ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΙΣΧΥΛΟΣ - Εὐμενίδες (734-777)

ΑΘ. ἐμὸν τόδ᾽ ἔργον, λοισθίαν κρῖναι δίκην·
735 ψῆφον δ᾽ Ὀρέστῃ τήνδ᾽ ἐγὼ προσθήσομαι.
μήτηρ γὰρ οὔτις ἔστιν ἥ μ᾽ ἐγείνατο,
τὸ δ᾽ ἄρσεν αἰνῶ πάντα, πλὴν γάμου τυχεῖν,
ἅπαντι θυμῷ, κάρτα δ᾽ εἰμὶ τοῦ πατρός.
οὕτω γυναικὸς οὐ προτιμήσω μόρον
740 ἄνδρα κτανούσης δωμάτων ἐπίσκοπον.
νικᾷ δ᾽ Ὀρέστης, κἂν ἰσόψηφος κριθῇ.
ἐκβάλλεθ᾽ ὡς τάχιστα τευχέων πάλους,
ὅσοις δικαστῶν τοῦτ᾽ ἐπέσταλται τέλος.
ΟΡ. ὦ Φοῖβ᾽ Ἄπολλον, πῶς ἀγὼν κριθήσεται;
745 ΧΟ. ὦ Νὺξ μέλαινα μῆτερ, ἆρ᾽ ὁρᾷς τάδε;
ΟΡ. νῦν ἀγχόνης μοι τέρματ᾽, ἢ φάος βλέπειν.
ΧΟ. ἡμῖν γὰρ ἔρρειν, ἢ πρόσω τιμὰς νέμειν.
ΑΠ. πεμπάζετ᾽ ὀρθῶς ἐκβολὰς ψήφων, ξένοι,
τὸ μὴ ἀδικεῖν σέβοντες ἐν διαιρέσει.
750 γνώμης δ᾽ ἀπούσης πῆμα γίγνεται μέγα,
βαλοῦσά τ᾽ οἶκον ψῆφος ὤρθωσεν μία.
ΑΘ. ἀνὴρ ὅδ᾽ ἐκπέφευγεν αἵματος δίκην·
ἴσον γάρ ἐστι τἀρίθμημα τῶν πάλων.
ΟΡ. ὦ Παλλάς, ὦ σώσασα τοὺς ἐμοὺς δόμους,
755 γαίας πατρῴας ἐστερημένον σύ τοι
κατῴκισάς με· καί τις Ἑλλήνων ἐρεῖ,
«Ἀργεῖος ἁνὴρ αὖθις ἔν τε χρήμασιν
οἰκεῖ πατρῴοις, Παλλάδος καὶ Λοξίου
ἕκατι, καὶ τοῦ πάντα κραίνοντος τρίτου
760 Σωτῆρος»—ὃς πατρῷον αἰδεσθεὶς μόρον
σῴζει με, μητρὸς τάσδε συνδίκους ὁρῶν.
ἐγὼ δὲ χώρᾳ τῇδε καὶ τῷ σῷ στρατῷ
τὸ λοιπὸν εἰς ἅπαντα πλειστήρη χρόνον
ὁρκωμοτήσας νῦν ἄπειμι πρὸς δόμους,
765 μήτοι τιν᾽ ἄνδρα δεῦρο πρυμνήτην χθονὸς
ἐλθόντ᾽ ἐποίσειν εὖ κεκασμένον δόρυ.
αὐτοὶ γὰρ ἡμεῖς ὄντες ἐν τάφοις τότε
τοῖς τἀμὰ παρβαίνουσι νῦν ὁρκώματα
ἀμηχάνοισι † πράξομεν δυσπραξίαις,
770 ὁδοὺς ἀθύμους καὶ παρόρνιθας πόρους
τιθέντες, ὡς αὐτοῖσι μεταμέλῃ πόνος·
ὀρθουμένων δέ, καὶ πόλιν τὴν Παλλάδος
τιμῶσιν αἰεὶ τήνδε συμμάχῳ δορί,
αὐτοί σφιν ἡμεῖς ἐσμεν εὐμενέστεροι.
775καὶ χαῖρε, καὶ σὺ καὶ πολισσοῦχος λεώς·
πάλαισμ᾽ ἄφυκτον τοῖς ἐναντίοις ἔχοις,
σωτήριόν τε καὶ δορὸς νικηφόρον.

***
ΑΘΗΝΑ
Σε μένα πέφτει το στερνό να πω το λόγο·
τη ψήφο μου θα δώσω εγώ για τον Ορέστη,
γιατί δε μ᾽ έχει εμένα μάνα γεννημένη
και προτιμώ μ᾽ όλη μου την καρδιά τον άντρα,
σ᾽ όλα έξω από το γάμο· κι έτσι του πατέρα
το μέρος παίρνω κι ένα τίποτα λογιάζω
μιανής γυναίκας θάνατο, που έχει σκοτώσει
740 τον άντρα της τον κυβερνήτη τω σπιτιώ της·
λοιπόν κι αν ίσ᾽ οι ψήφοι βγουν, νικά ο Ορέστης.
Τους ψήφους βγάλτε γρήγορα μες απ᾽ τις κάλπες
σεις που σας έχει ανατεθεί τούτο το χρέος.
ΟΡΕΣΤΗΣ
Ω Φοίβε Απόλλωνα, ποιά θα ᾽ναι τάχα η κρίση;
ΧΟΡΟΣ
Ω μαύρη Νύχτα, μάνα μου, τα βλέπεις τούτα;
ΟΡΕΣΤΗΣ
Τώρα εδώ κρίνεται η ζωή, ή ο θάνατός μου.
ΧΟΡΟΣ
Για μας, αν θα χαθούν ή αν μείνουν οι τιμές μας.
ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ
Σωστά τους ψήφους όσους βγάζετε μετράτε,
μήπως γενεί στο χώρισμα καμιά αδικία·
750 ένας να λείψει γίνονται κακά μεγάλα
και μ᾽ ένα ψήφο πιότερο γλιτώνει σπίτι.
ΑΘΗΝΑ
Αθώος βγήκε αυτός απ᾽ το έγκλημα του φόνου,
γιατ᾽ ίσοι οι ψήφοι πέσανε κι απ᾽ τις δυο κάλπες.
ΟΡΕΣΤΗΣ
Ω που τα σπίτια μου έσωσες, ω εσύ Παλλάδα,
που πίσω στην πατρίδα μου με ξαναφέρνεις
που πια δεν είχα, και θα λες μες στην Ελλάδα·
Αργίτης πάλι γένηκε και νοικοκύρης
στο βιος το πατρικό του, χάρη στην Παλλάδα
και στο Λοξία, και σ᾽ αυτόν χάρη τον τρίτο
που όλα τα πάντα κυβερνά, το Δία σωτήρα,
760 που του πατέρα μου ελεήθηκε το φόνο
και μ᾽ έσωσε απ᾽ τα νύχια αυτών, όταν τις είδε
που ήρθαν να πάρουν της μητέρας μου το μέρος.
Μα εγώ, Αθηνά, στη χώρ᾽ αυτή και στο λαό σου,
πρι φύγω για τα σπίτια μου όρκο θα δώσω,
που να βαστά απ᾽ εδώ και μπρος και στον αιώνα:
Κανείς απ᾽ τ᾽ Άργος κυβερνήτης τ᾽ άρματά του
μη ξεκινήσει καταδώ τ᾽ αντρειωμένα·
γιατί μες απ᾽ τον τάφο μου που θα ᾽μαι τότε,
όποιος αυτούς τους όρκους μου θενα πατήσει,
μ᾽ αλόγιαστες κακοτυχιές θα τον ταράξω
770 και θα ᾽ναι ο δρόμος του άκαρδος μ᾽ όσες στο διάβα
θα στήνω κακοσημαδιές, να μετανιώσει·
μ᾽ αν τους φυλάγουν κι αν την πόλη της Παλλάδας
τιμούνε πάντα και βοηθούν με τ᾽ άρματά τους,
έτσι θα μ᾽ έχουν πάντοτε και πιο δικό τους
Χαίρε λοιπόν, θεά, και συ λαέ της χώρας,
που εχθρός ποτέ στο πάλεμα μη σου γλιτώνει
και τ᾽ άρματα σου ν᾽ ακλουθά για πάντα η νίκη.

Ο Καρλ Μαρξ, η πρόσοδος και η εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου

Το γεγονός ότι ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής έχει επικρατήσει και προσπαθεί να επεκταθεί σε όλους τους παραγωγικούς τομείς, εκμεταλλευόμενος ακόμη και τα αγαθά που δίνονται απ’ ευθείας από τη φύση, δεν χρειάζεται και πολλές διευκρινίσεις. Η σύγχρονη οικονομική αντίληψη που προβάλλεται επιχειρεί να πείσει ότι τίποτε δεν μπορεί να είναι δωρεάν, ότι τίποτε δηλαδή δεν ανήκει, ως αυτονόητο, στον πολίτη – καταναλωτή κι ότι όλα, ακόμη και το νερό των πηγών, οφείλουν να ανήκουν στον κεφαλαιοκράτη παραγωγό που τα εκμεταλλεύεται προς ίδιον κέρδος. Φυσικά η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων προς όφελος των λίγων ιδιοκτητών δεν είναι καινούργια ιστορία. Η προκαπιταλιστική φεουδαρχία διδάσκει ξεκάθαρα ότι η γη, η βασικότερη πλουτοπαραγωγική πηγή της ανθρώπινης ιστορίας, ανήκει σε συγκεκριμένους ανθρώπους που δικαιωματικά την εκμεταλλεύονται, μετατρέποντας τους υπόλοιπους σε υποτελείς δουλοπάροικους. Η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου, της ξυλείας, του θαλάσσιου πλούτου κλπ, από συγκεκριμένες εταιρείες θεωρείται κάτι απολύτως φυσικό. Το σύγχρονο νεοφιλελεύθερο οικονομικό δόγμα καθιστά σαφές ότι τίποτε δεν μπορεί να είναι δημόσιο, δηλαδή άμεσα και δωρεάν προσβάσιμο σε όλους τους πολίτες κι εδώ δεν μιλάμε για τα στοιχειώδη αγαθά της ενημέρωσης ή της υγείας ή της παιδείας, αλλά για τα πρωταρχικά αγαθά που συνδέονται με την ίδια την ανθρώπινη βιολογική υπόσταση, όπως το νερό. Η μετατροπή των βασικότερων ανθρώπινων αναγκών σε επιχειρηματική διαδικασία, αποκλειστικά κερδοφόρα, είναι η επισφράγιση της πιο πρωτοφανούς αλλοτρίωσης τόσο σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον, που μετατρέπεται σε επιχειρηματικό πεδίο, όσο και μεταξύ των ανθρώπων, αφού η ωφελιμιστική αντίληψη της ατομικής κερδοφορίας μέσα από τις πιο πρωτογενείς προϋποθέσεις της ύπαρξης του άλλου δεν είναι παρά η πιο ανήκουστη ομολογία της υπεροχής του κέρδους έναντι του ανθρώπου. Καθίσταται πλέον σαφές ότι τα προσχήματα δεν έχουν καμία σημασία.

 

