη που όλα τους ενστερνίζονταν ειλικρινά τη θρησκεία της αγάπης.

 

Η δυνατότητα μετατροπές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σ’ ένα νέο πεδίο έντασης συνάπτεται μ’ ένα κεφαλαιώδες γεγονός, το οποίο όμως ελάχιστα γίνεται αντιληπτό, γιατί όλες οι πλευρές ταυτίζουν αυθόρμητα τους δικούς τους σκοπούς με τους σκοπούς ολόκληρης της ανθρωπότητας. Πρόκειται για το γεγονός ότι με δεδομένη τη σημερνή συγκρότηση της παγκόσμιας κοινωνίας δεν μπορεί να γίνεται λόγος για ανθρώπινα δικαιώματα stricto sensu. Εδώ δεν εννοούμε τις «παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» σε πάρα πολλές χώρες, παρά αναφερόμαστε στην ίδια την ουσία του πράγματος. Ανθρώπινα δικαιώματα, δηλ. δικαιώματα που οι άνθρωποι κατέχουν απλώς και μόνον επειδή κατέχουν την ανθρώπινη ιδιότητα, έχουν χειροπιαστή έννοια και υπόσταση μονάχα αν μπορούν να τα απολαύσουν πάνω σ’ ολόκληρη τη γη, και μάλιστα στον τόπο της ελεύθερης επιλογές τους και δίχως περιορισμούς, όλοι οι άνθρωποι, μόνο και μόνο χάρη στο γεγονός ότι είναι άνθρωποι, ανεξάρτητα από την προέλευση τους ή από άλλες προϋποθέσεις. Όσο αυτό δεν συμβαίνει, όσο δηλ. ο Κινέζος δεν έχει τα ίδια δικαιώματα στις Ηνωμένες Πολιτείες όπως ο Αμερικανός, ούτε ό Αλβανός τα ίδια δικαιώματα στην Ιταλία όπως ο Ιταλός, θα μπορούμε, αν δεν θέλουμε να διαστρεβλώσουμε την έννοια των λέξεων, να μιλάμε μονάχα για πολιτικά δικαιώματα, όχι όμως για ανθρώπινα. Αυτό που σήμερα ονομάζεται κατ’ ευφημισμόν «ανθρώπινα δικαιώματα» το παρέχει πάντοτε μια κρατικά οργανωμένη πολιτική μονάδα σε όσους διαθέτουν την αντίστοιχη υπηκοότητα, και η ισχύς του μπορεί να διασφαλισθεί με εγγυήσεις μονάχα στο εσωτερικό της εκάστοτε επικράτειας. Κανένα κράτος δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι δικαιώματα, τα όποια θεωρούνται ως ανθρώπινα δικαιώματα κατ’ εξοχήν, όπως λ.χ. το δικαίωμα της σωματικής ακεραιότητας ή της ελευθερίας του λόγου, μπορούν να ασκούνται έξω από τα δικά του σύνορα. Και αντίστροφα: κανένα κράτος δεν μπορεί, χωρίς να αυτοδιαλυθεί, να δώσει σε όλους ανεξαίρετα τους ανθρώπους ορισμένα δικαιώματα, τα οποία συνήθως λογίζονται ως πολιτικά δικαιώματα, όπως είναι το εκλογικό δικαίωμα ή το δικαίωμα της μόνιμης εγκατάστασης. Με άλλα λόγια: δεν είναι δυνατό να κατέχουν όλοι οι άνθρωποι ως άνθρωποι όλα τα δικαιώματα (είτε αυτά λέγονται στην τρέχουσα ορολογία ανθρώπινα είτε λέγονται πολιτικά δικαιώματα) ανεξάρτητα από το πού βρίσκονται. Δικαιώματα, τα όποια τα δίνει και τα εγγυάται το κράτος και ισχύουν υπό την επιφύλαξη της ύπαρξης ενός κυρίαρχου κράτους, θα ήταν δυνατό να χαρακτηρισθούν ως ανθρώπινα δικαιώματα μονάχα αν το κράτος αυτό αναγνώριζε την ιδιότητα του ανθρώπου αποκλειστικά στους υπηκόους του. Αλλά ακόμα κι αν το έκανε αυτό πάλι δεν θα είχε καταφέρει να αναγνωρίζονται οι δικοί του υπήκοοι σε άλλες χώρες ως απόλυτα ισότιμοι πολίτες και ως κάτοχοι οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ανθρώπινα δικαιώματα ως ανθρώπινα δικαιώματα θα μπορούσε να δώσει μονάχα η ανθρωπότητα ως συντεταγμένο και ενιαίο πολιτικό υποκείμενο. Μονάχα το τέλος του κυρίαρχου κράτους σε όλες τις γνωστές σήμερα μορφές του θα εγκαινίαζε την εποχή των πραγματικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

 

Ο οικουμενισμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ορμήθηκε βέβαια από τις πλούσιες χώρες της Δύσης και πρωτοχρησιμοποιήθηκε απ’ αυτές ως πολιτικό εργαλείο, όμως βρίσκει προοδευτικά ευμενή αποδοχή και συνηγόρους στις φτωχές χώρες της Ανατολής και του Νότου, οι οποίες, όπως είναι ευνόητο, τον βλέπουν ως ευπρόσδεκτο μέσο προκειμένου να προβάλλουν τις αξιώσεις τους ως προς την κατανομή τού παγκόσμιου πλούτου και των παγκόσμιων πόρων. Βέβαια, βρίσκονται σε ένα δίλημμα, γιατί nolentes ή volentes δεν είναι σε θέση να πραγματώσουν (πλήρως) στο εσωτερικό τους τις αρχές εκείνες, από την εφαρμογή των οποίων σε διεθνές επίπεδο προσδοκούν την αισθητή βελτίωση της θέσης τους ως εθνών και κρατών. Από τη διελκυστίνδα αυτή τους βοηθεί κάποτε να βγουν η διαδεδομένη και στη Δύση αντίληψη, ότι μόνον η βελτίωση της υλικής τους θέσης θα καταστήσει δυνατή την ηθικοποίηση της εσωτερικής κοινωνικοπολιτικής τους ζωής. Πρέπει να αναμένεται ότι από ενδεχόμενες προόδους προς αυτή την κατεύθυνση θα αντλήσουν το δικαίωμα μεγαλύτερης βοήθειας από μέρους της Δύσης. Έτσι ή αλλιώς, η Δύση θα βρεθεί κάτω από ηθική και πολιτική πίεση, από την οποία δεν θα μπορέσει να απαλλαγεί εύκολα. Όποιος θέλει να εξηγήσει τη χρεοκοπία τού υπαρκτού σοσιαλισμού με τον ισχυρισμό ότι αυτός δεν μπόρεσε να πραγματώσει ούτε τις εσχατολογικές ούτε τις άμεσες (υλικές) επαγγελίες του, πρέπει και να σκεφθεί στα σοβαρά το ενδεχόμενο, ότι τα έθνη που θέλουν να ακολουθήσουν τον δρόμο της Δύσης, αλλά δεν θα μπορέσουν να το κάμουν, μέσα στην απογοήτευση τους θα στραφούν τελικά εναντίον της Δύσης και συνάμα εναντίον της οικουμενιστικής ηθικής της. Γιατί θα είναι διατεθειμένα να ερμηνεύσουν την αποτυχία τους ως προδοσία της χορτάτης και εγωιστικής Δύσης προς τις ίδιες της τις αρχές. Στις προσδοκίες που έχει ξυπνήσει η Δύση με την παγκόσμια εξαγωγή του ηθικού της οικουμενισμού λανθάνει ένα εκρηκτικό δυναμικό. Η νίκη των ιδεών της δεν ανακούφισε τη Δύση, αλλά απεναντίας τη φόρτωσε με καθήκοντα και υποθήκες, κάτω απ’ την πίεση των οποίων θα μπορούσε η ίδια να αλλάξει εκ βάθρων.

