ΟΜΗΡΟΣ: Ὀδύσσεια (15.325-15.388)

325 Τὸν δὲ μέγ᾽ ὀχθήσας προσέφης, Εὔμαιε συβῶτα·
«ὤ μοι, ξεῖνε, τίη τοι ἐνὶ φρεσὶ τοῦτο νόημα
ἔπλετο; ἦ σύ γε πάγχυ λιλαίεαι αὐτόθ᾽ ὀλέσθαι,
εἰ δὴ μνηστήρων ἐθέλεις καταδῦναι ὅμιλον,
τῶν ὕβρις τε βίη τε σιδήρεον οὐρανὸν ἵκει.
330 οὔ τοι τοιοίδ᾽ εἰσὶν ὑποδρηστῆρες ἐκείνων,
ἀλλὰ νέοι, χλαίνας εὖ εἱμένοι ἠδὲ χιτῶνας,
αἰεὶ δὲ λιπαροὶ κεφαλὰς καὶ καλὰ πρόσωπα,
οἵ σφιν ὑποδρώωσιν· ἐΰξεστοι δὲ τράπεζαι
σίτου καὶ κρειῶν ἠδ᾽ οἴνου βεβρίθασιν.
335 ἀλλὰ μέν᾽· οὐ γάρ τίς τοι ἀνιᾶται παρεόντι,
οὔτ᾽ ἐγὼ οὔτε τις ἄλλος ἑταίρων, οἵ μοι ἔασιν.
αὐτὰρ ἐπὴν ἔλθῃσιν Ὀδυσσῆος φίλος υἱός,
κεῖνός σε χλαῖνάν τε χιτῶνά τε εἵματα ἕσσει,
πέμψει δ᾽ ὅππῃ σε κραδίη θυμός τε κελεύει.»
340 Τὸν δ᾽ ἠμείβετ᾽ ἔπειτα πολύτλας δῖος Ὀδυσσεύς·
«αἴθ᾽ οὕτως, Εὔμαιε, φίλος Διὶ πατρὶ γένοιο
ὡς ἐμοί, ὅττι μ᾽ ἔπαυσας ἄλης καὶ ὀϊζύος αἰνῆς.
πλαγκτοσύνης δ᾽ οὐκ ἔστι κακώτερον ἄλλο βροτοῖσιν·
ἀλλ᾽ ἕνεκ᾽ οὐλομένης γαστρὸς κακὰ κήδε᾽ ἔχουσιν
345 ἀνέρες, ὅν τιν᾽ ἵκηται ἄλη καὶ πῆμα καὶ ἄλγος.
νῦν δ᾽ ἐπεὶ ἰσχανάᾳς μεῖναί τέ με κεῖνον ἄνωγας,
εἴπ᾽ ἄγε μοι περὶ μητρὸς Ὀδυσσῆος θείοιο
πατρός θ᾽, ὃν κατέλειπεν ἰὼν ἐπὶ γήραος οὐδῷ,
ἤ που ἔτι ζώουσιν ὑπ᾽ αὐγὰς ἠελίοιο,
350 ἦ ἤδη τεθνᾶσι καὶ εἰν Ἀΐδαο δόμοισι.»
Τὸν δ᾽ αὖτε προσέειπε συβώτης, ὄρχαμος ἀνδρῶν·
«τοιγὰρ ἐγώ τοι, ξεῖνε, μάλ᾽ ἀτρεκέως ἀγορεύσω.
Λαέρτης μὲν ἔτι ζώει, Διὶ δ᾽ εὔχεται αἰεὶ
θυμὸν ἀπὸ μελέων φθίσθαι οἷς ἐν μεγάροισιν·
355 ἐκπάγλως γὰρ παιδὸς ὀδύρεται οἰχομένοιο
κουριδίης τ᾽ ἀλόχοιο δαΐφρονος, ἥ ἑ μάλιστα
ἤκαχ᾽ ἀποφθιμένη καὶ ἐν ὠμῷ γήραϊ θῆκεν.
ἡ δ᾽ ἄχεϊ οὗ παιδὸς ἀπέφθιτο κυδαλίμοιο,
λευγαλέῳ θανάτῳ, ὡς μὴ θάνοι ὅς τις ἐμοί γε
360 ἐνθάδε ναιετάων φίλος εἴη καὶ φίλα ἔρδοι.
ὄφρα μὲν οὖν δὴ κείνη ἔην, ἀχέουσά περ ἔμπης,
τόφρα τί μοι φίλον ἔσκε μεταλλῆσαι καὶ ἐρέσθαι,
οὕνεκά μ᾽ αὐτὴ θρέψεν ἅμα Κτιμένῃ τανυπέπλῳ,
θυγατέρ᾽ ἰφθίμῃ, τὴν ὁπλοτάτην τέκε παίδων·
365 τῇ ὁμοῦ ἐτρεφόμην, ὀλίγον δέ τί μ᾽ ἧσσον ἐτίμα.
αὐτὰρ ἐπεί ῥ᾽ ἥβην πολυήρατον ἱκόμεθ᾽ ἄμφω,
τὴν μὲν ἔπειτα Σάμηνδ᾽ ἔδοσαν καὶ μυρί᾽ ἕλοντο,
αὐτὰρ ἐμὲ χλαῖνάν τε χιτῶνά τε εἵματ᾽ ἐκείνη
καλὰ μάλ᾽ ἀμφιέσασα, ποσίν θ᾽ ὑποδήματα δοῦσα
370 ἀγρόνδε προΐαλλε· φίλει δέ με κηρόθι μᾶλλον.
νῦν δ᾽ ἤδη τούτων ἐπιδεύομαι· ἀλλά μοι αὐτῷ
ἔργον ἀέξουσιν μάκαρες θεοί, ᾧ ἐπιμίμνω·
τῶν ἔφαγόν τ᾽ ἔπιόν τε καὶ αἰδοίοισιν ἔδωκα.
ἐκ δ᾽ ἄρα δεσποίνης οὐ μείλιχον ἔστιν ἀκοῦσαι
375 οὔτ᾽ ἔπος οὔτε τι ἔργον, ἐπεὶ κακὸν ἔμπεσεν οἴκῳ,
ἄνδρες ὑπερφίαλοι· μέγα δὲ δμῶες χατέουσιν
ἀντία δεσποίνης φάσθαι καὶ ἕκαστα πυθέσθαι
καὶ φαγέμεν πιέμεν τε, ἔπειτα δὲ καί τι φέρεσθαι
ἀγρόνδ᾽, οἷά τε θυμὸν ἀεὶ δμώεσσιν ἰαίνει.»
380 Τὸν δ᾽ ἀπαμειβόμενος προσέφη πολύμητις Ὀδυσσεύς·
«ὢ πόποι, ὡς ἄρα τυτθὸς ἐών, Εὔμαιε συβῶτα,
πολλὸν ἀπεπλάγχθης σῆς πατρίδος ἠδὲ τοκήων.
ἀλλ᾽ ἄγε μοι τόδε εἰπὲ καὶ ἀτρεκέως κατάλεξον,
ἠὲ διεπράθετο πτόλις ἀνδρῶν εὐρυάγυια,
385 ᾗ ἔνι ναιετάασκε πατὴρ καὶ πότνια μήτηρ,
ἦ σέ γε μουνωθέντα παρ᾽ οἴεσιν ἢ παρὰ βουσὶν
ἄνδρες δυσμενέες νηυσὶν λάβον ἠδ᾽ ἐπέρασσαν
τοῦδ᾽ ἀνδρὸς πρὸς δώμαθ᾽, ὁ δ᾽ ἄξιον ὦνον ἔδωκε.»