Η καθαρά καπιταλιστική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων σηματοδοτείται ιστορικά από την παραίτηση των γαιοκτημόνων από οποιαδήποτε εργασία ή ευθύνη που θα μπορούσε να τους εμποδίσει από την απρόσκοπτη κατανάλωση απολαύσεων. Ο γαιοκτήμονας δεν αρκείται να έχει ο ίδιος εργάτες και να τους ξεζουμίζει, γεγονός που προϋποθέτει την ενασχόληση με την εξέλιξη της γεωργίας ή την διαμονή σ’ ένα συγκεκριμένο τόπο για την επιτήρηση της παραγωγής. Θέλει μόνο να εισπράττει για να ζει πολυτελώς στο κοσμοπολίτικο κέντρο της αρεσκείας του. Με άλλα λόγια προτιμά να παραχωρήσει τη γη σ’ έναν ενοικιαστή που θα την εκμεταλλεύεται και θα του δίνει ένα παχυλό χρονιάτικο ενοίκιο: «…ο τρόπος αυτός παραγωγής σπάει τόσο το δεσμό του γαιοκτήμονα με τη γη, που μπορεί να περνάει όλη του τη ζωή στην Κωνσταντινούπολη, ενώ η γαιοκτησία του βρίσκεται στη Σκωτία. Η γαιοκτησία αποκτά έτσι την καθαρά οικονομική της μορφή, αποβάλλοντας όλα τα προηγούμενα πολιτικά και κοινωνικά στολίδια και ανακατώματά της….». Όταν ο Μαρξ μιλάει για «κοινωνικά και πολιτικά στολίδια» δεν αναφέρεται μόνο στον έτσι κι αλλιώς κηρυγμένο πόλεμο ανάμεσα στους αστούς καπιταλιστές και τους γαιοκτήμονες με τις συνακόλουθες πολιτικο – κοινωνικές αναλύσεις εκατέρωθεν, ούτε στους αναλυτές της πολιτικής οικονομίας της εποχής που προσπάθησαν να ταυτίσουν το ενοίκιο (γαιοπρόσοδος) που πλήρωνε ο καπιταλιστής ενοικιαστής – εκμεταλλευόμενος τα χωράφια (και τους εργάτες) –  στον γαιοκτήμονα με τον τόκο που ήταν αποδεκτός από την αστική τάξη. Αναφέρεται στην ίδια την αποξένωση της ιδιοκτησίας της γης από τη γη, δηλαδή στο πέρασμα σε μια παραγωγή άλλου τύπου, που δεν έχει την ελάχιστη αναστολή στη διαχείριση της γης μπροστά στο κέρδος. Ο καπιταλιστής ενοικιαστής δεν έχει λόγο να υπολογίσει ενδεχόμενες ζημιογόνες συμπεριφορές που μπορεί να επέλθουν σε βάθος χρόνου στη γη από την κακή της χρήση. Η γη δεν του ανήκει και ουδόλως ενδιαφέρεται αν την παραδώσει καμένη. Τον ενδιαφέρει η αποδοτικότητά της μόνο κατά το διάστημα που τη νοικιάζει. Με δυο λόγια δεν θέλει να συνεργαστεί με τη γη, θέλει να την ξεζουμίσει. Η αντίληψη του ξεζουμίσματος των φυσικών πόρων στο πλαίσιο της κερδοφορίας είναι η οριστική αποξένωση του ανθρώπου από το φυσικό περιβάλλον, το τελικό σπάσιμο κάθε αρμονίας με τη φύση, αφού παύει να θεωρείται πηγή ζωής, αλλά πηγή κέρδους. Είναι η στιγμή που η οικονομική ανάπτυξη στρέφεται ενάντια στη φύση ή – για το πούμε καλύτερα – η στιγμή που ο άνθρωπος στρέφεται ενάντια στον ίδιο τον εαυτό του. Όσο πιο καρπερή είναι η γη, τόσο πιο μεγάλο ενοίκιο έχει. Όσο ο ενοικιαστής φροντίζει σωστά τη γη – με φυσικά λιπάσματα και αγραναπαύσεις – τόσο αυξάνει την αποδοτικότητά της, δηλαδή ανεβάζει την τιμή της. Με τη λήξη του συμβολαίου ο γαιοκτήμονας θα του ζητήσει μεγαλύτερο ενοίκιο επικαλούμενος την γονιμότητα που ο ενοικιαστής δημιούργησε. Η σωστή αντιμετώπιση της γης από τον ενοικιαστή του γυρίζει μπούμερανγκ. Ο ενοικιαστής οφείλει να φροντίζει τη γη, προκειμένου να αποδώσει το μέγιστο δυνατό, μόνο για το χρονικό διάστημα που ορίζει το συμβόλαιο με τον γαιοκτήμονα. Φυσικά ο ενοικιαστής θέλει συμβόλαιο πολυετές για να δουλέψει σοβαρά τη γη και να καρπωθεί ο ίδιος την αύξηση της παραγωγικότητας που θα προκύψει σε βάθος χρόνου, ενώ ο γαιοκτήμονας πιέζει για συμβόλαια λίγων ετών για να περάσει η δουλειά του ενοικιαστή στο χωράφι (που φυσικά θα ξανανοικιαστεί) ως πρόσοδος.

 

Ο Μαρξ, προκειμένου να καθορίσει την έννοια της προσόδου, παραπέμπει στον ορισμό που έδωσε ο Ρικάρντο: «Πρόσοδος είναι πάντα η διαφορά ανάμεσα στα προϊόντα που παίρνονται από τη χρησιμοποίηση δύο ίσων ποσών κεφαλαίου και εργασίας». Αν λοιπόν σ’ ένα γόνιμο χωράφι υπάρχει μεγαλύτερη παραγωγή απ’ ότι σ’ ένα άγονο, ενώ χρησιμοποιήθηκε η ίδια ποσότητα κεφαλαίου (σε πρώτες ύλες, φυτοφάρμακα κτλ.) και ανθρώπινης εργασίας και στα δύο, η διαφορά αυτή της παραγωγής (που φυσικά είναι και διαφορά στο κέρδος) λέγεται πρόσοδος. Κι επειδή μιλάμε για γη, λέγεται γαιοπρόσοδος και παίζει το βασικότερο ρόλο στην τιμή της ενοικίασης των χωραφιών. Όσο μεγαλύτερη γαιοπρόσοδο παράγουν, τόσο υψηλότερο και το ενοίκιο. Για την ακρίβεια η γαιοπρόσοδος είναι το ενοίκιο που διεκδικεί ο γαιοκτήμονας. Τα οριακά γόνιμα χωράφια, τα χωράφια δηλαδή που προσφέρουν ελάχιστη έως και μηδαμινή γαιοπρόσοδο είναι οι περιπτώσεις που, κατά τον Μαρξ, γεννιέται η απόλυτη γαιοπρόσοδος, που δημιουργείται δηλαδή μια πρόσοδος με μακροχρόνιες ενοικιάσεις ή με ενοικιάσεις μαζί με γονιμότερα χωράφια – ο γαιοκτήμονας συνήθως κατέχει χωράφια όλων των ποιοτήτων – ή με τη συρρίκνωση του μεροκάματου των εργατών ή (το πιθανότερο) με όλα αυτά μαζί. (Τα χωράφια αυτά είναι το όριο. Αν κάποιο χωράφι προσφέρει μικρότερη παραγωγή από αυτά, κρίνεται ακατάλληλο για καλλιέργεια. Οπωσδήποτε, το κάθε γεωργικό προϊόν έχει τα δικά του σταθμά). Φυσικά την αξία των παραγόμενων προϊόντων την προσφέρουν οι εργάτες και μόνο οι εργάτες, αφού αξία παράγει μόνο η καλλιέργεια της γης κι όχι η ιδιοκτησία ή η ενοικίαση. Με άλλα λόγια βρισκόμαστε μπροστά σε δύο συνεκμεταλλευτές της εργατικής υπεραξίας, που εμφανίζονται ως αντίπαλοι (και πράγματι είναι), αφού τσακώνονται για το ποιος θα πρωτοπάρει την ξένη υπεραξία. «Κάθε γαιοπρόσοδος είναι υπεραξία, προϊόν υπερεργασίας». Η δικαιολογία των αφεντικών ότι πρέπει να κατεβάσουν τους μισθούς γιατί έχουν υψηλά ενοίκια, είναι η ομολογία ότι οι σφετεριστές της υπεραξίας δεν μπορούν να τα βρουν και πρέπει να πληρώσει και πάλι ο εργαζόμενος προσφέροντας μεγαλύτερη ποσότητα υπεραξίας. Για να γίνει σαφέστερος στην έννοια της προσόδου ο Μαρξ παραθέτει το παράδειγμα του καταρράχτη: «…υποθέτουμε ότι τα εργοστάσια μιας δοσμένης χώρας κινούνται στο μεγαλύτερό τους μέρος με ατμομηχανές, ένας ορισμένος μικρότερος αριθμός των εργοστασίων όμως κινείται με φυσικές υδατοπτώσεις. Ας υποθέσουμε ότι η τιμή παραγωγής σ’ αυτούς τους κλάδους της βιομηχανίας είναι 115 για μια μάζα εμπορευμάτων, για την οποία καταναλώθηκε ένα κεφάλαιο 100 μονάδων. Το κέρδος 15% υπολογίζεται όχι μόνο με βάση το καταναλωμένο κεφάλαιο των 100, αλλά με βάση όλο το κεφάλαιο, που χρησιμοποιήθηκε στην παραγωγή αυτής της εμπορευματικής αξίας… Μια και οι ακριβείς αριθμητικές σχέσεις δεν έχουν εδώ απολύτως καμιά σημασία, θα υποθέσουμε παρακάτω ότι η τιμή κόστους στα εργοστάσια που κινούνται με τη δύναμη του νερού είναι μόνο 90 αντί 100. Επειδή η ρυθμίζουσα την αγορά τιμή παραγωγής του μεγαλύτερου μέρους των εμπορευμάτων αυτών = 115, με κέρδος 15%, οι εργοστασιάρχες που κινούν τις μηχανές τους με τη δύναμη του νερού θα πουλήσουν την παραγωγή τους επίσης προς 115, δηλαδή με τη μέση τιμή που ρυθμίζεται από την αγοραία τιμή. Γι’ αυτό το κέρδος τους θα φτάσει τις 25 μονάδες αντί 15. Η ρυθμίζουσα τιμή παραγωγής τους επιτρέπει να βγάλουν ένα πρόσθετο κέρδος 10%… Το πρόσθετο κέρδος των παραγωγών, που χρησιμοποιούν σαν κινητήρια δύναμη τη φυσική υδατόπτωση, είναι κατ’ αρχήν ανάλογο με κάθε πρόσθετο κέρδος… Η εργασία που χρησιμοποιείται εδώ είναι πιο παραγωγική, η ατομική παραγωγική δύναμή της είναι μεγαλύτερη από την παραγωγική δύναμη της εργασίας στα περισσότερα εργοστάσια του ίδιου είδους». Είναι η στιγμή που τα φυσικά φαινόμενα έχουν τεράστια καπιταλιστική σημασία. Που η ιδιοποίηση της φύσης μετατρέπεται σε προσωπικό κέρδος. Ο καταρράχτης μπορεί να δουλέψει για τις τσέπες των κεφαλαιοκρατών. Είναι προφανές ότι αυτά τα συμπεράσματα ανοίγουν όλο και περισσότερο την καπιταλιστική όρεξη.

 

Σήμερα η καπιταλιστική εκμετάλλευση ενός καταρράχτη ή της γης είναι πραγματικό πταίσμα μπροστά στα συμφέροντα που διακυβεύονται. Το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ «The Corporation» δείχνει την απίστευτη ασυδοσία των εταιρειών παραθέτοντας εξοργιστικά παραδείγματα καθαρής εγκληματικής δράσης τόσο σε βάρος της φύσης, όσο και σε βάρος των εργαζομένων. Καθίσταται απολύτως σαφές ότι η φύση – και κατ’ επέκταση οι άνθρωποι – χρήζουν μηδαμινής σημασίας μπροστά στα κέρδη των εταιρειών. Και δεν είναι εξοργιστική μόνο η μόλυνση και η ληστρική καταδυνάστευση του φυσικού πλούτου σε βάρος της δημόσιας υγείας των κατοίκων – αλλά και του πλανήτη συνολικά – ούτε οι υποκριτικές οικολογικές καμπάνιες των εταιρειών που λειτουργούν μόνο διαφημιστικά, είναι η ίδια η αίσθηση της απόλυτης – χωρίς προηγούμενο – κυριαρχίας που μετατρέπει τα αυτονόητα ανθρωπιστικά δικαιώματα σε μηδαμινότητες. Ο πόλεμος του νερού δεν είναι παρά η επισφράγιση της πιο επαίσχυντης ασυδοσίας που πλέον θέλει να κερδίζει από τα πάντα. Στο «The Corporation» αναφέρεται η περίπτωση του νερού στην πόλη Coordinadora της Βολιβίας. Η εταιρεία Bechtel το 1999 αγόρασε και μπορούσε να εκμεταλλευτεί όχι μόνο το νερό της ύδρευσης, αλλά ακόμα και το νερό της βροχής. Οι κάτοικοι δεν δικαιούνταν ούτε να συλλέξουν το βρόχινο νερό με λεκάνες. Οι εξωφρενικές αυξήσεις 200 – 300% έκαναν τον κόσμο να βγει στους δρόμους. Φυσικά η κυβέρνηση στάθηκε ανένδοτος υπερασπιστής του δίκιου της εταιρείας. Οι συγκρούσεις με την αστυνομία έφεραν δεκάδες τραυματίες και περιπτώσεις τύφλωσης από τα δακρυγόνα. Στις 9 Απριλίου του 2000 υπήρξαν 6 νεκροί. Στις 10 το νερό επέστρεψε στους κατοίκους. Η εταιρεία απευθύνθηκε στα δικαστήρια απαιτώντας ασύλληπτες αποζημιώσεις από έναν πάμφτωχο λαό που δεν επέτρεψε «τις επενδύσεις» στο νερό. Υπάρχουν κι άλλα παρόμοια παραδείγματα αποτυχημένων προσπαθειών ιδιωτικοποίησης του νερού. Οι εταιρείες φαίνεται να έχουν και υπομονή και πείσμα και οι πολιτικοί παγκοσμίως δεν δείχνουν διάθεση να τις περιορίσουν.

Την ψυχή σου κράτα τη καθαρή για να αντέχει

Την ψυχή μας μπορούμε να τη δυναμώνουμε εμείς οι ίδιοι. Με τις επιλογές μας, με τον τρόπο που πορευόμαστε στη ζωή. Μπορούμε να την κρατάμε καθαρή, ανέμελη, ανάλαφρη ή να την αγριεύουμε, να την μαυρίζουμε, να την πληγώνουμε. Κάθε μικρή ή μεγάλη πράξη μας, έχει άμεσο αντίκτυπο πάνω της. Και επειδή είναι κάτι που δεν πιάνεται, κάτι που δεν είναι ορατό, πολλές φορές κάνουμε λάθη απέναντι της και την κουράζουμε, την γερνάμε. Είμαστε πολύ μικροί μπροστά στην απεραντοσύνη της, στην αξία της, που δεν μπορούμε να καταλάβουμε πόσο επηρεάζει όλο μας το είναι.

Δείτε τα παιδιά, που δεν έχουν μάθει ακόμα το δόλο και την κακία. Δείτε μέσα στα μάτια τους, εκεί που καθρεφτίζεται η ψυχή τους. Αυτό το αγνό, αθώο βλέμμα, η αβίαστη χαρά με το παραμικρό που τους φαίνεται αστείο. Γαλήνη που βγάζουν τα παιδικά βλέμματα, ξεκούραση. Είναι απαραίτητο να φροντίζουμε την ψυχή μας. Είναι το μόνο αληθινά δικό μας πράγμα. Θέλει και αυτή προσοχή, “τάισμα”. Αν την κρατάμε καθαρή και ανάλαφρη, δεν θα γεράσει ποτέ, θα ταξιδεύει στη δική της περίεργη διάσταση και θα μας γεμίζει δύναμη και προσδοκίες.