 

Η πίεση αυτή θα αυξάνεται αναγκαστικά στον βαθμό που τα οικουμενικά ανθρώπινα δικαιώματα θα ερμηνεύονται υλικά, οπότε mutatis mutandis θα επαναληφθεί ό,τι έγινε για πρώτη φορά στον 19ο αιώνα, όταν οι σοσιαλιστές απαίτησαν την υλική ερμηνεία και πραγμάτωση των τυπικών ελευθεριών και δικαιωμάτων που διακήρυξε η αστική τάξη. Η χριστιανική αντίληψη για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια αρχικά δεν συνδεόταν με την ιδέα ενός υλικού ελάχιστου επιπέδου διαβίωσης, ό,τι κι αν λένε σχετικά οι «προοδευτικοί» θεολόγοι. Σύμφωνα όμως με τη σημερινή αντίληψη, το ελάχιστο επίπεδο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και το ελάχιστο καταναλωτικό επίπεδο είναι αδιαχώριστα· όποιος πεθαίνει της πείνας είναι απλώς άνθρωπος δίχως ουσιαστικά δικαιώματα και όχι λ.χ. κάποιος στον οποίο η θεοθέλητη υλική στέρηση δίνει την ευκαιρία να απαλλαγεί εντελώς από τη μέριμνα των υλικών αγαθών. Αν τώρα τα ανθρώπινα δικαιώματα ερμηνευθούν υλικά και συνδεθούν με καταναλωτικές απαιτήσεις, τότε θα πρέπει να έρθουν σε σύγκρουση με την υφιστάμενη σέ παγκόσμιο επίπεδο σπάνη των αγαθών, δηλ. θα μεταβληθούν αναγκαστικά σε όπλα μέσα στον αγώνα κατανομής των περιορισμένων αγαθών. Όποιος ανήκει σ’ ένα πλούσιο έθνος και συνάμα υπερασπίζει τη συνεπή τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα πρέπει να μοιρασθεί τα δικά του ανθρώπινα δικαιώματα με άλλους, άγνωστους ανθρώπους, και απ’ αυτό θα γεννηθεί σίγουρα μια αντιπαράθεση, κατά την οποία θα έρθουν αντιμέτωπα τα ανθρώπινα δικαιώματα των μεν με τα ανθρώπινα δικαιώματα των δε.

 

Εν πάση περιπτώσει πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι όσο περισσότεροι άνθρωποι επικαλούνται τα ανθρώπινα δικαιώματα τόσο ευρύτερη θα γίνεται η ερμηνεία τους. Αυτό σημαίνει με άλλα λόγια ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα απαιτούν όλο και περισσότερα υλικά και πνευματικά αγαθά, πιστεύοντας ότι τους ανήκουν δικαιωματικά. Στο φως αυτής της ακαταμάχητης διαπίστωσης πρέπει να συμφιλιωθούμε με την προοπτική ότι στο μέλλον θα αλλάξει η λειτουργία και η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, αν μάλιστα ερμηνεύονται υλικά, δεν μπορούν να σημαίνουν το ίδιο πράγμα ανεξάρτητα από το αν την κατοχή και την ενεργό τους άσκηση την απαιτούν ταυτόχρονα και εξ ολοκλήρου δύο, πέντε ή δέκα δισεκατομμύρια άνθρωποι. Τι θα υπαγορεύσει η «αρχή της ευθύνης» μετά τον νέο διπλασιασμό του παγκόσμιου πληθυσμού σε λίγες δεκαετίες, αυτό κανείς δεν μπορεί να το ξέρει σήμερα με βεβαιότητα. Ως προαίσθηση μελλοντικών τριβών και ως προληπτική προσπάθεια να κρατηθεί ανοιχτή κάποια βαλβίδα ασφαλείας πρέπει πάντως να ερμηνευθεί το γεγονός, ότι οι επιταγές της οικουμενικής ηθικής και ιδιαίτερα τα ανθρώπινα δικαιώματα εξακολουθούν να εφαρμόζονται με την επιφύλαξη των δικαιωμάτων της κρατικής κυριαρχίας. Ακόμα και κράτη που αναγνωρίζουν πλήρως τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα εγγυούνται μέσα στα όρια της επικρατείας τους επιφυλάσσουν στον εαυτό τους το δικαίωμα να τα αρνηθούν σε ξένους· ήδη οι αρχαίες δημοκρατίες προστάτευαν άγρυπνα την έντονη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στους δικούς τους πολίτες και στους ξένους. Η διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συνδέεται λοιπόν σήμερα -και στο μέλλον θα συνδεθεί ακόμα στενότερα- με την κάποτε απερίφραστη επιθυμία να καθίσει ο φίλτατος συνάνθρωπος στον τόπο του και να χαρεί εκεί την ανθρώπινη αξιοπρέπεια του. Μια απεριόριστη εφαρμογή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δηλ. μια συνεπής και νομικά διασφαλισμένη αναγωγή των ανθρώπων στην ανθρώπινη ιδιότητα τους και μόνο, χωρίς να λαμβάνεται καθόλου υπ’ όψιν η εθνικότητα και η υπηκοότητα, θα συνεπέφερε αυτόματα την κατάργηση του κυρίαρχου κράτους και όλων των φραγμών στην ελευθερία κινήσεως και εγκαταστάσεως – ένας αληθινός εφιάλτης για τους κοινοτικούς Ευρωπαίους και τούς Βορειοαμερικανούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι υπέρμαχοι της οικουμενικής ηθικής, οι όποιοι παρουσιάζονται εξαιρετικά εύγλωττοι όταν πρόκειται για διακηρύξεις άρχων και για πρακτικά μη δεσμευτικές θεωρητικές τριχοτομίες. ίσαμε τώρα δεν μας έχουν πει τίποτε για τις συγκεκριμένες συνέπειες μιας απαρέγκλιτης εφαρμογής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (δηλ. των δικαιωμάτων του ανθρώπου ως ανθρώπου και μόνο) σε πλανητικό επίπεδο.