***

Και τότε, Εύμαιε χοιροβοσκέ, άσχημα πειραγμένος, του αποκρίθηκες:
«Ξένε, μ᾽ άφησες άναυδο! Τι σκέψη πάλι αυτή που έβαλε ο νους σου!
Τόσο λοιπόν πεθύμησες να βρεις εκεί τον όλεθρό σου,
αν, όπως λες, σκέφτεσαι να τρυπώσεις στη φάρα των μνηστήρων,
που η ξιπασιά κι η βία τους φτάνουν τον χάλκινο ουρανό;
330 Δεν μοιάζουν δα μ᾽ εσένα οι υπηρέτες τους·
τους παραστέκουν νεαροί καλοντυμένοι με χλαίνη και χιτώνα,
με μυρωμένες πάντα κεφαλές και τα ωραία τους πρόσωπα —
βρίθουν μ᾽ αυτούς τα γυαλισμένα τους τραπέζια από ψωμιά, κρασί και κρέατα.
Μείνε λοιπόν· η παρουσία σου εδώ δεν ενοχλεί κανένα,
σίγουρα όχι εμένα, μήτε όποιον άλλον έχω συντροφιά μου εδώ.
Κι όταν με το καλό γυρίσει του Οδυσσέα ο ακριβός του γιος,
εκείνος θα σου δώσει ρούχα, και χλαίνη και χιτώνα,
θα σε ξεπροβοδίσει εκείνος, όπου τραβάει η καρδιά κι η όρεξη σου.»
340 Βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος πήρε τον λόγο κι αποκρίθηκε:
«Είθε ο Δίας, Εύμαιε, τόσο να σ᾽ αγαπήσει, όσο
κι εσύ μ᾽ αγάπησες, που τώρα μ᾽ ανακούφισες
κι από την περιπλάνησή μου κι από τη μαύρη συμφορά.
Λέω δεν υπάρχει στους ανθρώπους τίποτε χειρότερο
απ᾽ το να σέρνονται εδώ κι εκεί. Φταίει ωστόσο αυτή
η άτιμη κοιλιά που βασανίζει τους βροτούς, όποιος βρεθεί
να παραδέρνει μέσα στον πόνο και στην πίκρα.
Μα τώρα, αφού επιμένεις εδώ να με κρατήσεις και λες να περιμένω εκείνον,
έλα και μίλα μου για τη μητέρα του θεϊκού Οδυσσέα,
πες και για τον πατέρα του, που φεύγοντας τον άφησε
στων γηρατειών του το κατώφλι· άραγε ζουν ακόμη,
βλέπουν το φως του ήλιου ή μήπως κείτονται νεκροί
350 στους δόμους του Άδη;»
Στα λόγια του αποκρίθηκε πρόθυμος ο χοιροβοσκός, της συντροφιάς ο επιστάτης: «Και βέβαια, ξένε, από το στόμα μου θ᾽ ακούσεις όλη την αλήθεια.
Ακόμη ζει και ζένεται ο Λαέρτης· μέρα και νύχτα παρακαλεί τον Δία,
πότε η ψυχή θ᾽ αφήσει άψυχα τα μέλη του στο σπίτι.
Οδύρεται παράφορα, και για τον γιο του που έφυγε και πάει,
αλλά και για την τόσο φρόνιμη γυναίκα του — τον τσάκισε ο χαμός της
και πριν της ώρας του τον γέρασε.
Μαράθηκε η καημένη κι έσβησε απ᾽ τον καημό της για τον φημισμένο γιο της —
άθλιος θάνατος, που δεν τον εύχομαι σ᾽ άλλον κανένα
360 απ᾽ όσους μένουν γύρω μας, αν είναι φίλος βέβαια και φιλικά μού φέρεται.
Όσο ακόμη ζούσε εκείνη, έστω στον πόνο της πνιγμένη, εγώ το είχα για καλό
να τη ρωτώ, για να μου πει τη γνώμη της.
Αυτή μ᾽ ανάθρεψε στο πλάι της μακρόπεπλης Κτιμένης,
όμορφης θυγατέρας που τη γέννησε στερνή από τα άλλα της κορίτσια.