Πονάει η ψυχή. Κι ας μην μπορούμε να το αντιληφθούμε σωματικά. Πονάει όταν επιτρέπουμε να την τσαλαπατάνε τοξικοί άνθρωποι, πονάει όταν τη φορτώνουμε με τα δικά μας λάθη, πονάει όταν μας προδίδουν, όταν μας διαλύουν εικόνες και οράματα άνθρωποι που αγαπάμε, πονάει από τις απώλειες των δικών μας. Και άλλο φάρμακο δεν υπάρχει, παρά μόνο η συνεχόμενη ενασχόληση μας μαζί της. Η γνωριμία μας με αυτή. Άλλωστε είναι η μόνη παρακαταθήκη που αφήνουμε σ’ αυτόν τον κόσμο. Η μόνη που αφήνει το στίγμα μας, όταν εμείς χαθούμε και γίνουμε ένα με τ’ αστέρια.

Δύσκολο επίτευγμα να κρατήσεις την ψυχή σου καθαρή. Θες γιατί έχουν πολλαπλασιαστεί οι αρνητικοί πειρασμοί, οι βρώμικες σκέψεις; Θες γιατί κι εμείς οι ίδιοι πολλές φορές αρνούμαστε την ύπαρξή της και νομίζουμε πως είμαστε άτρωτοι, ανίκητοι, κύριοι όλων των πραγμάτων γύρω μας; Η ψυχή για να μείνει καθάρια, θέλει αγώνα. Θέλει να μπορούμε να αναγνωρίζουμε όλα αυτά που τις αλλάζουν το χρώμα και από αυτή την απόκοσμη λάμψη που έχει, αρχίζει να σκουραίνει όλο και πιο πολύ, με τον εγωϊσμό μας, τον παραλογισμό μας και με τη βοήθεια κακόβουλων ανθρώπων, που έχουν καταφέρει να μας ξεγελάσουν, πίσω από το προσωπείο της αγνότητας και της αγάπης, ενώ απλά μας ρουφούν όλο το οξυγόνο.

Οι άνθρωποι με καθαρή ψυχή εύκολα αναγνωρίζονται. Έχουν βλέμμα διάφανο, που φτάνει μέσα σου, σε κάθε πτυχή της ύπαρξής σου. Χαμογελούν αυθεντικά και γελάνε πρώτα με τα μάτια. Εμφανίζονται κοντά σου, χωρίς να τους παρακαλέσεις και μένουν δίπλα σου, μέχρι να καταλάβουν πως η αναπνοή σου ξαναέγινε κανονική, μέχρι να καταλάβουν πως η ψυχή σου άρχισε να ξαλαφρώνει απ’ όσα τις φόρτωσες. Χωρίς ποτέ να περιμένουν αντάλλαγμα και ευχαριστώ. Είναι λίγοι πια, είναι σπάνιοι και αν έχεις την τύχη να τους συναντήσεις, φρόντισε να τους κρατήσεις για πάντα στη ζωή σου.

Αγάπα την ψυχή σου. Ομόρφυνέ την. Απαλλάξου από αρνητικά συναισθήματα και παρεμβολές. Άρχισε να βλέπεις τους γύρω σου διαφορετικά, χωρίς καχυποψία και εκμετάλλευση. Άσε το πιτσιρίκι που είναι μέσα σου να παίξει, ναι να παίξει!! Να διασκεδάσει όπως έκανες κι εσύ παλιά. Άστο να σε καθοδηγήσει για λίγο με τον αυθορμητισμό του. Να νιώσεις ή μάλλον να θυμηθείς, εκείνο το νευρικό γέλιο που καταλήγει σε δάκρυα χαράς. Κι αν σε παρεξηγήσουν οι σοβαροφανείς γύρω σου, χαμογέλασε τους. Το έχουν τόσο ανάγκη…

Αγάπα τη ζωή. Με τα στραβά και τα καλά της. Κλείστης το μάτι. Απογείωσε τη με φίλους, με έρωτα, με απλές ανεκτίμητες στιγμές. Κι όταν πονέσεις κλάψε, καθάρισε την πίκρα σου με τα δάκρυα. Κι όταν θυμώσεις φώναξε, θα γεμίσει η ανάσα σου έτσι. Άνθρωπος είσαι στο κάτω κάτω. Βιώνεις τα πάντα, αντέχεις πιο πολλά απ’ όσα μπορείς να φανταστείς και αξίζει να ζεις με κάθε αίσθηση. Άσε τη μοιρολατρία, τη γκρίνια, στραβές θα υπάρχουν πάντα. Αγκάλιασε τον εαυτό σου και συνέχισε το ταξίδι σου.

Η ψυχή μας, λένε, ενώνεται μαζί μας με ένα νοητό σχοινί, που πολλά βράδια στον ύπνο μας, της δίνει τη δυνατότητα να κάνει ένα αστρικό ταξίδι, αιωρείται πάνω από μέρη που έχουμε βρεθεί, κοντά σε ανθρώπους που μας σημάδεψαν, φτάνει κοντά στον ίδιο τον Θεό και συναντιέται με τους αγαπημένους αγγέλους μας. Κάνε αυτά τα ταξίδια της χρωματιστά, δώσε τους μυρωδιές, φόρτωσε τα με αναμνήσεις. Το επόμενο πρωί θα νιώσεις, πίστεψε με, γαλήνιος. Λες και μέσα στη νύχτα συντελέστηκε ένα μικρό θαύμα. Κι αυτό το θαύμα, είναι η ψυχή σου και είναι κάτι υπέροχο…

Τελικά δύσκολη υπόθεση η ψυχή και ακόμα πιο δύσκολη η δική μας ευθύνη να την προστατεύουμε. Μα με λίγη προσπάθεια, βρε άνθρωπε, θα τα καταφέρουμε. Αγάπη χρειάζεται, όνειρα χρειάζονται και επαγρύπνηση για κάθε επιτήδειο, που έχοντας χάσει τη δική του ψυχή, ζει παρασιτικά και διαλύει τις ψυχές των άλλων για εκδίκηση. Αυτούς τους νικάς, μόνο όταν είσαι απόλυτα ειλικρινής απέναντι τους, δείχνοντας τους απλά το πρόσωπο τους σε έναν καθρέφτη. Αυτό και μόνο τους στέλνει πίσω στις σκιές τους.

Φρόντισε λοιπόν στη ζωή σου, πάνω απ’ όλα να είσαι ταπεινός, απαλλαγμένος από απωθημένα και κακίες. Συγχώρησε όσο μπορείς. Λάτρεψε το φως, αγκάλιασε όσους αγαπάς και απόλαυσε τα μικρά ωραία θαύματα που ζεις και πολλές φορές περνούν απαρατήρητα. Άλλωστε όπως είπε και ο Πλωτίνος (203-270 μ.χ, φιλόσοφος): “Καμιά ψυχή δεν μπορεί να δει το ωραίο αν δεν είναι ωραία αυτή η ίδια”.

Πρέπει να παρατηρούμε και να αντιλαμβανόμαστε πρώτα

Τα ευέλικτα άτομα έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται στον μέσο όρο κι έπειτα να μεταστρέφουν τις συνθήκες υπέρ τους για να επιτύχουν τους στόχους τους, όπως ο παλαιστής του τζούντο που κατευθύνει τη δύναμη του αντιπάλου του προς ίδιον όφελος.

Θα φέρουμε ένα παράδειγμα που απαντάται σε διάφορα λαϊκά παραμύθια: τον αγώνα ανάμεσα στο νερό, τον βράχο και το σπαθί.

Ο βράχος και το σπαθί πίστευαν ότι μπορούσαν να νικήσουν το νερό, επειδή το σπαθί θα το τραυμάτιζε, θα το χώριζε στα δύο, όπως χωρίζει οποιοδήποτε πράγμα, ενώ ο βράχος ήξερε ότι θα έπεφτε πάνω στο νερό και θα το κατέστρεφε.

Ωστόσο, ούτε ο βράχος μπορεί να πληγώσει το νερό, απλώς το κάνει να παρεκκλίνει της πορείας του, ούτε το σπαθί, όσο και να βυθίσει τη λεπίδα του μές στο νερό, δεν το χωρίζει στα δύο.

Το νερό προσαρμόζεται, τυλίγει το σπαθί, δεν παύει να ρέει και μπορεί, αντίθετα, να διαβρώσει αυτό τον βράχο και να κάνει το σπαθί να σκουριάσει και να μην κόβει.

Η υπομονή, η ηρεμία και η δυνατότητα προσαρμογής είναι ισχυρότερα όπλα.

Το μαλακό – το νερό – αγκαλιάζει, ενώ το σκληρό – ο βράχος – αποδιώχνει. Μπορεί μία αιχμηρή πέτρα να είναι απειλητική, αλλά όταν το νερό εισχωρήσει στις σχισμές της και παγώσει, θα την κάνει κομμάτια. Η πέτρα θα σπάσει.

Ο δρόμος μας μπορεί να μας οδηγήσει σε πολλά μέρη, αλλά για να μάθουμε για αυτά, χρειάζεται να είμαστε σαν το νερό, να προσαρμοζόμαστε στην κοίτη των γεγονότων.

Δεδομένου ότι ο κόσμος ποτέ δεν θα προσαρμοστεί σ' εμάς, οφείλουμε να είμαστε ευέλικτοι σαν το μπαμπού, που λυγίζει με τον άνεμο αλλά δεν σπάει.

Κάθε φορά που ένα ποτάμι περνάει από έναν τόπο, μαζεύει στην κοίτη του ό,τι έχει ζήσει σε αυτό τον τόπο, όλα όσα έχουν συμβεί. Αυτά το πλουτίζουν.

Με τον ίδιο τρόπο, ό,τι συναντάμε στον δρόμο μας μας τρέφει και μας προσφέρει σοφία, πάντα και εφόσον δεν θέλουμε να το καταστρέψουμε, να το καθυποτάξουμε ή να το περιφρονήσουμε.

Σε πολλές σχέσεις, ένα από τα μέλη του ζευγαριού ή και τα δύο προσπαθούν να αλλάξουν τον άλλον, να τον σμιλέψουν, ώστε να γίνει όπως θα τους άρεσε πραγματικά να είναι. Προσπαθούν να εξαναγκάσουν τον άλλον να είναι κάτι που δεν είναι.

Το μυστικό των ευτυχισμένων ζευγαριών, όπως και κάθε είδους διαπροσωπικής σχέσης, είναι το να αθροίζουν ελευθερίες.

Το πεπρωμένο μας το φτιάχνουμε με τη φαντασία μας και με τις πρωτοβουλίες μας, αλλά κάθε πράξη μας χρειάζεται να είναι κομμένη και ραμμένη στα μέτρα των μεταβλητών συνθηκών.

Πρέπει να παρατηρούμε και να αντιλαμβανόμαστε πρώτα και μετά να πράττουμε.

Ελευθερία είναι η ικανότητα να επιλέγουμε το δικό μας νόημα και σκοπό ζωής

Το κέντρο ελέγχου της ταυτότητας, το ανατομικό κέντρο της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου, είναι μια περιοχή του εγκεφάλου που ευθύνεται για τη συγγραφική ιδιότητα, η οποία γεννά την ιστορία την οποία ονομάζουμε «ο εαυτός μας». Είναι εκεί που το δικό μου και μόνο το δικό μου προφίλ θυμάται ότι ονομάζομαι Jay Lombard, ότι είμαι νευρολόγος και ότι τώρα συγγράφω ένα βιβλίο για τη νευροεπιστήμη, την πίστη και την ανθρώπινη ψυχή.

Εδώ είναι, μέσα σε μια συγκεκριμένη ομάδα εγκεφαλικών κυκλωμάτων και οδών, που θυμάμαι ότι αγαπώ τη γυναίκα μου και τα παιδιά μου. Και μέσω αυτών των ανυπολόγιστων βασικών διεργασιών των νευρώνων γεννιούνται και παραμένουν στον νου μου οι πιο προσωπικές μου σκέψεις, τα αισθήματα και οι ελπίδες μου, δημιουργώντας και καταγράφοντας τη δική μου ιστορία και όχι την ιστορία κάποιου άλλου. Ο εγκέφαλος είναι ένας εκπληκτικός παραμυθάς, και μέσα σε αυτά τα ανατομικά όρια έχουμε τη δυνατότητα να πλάθουμε και να αφηγούμαστε την προσωπική μας ιστορία. Μπορούμε να δούμε αυτή τη βάση ως την πηγή απ’ όπου εκπορεύεται η ικανότητα να σκεφτόμαστε και να φανταζόμαστε, η δύναμη και η βούληση να δημιουργούμε, να υπερβαίνουμε τα όρια της ύπαρξής μας, να επιλέγουμε μόνοι μας αυτό που πιστεύουμε.

Είμαστε Homo Sapiens – «ο άνθρωπος που γνωρίζει», γεννημένος με τη δυνατότητα της αυτοκριτικής και του αυτοκαθορισμού. Το να λειτουργούμε με έναν καθορισμένο σκοπό σημαίνει ότι διαθέτουμε μια αέναη επίγνωση του ότι, μαζί με τον Θεό, συνδημιουργούμε μέσα από την ικανότητα διαμόρφωσης μιας κοινής εκδοχής της πραγματικότητας. Ποτέ δεν ξέρουμε ποιο είδος πεταλούδας θα βγει μέσα από αυτό το κουκούλι• αυτό το σύμπαν είναι ένας Προμηθέας Λυόμενος. Από τη στιγμή που ο ανθρώπινος νους και οι ανθρώπινες σκέψεις δεν μειώνονται, δεν περιορίζονται και δεν είναι καταφανείς, δεν μπορούμε να επαληθεύσουμε αν οι άλλοι άνθρωποι έχουν νου• μπορούμε μόνο να συμπεράνουμε σιωπηλά την ύπαρξη του νου των συνανθρώπων μας βασιζόμενοι στις δικές μας εμπειρίες, τις οποίες αποκτήσαμε με τον δικό μας νου.