 

Εφ’ όσον η Δύση μπορεί να εφαρμόσει τα ανθρώπινα δικαιώματα μονάχα με την επιφύλαξη της κρατικής κυριαρχίας, εμπλέκεται σε μιαν αντίφαση, η οποία, καθώς είναι ευνόητο, φαίνεται ακόμα πιο κραυγαλέα και αφόρητη σε όσους χτυπούν την πόρτα της. Η αντίφαση τούτη θα βάθαινε ακόμα περισσότερο αν η Δύση έμπαινε στον πειρασμό να επιβάλει τα ανθρώπινα δικαιώματα (διάβαζε: τα δικαιώματα που ισχύουν για τους πολίτες της Δύσης) με πολιτικές ή και στρατιωτικές επεμβάσεις σε άλλα μέρη τού κόσμου. Γιατί τέτοιες επεμβάσεις θα γίνονταν κατ’ ανάγκην επιλεκτικά (μια εκστρατεία εναντίον της Κίνας λ.χ. θα ήταν αδιανόητη) και έτσι γρήγορα θα καταντούσαν αναξιόπιστες· θα έπρεπε μάλιστα να αναμένεται ότι φανατισμένες μάζες σε χώρες όπως π.χ. το Ιράν θα πρόβαλαν το σύνθημα «Κάτω τα ανθρώπινα δικαιώματα!» ακριβώς με την ίδια έννοια που οι Ισπανοί μαχητές εναντίον τού Ναπολέοντα φώναζαν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα «Κάτω η ελευθερία!». Πέρα απ’ αυτό, μακροπρόθεσμα δεν είναι δυνατό να παραβιάζει κανείς την κρατική κυριαρχία των άλλων στο όνομα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ συνάμα περιχαρακώνει τη δική του κρατική κυριαρχία ενάντια σε ό,τι άλλοι θεωρούν ως τα δικά τους ανθρώπινα δικαιώματα. Με άλλα λόγια, η Δύση θα εξαναγκασθεί να αντισταθμίσει την επιβολή των τυπικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε άλλες χώρες με παραχωρήσεις προς την υλική ερμηνεία των ίδιων αυτών ανθρωπίνων δικαιωμάτων – και να πληρώσει για το αντιστάθμισμα τούτο. Κοντολογίς, το πρώτο καθήκον του απελευθερωτή θα είναι να θρέψει τούς απελευθερωμένους.

 

Υπάρχει ένας ακόμη βαθύτερος λόγος, για τον οποίο οι εντάσεις στο ανθρώπινο σύμπαν πιθανότατα θα αυξηθούν – και μάλιστα όχι παρά τη διάδοση των άρχων της οικουμενικής ηθικής αλλά παράλληλα μ’ αυτήν. Η ηθικά-κανονιστικά φορτισμένη λέξη «άνθρωπος» λειτουργούσε γλωσσικά ως τιμητικό επίθετο όσο την αντιπαρέθετε κανείς σε άλλα επίθετα, τα όποια φαίνονταν απλώς να υποδηλώνουν ιστορικά προσδιορισμένους, καταργήσιμους και καταργητέους διαχωρισμούς μεταξύ των ανθρώπων· στη γλώσσα του ηθικού οικουμενισμού «άνθρωπος» σήμαινε πάντοτε κάτι ευγενέστερο και υψηλότερο σε σύγκριση με λέξεις όπως Ιουδαίος και Έλλην, χριστιανός και εθνικός, λευκός ή μαύρος, κομμουνιστής ή φιλελεύθερος. Από τη στιγμή όμως που θα εκλείψουν όλες οι μερικές έννοιες, όσες έχουν κατά καιρούς αντιπαρατεθεί στην καθολική έννοια «άνθρωπος», η λέξη «άνθρωπος» δεν θα αποτελεί πια επίθετο, δηλ. δεν θα υποδηλώνει πια κάποια ανώτερη ιδιότητα, παρά θα μετατραπεί σ’ ένα ουσιαστικό που θα κατονομάζει απλώς ένα ορισμένοι ζωικό είδος. Οι άνθρωποι θα αποκαλούνται όλοι «άνθρωποι». ακριβώς όπως τα λιοντάρια λέγονται λιοντάρια και τα ποντίκια-ποντίκια χωρίς άλλον εθνικό ή ιδεολογικό διαφορισμό. Ίσως να φαίνεται παράδοξο, όμως είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος ξεχώρισε από όλα τα άλλα ζωικά είδη ακριβώς επειδή δεν ήταν άνθρωπος και μόνο, χωρίς κανένα άλλο κατηγόρημα. Όχι μόνο γεννήθηκε ο πολιτισμός χάρη στην υπέρβαση της γυμνές ανθρώπινης ιδιότητας και στη βαθμιαία απόκτηση ιστορικά προσδιορισμένων κατηγορημάτων, αλλά επίσης οι αντιθέσεις και οι αγώνες ανάμεσα στους ανθρώπους προσέλαβαν, χάρη ακριβώς στην παρουσία και στην επήρεια των κατηγορημάτων αυτών, συναισθηματικές και ιδεολογικές διαστάσεις που πήγαιναν πολύ παραπέρα από τον κόσμο τού ζώου. Γι’ αυτό και δεν αποκλείεται ότι η συρρίκνωση του ανθρώπου στην ανθρώπινη ιδιότητα του και μόνο θα εγκαινιάσει και θα συνοδεύσει μιαν εποχή, όπου οι άνθρωποι θα είναι αναγκασμένοι να πολεμήσουν για αγαθά απολύτως απαραίτητα για τη στοιχειώδη επιβίωση του ζωικού είδους «άνθρωπος» – στη χειρότερη περίπτωση για αέρα και νερό. Σύμφωνα με ένα γνωστό παράδοξο της ιστορικής δραστηριότητας των ανθρώπων, η επιβολή της οικουμενικής ηθικής θα γεννήσει τότε συνέπειες ολότελα διαφορετικές από τις επιθυμούμενες.