Όμοια κι ίσα μας μεγάλωσε, μοίραζε δίκαια την αγάπη της,
μήτε και τόσο δα λιγότερη σ᾽ εμένα.
Αλλ᾽ όταν άνθισε των δυο η ευλογημένη νιότη μας, νύφη
την έδωσαν στη Σάμη εκείνη και πήραν δώρα γάμου αμέτρητα.
Όσο για μένα, ρούχα πανέμορφα μου φόρεσε η κυρά μου, χιτώνα, χλαίνη,
στα πόδια μου έδεσε σαντάλια, και μ᾽ έστειλε να μείνω
370 στους αγρούς — τότε η αγάπη της περίσσεψε.
Τώρα μπορεί αυτά να τα στερήθηκα, κι όμως οι μάκαρες θεοί
αντάμειψαν τον μόχθο μου, τον καθημερινό·
είχα να φάω, να πιω, είχα να δώσω και σ᾽ εκείνους
που τους πρέπει ο σεβασμός.
Μόνο από τη δέσποινά μου, δεν γίνεται να φτάσει πια
λόγος γλυκός, πράξη παρήγορη· αφότου πλάκωσε στο σπίτι το κακό —
αυτοί οι ξιπασμένοι. Κι όμως οι δούλοι το ᾽χουν τόση ανάγκη,
να μιλήσουν με τη δέσποινά τους, για ν᾽ ανταλλάξουν
τα καθέκαστα· να φαν, να πιουν, κι ύστερα κουβαλώντας κάτι
στο χωράφι να γυρίσουν — αυτά θερμαίνουν κι ενθαρρύνουν
την ψυχή των δούλων.»
380 Ανταποκρίθηκε μιλώντας ο Οδυσσέας εύστροφος:
«Απίστευτο, Εύμαιε χοιροβοσκέ, πόσο μικρό παιδί σε βρήκαν
οι πολλές περιπλανήσεις, σε χώρισαν από πατρίδα και γονείς.
Έλα όμως τώρα, μίλησε και πες μου την αλήθεια·
πάτησαν άραγε εχθροί την πόλη σας με τους μεγάλους δρόμους,
όπου και ζούσαν ο πατέρας σου κι η σεβαστή σου μάνα;
ή κάπου σε βρήκαν μόνον, να βόσκεις πρόβατα και βόδια,
κακόβουλοι άνθρωποι, κι αυτοί σε σκλάβωσαν και σ᾽ έφεραν
με τα καράβια τους εδώ, σε τούτο το παλάτι, όπου
ο κύρης σου σ᾽ αγόρασε, πληρώνοντας αντάξιο τίμημα;»

Η ζωή, είναι να πέφτεις και να σηκώνεσαι

Αγαπημένε μου άνθρωπε, πόσο καλά τα καταφέρνεις. Σε παρακολουθώ κρυμμένος, από μακριά, θέλω να γνωρίζω κάθε σου κίνηση πια. Και βλέπω πόσο προχωράς.

Έπεσες απότομα, το ξέρω. Μη σε παίρνει από κάτω.
Πάρε το χρόνο σου κι απόλαυσε το.
Δεν πειράζει που και που να βρίσκεις τον εαυτό σου στα πατώματα.

Αρκεί αυτό να γίνεται συνειδητά. Κουράστηκες, μπούχτισες, η ψυχή και το σώμα σου πια χρειάστηκαν ένα διάλειμμα.

Μη βυθίζεσαι στη θλίψη όμως.
Δέξου το. Είναι απόλυτα φυσιολογικό.

Κι αν θες να ξέρεις, αυτό είναι το πιο υγιές βήμα για μια μεγάλη άνοδο.
Αυτό που βιώνεις, τη στιγμή που το βιώνεις είναι συναίσθημα.
Αγάπησέ το.

Σου έχω πει άπειρες φορές να αρπάζεις από τα μαλλιά τη ζωή ετούτη που σου χαρίστηκε.
Κι αυτό αφορά όλες τις πτυχές της.

Η θλίψη, ο θυμός και η απογοήτευση είναι κι εκείνα συναισθήματα,
χρήσιμα, αν όχι όμορφα. Αναγκαία σίγουρα, για να επιβιώσεις.