Γι’ αυτό και αναφέρουμε την ύπαρξη του νου ως «θεωρία». Όπως επισημάνθηκε, η ικανότητα να συνάγουμε συμπεράσματα για τη νοητική κατάσταση των άλλων περιλαμβάνεται στη θεωρία του νου. Γνωρίζουμε ότι και οι άλλοι πιστεύουν επειδή πιστεύουμε κι εμείς, καθώς και ότι οι άλλοι αισθάνονται επειδή αισθανόμαστε κι εμείς. Πώς όμως συνδέονται όλα αυτά με την ελευθερία του καθενός από εμάς; Ο Simon Baron-Cohen, καθηγητής Εξελικτικής Ψυχοπαθολογίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, έχει διατυπώσει τη θεωρία ότι ο αυτισμός είναι ένα έλλειμμα της θεωρίας του νου, μια αδυναμία να αντιληφθούμε πλήρως και σε όλη της την έκταση την οπτική γωνία ενός άλλου ανθρώπου. Στο ανατομικό επίπεδο, έχει υποστηριχτεί ότι η ελαττωματική μετα-αναπαράσταση του αυτισμού οφείλεται επίσης σε σχετικό περιορισμό της λειτουργικής συνδεσιμότητας και στους υπολογισμούς που σχετίζονται με τη θεωρία του νου, οδηγώντας σε μια κατάσταση «νοητικής τύφλωσης».

Ίσως κάποιοι υποθέτουν εσφαλμένα ότι αυτή η συνθήκη μπορεί να καταστήσει κάποιον ανίκανο να αντιληφθεί τι και πώς αισθάνεται ένα άλλο άτομο. Ωστόσο, ο ανθρώπινος νους αρνείται να γίνει δέσμιος της προέλευσής του, και η ανατομία δεν εξισώνεται σε καμιά περίπτωση με το πεπρωμένο ενός ανθρώπου. Ο Naoki Higashida, ένα δεκατριάχρονο αυτιστικό αγόρι από την Ιαπωνία, χρησιμοποιεί τον γραπτό λόγο για να εκφράσει τη φωνή του. Παρά το γεγονός ότι δεν είναι ακόμα σε θέση να μιλήσει, έχει γράψει ένα βιβλίο που σημειώνει υψηλότατες πωλήσεις και έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες.

Αυτό το αυτιστικό παιδί, το φαινομενικά ανίκανο να συλλάβει την πραγματική πρόθεση ή το συναίσθημα των άλλων, παρατήρησε τα εξής σχετικά με όσους από εμάς φερόμαστε να έχουμε μια θεωρία του νου: «Νομίζω ότι οι άνθρωποι με αυτισμό έχουν γεννηθεί έξω από τη σφαίρα του πολιτισμού… ως αποτέλεσμα όλων αυτών των πολέμων, των θανάτων και του εγωιστικού σχεδίου απερήμωσης του πλανήτη που εκπόνησε η ανθρωπότητα… ο αυτισμός φαίνεται να προέβαλε από αυτή την κατάσταση. Μοιάζουμε με ταξιδιώτες που έρχονται από ένα πολύ μακρινό παρελθόν». Τα άτομα με αυτισμό, φαινομενικά αποσυνδεδεμένα από εμάς, είναι σαν τα καναρίνια σε ένα ανθρακωρυχείο.

Ο όρος αυτισμός προέρχεται από τη λέξη «εαυτός» και χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη συμπεριφορά ανθρώπων που δείχνουν αποκομμένοι και αποσυνδεδεμένοι από τους συνανθρώπους τους. Ένα σύνηθες σύμπτωμα του αυτισμού είναι ο έντονος φόβος απέναντι σε ξένα πρόσωπα. Αλλά ποιος φοβάται περισσότερο τον άλλο, το αυτιστικό παιδί ή η κοινωνία μέσα στην οποία ζει αυτό το παιδί; Μήπως θα ήταν σωστό να πούμε ότι ζούμε στην Εποχή του Αυτισμού, όπου η αποξένωση και η δυσπιστία είναι πανταχού παρούσες, και εμείς έχουμε σταδιακά απαξιώσει την εσωτερική υποκειμενικότητά μας; Έχουμε γίνει «αυτιστικοί»: οι τεχνολογίες που υποτίθεται ότι θα μας υπηρετούσαν λειτουργούν πλέον ως όργανα καταπίεσης. Βιώνουμε ένα επίπεδο παράνοιας και δυσπιστίας μεταξύ μας, το οποίο αντικαθίσταται από μια πανοπτική κοινωνία και μια σχεδόν απόλυτη λεκτική επιτήρηση.

Αυτή είναι η ελευθερία; Αν είμαστε πραγματικά ελεύθεροι, τότε ποια είναι η ευθύνη μας; Ποια μαθήματα πρέπει να πάρουμε και πώς πρέπει να λειτουργήσουμε με βάση αυτά, διαθέτοντας έναν εγκέφαλο που έχει σχεδιαστεί και προορίζεται για την ελευθερία – και πώς πρέπει εμείς να ανταποκριθούμε; Με άλλα λόγια, αν είμαστε ελεύθεροι, τι είμαστε ελεύθεροι να πράξουμε; Ελεύθερη βούληση είναι η ικανότητά μας να δομούμε το δικό μας αφήγημα για το νόημα και τον σκοπό της ζωής μας. Είμαστε ελεύθεροι να πιστεύουμε στον Θεό ή να αρνούμαστε την ύπαρξη ενός Δημιουργού. Είμαστε ελεύθεροι να ενεργούμε με βάση έναν κώδικα ηθικής ή χωρίς αυτόν. Μόνο οι άνθρωποι έχουν αυτό το χάρισμα ή την ικανότητα να πηγαίνουν πέρα από τα όρια της ύπαρξής τους, να επιλέγουν ελεύθερα τον δρόμο που θα ακολουθήσουν.

Επιπλέον, μπορούμε να λειτουργήσουμε και με τρόπο απάνθρωπο. Αυτές τις αλήθειες τις θεωρούμε αυταπόδεικτες: ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναζητεί τη δική του ελευθερία, θέλει να είναι αυτόνομος, ελεύθερος να δημιουργήσει το δικό του πεπρωμένο, και όχι δέσμιος ενός απόλυτα βιολογικού ντετερμινισμού. Αν φανταστούμε τον κόσμο σε μια κλίμακα όπου οι ανθρώπινες ενέργειες μπορούν να ορίσουν την ανώτατη βαθμίδα της προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση –δηλαδή ότι το συλλογικό πεπρωμένο μας επαφίεται στην ευθύνη που έχουμε ο ένας για τον άλλο – τότε η πρώτη δημιουργική πράξη ελευθερίας πρέπει να είναι η συγχώρεση.

Πιστεύουμε ότι η ζωή μας βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στη σχέση αιτίου και αποτελέσματος. Είμαστε προγραμματισμένοι να αντιδρούμε: αν πονέσουμε, είναι φυσιολογικό να αναζητήσουμε εκδίκηση ή αποκατάσταση. Αυτή η τάση βασίζεται στην ντετερμινιστική φύση μας, την εξαρτημένη και αναμενόμενη. Ένα πολύ μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας βασίστηκε σε αυτή την αρχή, στην αναμενόμενη αντίδραση σε μια προσβολή. Ωστόσο, η εκδίκηση δεν δείχνει να έχει κερδίσει έδαφος. Δεν μπορεί να υπάρξει ελεύθερη βούληση χωρίς τη συγχώρεση. Ιταλοί ερευνητές, οι οποίοι έχουν μελετήσει ενδελεχώς τη λειτουργία των περιοχών του εγκεφάλου που συνδέονται με τη δημιουργία του προσωπικού αφηγήματος και την ταυτότητα, κατέληξαν σε ένα εντυπωσιακό συμπέρασμα που συνάδει με τη θεωρητική βάση της θεολογίας.

Ο Emiliano Ricciardi του Πανεπιστημίου της Πίζα και οι συνεργάτες του εξέτασαν με τη χρήση απεικονιστικού ελέγχου (fMRI) τη σύνδεση του εγκεφάλου με τη συγχώρεση. Διαπίστωσαν ότι ένα συστατικό στοιχείο μιας συγκεκριμένης περιοχής του εγκεφάλου μπορούσε να ενεργοποιηθεί μόνο όταν τα άτομα ήταν σε θέση να βιώσουν ενσυναίσθηση και συνεπώς να συγχωρήσουν τους «άλλους». Ελεύθερη βούληση σημαίνει ότι έχω τη θέληση να λειτουργήσω ανεξάρτητα και όχι υπό όρους, την ικανότητα να υπερβώ τους περιορισμούς της αιτιότητας και κατά συνέπεια να ζήσω μέσα στην ελευθερία και τη δυναμική του Θεού. Η διαδικασία της συγχώρεσης αποτελεί τη μόνη πραγματική ελευθερία. Μας εξοπλίζει με τη δυνατότητα να λειτουργήσουμε κατά τρόπο εντελώς ανεξάρτητο.

Η συγχώρεση δεν είναι αναμενόμενη. Στο βιβλίο της The Human Condition, η Hannad Arendt γράφει ότι η συγχώρεση είναι μια «αντίδραση η οποία δεν περιορίζεται μόνο στο να αντιδρά, αλλά δρα εκ νέου, ανεξάρτητη από την πράξη που την προκάλεσε, και κατ’ αυτό τον τρόπο απελευθερώνει από τις συνέπειες τόσο αυτόν που συγχωρεί όσο και αυτόν που συγχωρείται». Αυτό το επίπεδο ελευθερίας είναι η αποδέσμευση από τον αναπόφευκτο αυτοματισμό της δράσης και της αντίδρασης, από το ερέθισμα και την αντίδραση – έναν κύκλο που, υπό άλλες συνθήκες, θα ήταν φαύλος.

Βιώνουμε την αληθινή ελευθερία όταν είμαστε σε θέση να συνειδητοποιήσουμε ότι ενσυναίσθηση σημαίνει πεπρωμένο. Όταν μπορούμε να δούμε τον κόσμο μέσα από τη ματιά των άλλων, όταν μπορούμε να φανταστούμε και να συνδεθούμε με ό,τι αυτοί αισθάνονται, όταν μπορούμε να τους αποδώσουμε νοητικές καταστάσεις και να αισθανθούμε ότι αυτές είναι τόσο πραγματικές όσο και οι δικές μας –μέσα στον Νου του Θεού– τότε θα είμαστε αληθινά ελεύθεροι.

Jay Lombard

Γιατί η αίσθηση της όσφρησης μας φέρνει στο νου τόσο ζωντανές αναμνήσεις;

Όταν η μυρωδιά των κέικ μαντλέν ώθησε τον Προυστ να γράψει εκατοντάδες σελίδες αμαμνήσεων, δεν γνώριζε ακόμα πως θα μας βοηθούσε να ξετυλίξουμε ένα νέο επιστημονικό πεδίο έρευνας της νευροβιολογίας. Δεκαετίες αργότερα, οι ερευνητές υπέθεσαν ότι η ξεχωριστή ικανότητα της όσφρησης να ζωντανεύει αναμνήσεις – που ονομάζεται «φαινόμενο Προυστ» – οφείλεται στο πόσο κοντά βρίσκεται το οσφρητικό σύστημα επεξεργασίας στις εγκεφαλικές δομές που ασχολούνται με τη μνήμη στον εγκέφαλο.

Πράγματι, η αμυγδαλή, εκείνη η εγκεφαλική δομή που μοιάζει με αμύγδαλο και επεξεργάζεται αισθητικές πληροφορίες, και ο ιππόκαμπος που είναι υπεύθυνος για την αποθήκευση των επεισοδιακών αναμνήσεων για μετέπειτα επεξεργασία και πρόσβαση, βρίσκονται πάρα πολύ κοντά στον εγκέφαλό μας. Οι επεισοδιακές αναμνήσεις είναι αυτοβιογραφικές αναμνήσεις συγκεκριμένων παρελθοντικών γεγονότων. Στην περίπτωση του Προυστ, η μυρωδιά των κέικ μαντλέν ξύπνησε αναμνήσεις για το «παλιό γκρι σπίτι» της θείας του και στη συνέχεια για το τετράγωνο από το οποίο περνούσε πριν το γεύμα και για όλους τους γνώριμους δρόμους της περιοχής.

Δεν είναι τυχαίο που οι αναμνήσεις του Προυστ σχετίζονταν όλες με το χώρο και το χρόνο. Νέα έρευνα δείχνει ότι οι χωροχρονικές πληροφορίες ενσωματώνονται σε μια εγκεφαλική περιοχή, που ονομάζεται πρόσθιος οσφρητικός πυρήνας (ΑΟΝ), o οποίος εμπλέκεται και στη νόσο Αλτσχάιμερ. Αναφερόμενος στην όσφρηση και στις χωροχρονικές πληροφορίες, ένας από τους κύριους ερευνητές, ο Afif Aqrabawi αναφέρει: «Όταν αυτά τα στοιχεία συνδυαστούν, διαμορφώνεται μία ανάμνηση του τι-πότε-πού. Γι’ αυτό, για παράδειγμα, μπορεί να έχετε την ικανότητα να θυμηθείτε το άρωμα ενός εραστή, όταν σκέφτεστε το πρώτο σας φιλί (το πού και το πότε)».