 

Ίσως περιττεύει να διευκρινίσουμε κλείνοντας ότι οι σκέψεις αυτές δεν σημαίνουν πως ο οικουμενισμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων φταίει για όλα τα κακά ή πως η υιοθέτηση ενός ηθικού σχετικισμού θα ήταν η κατάλληλη λύση για τις μεγάλες απορίες της πλανητικής μας ιστορίας. Τα πράγματα παίρνουν τον δρόμο τους, και ο δρόμος αυτός καθορίζεται από ιδέες -με την έννοια αυτοτελών δυνάμεων που παρεμβαίνουν από τα έξω σ’ ένα γίγνεσθαι κι είναι ικανές να το κατευθύνουν-πολύ λιγότερο απ’ όσο θέλουν να πιστεύουν (ή όσο θέλουν να κάμουν τούς άλλους να πιστέψουν) οι παραγωγοί και οι καταναλωτές ιδεών. Ωστόσο η συντελούμενη επικράτηση τού οικουμενισμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παραμένει ενδεικτική για ουσιώδεις πολιτικές εξελίξεις – και καλύτερα να σκέφτεται κανείς πάνω στις εξελίξεις αυτές παρά να μη σκέφτεται.

 

Παναγιώτης Κονδύλης, Πλανητική Πολιτική Μετά Τον Ψυχρό Πόλεμο

David Hume: Ανθρώπινη Φύση και Ηθική

Ντέιβιντ Χιουμ: 1711–1771

Πώς κουβεντιάζεται η ηθική;

§1. Το έργο του Χιουμ που συζητάμε εδώ αποτελεί το τρίτο βιβλίο της Πραγματείας του για την ανθρώπινη φύση. Τα άλλα δυο βιβλία είναι τα εξής: Ι. Περί της Νόησης και ΙΙ. Περί των Παθών. Το βιβλίο του περί Ηθικής θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά έργα της ηθικής φιλοσοφίας. Το εν λόγω κείμενο δεν είναι το μοναδικό έργο του Χιουμ για την ηθική φιλοσοφία. Υπάρχει και το μετέπειτα έργο του: Έρευνα για της αρχές της ηθικής. Ωστόσο το περί Ηθικής λογίζεται, στη διεθνή βιβλιογραφία, ως πιο μεστό φιλοσοφικού περιεχομένου σε σχέση με το τελευταίο. Η φιλοσοφική του μεστότητα και συναφώς η σπουδαιότητά του έγκειται στο ότι ο Χιουμ επιχειρεί να αντλήσει βασικές σκέψεις για τα θεμέλια της ηθικής από την ανάλυση της ανθρώπινης φύσης. Έτσι χωρεί πολύ πιο πέρα από στείρες ηθικολογικές ντιρεκτίβες πολλών άλλων έργων ηθικής φιλοσοφίας και κατορθώνει να συνδυάζει ηθικές έννοιες ή εννοιολογήσεις με τα συμφραζόμενα της πράξης. Απ’ αυτή την άποψη, στο συγκεκριμένο βιβλίο δεν θεωρητικολογεί αφηρημένα και ασύστολα, αλλά φιλοσοφεί συγκεκριμένα πάνω στην αναγκαιότητα συγκρότησης μιας φιλοσοφίας, που θα έχει λόγο στο και για το εκάστοτε παρόν της ανθρώπινης φύσης. Να γιατί οι διάφορες φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις, από τότε έως σήμερα, γύρω από ορθολογικές ή κανονιστικές θεωρίες, γύρω από ηθικά κίνητρα ή το ρόλο των αισθήσεων και των αισθημάτων, δεν μπορούν να σταθούν ανταποδοτικές χωρίς τις πολλαπλές αναφορές στο εν λόγω έργο του Χιουμ και γενικότερα στη σκέψη του.

§2. Πώς θα μπορούσε να χαρακτηριστεί με μια πρόταση η αντίληψη του Χιουμ για την ηθική; Κανονιστική αντίληψη περί ηθικής. Στο πλαίσιο αυτού του κανονιστικού χαρακτήρα της ηθικής αναπτύσσεται και η θεωρία του για την ατομική ηθική, αλλά και για την αξία των ηθικών θεσμίσεων και των συναφών πολιτικών θεσμών. Κάθε μονοδιάστατα ορθολογική αντίληψη περί ηθικής δεν έχει ιδιαίτερη αξία για τον Χιουμ, γιατί δεν διασφαλίζει ένα ακέραιο ηθικό πράττειν. Απεναντίας μια εμπειρική –και καμιά μεταφυσική– πρόσληψη της ανθρώπινης φύσης ενεργοποιεί το ενδιαφέρον του ανθρώπου να διεκδικεί μια κανονιστική θέση ή τοποθέτηση μέσα στον κόσμο των αξιών, πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί να ευαισθητοποιείται όχι μόνο για τη δική του ευημερία, αλλά και για την αλτρουιστική προσέγγιση του άλλου. Απαράγραπτος όρος, ως προκύπτει, για ένα συγκεκριμένο, πρακτικό αντίκρισμα της ηθικής παραμένει η εμπειρική-γνωσιακή οριοθέτηση της ανθρώπινης φύσης. Τούτο σημαίνει για την εσωτερική διάρθρωση του υπό συζήτηση έργου του Χιουμ πως τα συστατικά στοιχεία της νόησης, των αντιλήψεων, των ιδεών ή παραστάσεων, των εντυπώσεων, των ποικίλων παθημάτων και εναισθήσεων, καθώς και η σύμπραξη ορθού λόγου και αισθήματος ή συναισθήματος αποτελούν μια ενιαία νοητή γραμμή και μόνο έτσι συνθέτουν την εσώτερη δυναμική της σχέσης: ανθρώπινη φύση και ηθική. Αυτή η προϋπόθεση της ενιαίας γραμμής του σκέπτεσθαι και του πράττειν συνιστά την ακατάλυτη αρχή –χτες και σήμερα και πάντα– για την ηθική ολοκλήρωση, τουτέστι απρόσκοπτη ευδοκίμηση ανθρώπινου ατόμου και κοινωνικο-πολιτικής κοινότητας. Μόνο μέσα από μια τέτοια οπτική νομιμοποιείται και η πολιτική πράξη της εξουσίας, της κυβέρνησης ως τέτοιας. Και τούτο ισχύει σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, καθώς οι αμοραλιστές, μειοδότες και δοσίλογοι της παρούσας ελλαδικής κυβερνοπολιτείας έχουν ποδοπατήσει κάθε έννοια ηθικού δέοντος και ορθολογικού πολιτικού πράττειν.