Γιατί λοιπόν είσαι έτοιμος να τα παρατήσεις;
Εσύ δεν είσαι εκείνος ο δυνατός άνθρωπος που με τα ίδια μου τα μάτια βλέπω τόσο καιρό να αγωνίζεται;
Ξεκουράσου, ξάπλωσε στα “πατώματά” σου για λίγο.

Ο παππούς μου πάντα έλεγε:
“Η ζωή, παιδί μου, είναι επτά φορές να πέφτεις κι οκτώ να σηκώνεσαι”.
Πάρε μια βαθιά ανάσα και μόλις νιώσεις έτοιμος, σήκω.

Όλα τα όμορφα σε περιμένουν για να τα ζήσεις.
Όλα τα εμπόδια σε περιμένουν για να τα περάσεις.
Άλλωστε, αν δεν βουτήξεις στην θάλασσα, κολύμπι δεν θα μάθεις.
Πέσε. Σήκω. Ζήσε.

Μόνο να θυμάσαι. Πριν σηκωθείς πάρε και λίγη φόρα.
Ούτως ή άλλως, εσύ ξέρεις από ανηφοριές!
Βίωσε όλα σου τα συναισθήματα με πάθος και κατανόηση.

Ξεκουράστηκες; Σήκω, φύγαμε!

Τα βιβλία είναι τα όπλα της επανάστασης

Είχαμε και έχουμε στα χέρια μας τα μεγαλύτερα όπλα. Κομψά έργα τέχνης, λεπτά δουλεμένα, με το ελαφρύ άρωμα του χαρτιού ή του δέρματος, ανάλογα το δέσιμο που τους έχουν κάνει, τα βιβλία είναι το εκλεπτυσμένο μας όπλο. Μπορούν να προκαλέσουν όλα τα αισθήματα, από τον παραλογισμό, μέχρι τη λογική και από τον έρωτα, μέχρι την απάρνηση κάθε επίγειας απόλαυσης.

Μπορούν να τερματίσουν ζωές και να δώσουν ζωές. Να φτιάξουν πολιτισμούς και να καταστρέψουν πολιτισμούς. Τα βιβλία παθιάζουν, μπορεί να θυσιαστείς για αυτά και για τις λέξεις που βγάζουν και σου δίνουν μια παλέτα από σκέψεις. Τα βιβλία σου λένε τις σκιές του παρελθόντος, τις σκέψεις του παρόντος και οραματίζονται την πραγματικότητα του μέλλοντος.

Οι περισσότερες σκέψεις που έχετε είναι από βιβλία, ακόμα και αν νομίζετε πως είναι νέες, η βάση και η ουσία τους διατυπώθηκε από κάποιον συγγραφέα που είχατε διαβάσει. Έτσι ο συγγραφέας μας μιλά, ακόμα και νεκρός. Οι νεκροί με τα βιβλία μπορούν να μας μιλήσουν.

Πολλές φορές ακούμε τη λέξη επανάσταση. Έχει γίνει μόδα, φόβος και ανέκδοτο. Αλλά, τι είναι πραγματικά η επανάσταση;

Η επανάσταση είναι η διαδικασία της αλλαγής. Το πέρασμα από τη μια κατάσταση στην άλλη. Και για να επέλθει αυτή η αλλαγή, πρέπει να αλλάξουν οι ιδέες. Ιδέες που πριν ήταν η πραγματικότητα, να αποτελούν πλέον άχρηστες σελίδες και την θέση τους να πάρουν νέες σελίδες. Πολεμάμε τα βιβλία με βιβλία. Αυτοί που βαριούνται τα βιβλία, μένουν έξω από τη μάχη. Αυτοί που καίνε τα βιβλία, φοβούνται όσο τίποτε άλλο τη μάχη.

Ένας λαός που δεν γράφει νέα βιβλία είναι νεκρός από ιδέες. Ένας λαός που δεν διαβάζει βιβλία είναι απλά νεκρός σε όλα. Όταν θα δείτε να απαγορεύουν τα βιβλία, να ξέρετε πως θα έχετε ελάχιστο χρόνο για να αντιδράσετε. Δεν θα το κάνουν απότομα. Σιγά σιγά θα σας στερούν τα βιβλία, πνίγοντας τα βιβλιοπωλεία και τις βιβλιοθήκες. Πνίγοντας τις εκδόσεις και τους συγγραφείς. Απαγορεύσεις, κανόνες, διατάξεις, φόροι θα είναι τα όπλα τους. Πλέον, δεν χρειάζεται να τα καίνε, απλά θα τα εμποδίζουν να τυπωθούν, να πουληθούν, να υπάρχουν σε ένα μέρος, θα τα κάνουν είδος προς εξαφάνιση.

Ότι βιβλία έχετε στο σπίτι σας, να ξέρετε πως θα είναι τα μόνα πολύτιμα πράγματα που θα έχετε.

Τα μόνα επικίνδυνα πράγματα. Γιατί οι σελίδες τους προκαλούν σκέψεις, οι σκέψεις προκαλούν πράξεις και οι πράξεις επιφέρουν αλλαγές.

Φυσικά, υπάρχει και ο υπολογιστής. Μπορείτε να έχετε όλα τα βιβλία σε ηλεκτρονική μορφή. Αλλά, αυτό επιφέρει και τον κίνδυνο να τα χάσετε όλα, αν σας στερήσουν το ρεύμα. Όσο οι συσκευές σας χρειάζονται ενέργεια, θα σας δεσμεύουν. Ενώ το βιβλίο, μπορεί να χρησιμοποιηθεί παντού, δίχως να εξαρτάται από άλλες πηγές.