Ο Aqrabawi είναι υποψήφιος καθηγητής στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Τορόντο, στον Καναδά. Διεξήγαγε μια έρευνα σε συνεργασία με τον Jun Chul Kim, καθηγητή στο Τμήμα Ψυχολογίας στο ίδιο Πανεπιστήμιο.

Ο ρόλος του ΑΟΝ στη διαμόρφωση της μνήμης

Οι δύο αυτοί κύριοι ερευνητές θέλησαν να εξετάσουν το ρόλο του ΑΟΝ στη μνήμη και έτσι χρησιμοποίησαν εργαστηριακά ποντίκια. Μέσω μιας σειράς πειραμάτων οδηγήθηκαν στην ανακάλυψη ενός «προηγουμένως άγνωστου νευρωνικού μονοπατιού» ανάμεσα στον ιππόκαμπο και στον ΑΟΝ. Όταν αυτή η σύνδεση μένει αδρανής, τα ποντίκια «προτιμούν να περνούν περισσότερο χρόνο μυρίζοντας ένα νέο άρωμα σε σύγκριση με κάποιο που τους είναι γνώριμο», εξηγεί ο Aqrabawi.

Αλλά όταν το νευρωνικό μονοπάτι ερεθίστηκε κατά τη διάρκεια των πειραμάτων, τα ποντίκια προτίμησαν να μυρίζουν οικείες μυρωδιές, σαν να ήταν καινούριες. «Όταν χάνουν αυτή την προτίμηση, θεωρούμε ότι δεν θυμούνται πια τη μυρωδιά ακόμα κι αν τη μύρισαν προηγουμένως, οπότε συνεχίζουν να μυρίζουν κάτι σαν να είναι η πρώτη φορά» δηλώνει ο Aqrabawi.

«(Τα ευρήματα υποδεικνύουν) πως τώρα επιτέλους μπορούμε να καταλάβουμε ποιο είναι το σύστημα του εγκεφάλου, το οποίο κυριαρχεί στην επεισοδιακή μνήμη της όσφρησης. Το μονοπάτι και τα σχετικά ερεθίσματα μπορούν τώρα να χρησιμοποιηθούν ως μοντέλο για τη μελέτη θεμελιωδών πλευρών της ανθρώπινης επεισοδιακής μνήμης και των ελλειμμάτων που παρατηρούνται στις νευροεκφυλιστικές καταστάσεις».

Στη νόσο Αλτσχάιμερ, παρατηρούμε ελλείμματα στην όσφρηση που σχετίζονται με τη μνήμη του «πότε» και του «που». Και είναι πολλές οι έρευνες που έχουν αναφέρει το ρόλο του ΑΟΝ στην ανάπτυξη της νόσου. Για την ακρίβεια, υποστηρίζεται ότι αυτή η περιοχή είναι η πρώτη που επηρεάζεται από τη νόσο. Γι’ αυτό, οι ερευνητές εργάζονται στο να αναπτύξουν «τεστ όσφρησης» με την ελπίδα του εντοπισμού της νόσου, όταν ακόμα βρίσκεται στα πρώιμα στάδια. Ωστόσο, οι ερευνητές της παραπάνω έρευνα υποστηρίζουν ότι τέτοια τεστ θα αποτύχουν μέχρι ο ρόλο του ΑΟΝ να ξεκαθαριστεί πλήρως. Ωστόσο, τα νέα ευρήματα μπορούν να επιταχύνουν αυτή τη διαδικασία.

Μη μου μιλάς πια για επιτυχίες

Μη μου μιλάς πια για επιτυχίες, γιατί να τις κυνηγώ κουράστηκα πια. Μίλα μου για τα οράματα της καρδιάς σου, μίλα μου για δρόμους ανοιχτούς, ελεύθερους και απαλλαγμένους από τα στενά πλαίσια της επιτυχίας.

Κι εγώ τότε, αφού σε ακούσω με προσοχή, θ’ ανοίξω την αγκαλιά μου και θα σου ευχηθώ μέσα από την καρδιά. Θα σου ευχηθώ να ‘χεις την ευλογία να γνωρίσεις αυτό που λένε «αποτυχία» και να σταθείς ολόγυμνος, ατόφιος, εκεί μπροστά της. Κατάματα να την κοιτάξεις, να μάθεις από τη σοφία της για τη ζωή και τον κόσμο, να την αγγίξεις και μέσα από το άγγιγμα αυτό να την αφήσεις να σου μιλήσει για τον εαυτό σου. Κι έχει τόσα πολλά να σου πει.

Όμως, παράξενη ευχή για τον κόσμο μας, έτσι δεν είναι; Έναν κόσμο χτισμένο πάνω στις αιώνιες ταμπέλες της επιτυχίας και της αποτυχίας, διχασμένο εκεί, έναν κόσμο που γαλουχήθηκε να την φοβάται τόσο πολύ αυτή την αποτυχία και που ζει χρόνια εγκλωβισμένος μέσα στο φόβο του: «να πετύχεις παιδί μου, πρόσεχε, πρόσεχε μη τυχόν και αποτύχεις».

Κοίτα να δεις που έτσι, μ’ αυτές τις ριζωμένες κουβέντες, χτίζονται οι αληθινές φυλακές κι όχι εκείνες στα μπουντρούμια που έχουμε μάθει. Φυλακές πνευματικές! Γι' αυτό κι εγώ θα σταθώ εδώ, θα οπλίσω την καρδιά μου με αλήθεια και την ίδια αλλόκοτη ευχή θα σου κάμω, όπως πριν: Σου εύχομαι να γνωρίσεις από κοντά αυτή την παρεξηγημένη «κυρία», γιατί μονάχα τότε θα την ξεριζώσεις μια κι έξω από μέσα σου, θα πάψεις να την τρέμεις και θα πάψει να σου ορίζει τη ζωή.

Μονάχα τότε θα είσαι αληθινά ελεύθερος από την φυλακή αυτή χωρίς κανένα φόβο να είναι θρονιασμένος πάνω στην πλάτη σου αλλά με την δύναμή σου να είναι αληθινά δική σου, κι όχι δανεική από την αξία κάποιας επιτυχίας. Ολόκληρος θα είσαι τότε κι όχι με δανεικές δυνάμεις.

Κι έτσι ολόκληρος καθώς θα’ σαι, θα γνωρίζεις πια πώς να προχωράς ελεύθερος, πώς να ζεις εδώ απλά, πώς να προσπαθείς πραγματικά, και πώς να κατευθύνεσαι προς τα οράματα της ψυχής σου, κι όχι για μία κάποια νίκη. Μα εσύ όχι, για επιτυχίες άλλο μη μου μιλάς.

Ποιο είναι το πραγματικό αντίθετο της αγάπης;

Η αγάπη είναι ένα συναίσθημα έντονης στοργής και προστασίας απέναντι σε ένα πρόσωπο. Εκείνος που αγαπάει, βιώνει μέσα του την ευτυχία μέσω της προσφοράς και της γειτνίασης με το άτομο για το οποίο τρέφει έντονα συναισθήματα. Η αγάπη, σύμφωνα με τον Έριχ Φρομ, είναι η απάντηση στην ευτυχία που τόσο πολύ αναζητάει ο καθένας από εμάς, είναι μία απόφαση εκτός από ένα μοναδικό συναίσθημα.

Η δύναμή της είναι ορμητική και καταπραϋντική, λυτρώνει από τον ψυχικό πόνο και κάθε αρνητικό συναίσθημα. Πάνω από όλα λειτουργεί αβίαστα, δεν μπορεί κανείς να την εκβιάσει και να την εξαναγκάσει για να την έχει. Είναι ελεύθερη και παντοτινή. Ποιος δε θυμάται τον περίφημο ύμνο της Αγάπης, ο οποίος μας διαβεβαιώνει πως μεγαλύτερη της πίστης και της ελπίδας είναι μόνο αυτή;

Η αγάπη σε κάθε της μορφή, είτε φιλική, είτε μητρική, είτε συναισθηματική, είναι μεγαλειώδης και ορμητική σαν χείμαρρος. Αναμφίβολα, πρόκειται για το σπουδαιότερο συναίσθημα που μπορεί να αισθανθεί κάποιος, είναι το μόνο που μπορεί έναν εχθρό να τον μετατρέψει σε φίλο. Στηρίζεται στις πράξεις και όχι απλώς στα λόγια και στις υποσχέσεις κάποιου, χρειάζεται και αυτή ακόμα απόδειξη.

Ποιο είναι όμως, το αντίθετό της; Πολλοί θεωρούν πως το αντίθετο της αγάπης είναι το μίσος, επειδή σε αντίθεση με την ίδια, σε αυτή την περίπτωση, αποζητάς το κακό του άλλου. Αυτή η σκέψη είναι λανθασμένη, διότι το μίσος, μέσα από την επιθυμία σου να βλάψεις ή να προκαλέσεις κακό στον άλλο είναι τόσο δυνατό, που στο τέλος σε δένει με τον άνθρωπο που μισείς, αφήνεις τη σκέψη του να σε δηλητηριάσει και να σε διαποτίσει.

Το πραγματικό αντίθετο της αγάπης είναι η αδιαφορία. Στην αδιαφορία, δεν ασχολείσαι καθόλου με την ύπαρξη του άλλου, το πρόσωπο για το οποίο αδιαφορείς, δε σου γεννά κανένα συναίσθημα. Η αδιαφορία είναι το αντίθετο της αγάπης, διότι μόνο τότε δεν ασχολείσαι και δεν ενδιαφέρεσαι για τον άλλο με κανένα τρόπο.

Η αγάπη μπορεί να γιατρέψει κάθε πόνο που κουβαλάει η ψυχή μας από τότε που ήμασταν παιδιά. Αν της το επιτρέψουμε, η δύναμή της θα εισέλθει μέσα μας και θα μας γιατρέψει, θα μας αλλάξει και θα μας αναγεννήσει.

Μόνο αυτοί ζουν πραγματικά

Από όλους τους ανθρώπους, μόνο όσοι βρίσκουν χρόνο να τον αφιερώσουν στη φιλοσοφία σχολάζουν` μόνο αυτοί ζουν πραγματικά. Και τούτο γιατί τέτοιοι άνθρωποι δεν αρκούνται στην περιφρούρηση της δικής τους ζωής` προσαρτούν και όλους τους προηγούμενους αιώνες στον δικό τους` όλα τα χρόνια που έχουν προηγηθεί προστίθενται στην παρακαταθήκη τους. Αν δεν είμαστε εντελώς αγνώμονες, θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι οι επιφανέστατοι αυτοί θεμελιωτές κάθε ιερής σκέψης γεννήθηκαν για μας` για μας διαμόρφωσαν έναν τρόπο ζωής.

Με τον ξένο μόχθο οδηγηθήκαμε στη θέαση των ωραιότερων πραγμάτων, τα οποία οι άνθρωποι αυτοί ανέσυραν από το σκότος και τα έφεραν στο φως. Κανένας αιώνας δεν παρέμεινε κλειστός για μας, σε όλους τους αιώνες έχουμε τώρα πρόσβαση` και, αν θελήσουμε να περάσουμε πέρα από τα στενά όρια της ανθρώπινης αδυναμίας με τη δύναμη του νου, υπάρχει ένα μεγάλο πεδίο χρόνου, μέσα στο οποίο μπορούμε να κινηθούμε. Έχουμε τη δυνατότητα να αντιτείνουμε στον Σωκράτη, να αμφιβάλλουμε με τον Καρνεάδη, να βρούμε τη γαλήνη με τον Επίκουρο, να νικήσουμε την ανθρώπινη φύση με τους Στωικούς, να την ξεπεράσουμε με τους Κυνικούς.

Μια και η ίδια η φύση των πραγμάτων μας επιτρέπει να έρθουμε σε επαφή με όλους τους αιώνες, γιατί δεν θα πρέπει να περάσουμε από αυτό το ασήμαντο και εφήμερο διάστημα που ζούμε στο παρελθόν, αφιερώνοντας σ’ εκείνο όλη μας την ψυχή, εφόσον εκείνο και χωρίς σύνορα είναι και αιώνιο παραμένει και θα το μοιραστούμε με άτομα καλύτερα από εμάς;

ΣΕΝΕΚΑΣ, Περί της συντομίας της ζωής

Με άλλα λόγια, ο μεγάλος άνθρωπος ξέρει πότε και με ποιον τρόπο είναι μικρός

Σε καταλαβαίνω. Σε έχω δει χιλιάδες φορές απογυμνωμένο, ψυχικά και σωματικά, χωρίς μάσκα, χωρίς ταυτότητα, χωρίς τη «λαϊκότητά» σου. Γυμνό, όπως σε γέννησε η μάνα σου, σαν στρατάρχη με τα σώβρακα κατεβασμένα. Παραπονέθηκες και έκλαψες μπροστά μου, μου μίλησες για τις επιθυμίες σου, μου εξομολογήθηκες την αγάπη σου και τις στεναχώριες σου. Σε ξέρω και σε καταλαβαίνω. Θα σου πω λοιπόν τι είσαι στ’ αλήθεια, Ανθρωπάκο, γιατί πραγματικά πιστεύω στο λαμπρό σου μέλλον. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι σου ανήκει. Γι’ αυτό πρώτα απ’ όλα ρίξε μια ματιά στον εαυτό σου, δες τον όπως πραγματικά είναι. Αφουγκράσου αυτά που κανείς από τους μεγάλους ηγέτες και τους εκπροσώπους σου δεν τολμά να σου πει:

Είσαι ένας «κοινός μικρός άνθρωπος». Φρόντισε να αντιληφθείς το διττό νόημα αυτών των λέξεων: «μικρός» και «κοινός».