§3. Όπως πολύ σωστά τονίζει ο Χιουμ ανατιμά δεόντως «το συναίσθημα, τη συμπάθεια, το λόγο και την ανθρώπινη βούληση». Εδώ αναγνωρίζει μια ομοιότητα με το χριστιανικό σχήμα, σύμφωνα με το οποίο: «νοιώθω την απειρία του όλου, την απροσδιοριστία του γύρω μου κόσμου και μέσα από την εμπειρική μου πράξη, που βασίζεται στη συμπάθεια, προσπαθώ σ’ αυτόν τον κόσμο να προσδιοριστώ». Γενικεύοντας τη σημασία του συγκεκριμένου έργου για το σήμερα γράφει με ευστοχία:

«Στη σημερινή εποχή αυτό το έργο του Χιουμ -το οποίο γιατί όχι έχει και πολιτικές προεκτάσεις- είναι επίκαιρο. Επιβάλλεται ο κόσμος μας να στηριχθεί στη συμπάθεια από άκρου εις άκρον της γης. Επιβάλλεται ο κόσμος μας να ακτινοβολεί την ευχαρίστηση μέσα από την ωραία επικοινωνία των ανθρώπων μεταξύ τους και με την ευνομούμενη κοινωνία. Η σχέση του ανθρώπου με το κράτος είναι ηθική σχέση και αυτό το άνοιγμα της ηθικής που καταφέρνει ο Βρετανός φιλόσοφος είναι σπουδαίο επίτευγμα. Το κράτος που πείθει τον πολίτη είναι ηθικό, ο πολίτης που προσφέρει στο κράτος είναι ηθικός. Ο πολίτης που ευχαριστείται μέσα από την συμπάθειά του για τον άλλο είναι ηθικός, ο άλλος που επιστρέφει όλα αυτά είναι ηθικός. Τελικά η ηθική είναι η εμπειρία του ωραίου και του ευχάριστου. Αυτός ο εμπειρισμός του Βρετανού φιλοσόφου ίσως αποτελεί θεραπεία για τις αρνητικές εμπειρίες που εκπέμπει ο κόσμος μας. Ίσως μπορεί να δημιουργήσει ένα νέο μοντέλο ανθρώπου και κράτους που θα εγγυηθούν την καλύτερη πορεία της ανθρωπότητας».

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1410b-1411b)

[X] Ἐπεὶ δὲ διώρισται περὶ τούτων, πόθεν λέγεται τὰ ἀστεῖα καὶ τὰ εὐδοκιμοῦντα λεκτέον. ποιεῖν μὲν οὖν ἐστὶν τοῦ εὐφυοῦς ἢ τοῦ γεγυμνασμένου, δεῖξαι δὲ τῆς μεθόδου ταύτης. εἴπωμεν οὖν καὶ διαριθμησώμεθα· ἀρχὴ δ᾽ ἔστω ἡμῖν αὕτη. τὸ γὰρ μανθάνειν ῥᾳδίως ἡδὺ φύσει πᾶσιν ἐστί, τὰ δὲ ὀνόματα σημαίνει τι, ὥστε ὅσα τῶν ὀνομάτων ποιεῖ ἡμῖν μάθησιν, ἥδιστα. αἱ μὲν οὖν γλῶτται ἀγνῶτες, τὰ δὲ κύρια ἴσμεν· ἡ δὲ μεταφορὰ ποιεῖ τοῦτο μάλιστα· ὅταν γὰρ εἴπῃ τὸ γῆρας καλάμην, ἐποίησεν μάθησιν καὶ γνῶσιν διὰ τοῦ γένους· ἄμφω γὰρ ἀπηνθηκότα. ποιοῦσιν μὲν οὖν καὶ αἱ τῶν ποιητῶν εἰκόνες τὸ αὐτό· διόπερ ἂν εὖ, ἀστεῖον φαίνεται. ἔστιν γὰρ ἡ εἰκών, καθάπερ εἴρηται πρότερον, μεταφορὰ διαφέρουσα προθέσει· διὸ ἧττον ἡδύ, ὅτι μακροτέρως· καὶ οὐ λέγει ὡς τοῦτο ἐκεῖνο· οὐκοῦν οὐδὲ ζητεῖ τοῦτο ἡ ψυχή. ἀνάγκη δὴ καὶ λέξιν καὶ ἐνθυμήματα ταῦτ᾽ εἶναι ἀστεῖα ὅσα ποιεῖ ἡμῖν μάθησιν ταχεῖαν· διὸ οὔτε τὰ ἐπιπόλαια τῶν ἐνθυμημάτων εὐδοκιμεῖ (ἐπιπόλαια γὰρ λέγομεν τὰ παντὶ δῆλα, καὶ ἃ μηδὲν δεῖ ζητῆσαι), οὔτε ὅσα εἰρημένα ἀγνοοῦμεν, ἀλλ᾽ ὅσων ἢ ἅμα λεγομένων ἡ γνῶσις γίνεται, καὶ εἰ μὴ πρότερον ὑπῆρχεν, ἢ μικρὸν ὑστερίζει ἡ διάνοια· γίγνεται γὰρ οἷον μάθησις, ἐκείνων δὲ οὐδετέρου. κατὰ μὲν οὖν τὴν διάνοιαν τοῦ λεγομένου τὰ τοιαῦτα εὐδοκιμεῖ τῶν ἐνθυμημάτων, κατὰ δὲ τὴν λέξιν τῷ μὲν σχήματι, ἐὰν ἀντικειμένως λέγηται, οἷον «καὶ τὴν τοῖς ἄλλοις κοινὴν εἰρήνην νομιζόντων τοῖς αὑτῶν ἰδίοις πόλεμον»· ἀντίκειται πόλεμος εἰρήνῃ· τοῖς δ᾽ ὀνόμασιν, ἐὰν ἔχῃ μεταφοράν, καὶ ταύτην μήτ᾽ ἀλλοτρίαν, χαλεπὸν γὰρ συνιδεῖν, μήτ᾽ ἐπιπόλαιον, οὐδὲν γὰρ ποιεῖ πάσχειν. ἔτι εἰ πρὸ ὀμμάτων ποιεῖ· ὁρᾶν γὰρ δεῖ [τὰ] πραττόμενα μᾶλλον ἢ μέλλοντα. δεῖ ἄρα τούτων στοχάζεσθαι τριῶν, μεταφορᾶς ἀντιθέσεως ἐνεργείας.