Οι ομάδες ανάγνωσης θα είναι οι νέοι πυρήνες επανάστασης. Αυθόρμητες ομάδες ανθρώπων, διψασμένων για μελέτη, μπουχτισμένων από τη καθημερινή ρηχότητα, θα συνασπίζονται γύρω από βιβλία. Οι γραφειοκρατικές οργανώσεις των κομμάτων, των συνδικάτων και των θρησκειών θα ξεπεραστούν. Εκεί οι ιδέες θάβονται κάτω από το βάρος των διαδικασιών. Εκεί τα βιβλία είναι τσελεμεντέδες και οι συγγραφείς στρατευμένα ανθρωπάκια.

Δεν χρειάζεστε καθοδηγητές, δεν χρειάζεστε αρχηγίσκους, δεν χρειάζεστε μαγαζάκια με σπασμένες τζαμαρίες και κούφιο εσωτερικό.

Μόνο η θέληση σας μπορεί να δώσει ζωή στο βιβλίο. Μόνο η θέληση σας μπορεί να ζωντανέψει τις σκέψεις του συγγραφέα.

Το μόνο που πρέπει να κάνετε είναι να το ανοίξετε και να το διαβάσετε...

Είναι κρίμα...

Είναι κρίμα.

Και στο κρίμα οι λέξεις που βγαίνουν απ' το στόμα σου, δεν περνάνε πρώτα απ' το μυαλό σου.

Δεν μπορείς να τις φιλτράρεις, να τις επηρεάσεις, να τις ομορφύνεις ίσως, προκειμένου να μη βγουν ατόφιες όπως τις αισθάνεσαι.

Είναι κρίμα.

Αυτό το «κρίμα», μόνο πίκρα μπορεί να κρύβει. Κι η πίκρα σε κάνει να λες αλήθειες.

Αλήθειες που έμειναν καιρό κρυμμένες για να μην πληγώσεις ό,τι σε πλήγωσε.

Για να μη γίνεις ίδια μ΄ αυτόν που έκανε την πίκρα φαγητό και στην πρόσφερε να φας.

«Να, πάρε. Αυτό έχω να χορτάσεις.»

Εσύ όμως δεν χόρταινες. Πεινούσες μ’ εκείνη την πείνα των θηρίων.

Κι εκείνες τις λίγες στιγμές που έβρισκες το φαγητό μπροστά σου, ξέχναγες την πίκρα που έκρυβε μέσα του και το έτρωγες για να μην πεθάνεις.

Μέχρι που το σιχάθηκες. Σιχάθηκες την ίδια τροφή που είχες ανάγκη για να ζήσεις.

Είναι κρίμα.

Απ' την αρχή ήταν.

Ένα παιχνίδι στημένο, βασισμένο σε εγωισμό, βασισμένο στην συνύπαρξη της πίττας και του σκύλου μαζί.

Ένα παιχνίδι που είχε αρχή μέση και τέλος. Απ' την αρχή του.

Στημένο, σε όλες τις γλώσσες.

Δεν ξέρω γιατί σκέφτηκες ότι ο σκύλος θα νικήσει στο τέλος. Ίσως γιατί ήσουν αποφασισμένη να νικήσεις.

Ίσως γιατί είχες ανάγκη το έπαθλο, το βραβείο, το ρημάδι το χαρτί που θα έγραφε τ όνομά σου με μεγάλα καλλιγραφικά γράμματα.

Ίσως γιατί είχες ήδη αγοράσει την κορνίζα που θα το τοποθετούσες και δεν ήθελες να πάνε χαμένα τα λεφτά σου.

Ήξερες όμως. Έβλεπες. Άκουγες. Μύριζες. Απλά δεν γινόταν να το αποτρέψεις.

Μέχρι που σταμάτησες να γλύφεις και άρχισες να γαυγίζεις.

Και τότε απ’ το καλό και υπάκουο σκυλάκι που κουνούσε την ουρά του από χαρά, έγινες το ζώο που έπρεπε να πάει για ευθανασία.

Είναι κρίμα.

Είναι κρίμα γιατί η ευθύνη πέρασε πάνω σου ενώ δεν σου ανήκε. Ήταν εξ΄ ολοκλήρου δική του.

Εσύ όμως έπρεπε να βρεις τη λύση.

Έπρεπε να λύσεις το γόρδιο δεσμό, να βγάλεις το μινώταυρο από το λαβύρινθο.

Δεν είχες ούτε σκοινί, ούτε σχέδιο του λαβύρινθου.

Μια αγάπη είχες να πορεύεσαι από εκείνες που κάνουν τα πάντα για να βρίσκουν λύσεις.

Ο μινώταυρος βγήκε και απέμεινες εσύ μέσα στο λαβύρινθο να παλεύεις για τη δική σου έξοδο.

Το σκοινί ήσουν εσύ η ίδια. Η λύση που προσέφερες έγινε και η καταδίκη σου.

Είναι κρίμα.

Είναι κρίμα που μια τέτοια αγάπη πήγε χαμένη από φόβο. Από δειλία.

Τύψεις ερχόμενες από μια άλλη ζωή, μπερδεμένες με το φόβο για το άγνωστο – λες και υπάρχει κανείς που μπορεί να το προβλέψει- έφεραν τα πόδια που έτρεχαν και τα έκαναν πόδια που σέρνονταν.