Μην τρέχεις να ξεφύγεις. Βρες τα κότσια να αντικρίσεις τον εαυτό σου!

«Με ποιο δικαίωμα μου υπαγορεύεις τι να κάνω;» Βλέπω την απορία στο τρομαγμένο σου βλέμμα. Ακούω την ερώτηση να βγαίνει από το θρασύ σου στόμα, Ανθρωπάκο. Φοβάσαι να αντικρίσεις τον εαυτό σου, φοβάσαι την κριτική, Ανθρωπάκο, όπως φοβάσαι και την εξουσία που σου υπόσχονται.

Δεν θα ήξερες πώς να διαχειριστείς αυτή τη δύναμη. Δεν τολμάς καν να σκεφτείς ότι θα μπορούσες να νιώσεις τον εαυτό σου διαφορετικά: ελεύθερο, αντί για υποταγμένο – ανοιχτό, αντί για κρυψίνου – ελεύθερο να αγαπήσει ολοκληρωτικά, όχι σαν τον κλέφτη μέσα στη νύχτα.

Περιφρονείς τον εαυτό σου, Ανθρωπάκο. Λες: «Ποιος είμαι εγώ στο κάτω κάτω για να έχω δική μου άποψη, για να καθορίζω τη ζωή μου και για να διακηρύσσω ότι ο κόσμος είναι κτήμα μου;». Έχεις δίκιο: Ποιος είσαι εσύ για να προβάλλεις αξιώσεις για τη ζωή σου; Θα σου πω εγώ ποιος είσαι:

Διαφέρεις μόνο σε ένα σημείο από τον πραγματικά σπουδαίο άνθρωπο: Ο σπουδαίος άνθρωπος, υπήρξε κι αυτός κάποτε ένας πολύ μικρός Ανθρωπάκος, ανέπτυξε όμως μία πολύ σημαντική ικανότητα: Αναγνώρισε τη μικρότητα και τη στενότητα των σκέψεων και των πράξεών του. Υπό την πίεση ενός καθήκοντος που σήμαινε πολλά έμαθε να βλέπει τι κίνδυνο αποτελούσε η μικρότητα, η μικροπρέπεια του, για την ευτυχία του. Με άλλα λόγια, ο μεγάλος άνθρωπος ξέρει πότε και με ποιον τρόπο είναι μικρός. Ο Ανθρωπάκος δεν γνωρίζει ότι είναι μικρός και φοβάται να το μάθει.

Συγκαλύπτει τη μικρότητα και τη στενομυαλιά του με ψευδαισθήσεις ισχύος και μεγαλείου, την ισχύ και το μεγαλείο άλλων. Είναι υπερήφανος για τους μεγάλους στρατηγούς του, αλλά όχι για τον εαυτό του. Θαυμάζει τις σκέψεις των άλλων, αλλά όχι τις δικές του. Όσο λιγότερο καταλαβαίνει κάτι, τόσο περισσότερο το πιστεύει, ενώ δεν πιστεύει στην ορθότητα των ιδεών που ο ίδιος αντιλαμβάνεται πιο εύκολα.

ΒΙΛΧΕΜ ΡΑΪΧ, Άκου, Ανθρωπάκο!

Τατ τβαμ ασί (=Αυτό που είμαι είσαι εσύ)

«Για να καταπλήσσομαι είμαι εδώ!» λέει ένας στίχος του Γκαίτε. Με την κατάπληξη αρχίζει και με την κατάπληξη τελειώνει αυτός ο δρόμος, όμως δεν είναι δρόμος μάταιος. Όταν βλέπω ένα βρύο, ένα κρύσταλλο, ένα λουλούδι, ή όταν θαυμάζω ένα χρυσαφί σκαθάρι ή έναν συννεφιασμένο ουρανό, μια θάλασσα με τις γιγάντιες ανάσες των κυμάτων της, μια φτερούγα πεταλούδας με τη διάταξη των κρυστάλλινων πλευρών της, την πολύμορφη γραφή και διακοσμητική του σχήματός της και των διακυμάνσεων των χρωμάτων της, κάθε φορά που βιώνω με την όρασή μου ή με όποια άλλη αίσθηση του κορμιού μου ένα κομμάτι της Φύσης, όταν με τραβάει και με μαγεύει και παραδίνομαι στην ύπαρξή της και στην αποκάλυψή της, την ίδια κιόλας στιγμή έχω ήδη εγκαταλείψει και ξεχάσει όλον τον άπληστο τυφλό κόσμο της ανθρώπινης αθλιότητας. Και αντί να σκέφτομαι ή να διατάζω ή να εκμεταλλεύομαι, αντί να πολεμώ ή να οργανώνω, αυτήν τη στιγμή δεν κάνω τίποτ’ άλλο από το να «καταπλήσσομαι» όπως ο Γκαίτε, και μ’ αυτή την κατάπληξή μου έχω γίνει αδερφός όχι μονάχα του Γκαίτε και όλων των άλλων ποιητών και σοφών, όχι, έχω γίνει αδερφός και όλων των πραγμάτων που αποθαυμάζω και που τα βιώνω σαν ζωντανό κόσμο: του λεπιδόπτερου, του σκαθαριού, του σύννεφου, του ποταμού, του βουνού. Γιατί παίρνοντας το δρόμο της κατάπληξης έχω ξεφύγει για μια στιγμή από τον κόσμο των διαχωρισμών κι έχω μπει στον κόσμο της ενότητας όπου ένα πράγμα ή ένα πλάσμα λέει στο άλλο: Τατ τβαμ ασί («Αυτό που είμαι είσαι εσύ»).

Μερικές φορές βλέπουμε με μελαγχολία, και μάλιστα με φθόνο, την πιο αγνή σχέση που είχαν οι προηγούμενες γενιές με τη Φύση. Όμως ας μην παίρνουμε την εποχή μας πιο σοβαρά απ’ όσο της αξίζει και ας μην παραπονιόμαστε ότι ο πιο απλός δρόμος προς τη σοφία δε διδάσκεται στα ανώτατα πνευματικά μας ιδρύματα παρά εκεί διδάσκεται το αντίθετο: η μέτρηση και η απαρίθμηση αντί για τη γοητεία, η εχεφροσύνη αντί για τη μαγεία, η εμμονή στο διαχωρισμό αντί για τη σύγκλιση σε Ένα και Έναν. Αυτές οι ανώτατες σχολές δεν είναι σχολεία διδαχής της σοφίας, είναι σχολεία της Γνώσης. Όμως σιωπηρά προϋποθέτουν την ύπαρξη αυτού που δεν τους είναι δυνατόν να διδάξουν: της ικανότητας για κατάπληξη όπως την αναφέρει ο Γκαίτε. Και τα καλύτερα πνεύματα αυτών των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων δε γνωρίζουν κανένα ευγενέστερο στόχο από το να γίνουν σκαλοπάτι για την εμφάνιση ακριβώς τέτοιων πνευμάτων όπως ο Γκαίτε και άλλοι γνήσιοι σοφοί.

Με το που αποδεχτούμε τα όριά μας, μπορούμε και να τα ξεπεράσουμε

Ο Γερμανός Άνσελμ Γκρουν, βενεδικτίνος μοναχός και καθολικός συγγραφέας, είναι ένα από τα πρόσωπα πνευματικής αναφοράς της εποχής μας και πραγματεύεται το ζήτημα αυτό στο έργο του Ιαματικά όρια, στρατηγικές αυτοπροστασίας.

Κατά τον Γκρουν, πρέπει να θέτουμε τα όριά μας, αναγνωρίζοντας με ταπεινότητα τις ικανότητές μας. Το να θέτουμε όρια στους εαυτούς μας “μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε το άτομό μας και να αναπτύσσουμε αρμονικά την προσωπικότητά μας, χωρίς να έχουμε υπερβολικές απαιτήσεις από τον εαυτό μας, χωρίς να επιδιώκουμε να είμαστε ή να κάνουμε αυτό που δεν είμαστε ή που δεν αντιστοιχεί στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή και στις συγκεκριμένες περιστάσεις”.

Ο συγγραφέας αυτός διαβεβαιώνει πως το να αυτοπεριοριζόμαστε μας βοηθάει να εδραιώνουμε υγιείς σχέσεις και υποστηρίζει πως το να ξέρουμε “να λέμε όχι” είναι ο ιδανικός τρόπος για να θεμελιώσουμε μια σχέση γόνιμη για όλες τις πλευρές, ακριβώς επειδή είμαστε ειλικρινείς οι μεν με τους δε.

Κατά τον μυστικιστή αυτόν, ο σημερινός πολιτισμός είναι εθισμένος στη δουλειά, στην κατανάλωση, στη χρέωση, στην επιτυχία και στην εξουσία. Ζούμε υπό το κράτος μιας υπερχειλίζουσας απαιτητικότητας επειδή δεν παύουμε να συγκρίνουμε τις ικανότητές μας με αυτές των άλλων. Απαιτούμε από τον εαυτό μας ανάλογα πράγματα με αυτά που έχουν επιτύχει οι άλλοι και ζούμε υποκινούμενοι από καταστάσεις και χαρακτηριστικά που δεν είναι δικά μας και που γι’ αυτό μας απογοητεύουν.

Επιστρέφοντας στον αφορισμό του Αϊνστάιν, με το που προσδιορίζουμε τα όριά μας και ανακαλύπτουμε τα αδύνατα και τα δυνατά σημεία που μας χαρακτηρίζουν, είναι η στιγμή να τα αφήσουμε πίσω. Όμως όχι για να μιμηθούμε άλλους, αλλά για να διευρύνουμε τα νοητικά όρια που έχουμε επιβάλει στον εαυτό μας.

Ο Κριτής καταδικάζει, και το Θύμα υφίσταται

Όπως μια κυβέρνηση έχει νομοθεσίες που διοικούν το όνειρο της κοινωνίας, έτσι και η δική μας Νομοθεσία ορίζει το προσωπικό μας όνειρο. Όλοι αυτοί οι νόμοι υπάρχουν μέσα στο μυαλό μας, τους έχουμε αποδεχτεί, και ο Κριτής μέσα μας βασίζει πάνω σε αυτούς τις κρίσεις του. Ο Κριτής καταδικάζει, και το Θύμα υφίσταται την ενοχή και την τιμωρία. Ποιος μας λέει, όμως, ότι υπάρχει δικαιοσύνη σε αυτό το όνειρο; Δικαιοσύνη σημαίνει να πληρώνεις μόνο μια φορά για το κάθε σου λάθος. Αδικία σημαίνει να πληρώνεις παραπάνω από μία φορές για το κάθε λάθος.

Πόσες φορές πληρώνουμε για ένα μας λάθος; Χιλιάδες φορές. Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζώο πάνω στη γη που πληρώνει χιλιάδες φορές για το ίδιο λάθος. Τα υπόλοιπα ζώα πληρώνουν μονάχα μια φορά για κάθε λάθος που κάνουν, όχι, όμως, κι εμείς. Εμείς έχουμε ισχυρή μνήμη. Κάνουμε ένα λάθος, κρίνουμε τον εαυτό μας, τον βρίσκουμε ένοχο και τον τιμωρούμε. Αν υπήρχε δικαιοσύνη, τότε αυτό θα αρκούσε: δεν θα υπήρχε λόγος να το ξανακάνουμε. Ωστόσο, κάθε φορά που θυμόμαστε κρίνουμε ξανά τον εαυτό μας, τον καταδικάζουμε ξανά και τον τιμωρούμε ξανά και ξανά και ξανά. Αν είμαστε παντρεμένοι, η γυναίκα ή ο άνδρας μας σπεύδει να μας υπενθυμίσει κι αυτός το λάθος μας, ώστε να κρίνουμε πάλι τον εαυτό μας, να τον καταδικάσουμε και γι’ άλλη μια φορά να τον τιμωρήσουμε. Το θεωρείτε δίκαιο αυτό;

Πόσες φορές δεν κάνουμε τον σύντροφό μας, το παιδί μας ή τους γονείς μας να πληρώσουν για το ίδιο λάθος; Κάθε φορά που θυμόμαστε το λάθος, τους κατηγορούμε ξανά και τους ποτίζουμε με όλο εκείνο το συναισθηματικό δηλητήριο που παράγει η αίσθηση της αδικίας κι έπειτα τους αναγκάζουμε να πληρώσουν για το ίδιο λάθος. Είναι δικαιοσύνη αυτό; Ο Κριτής μέσα μας κάνει λάθος γιατί είναι λανθασμένο και το σύστημα της πίστης μας, η Νομοθεσία μας. Ολόκληρο το όνειρο έχει στηριχτεί πάνω σε έναν ψευδή νόμο. Το ενενήντα πέντε τοις εκατό των πεποιθήσεων που έχουμε αποθηκεύσει στο νου μας δεν είναι παρά ψέματα, κι εμείς υποφέρουμε επειδή όλα αυτά τα ψέματα τα έχουμε πιστέψει.

Να είσαι ευγενικός, γιατί κάθε άνθρωπος που συναντάς δίνει και μια σκληρή μάχη

Το μάθημα αυτό του Πλάτωνα δεν είναι πάντα εύκολο να το ακολουθήσουμε, γιατί δυσκολευόμαστε να είμαστε ευγενικοί όταν νιώθουμε στρεσαρισμένοι, βυθισμένοι στον ιλιγγιώδη σημερινό κόσμο. Όταν έρχεται η ώρα να γυρίσουμε σπίτι και πρέπει να πάρουμε το τρένο, δεν είναι πάντα εύκολο να δώσουμε τη σειρά ή τη θέση μας σε κάποιον άλλο ή να απαντήσουμε με ένα χαμόγελο σε κάποιον που μας ξενύχιασε ή ακουμπάει την τσάντα του στα πλευρά μας.