[1411a] Τῶν δὲ μεταφορῶν τεττάρων οὐσῶν εὐδοκιμοῦσι μάλιστα αἱ κατ᾽ ἀναλογίαν, ὥσπερ Περικλῆς ἔφη τὴν νεότητα τὴν ἀπολομένην ἐν τῷ πολέμῳ οὕτως ἠφανίσθαι ἐκ τῆς πόλεως ὥσπερ εἴ τις τὸ ἔαρ ἐκ τοῦ ἐνιαυτοῦ ἐξέλοι. καὶ Λεπτίνης περὶ Λακεδαιμονίων, οὐκ ἂν περιιδεῖν τὴν Ἑλλάδα ἑτερόφθαλμον γενομένην. καὶ Κηφισόδοτος, σπουδάζοντος Χάρητος εὐθύνας δοῦναι περὶ τὸν Ὀλυνθιακὸν πόλεμον, ἠγανάκτει, φάσκων εἰς πνῖγμα τὸν δῆμον ἄγχοντα τὰς εὐθύνας πειρᾶσθαι δοῦναι. καὶ παρακαλῶν ποτὲ τοὺς Ἀθηναίους εἰς Εὔβοιαν ἐπισιτισαμένους ἔφη δεῖν ἐξιέναι τὸ Μιλτιάδου ψήφισμα. καὶ Ἰφικράτης σπεισαμένων Ἀθηναίων πρὸς Ἐπίδαυρον καὶ τὴν παραλίαν ἠγανάκτει, φάσκων αὐτοὺς τὰ ἐφόδια τοῦ πολέμου παρῃρῆσθαι. καὶ Πειθόλαος τὴν πάραλον ῥόπαλον τοῦ δήμου, Σηστὸν δὲ τηλίαν τοῦ Πειραιέως. καὶ Περικλῆς τὴν Αἴγιναν ἀφελεῖν ἐκέλευσε, τὴν λήμην τοῦ Πειραιέως. καὶ Μοιροκλῆς οὐθὲν ἔφη πονηρότερος εἶναι, ὀνομάσας τινὰ τῶν ἐπιεικῶν· ἐκεῖνον μὲν γὰρ ἐπιτρίτων τόκων πονηρεύεσθαι, αὐτὸς δὲ ἐπιδεκάτων. καὶ τὸ Ἀναξανδρίδου ἰαμβεῖον ὑπὲρ τῶν θυγατέρων πρὸς τὸν γάμον ἐγχρονιζουσῶν «ὑπερήμεροί μοι τῶν γάμων αἱ παρθένοι». καὶ τὸ Πολυεύκτου εἰς ἀποπληκτικόν τινα Σπεύσιππον, τὸ μὴ δύνασθαι ἡσυχίαν ἄγειν ὑπὸ τῆς τύχης ἐν πεντεσυρίγγῳ νόσῳ δεδεμένον. καὶ Κηφισόδοτος τὰς τριήρεις ἐκάλει μύλωνας ποικίλους, ὁ Κύων δὲ τὰ καπηλεῖα τὰ Ἀττικὰ φιδίτια· Αἰσίων δέ, ὅτι εἰς Σικελίαν τὴν πόλιν ἐξέχεαν· τοῦτο γὰρ μεταφορὰ καὶ πρὸ ὀμμάτων. καὶ «ὥστε βοῆσαι τὴν Ἑλλάδα», καὶ τοῦτο τρόπον τινὰ μεταφορὰ καὶ πρὸ ὀμμάτων. καὶ ὥσπερ Κηφισόδοτος εὐλαβεῖσθαι ἐκέλευεν μὴ πολλὰς ποιήσωσιν τὰς συνδρομάς [ἐκκλησίας]. καὶ Ἰσοκράτης πρὸς τοὺς συντρέχοντας ἐν ταῖς πανηγύρεσιν. καὶ οἷον ἐν τῷ ἐπιταφίῳ, διότι ἄξιον ἦν ἐπὶ τῷ τάφῳ τῷ τῶν ἐν Σαλαμῖνι τελευτησάντων κείρασθαι τὴν Ἑλλάδα ὡς συγκαταθαπτομένης τῇ ἀρετῇ αὐτῶν τῆς ἐλευθερίας· εἰ μὲν γὰρ εἶπεν ὅτι ἄξιον δακρῦσαι συγκαταθαπτομένης τῆς ἀρετῆς, μεταφορὰ καὶ πρὸ ὀμμάτων, τὸ δὲ «τῇ ἀρετῇ

[1411b] τῆς ἐλευθερίας» ἀντίθεσίν τινα ἔχει. καὶ ὡς Ἰφικράτης εἶπεν «ἡ γὰρ ὁδός μοι τῶν λόγων διὰ μέσων τῶν Χάρητι πεπραγμένων ἐστίν» μεταφορὰ κατ᾽ ἀναλογίαν, καὶ τὸ διὰ μέσου πρὸ ὀμμάτων ποιεῖ. καὶ τὸ φάναι παρακαλεῖν τοὺς κινδύνους τοῖς κινδύνοις βοηθήσοντας, πρὸ ὀμμάτων μεταφορά. καὶ Λυκολέων ὑπὲρ Χαβρίου «οὐδὲ τὴν ἱκετηρίαν αἰσχυνθέντες αὐτοῦ, τὴν εἰκόνα τὴν χαλκῆν»· μεταφορὰ γὰρ ἐν τῷ παρόντι, ἀλλ᾽ οὐκ ἀεί, ἀλλὰ πρὸ ὀμμάτων· κινδυνεύοντος γὰρ αὐτοῦ ἱκετεύει ἡ εἰκών, τὸ «ἔμψυχον δὴ ἄψυχον», τὸ ὑπόμνημα τῶν τῆς πόλεως ἔργων. καὶ «πάντα τρόπον μικρὸν φρονεῖν μελετῶντες»· τὸ γὰρ μελετᾶν αὔξειν τι ἐστίν. καὶ ὅτι «τὸν νοῦν ὁ θεὸς φῶς ἀνῆψεν ἐν τῇ ψυχῇ»· ἄμφω γὰρ δηλοῖ τι. «οὐ γὰρ διαλυόμεθα τοὺς πολέμους ἀλλ᾽ ἀναβαλλόμεθα»· ἄμφω γάρ ἐστιν μέλλοντα, καὶ ἡ ἀναβολὴ καὶ ἡ τοιαύτη εἰρήνη. καὶ τὸ τὰς συνθήκας φάναι τρόπαιον εἶναι πολὺ κάλλιον τῶν ἐν τοῖς πολέμοις γινομένων· τὰ μὲν γὰρ ὑπὲρ μικρῶν καὶ μιᾶς τύχης, αὗται δ᾽ ὑπὲρ παντὸς τοῦ πολέμου· ἄμφω γὰρ νίκης σημεῖα. καὶ ὅτι αἱ πόλεις τῷ ψόγῳ τῶν ἀνθρώπων μεγάλας εὐθύνας διδόασιν· ἡ γὰρ εὔθυνα βλάβη τις δικαία ἐστίν.