Πήρες και τους έβαλες δεκανίκια. Έγινες γιατρός, νοσοκόμα, ψυχολόγος, θεραπεύτρια.

Να σώσεις αυτό που πίστευες ότι θα σωνόταν.

Ούτε ο αντίπαλος σε τρόμαξε, ούτε τα όπλα που κρατούσε.

Εσύ κρατούσες το πιο μεγάλο απ΄ όλα. Την αγάπη.

Είναι κρίμα.

Άνθρωποι που δεν αγαπήθηκαν ποτέ, δεν ξέρουν ν΄ αγαπήσουν.

Μεγάλωσαν με την αγάπη σαν βάρος, σαν μαθητική τσάντα στην πλάτη γεμάτη με βιβλία.

Δεν τους είπε κανείς ότι η αγάπη είναι δώρο και όχι υποχρέωση.

Κι εκείνοι υποχρεώθηκαν να αγαπήσουν με τη σειρά τους κάτι που δεν τους αγάπησε.

Φαύλος κύκλος.

Πέρασαν την αγάπη για ψίχουλα γιατί αυτό έγραφαν μέσα τα βιβλία. Πέρασαν το νιάξιμο για διαγώνισμα που έπρεπε απλά να περάσουν με καλό βαθμό.

Κι όταν ήρθε η ώρα του απολυτηρίου, ευτυχισμένοι που πέρασαν τα μαθήματα, νόμιζαν ότι πήραν το πτυχίο.

Ένα πτυχίο ίδιο με παλιόχαρτο που δεν μπορούσε να τους πάει βήμα παρακάτω.

Εσύ πτυχίο δεν πήρες ποτέ.

Η μεγάλη διαφορά;

Για σένα στην ουσία, ήταν απλά η αλήθεια μιας αγάπης που ποτέ δεν θα είναι κρίμα.

Σκέφτονται οι υπολογιστές; Το παιχνίδι της μίμησης και το κινέζικο δωμάτιο

«Προτείνω να σκεφτούμε την ερώτηση: ‘Μπορούν να σκέφτονται οι μηχανές;’» -Alan Turing, "Computing Machinery and Intelligence"

Τα νοητικά πειράματα είναι πολύ προσφιλή στη φιλοσοφία. Ήδη από το σπήλαιο του Πλάτωνα οι φιλόσοφοι παρουσίαζαν αλλόκοτες καταστάσεις προκειμένου να ενεργοποιήσουν τη σκέψη μας. Όταν ο Alan Turing κατασκεύαζε τον πρώτο υπολογιστή στα μέσα του περασμένου αιώνα, γνώριζε ότι εισερχόταν στο φιλοσοφικό έδαφος της λογικής. Η εισαγωγική ερώτηση της εργασίας του 1950 για την τεχνητή νοημοσύνη προκαλεί έκπληξη, αλλά ο Turing δεν φοβάται να αναμετρηθεί με τη φιλοσοφική σκέψη:

«Ταυτόχρονα με την ερώτηση ‘Ποια είναι η απάντηση σ’ αυτή τη νέα μορφή ερώτησης;’, κάποιος θα μπορούσε να ρωτήσει, ‘Αξίζει να μελετηθεί αυτή η νέα ερώτηση;’. Αυτό το τελευταίο ερώτημα διερευνούμε χωρίς καθυστέρηση, διακόπτοντας μ’ αυτό τον τρόπο μία ατέλειωτη παλινδρόμηση. Το νέο ζήτημα έχει το πλεονέκτημα ότι χαράζει μια αρκετά έντονη γραμμή ανάμεσα στις φυσικές και νοητικές δυνατότητες του ανθρώπου.» Alan Turing (1950, 434)

Θα μπορέσει ποτέ η τεχνητή νοημοσύνη να προσιδιάσει την ανθρώπινη ως κατασκεύασμά της; Ο Turing «παίζει» ένα παιχνίδι, το παιχνίδι της μίμησης: Τρεις παίκτες είναι άγνωστοι μεταξύ τους. Οι δύο (ένας άντρας και μία γυναίκα) βρίσκονται κλεισμένοι σε ένα δωμάτιο και απαντούν γραπτώς σε ερωτήσεις ενός τρίτου προσώπου, που προσπαθεί να καταλάβει το φύλο του καθενός από τις τυπωμένες απαντήσεις τους. «Τι θα συμβεί», αναρωτιέται ο Turing, «αν μία μηχανή πάρει τη θέση του ενός παίκτη;». Θα μπορέσουμε να διακρίνουμε τη μηχανή από τον άνθρωπο;

Το νοητικό πείραμα είχε ήδη απασχολήσει τη σκέψη του René Descartes το 1637 στον Λόγο περί της μεθόδου (1996: 34-35). Ο Descartes θεωρεί εφικτή μία κατάσταση όπου μηχανές θα μπορούν να μιμηθούν τις ανθρώπινες πράξεις. Με την αυτοπεποίθηση που του δίνει ο ορθός λόγος, προτείνει δύο τρόπους για να διακρίνουμε τις μηχανές.

«Ο πρώτος είναι ότι δεν θα μπορούσαν ποτέ να χρησιμοποιήσουν λέξεις ή άλλα σημεία, όπως κάνουμε εμείς όταν βάζουμε σε τάξη τις σκέψεις μας για τους άλλους. Ο δεύτερος είναι ότι, παρότι θα μπορούσαν να επιτελέσουν συγκεκριμένα έργα το ίδιο καλά και ίσως καλύτερα από εμάς, αυτές οι μηχανές αναμφισβήτητα θα αποτύγχαναν σε άλλα.»