Ωστόσο, η ευγένεια είναι ένα ισχυρό αντίδοτο κατά του στρες, και για εκείνον που την εφαρμόζει και για εκείνον που τη δέχεται. Ιδού κάποια κλειδιά για να την καλλιεργήσουμε:

Να θυμόμαστε ότι όλος ο κόσμος δίνει την προσωπική του μάχη.

Η φράση του Πλάτωνα είναι το κλειδί που δίνει πνοή στην ευγενική ψυχή μας. Ίσως να βρισκόμαστε σε μια κατάσταση τρομερά δύσκολη, αλλά το πιο πιθανό είναι και οι άλλοι να βρίσκονται σε μια παρόμοια κατάσταση.

Να χαμογελάμε, ό,τι κι αν συμβαίνει.

Ένα χαμόγελο μεταδίδει εγκαρδιότητα, επιθυμία συνεργασίας και απουσία εχθρότητας. Με αυτούς τους οιωνούς, σίγουρα οποιαδήποτε συνάντηση εκτυλίσσεται με μεγαλύτερη ευκολία.

Όπως έλεγε ο εμψυχωτικός συγγραφέας Ουίλλιαμ Άρθουρ Ουόρντ, “ένα ζεστό χαμόγελο είναι η παγκόσμια γλώσσα της ευγένειας”.

Να μάθουμε να λέμε “όχι”, αλλά με ένα “αλλά”.

Το κλειδί αυτό χρησιμεύει στο να είσαι ευγενικός και ευχάριστος στους άλλους, χωρίς, όμως, να νιώθεις χαλί να σε πατάνε. Το να προσθέτεις ένα “αλλά” ακολουθούμενο από μια συμβουλή ή από το όνομα άλλου ανθρώπου στον οποίο θα τρέξουν για την επίλυση του προβλήματος επιτρέπει στην ευγένειά σου να συνεχίσει ανέπαφη.

Για παράδειγμα, “Δεν μπορώ να το κάνω για τον τάδε λόγο, αλλά γνωρίζω τον Χ που ίσως μπορεί.”.
Να είμαστε ευγενικοί με μας τους ίδιους, πάνω απ’ όλα.

Ό,τι κάνουμε στον εαυτό μας, αυτό θα εισπράξουμε από τους άλλους. Εξ ου και είναι τόσο σημαντικό να δείχνουμε ευγένεια. Αν αγαπάμε τον εαυτό μας και τον φροντίζουμε, αν τρέφουμε την ψυχή μας και προσέχουμε να μην την πληγώσουν, τότε και οι άλλοι θα μας φερθούν με την ίδια λεπτότητα.

Ανιχνεύθηκε για πρώτη φορά εξωγήινο ραδιενεργό μόριο στο διάστημα

Ευρωπαίοι και Αμερικανοί επιστήμονες ανακοίνωσαν ότι ανίχνευσαν το πρώτο ραδιενεργό μόριο στο διάστημα, συγκεκριμένα ένα ισότοπο του αργιλίου (αλουμινίου), το 26AI, το οποίο δεν υπάρχει στη Γη.

Το μόριο εκτινάχθηκε στο μεσοαστρικό χώρο μετά τη σύγκρουση δύο άστρων.

Η παρατήρηση του μορίου -με τη βοήθεια των ραδιοτηλεσκοπίων ALMA και NOEMA- έγινε στον αινιγματικό καινοφανή αστέρα CK Vulpeculae, γνωστό και ως Nova Vul 1670, σε απόσταση περίπου 2.000 ετών φωτός από τη Γη, η έκρηξη του οποίου είχε για πρώτη φορά παρατηρηθεί στην Ευρώπη μεταξύ 1670-72.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον αστρονόμο Τόμας Καμίνσκι του αμερικανικού Κέντρου Αστροφυσικής Χάρβαρντ-Σμιθσόνιαν, έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό αστρονομίας "Nature Astronomy".

Ο μεταβλητός σε λάμψη αστέρας CK Vul στον αστερισμό της Αλώπεκος (Vulpecula) έχει γίνει γνωστός ως η τοποθεσία όπου παρατηρήθηκε από Ευρωπαίους αστρονόμους του 17ου αιώνα μια αστρική έκρηξη (νόβα). Το 2013 οι σύγχρονοι αστρονόμοι παρατήρησαν ένα μοριακό νέφος πολύ ασυνήθιστης σύνθεσης στο συγκεκριμένο απομεινάρι της παλαιάς αστρικής έκρηξης και άρχισαν να το μελετούν.

Η μελέτη του φαινομένου αποκάλυψε ότι στην πραγματικότητα επρόκειτο για μια πολύ σπάνια και θεαματική συγχώνευση δύο άστρων σαν τον Ήλιο, η σύγκρουση των οποίων έγινε αντιληπτή στη Γη ως δημιουργία ενός νέου άστρου, μιας «ερυθρής νόβα».

Τώρα, 348 χρόνια μετά την πρώτη παρατήρηση, στο σημείο εκείνο -όπου πλέον παραμένουν τα απομεινάρια της σύγκρουσης (ένα αχνό άστρο περιβαλλόμενο από μια άλω υλικών που λάμπουν)- παρατηρήθηκε και το πρώτο ασταθές ραδιενεργό διαστημικό μόριο, το αργίλιο 26, που διαθέτει στον πυρήνα του 13 πρωτόνια και 13 νετρόνια και βρίσκεται επίσης μαζί με άτομα φθορίου, σχηματίζοντας ένα ισότοπο του μονοφθοριδίου του αργιλίου (26AIF). Η διάσπαση του ραδιενεργού ισοτόπου του αργιλίου (26ΑΙ) οδηγεί στη δημιουργία ενός σταθερότερου ισοτόπου του μαγνησίου (26Mg).

Η ανίχνευση αυτή οδηγεί τους αστρονόμους στη συνειδητοποίηση ότι σε μια αστρική σύγκρουση ακόμη και τα βαθύτερα και πυκνότερα στρώματα ενός άστρου μπορεί τελικά να εκτεθούν στο διάστημα. Οι επιστήμονες εκτιμούν εδώ και δεκαετίες ότι περίπου δύο αστρικές μάζες του ραδιενεργού μορίου 26ΑΙ είναι διάσπαρτες στο γαλαξία μας, αλλά η προέλευσή του -πέρα από τη δημιουργία του σε αστρικές συγχωνεύσεις- είναι ασαφής.

Η τεχνική CRISPR/Cas-9 ενδέχεται να είναι υπεύθυνη για ανησυχητικές βλάβες στο DNA

Μία από τις πιο επαναστατικές μεθόδους που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια στο χώρο της βιολογίας είναι η τεχνολογία CRISPR/Cas-9. Με αυτή τη μέθοδο, οι επιστήμονες έχουν καταφέρει να προσθέτουν ή να αφαιρούν γονίδια σε κυτταρικούς πληθυσμούς, επάγοντας ή αποσιωπώντας αντίστοιχα μόνιμα την έκφρασή των γονιδίων αυτών. Πέραν του εξαιρετικού ερευνητικού ενδιαφέροντος που έχει αυτή η τεχνική ως εργαλείο των επιστημόνων για να μελετούν τις διεργασίες του κυττάρου, η CRISPR/Cas-9 έχει εξαιρετικές προοπτικές στη θεραπεία. Η προσέγγιση θεραπευτικών λύσεων με τη χρήση της τεχνολογίας CRISPR/Cas-9 απασχολεί μεγάλο κομμάτι της έρευνας που ασχολείται με τον HIV, με διάφορους τύπους καρκίνου ή με κληρονομικές ασθένειες όπως η δρεπανοκυτταρική αναιμία. Οι προοπτικές είναι τόσο καλές, που θεραπευτικές προσεγγίσεις με τη χρήση της τεχνολογίας CRISPR/Cas-9 έχουν φτάσει στο στάδιο κλινικών μελετών σε ανθρώπους.

Μία καινούρια δημοσίευση στο περιοδικό Nature Biotechnology εξετάζει όμως μια παράμετρο που μέχρι τώρα δεν είχε ανακαλυφθεί σε όλη της την έκταση. Η ερευνητική ομάδα από το Wellcome Sanger Institute της Αγγλίας ανακάλυψε πως με αφορμή την επεξεργασία του DNA με τη μέθοδο CRISPR/Cas-9, μπορούν να υπάρξουν δομικές αλλαγές στο γενετικό υλικό που μπορούν να προκαλέσουν εκτεταμένες βλάβες στο DNA. Αυτό συμβαίνει διότι μετά την επέμβαση των ενζύμων που χρησιμοποιούνται στην CRISPR/Cas-9, οι μηχανισμοί επιδιόρθωσης του DNA προσπαθούν να αποκαταστήσουν τη συνοχή του γενετικού υλικού. Η διαδικασία αυτή ήταν γνωστή μέχρι τώρα, όμως οι επιστήμονες είχαν βρει πως γίνεται σε μικρή έκταση χωρίς να δημιουργείται κάποιος κίνδυνος για το γενετικό υλικό. Η ερευνητική ομάδα που έκανε τη δημοσίευση, προτείνει πως η επεξεργασία του DNA με CRISPR/Cas-9 μπορεί να οδηγήσει σε αντιστροφή ολόκληρων τμημάτων του DNA, διαγραφή τους ή διπλασιασμό τμημάτων του γενετικού υλικού. Οι αλλαγές αυτές μπορούν να προκαλέσουν δυσλειτουργία σε γονίδια που βρίσκονται μακριά από τον γονιδιακό τόπο όπου γίνεται η επέμβαση των ενζύμων CRISPR/Cas-9, με αρνητικά για τα κύτταρα αποτελέσματα.

Πώς όμως οι επιστήμονες βρήκαν αυτές τις εκτεταμένες δομικές αλλαγές, οι οποίες μάλιστα μπορούν να συμβούν σε μακρινή απόσταση από το γονιδιακό τόπο επέμβασης; Η ερευνητική ομάδα μελετούσε την πιθανότητα η μέθοδος CRISPR/Cas-9 να επηρεάζει το συνολικό προφίλ της έκφρασης των γονιδίων του κυττάρου. Επεμβαίνοντας σε ένα συγκεκριμένο γονίδιο με στόχο να αποσιωπήσει την έκφρασή του, η ομάδα διαπίστωσε εκτεταμένες αλλαγές στην έκφραση γονιδίων που βρίσκονταν σε μεγάλη απόσταση από το γονίδιο που υπέστη την επέμβαση. Έτσι, σκέφτηκαν να αλληλουχίσουν μία ευρεία περιοχή του γενετικού υλικού γύρω από τον γονιδιακό τόπο που επενέβησαν με τα ένζυμα της CRISPR/Cas-9. Συγκρίνοντας το γονιδίωμα που αλληλούχισαν με το γονιδίωμα κυττάρων που δεν είχαν υποστεί επεξεργασία CRISPR/Cas-9, διαπίστωσαν πως υπήρχε αντιστροφή μεγάλων τμημάτων DNA (το εμπρός μέρος είχε έρθει πίσω) αλλά και διαγραφή τμημάτων DNA. Μάλιστα, αυτές οι διαγραφές σε μερικές περιπτώσεις ήταν ικανές να επάγουν μεταλλάξεις σε γονίδια για τα οποία υπάρχουν ενδείξεις ότι εμπλέκονται στην επαγωγή διαφόρων τύπων καρκίνου (cancer driver genes).

«Τα αρχικά μου πειράματα χρησιμοποιούσαν την CRISPR/Cas-9 ως εργαλείο για να μελετήσω την έκφραση των γονιδίων, ωστόσο σύντομα έγινε ξεκάθαρο πως κάτι αναπάντεχο συνέβαινε. Όταν διαπιστώσαμε το εύρος των αναδιατάξεων των αλληλουχιών του DNA, αρχίσαμε να ερευνούμε πολύ αυτό το κομμάτι, παρατηρώντας διάφορα γονίδια», σημείωσε ο ερευνητής Michael Kosicki στο Science Daily. «Αυτή η μελέτη είναι η πρώτη που εξετάζει το εύρος της βλάβης του γονιδιώματος που προκύπτει σε έναν γενετικό τόπο που υπόκειται επεξεργασία με την τεχνολογία CRISPR/Cas-9. Αν και δεν είναι γνωστό εάν θα έχουμε παρόμοια αποτελέσματα σε γενετικούς τόπους άλλων τύπων κυττάρου, η έρευνα αυτή υποδεικνύει πως χρειάζεται περαιτέρω έρευνα πριν η τεχνολογία CRISPR/Cas-9 χρησιμοποιηθεί σε κλινικές εφαρμογές» καταλήγει η ανεξάρτητη με τη δημοσίευση ερευνήτρια Maria Jasin από το Memorial Slone Kettering Cancer Centre της Νέας Υόρκης.