***
[10] Τώρα που ξεκαθαρίσαμε αυτά τα πράγματα, είναι πια η ώρα να πούμε από πού πηγάζουν όλες αυτές οι ευφυείς, οι χαριτωμένες και ιδιαίτερα αγαπητές στον κόσμο εκφράσεις. Το να διατυπώνει λοιπόν κανείς τέτοιου είδους εκφράσεις είναι θέμα φυσικού ταλέντου και άσκησης, το να δείξει όμως περί τίνος ακριβώς πρόκειται, είναι έργο της επιστημονικής μας αυτής έρευνας. Ας μιλήσουμε λοιπόν για το θέμα αυτό απαριθμώντας τις επιμέρους περιπτώσεις τους, και ας γίνει αφετηρία για τον λόγο μας το εξής: Το να πετυχαίνουμε να κερδίζουμε γνώσεις εύκολα, είναι κάτι που, εκ φύσεως, μας ευχαριστεί όλους· οι λέξεις, πάλι, έχουν μια συγκεκριμένη η καθεμιά τους σημασία· συμπέρασμα: όσες λέξεις μάς χαρίζουν γνώση, μας είναι εξαιρετικά ευχάριστες. Οι παράξενες και ασυνήθιστες λέξεις μάς είναι κάτι το άγνωστο, ενώ τις κοινές, τις συνηθισμένες λέξεις τις γνωρίζουμε ήδη. Καταντάει λοιπόν να είναι η μεταφορά το μόνο που πετυχαίνει αυτό το πράγμα με τον καλύτερο τρόπο: όταν ο ποιητής ονομάζει τα γηρατειά «καλαμιά» μας βοηθάει να καταλάβουμε και μας μεταδίδει γνώση με τη βοήθεια της έννοιας γένους· και στις δύο, πράγματι, περιπτώσεις υπάρχει απώλεια της άνθησης. Το ίδιο, φυσικά, κάνουν και οι παρομοιώσεις των ποιητών· γι᾽ αυτό και, αν είναι πετυχημένες, δείχνουν κομψότητα και χάρη. Πραγματικά, η παρομοίωση, όπως το είπαμε και πρωτύτερα, είναι μια μεταφορά που διαφέρει από εκείνην μόνο στον τρόπο με τον οποίο γίνεται η παρουσίαση· αυτός είναι και ο λόγος που είναι λιγότερο ευχάριστη, γιατί είναι μακρότερη ως διατύπωση και δεν λέει ότι αυτό είναι εκείνο — δεν λέει, επομένως, αυτό που αναζητεί η ψυχή του ακροατή. Αναγκαστικά λοιπόν κομψότητα και χάρη έχουν οι εκφράσεις και τα ενθυμήματα που μας βοηθούν να κατανοούμε και να αποκτούμε καινούργια γνώση γρήγορα. Αυτός είναι ο λόγος που ούτε τα επιφανειακά ενθυμήματα είναι ιδιαιτέρως προσφιλή στον κόσμο (επιφανειακά λέω αυτά που το περιεχόμενό τους είναι ολοφάνερο σε όλους και δεν χρειάζονται καθόλου να γίνουν αντικείμενο διαλογισμών) ούτε εκείνα που, όταν ειπωθούν, είναι ακατάληπτα, αλλά μόνο εκείνα που ή γίνονται κατανοητά τη στιγμή που λέγονται (ακόμη και αν δεν υπήρχε πιο πριν σχετική γνώση στην ψυχή των ακροατών) ή το νόημα τους γίνεται κατανοητό με λίγη καθυστέρηση. Ο λόγος είναι ότι στις δύο τελευταίες περιπτώσεις προκύπτει, κατά κάποιο τρόπο, καινούργια γνώση, όχι όμως και στις δύο προηγούμενες περιπτώσεις: ούτε στη μία ούτε στην άλλη.

Από την άποψη λοιπόν του νοηματικού περιεχομένου της έκφρασης αυτά τα ενθυμήματα είναι τα ιδιαιτέρως προσφιλή στον κόσμο. Από την άποψη, τώρα, του ύφους πετυχημένα είναι α) από την πλευρά της μορφής όσα λέγονται αντιθετικά, π.χ. «(διαβάλλεσαι) από αυτούς που την ειρήνη, ένα κοινό για όλους τους άλλους αγαθό, τη θεωρούν εχθρό για τα προσωπικά τους συμφέροντα» (ο πόλεμος αντιτίθεται στην ειρήνη), β) από την πλευρά των λέξεων, αν περιέχουν μεταφορά, μια μεταφορά όμως που ούτε μακρινή και παράξενη να είναι (γιατί τότε είναι δύσκολο να την κατανοήσει κανείς) ούτε επιφανειακή (γιατί τότε δεν ασκεί καμιά επίδραση στον ακροατή). Επίσης αν φέρνουν το πράγμα ζωντανό μπροστά στα μάτια του ακροατή: πρέπει δηλαδή ο ακροατής να βλέπει τα πράγματα μάλλον σαν να γίνονται τώρα παρά σαν κάτι το μελλοντικό. Πρέπει λοιπόν να έχουμε συνεχώς στο νου μας αυτά τα τρία: τη μεταφορά, την αντίθεση, τη ζωντάνια.