Το «παιχνίδι της μίμησης» παρέμενε για χρόνια φιλοσοφικό ερώτημα, προβάλλοντας το σύγχρονο πλέον ζήτημα της τεχνητής νοημοσύνης. Μπορούν οι μηχανές να σκεφτούν ανθρώπινα; Οι θεωρίες ακολουθούν την εποχή· ο λειτουργισμός (σε μία προσπάθεια να απαντήσει στη θεωρία του συμπεριφορισμού που δίνει προτεραιότητα περισσότερο σε εξωτερικά παρά εσωτερικά αίτια για τη συμπεριφορά μας) διατείνεται ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει παρόμοιες λειτουργίες με εκείνες ενός υπολογιστή.

Η απάντηση και στις δύο θεωρίες θα έρθει σύντομα, το 1980, από τον John Searle με τη βοήθεια ενός ακόμα νοητικού πειράματος, γνωστού ως «το κινέζικο δωμάτιο». Ο Searle ορμώμενος από το «παιχνίδι της μίμησης» τοποθετεί σε ένα δωμάτιο έναν άνθρωπο ο οποίος λαμβάνει εντολές στα κινέζικα (μία γλώσσα που δεν γνωρίζει), αλλά διαθέτει ένα εγχειρίδιο που του εξηγεί τι πρέπει να κάνει κάθε φορά που βλέπει ένα κινέζικο σύμβολο. Ως εκ τούτου, επιτελεί με επιτυχία το έργο που του ανατίθεται κάθε φορά. Ένας εξωτερικός παρατηρητής, παρατηρεί ο Searle, θα υπέθετε ότι το άτομο στο δωμάτιο γνωρίζει την κινεζική γλώσσα. Αλλά αυτό δεν ισχύει. Το ίδιο συμβαίνει και με τους υπολογιστές, συμπεραίνει. Επιτελούν το έργο που τους έχουμε αναθέσει, με βάση τις ρυθμίσεις μας.

Μπορούν οι υπολογιστές να σκεφτούν ανθρώπινα; Ή όπως το έθεσε ο Denis Diderot, στις Φιλοσοφικές του σκέψεις (Pensées philosophiques) το 1746:

«Φέρτε μου έναν παπαγάλο που μπορεί να απαντήσει σε όλα, και τότε θα υποστηρίξω ότι είναι σκεπτόμενο ον.»

Οι ψεύτικοι καλοί ανθρώποι

Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον. Είναι στη φύση του ανθρώπου να περιβάλλεται από ανθρώπους με τους οποίους μπορεί να μοιραστεί αναμνήσεις και εμπειρίες. Ωστόσο, δεν θα είναι όλοι οι άνθρωποι που θα συναντήσεις καλοί και αυθεντικοί. Θα υπάρχουν πάντα ψεύτικοι άνθρωποι γύρω σου.

Είναι πιο γλυκοί μόνο όταν θέλουν κάτι από σένα. Συμπεριφέρονται σαν οι πιο φιλικοί άνθρωποι στη γη, αλλά όταν θέλεις πραγματικά να σε βοηθήσουν και να σε συναισθανθούν, σε αγνοούν σαν να μην υπήρξες ποτέ.

Η υποκρισία εκτοξεύει τις πράξεις τους. Είναι μόνο καλοί σε συγκεκριμένους ανθρώπους – που μπορούν να κάνουν ωφέλιμα πράγματα για αυτούς.

Αποζητούν συνεχώς την προσοχή από τους άλλους. Δε θέλουν να βρίσκονται στην άκρη και θέλουν να φαίνονται ως πρωταγωνιστές αλλά το κάνουν με άσχημο τρόπο!

Αν υποπτεύεστε ότι κάποιος είναι ψεύτικα καλός, απλώς παρατηρήστε πώς μιλάει για άλλους ανθρώπους και το είδος των αστείων με τα οποία γελούν. Κριτικάρουν πάντα τους άλλους για να φανούν καλύτεροι! Θέλουν επιβεβαίωση και κόσμο που θα τους «ανεβάζει» συνεχώς. Αυτά σας λένε πολλά για την πραγματική προσωπικότητα κάποιου.

Μπορεί να είναι τα πιο εγωιστικά άτομα που θα συναντήσετε ποτέ, αν και δεν το κάνουν να γίνεται πολύ εμφανές.

Οι ψεύτικοι άνθρωποι αποζητούν την προσοχή συνεχώς και δεν χρειάζεται να είσαι το άτομο που θα τους την δώσει. Δεν πρέπει να αλληλεπιδράς μαζί τους, διότι με αυτό τον τρόπο τους κάνεις να αισθάνονται καλά με τον εαυτό τους. Η επιβεβαίωση που παίρνουν κάνει τα πράγματα χειρότερα και συνεχίζουν να ενεργούν με τον ίδιο τρόπο.

Μην αφήνεις την συμπεριφορά τους να σε επηρεάζει. Ανεξάρτητα από το πόσο ενοχλητική μπορεί να είναι η συμπεριφορά των ψεύτικων ανθρώπων, προσπάθησε να διατηρήσεις την ψυχραιμία σου. Μην αφήνεις τις πράξεις τους να σε επηρεάσουν και να βγάλουν τον κακό σου εαυτό.