Ρητορεία και ρητορική: Οι ρητορικοί τόποι

(τόποι, loci)

 

Η βασική έννοια του τόπου ως πηγής ενός ρητορικού επιχειρήματος που θα χρησιμοποιηθεί για την υποστήριξη ενός συγκεκριμένου θέματος (μιας ὑποθέσεως με την ειδική σημασία που έδωσε στον όρο ο Ερμαγόρας), απαντά κιόλας στον Αριστοτέλη, που μάλιστα χρησιμοποιεί ως συνώνυμο του όρου τόπος τον όρο στοιχεῖον (Ῥητορική 2.22.1395b22, 1396b20-21). Αιώνες αργότερα, στηριγμένος στην παλαιότερη ελληνορωμαϊκή ρητορική παράδοση, ο Κοϊντιλιανός θα ορίσει τους ρητορικούς τόπους (loci argumentorum) ως εξής: «ονομάζω τόπους τις έδρες των επιχειρημάτων όπου αυτά κρύβονται, όπου μπορεί κανείς να τα αναζητήσει, απ' όπου μπορεί να τα αντλήσει. Στη φύση δεν πρόκειται να βρεις αν κυνηγάς ένα είδος ζώου παρά μόνο εκεί όπου αυτό συχνάζει. Με ανάλογο τρόπο δεν μπορείς να βρεις ένα επιχείρημα οπουδήποτε ούτε να το αναζητήσεις οπουδήποτε. Κάτω από αυτές τις συνθήκες θα είναι σύμπτωση, αν βρούμε το επιχείρημα, μολονότι θα έχουμε δαπανήσει μόχθο και δυνάμεις. Αν όμως ξέρουμε πού ακριβώς γεννιέται, όταν φτάσουμε στην περιοχή του, θα διακρίνουμε εύκολα ό,τι υπάρχει σε αυτή» (Institutio oratoria 5.10.20-22).

 

Είναι προφανές ότι εδώ αξιοποιείται μια μεταφορά: η εικόνα του τόπου, του μέρους, της έδρας, της πηγής χρησιμοποιείται, για να χαρακτηρίσει τη λογική σχέση, τον λογικό τύπο ή κανόνα, τη φράση, την ιδέα για ένα πρόσωπο ή ένα πράγμα, ο οποίος/η οποία μπορεί, αν εφαρμοστεί στα ειδικά δεδομένα της υπόθεσης ή/και ενταχθεί στον λόγο, να ενισχύσει την πειθώ του. Πρόκειται για ένα σύστημα ευρετικών κατηγοριών, συλλογιστικών σχημάτων και τύπων-τρόπων, ακόμη και ήδη διατυπωμένων ιδεών που αφορούν τα πρόσωπα και τα πράγματα, τα θέματα και τα προβλήματα που θα μπορούσαν να απασχολήσουν έναν ομιλητή, και μπορούν να λειτουργήσουν ως αφετηρία ή βάση για την ανάπτυξη του συλλογισμού του.

 

Στο πέρασμα του χρόνου διαμορφώνεται ένα εξαιρετικά πολύμορφο και πλούσιο σύστημα τόπων. Παρά την πολυπλοκότητά του το σύστημα αυτό αποβλέπει στη διευκόλυνση του ρήτορα κατά την εύρεση του αποδεικτικού υλικού. Μάλιστα οι τόποι είναι μοιρασμένοι σε κατηγορίες, ώστε να είναι περισσότερο εύχρηστοι. Τα υποσυστήματα των κατηγοριοποιήσεών τους συχνά διασταυρώνονται μεταξύ τους.

 

Οι τόποι διακρίνονται καταρχάς σε εκείνους που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένο είδος λόγου (το συμβουλευτικό, το επιδεικτικό, το δικανικό). Στην περίπτωση του συμβουλευτικού είδους πρόκειται για πηγές επιχειρημάτων περὶ ἀγαθοῦ ἢ κακοῦ, αφού το καλό (το ωφέλιμο) και το κακό (το επιζήμιο) είναι οι βασικές έννοιες γύρω από τις οποίες επιχειρηματολογεί εκείνος που παραινεί και συμβουλεύει, προτρέπει ή αποτρέπει. Είναι, για παράδειγμα, καλό και ωφέλιμο (ἀγαθόν) να ενεργεί κανείς με σύνεση και λογική (αφού η έλλειψή τους είναι επιζήμια και βλαβερή). Με βάση τον συγκεκριμένο τόπο για την έννοια του ἀγαθοῦ ο ομιλητής θα αναδείξει πώς η δράση που προτείνει συνάδει με τη λογική, για να την προβάλει ως σκόπιμη και ωφέλιμη. Στο επιδεικτικό είδος αντιστοιχούν τόποι περὶ καλοῦ ἢ αἰσχροῦ(το ωραίο και το άσχημο είναι οι έννοιες που απασχολούν τον συντάκτη ενός επαίνου ή ενός ψόγου), στο δικανικό τόποι περὶ δικαίου ἢ ἀδίκου (Αριστοτέλης, Ῥητορική 2.22.1396b29-32).

 

Υπάρχουν επιπλέον τόποι καὶ περὶ τῶν ἠθῶν καὶ παθημάτων καὶ ἕξεων (Αριστοτέλης, Ῥητορική 2.22.1396b32-33, «τόποι για τους διάφορους επιμέρους τύπους ανθρώπινου χαρακτήρα, για τα πάθη και για τις έξεις», μτφρ. Δ. Λυπουρλή). Εξάλλου τα επιχειρήματα αντλούνται άλλοτε ἀπò τοῦ προσώπου (a persona) (σχετίζονται δηλαδή με το πρόσωπο) και άλλοτε ἀπò τοῦ πράγματος (a re) (αναφέρονται στο πράγμα). Στην πρώτη κατηγορία, για παράδειγμα, ανήκουν μεταξύ άλλων το γένος και η φυλετική καταγωγή, η πατρίδα, το φύλο, η ηλικία, οι σπουδές, η εξωτερική εμφάνιση, η μοίρα, η κοινωνική τάξη. Στη δεύτερη, μεταξύ άλλων, ο χρόνος, ο τόπος, ο τρόπος, ο ορισμός, η σύγκριση, οι συνθήκες. Μάλιστα οι τόποι ἀπὸ τοῦ πράγματοςαποτελούν από μόνοι τους λόγω του πλήθους και της ποικιλίας τους ένα αυτόνομο σύστημα.

 

Μια άλλη διάκριση των τόπων γίνεται με βάση τη στάσιν του λόγου, με βάση δηλαδή το ερώτημα αν το ζήτημα που τίθεται είναι αν έχει λάβει χώρα ένα γεγονός ή όχι, ή τι ακριβώς έχει λάβει χώρα ή ποια είναι η ποιότητα αυτού που έχει λάβει χώρα. Είναι προφανές ότι κάποια επιχειρήματα χρησιμοποιούνται σε συγκεκριμένες στάσεις, ενώ υπάρχουν άλλα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλες τις στάσεις - θα δούμε στη συνέχεια ότι πρόκειται για κοινούς τόπους.

 

Εξάλλου, στην περίπτωση μιας δικαστικής διαμάχης (αλλά εν μέρει και στην περίπτωση ενός παραινετικού-συμβουλευτικού λόγου), ο ομιλητής μπορεί να αναζητήσει επιχειρήματα θέτοντας τα εξής ερωτήματα σε σχέση με τη δράση που κρίνεται: ποιος, τι, πού, πότε, γιατί, με ποιόν τρόπο, με ποιά βοήθεια. Θα μιλήσει, για παράδειγμα, λαμβάνοντας υπόψη την καταγωγή και το γένος του προσώπου, αφού είναι πιθανό πως τα παιδιά μοιάζουν στους γονείς τους και ως προς τα ηθικά τους χαρακτηριστικά - το επιχείρημα είναι κοινό είτε συζητιέται αν έλαβε χώρα ένα γεγονός, είτε ποιό είναι το γεγονός που έλαβε χώρα, είτε ποιά είναι η ιδιαίτερη ποιότητά του (πρόκειται, με άλλα λόγια, για κοινό επιχείρημα, για κοινό τόπο, που μπορεί να αξιοποιηθεί στην περίπτωση και των τριών αυτών στάσεων)· θα αναφερθεί επίσης στην καταγωγή του προσώπου από συγκεκριμένο φύλο/φυλή (natio), από συγκεκριμένη πόλη· θα κάνει λόγο για το φύλο του (είναι, για παράδειγμα -κατά την αρχαία αντίληψη- πιο πιθανό ο δράστης μιας ληστείας να είναι άνδρας, ενώ μιας δηλητηρίασης γυναίκα), για την ηλικία, την εκπαίδευση, τη μόρφωση, τη φυσική κατάσταση του σώματός του, την τύχη του, τις ιδιαίτερες συνθήκες του βίου του, τον χαρακτήρα, τα ενδιαφέροντα και τις ασχολίες του, τις ιδιαίτερες προτιμήσεις και τον «πρότερον βίον» του. Θα λέγαμε λοιπόν ότι τα γενικά εξωτερικά χαρακτηριστικά (ενός προσώπου ή ενός πράγματος), η κατάσταση όπου αυτό τυχαίνει να βρίσκεται, το είδος του και η ταυτότητα/ο ορισμός του αποτελούν βασικές κατηγορίες τόπων.

 

Επιπλέον ο ευρετικός τύπος του επιχειρήματος, ο τόπος, μπορεί να αποδίδει σχεδόν συνθηματικά μια λογική σχέση· για παράδειγμα: ἀπò τοῦ μείζονος εἰς τò ἔλαττον (συμπεραίνουμε από το μεγαλύτερο για το μικρότερο), ἀπò τò ἔλαττον εἰς τò μεῖζον (πηγαίνουμε από το μικρότερο στο μεγαλύτερο), ἐκ τῶν ἐναντίων (καταλήγουμε σε συμπεράσματα για κάτι μελετώντας το αντίθετό του) (Αριστοτέλης, Ῥητορική2.23). Αν, λ.χ., έχουμε την ευχέρεια να προσφέρουμε δωρεάν σίτιση σε μια ολόκληρη πόλη (μεῖζον), θα έχουμε οπωσδήποτε την ευχέρεια να φιλέψουμε και τα παιδιά της γειτονικής μας οικογένειας (ἔλαττον) (παράδειγμα αξιοποίησης του τόπου ἀπò τοῦ μείζονος εἰς τò ἔλαττον).

 

Καθώς οι τόποι λειτουργούν ως κωδικοποιημένα αποθέματα ιδεών και σκέψεων, που μπορεί εύκολα να προσαρμόσει κάποιος στα δεδομένα μιας συγκεκριμένης υπόθεσης, για να εντάξει τα αντίστοιχα επιχειρήματα στον λόγο του, μπορούν αυτόματα να ταυτιστούν με τα ίδια τα ανεπτυγμένα επιχειρήματα που προκύπτουν αμέσως μόλις προσαρμόσουμε τους γενικούς και αφηρημένους λογικούς τύπους στα ακριβή δεδομένα της υπόθεσης που μας απασχολεί. Έτσι οι τόποι μπορεί να πάρουν τη μορφή συγκεκριμένων επιχειρημάτων.

 

Ειδική αναφορά απαιτεί ο όρος κοινός/-οί τόπος/-οι (locus/-i communis/ -es), που περικλείει διάφορες σημασίες:

 

1. Δηλώνει τους ευρετικούς τύπους επιχειρημάτων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλες τις στάσεις ή/και σε διάφορα είδη λόγων όπως και σε διάφορες υποθέσεις.

 

2. Σημαίνει γενικές και αφηρημένες θέσεις για το δίκαιο, το άδικο, το φυσικό δίκαιο και τους συμβατικούς νόμους, ιδέες στερεότυπες με διαχρονική όμως αξία, που μπορούν να αποτελέσουν επιχειρήματα σε πολλές και ποικίλες περιπτώσεις. Συχνά η λειτουργία τους είναι επικουρική και επιτατική - χρησιμοποιούνται για να ενδυναμώσουν άλλα επιχειρήματα που αφορούν τη συγκεκριμένη κάθε φορά υπόθεση.

 

3. Ο Κικέρωνας κάνει λόγο για τις πραγματεύσεις διαφόρων σημαντικών θεμάτων από τον Πρωταγόρα (scriptasque fuisse et paratas a Protagora rerum illustrium disputationes - «ο Πρωταγόρας [ενν.: όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης] συνέταξε και είχε έτοιμες πραγματεύσεις σπουδαίων θεμάτων»), που ονομάζονται, όπως σημειώνει, στην εποχή του loci communes (κοινοί τόποι, Brutus 12.46-47). Με τον ίδιο τρόπο χαρακτηρίζει εγκώμια και ψόγους που συνέθεσε ο Γοργίας, ώστε να τους αποστηθίζουν οι μαθητές του. Σύμφωνα με αυτή τη μαρτυρία ο όρος θα μπορούσε να σημαίνει ανεπτυγμένα θέματα που μπορούν να ενταχθούν σε πολλά είδη λόγων, μπορεί όμως να δηλώνει και ανεπτυγμένους υποδειγματικούς λόγους που μπορούν επίσης να αξιοποιηθούν πολλαπλώς.

 

4. Με τον συγκεκριμένο όρο χαρακτηρίζεται, τέλος, ένας τύπος προπαρασκευαστικής άσκησης (προγυμνάσματος).

 

Η κλασική φιλολογία και οι νεότερες εθνικές φιλολογίες παρέλαβαν τον συγκεκριμένο όρο (κοινός τόπος, locus communis) από τη ρητορική -εισηγητής του αρχαίου όρου στην περιοχή της μελέτης της ιστορίας και της κριτικής της νεότερης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ήταν ο Ernst Robert Curtius (1948)- και τον χρησιμοποίησαν, για να ορίσουν τις ιδέες, τα μεγάλα και διαχρονικά θέματα, τα μοτίβα που επανέρχονται μέσα στον χρόνο σε διάφορα και διαφορετικά λογοτεχνικά συμφραζόμενα, γνωρίζοντας έτσι πολλαπλές λογοτεχνικές πραγματεύσεις, που ενώ προκαλούν κάποτε με το θέμα τους την εντύπωση του μονότονου και ανιαρού, διακρίνονται παράλληλα από αναλλοίωτη στον χρόνο, αρχετυπική, θα έλεγε κανείς, αξία και επιπλέον από εκφραστική δύναμη που συγκινεί.