[1411a] Από τα τέσσερα είδη μεταφοράς που υπάρχουν ιδιαιτέρως προσφιλείς στον κόσμο είναι οι μεταφορές που βασίζονται στην αναλογία, όπως όταν είπε ο Περικλής ότι η νεολαία που χάθηκε στον πόλεμο αφανίστηκε από την πόλη όπως αν αφαιρούσε κανείς από τη χρονιά την άνοιξη. Και ο Λεπτίνης, μιλώντας για τους Λακεδαιμονίους, είπε στους Αθηναίους ότι δεν μπορεί να τους επιτρέψει να αδιαφορήσουν και έτσι να δουν την Ελλάδα να μένει με το ένα μόνο από τα δυο της μάτια. Και ο Κηφισόδοτος, αγανακτισμένος που ο Χάρης βιαζόταν να λογοδοτήσει ενσχέσει με τον Ολυνθιακό πόλεμο, είπε γι᾽ αυτόν ότι έψαχνε να βρει τρόπο να λογοδοτήσει σφίγγοντας μέχρι πνιξίματος τον λαιμό του λαού. Σε έναν προτρεπτικό του, επίσης, λόγο προς τους Αθηναίους τούς είπε να εκστρατεύσουν στην Εύβοια παίρνοντας μαζί τους ως εφόδια το ψήφισμα του Μιλτιάδη. Και ο Ιφικράτης, αγανακτισμένος που οι Αθηναίοι έκαναν ειρήνη με την Επίδαυρο και με την παραλιακή περιοχή, τους είπε ότι οι ίδιοι στέρησαν τον εαυτό τους από τα απαραίτητα για τον πόλεμο εφόδια. Έτσι και ο Πειθόλαος ονόμαζε την Πάραλο «ρόπαλο του λαού» και τη Σηστό «σκάφη ζυμώματος του Πειραιά». Έτσι και ο Περικλής ζήτησε επιτακτικά από τους Αθηναίους να βγάλουν από τη μέση την Αίγινα, την «τσίμπλα του Πειραιά». Και ο Μοιροκλής είπε πως δεν είναι καθόλου χειρότερος από τον... (και είπε το όνομα ενός «αξιοσέβαστου» πολίτη) γιατί εκείνος ήταν παλιάνθρωπος 33,33%, ενώ ο ίδιος μόνο 10%. Έτσι και ο ιαμβικός στίχος του Αναξανδρίδη για τις κόρες του που αργούσαν να παντρευτούν:

Μου έμειναν εκπρόθεσμες στον γάμο τους οι κόρες.

Και αυτό, επίσης, που είπε ο Πολύευκτος για κάποιον παράλυτο Σπεύσιππο, πως «δεν μπορούσε να μένει ήσυχος, κι ας τον κρατούσε δεμένο η τύχη με πεντασύριγγη αρρώστια». Και ο Κηφισόδοτος ονόμαζε τις τριήρεις πολύχρωμους μύλους, ενώ (ο Διογένης) ο Κυνικός ονόμαζε τις ταβέρνες «φιδίτια της Αθήνας». Ο Αισίωνας, πάλι, είπε ότι οι Αθηναίοι άδειασαν την πόλη τους στη Σικελία (μεταφορά και, μαζί, παρουσίαση του πράγματος ολοζώντανου μπροστά στα μάτια του ακροατή)· όπως και η φράση του «ώστε να φωνάξει δυνατά όλη η Ελλάδα»: και αυτό είναι, κατά κάποιον τρόπο, μεταφορά και, μαζί, παρουσίαση του πράγματος ολοζώντανου μπροστά στα μάτια του ακροατή. Έτσι, επίσης, ο Κηφισόδοτος ζητούσε από τους πολίτες να προσέξουν να μη τρέχουν τόσο συχνά σε συγκεντρώσεις οχλαγωγίας. Το ίδιο και ο Ισοκράτης, μιλώντας γι᾽ αυτούς που τρέχουν ομαδικά στις γιορταστικές συγκεντρώσεις. Έτσι και στον επιτάφιο λόγο, ότι «το σωστό θα ήταν, πάνω στον τάφο αυτών που σκοτώθηκαν στη Σαλαμίνα, η Ελλάδα, σε ένδειξη πένθους, να κόψει τα μαλλιά της, αφού εκεί μαζί με την παλικαριά εκείνων θαβόταν και η ελευθερία της»: αν είχε πει πως «το σωστό θα ήταν η Ελλάδα να κλάψει που μαζί μ᾽ εκείνους θαβόταν και η παλικαριά τους», θα είχαμε μεταφορά και παρουσίαση του πράγματος ολοζώντανου μπροστά στα μάτια του ακροατή· στην έκφραση όμως «μαζί με την παλικαριά τους

[1411b] και η ελευθερία της» περιέχεται ένα είδος αντίθεσης. Επίσης, όταν ο Ιφικράτης είπε «ο δρόμος των λόγων μου περνάει μέσα από τις πράξεις του Χάρητος», αυτό είναι μια μεταφορά βασισμένη στην αναλογία, και αυτό το «μέσα από» είναι κάτι που παρουσιάζει το πράγμα ολοζώντανο μπροστά στα μάτια του ακροατή. Το να λέμε επίσης «να καλούμε τους κινδύνους να μας σώσουν από τους κινδύνους» είναι μια μεταφορά που παρουσιάζει το πράγμα ολοζώντανο μπροστά στα μάτια. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η φράση που είπε ο Λυκολέων για να υπερασπιστεί τον Χαβρία: «δεν σεβαστήκατε ούτε τη θερμή παράκληση — αλήθεια, τί άλλο είναι εκείνο εκεί το μπρούντζινο άγαλμα;» Φυσικά, ήταν μια μεταφορά για τη συγκεκριμένη περίσταση, μια μεταφορά δηλαδή που δεν βρίσκει εφαρμογή πάντοτε (που παρουσιάζει, πάντως, το πράγμα ολοζώντανο μπροστά στα μάτια): το άγαλμα παρουσιάζεται να παίζει τον ρόλο του ικέτη μόνο κατά τη στιγμή που αυτός βρισκόταν σε κίνδυνο· το άψυχο επομένως ως έμψυχο, η υπενθύμιση των έργων της πόλης. Μεταφορική είναι, επίσης, η έκφραση: «ασκώντας με κάθε τρόπο τον εαυτό τους στο να έχουν ταπεινό φρόνημα»· γιατί «ασκούμαι σε κάτι» θα πει «προσπαθώ κάτι να το αυξήσω». Το ίδιο και η έκφραση: «Ο θεός άναψε τον νου σαν ένα φως μες στην ψυχή»· γιατί και τα δύο αυτά κάνουν κατιτί να είναι ορατό και φανερό. Επίσης: «Γιατί εμείς δεν δίνουμε ένα τέλος στους πολέμους, αλλά τους αναβάλλουμε»· γιατί και τα δύο αυτά, η αναβολή και αυτού του είδους η ειρήνη, έχουν την έννοια της μετάθεσης στο μέλλον. Το ίδιο και το να πεις ότι «οι συμφωνίες για ειρήνη είναι ένα τρόπαιο πολύ πιο όμορφο από αυτά που κερδίζονται στον πόλεμο· γιατί αυτά εγείρονται για μικρά κέρδη και για ό,τι προκύπτει από μία εύνοια της τύχης, ενώ εκείνες σχετίζονται με το τέλος ενός ολόκληρου πολέμου»: και τα δύο δηλώνουν νίκη. Τέλος, επίσης, το να πεις ότι «οι πόλεις λογοδοτούν σε μεγάλο βαθμό στον ψόγο των ανθρώπων»· γιατί η λογοδοσία είναι ένα είδος τιμωρίας, που επιβάλλεται δίκαια.