Δεν μπορείς να καταπολεμήσεις τους ψεύτικους ανθρώπους με το να γίνεις και εσύ επίσης ψεύτικος. Μην παρασυρθείς από την άσχημη συμπεριφορά τους και πέσεις και εσύ στην παγίδα να κουτσομπολεύεις και να κάνεις προσβλητικά σχόλια εις βάρος άλλων ανθρώπων. Με αυτό τον τρόπο, γίνεσαι κι εσύ σαν το άτομο που προσπαθείς να αποφύγεις και δεν θες να έχεις επαφές μαζί του.

Να θυμάσαι ότι δεν έχει να κάνει με εσένα. Οι ενέργειες που κάνουν οι ψεύτικοι άνθρωποι δεν έχουν καμία σχέση με εσένα, αλλά με εκείνους. Να θυμάσαι πάντα ότι προσπαθούν να αποδείξουν κάτι στους άλλους και ειδικά στον εαυτό τους, αλλά όταν δεν λαμβάνουν την επιβεβαίωση που χρειάζονται από άλλους ανθρώπους, πιθανότατα απομακρύνονται.

Απόφυγε όσο το δυνατόν περισσότερο τις αλληλεπιδράσεις μαζί τους και υπενθύμιζε συνεχώς στον εαυτό σου ότι λένε ψέματα στον εαυτό τους και όχι σε εσένα ή σε άλλα άτομα. Και ενώ είναι απογοητευτικό να ασχολείσαι και να αλληλοεπιδράς με αυτού του είδους τους ανθρώπους, να θυμάσαι ότι είναι αυτοί που πραγματικά υποφέρουν.

Δυστυχώς, ο κόσμος είναι γεμάτος από τέτοιους ανθρώπους. Χρειάζεται μεγάλη εμπειρία και παρατηρητικότητα για να τους εντοπίσεις και να μείνεις μακριά τους οριστικά.

Τα μαθήματα που κέρδισα από τον άνθρωπο που με πλήγωσε

Κάποτε θεωρούσα πως μεγαλύτερη ατυχία στη ζωή μου από τον άνθρωπο που με πλήγωσε δεν υπήρχε. Σήμερα, θεωρώ πως αυτή μου η άσχημη εμπειρία ήταν μία από τις σπουδαιότερες στη ζωή μου για πολλούς και διάφορους λόγους.

Έχουν δίκιο εκείνοι που θεωρούν πως όλα στη ζωή έχουν τον άγιο σκοπό τους. Όπως έλεγαν και οι αρχαίοι ‘’ουδέν κακόν αμιγές καλού’’.

Ο άνθρωπος που με πλήγωσε, με βοήθησε να εμβαθύνω περισσότερο στον αληθινό μου εαυτό μου, να περάσω άσχημα συναισθηματικά και να δυναμώσω τη συναισθηματική μου αντοχή ώστε να ξεπεράσω αυτή τη δυσάρεστη εμπειρία. Ήταν μία μοναδική αφορμή να αναθεωρήσω πολλά πράγματα στη ζωή μου, να ξεκινήσω να δημοσιεύω τις σκέψεις μου και να αγωνιστώ περισσότερο για τα όνειρα και τους στόχους μου.

Ο άνθρωπος που με πλήγωσε, μου έκανε ακόμα ένα μεγαλύτερο δώρο. Μου έδωσε ένα πολύτιμο μάθημα ζωής; με έκανε να αντιληφθώ πως η ευτυχία μου δεν κρίνεται από κανέναν άνθρωπο έξω από εμένα. Αν εγώ δεν αισθάνομαι εντός μου πραγματικά ευτυχισμένος, κάθε άλλο συναίσθημα το οποίο μοιάζει με αυτή, είναι πρόσκαιρο και ξεθυμαίνει με τον καιρό. Η ευτυχία μας είναι αποκλειστικά υπόθεση δική μας, κανενός άνδρα και καμίας άλλης γυναίκας έξω από εμάς.

Ο άνθρωπος που με πλήγωσε, ήταν η αιτία να αντιληφθώ ποιοι είναι οι πραγματικοί μου φίλοι. Έχει δίκιο η λαϊκή σοφία που λέει πως οι φίλοι μας φαίνονται στις δύσκολες στιγμές. Όταν βιώνεις μία επώδυνη –για εσένα πάντοτε- συναισθηματική κατάσταση, τότε αντιλαμβάνεσαι ποιοι σε αγαπούν πραγματικά, ποιοι έχουν χρόνο για εσένα στην ατζέντα τους. Τότε αισθάνεσαι την αγάπη των φίλων, ποιοι είναι εκείνοι οι οποίοι θα σε συμπονέσουν και δε θα βιαστούν με δασκαλίστικο ύφος να σε κρίνουν ή να σε πλημμυρίσουν από συμβουλές του ‘’τι πρέπει να κάνεις’’.

Ισχύει, πως η αληθινή πρόοδος σε έναν άνθρωπος έρχεται στις δύσκολες στιγμές, Για αυτό, δεν πρέπει κάποιος να γογγύζει, αλλά να βλέπει τη θετική πλευρά των πραγμάτων, βλέποντάς τη ως έναν ακόμα δρόμο που σου ανοίγει η ζωή.

ΠΕΡΙ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

2.31.22
Ο Ξενοκράτης κάποιον νέο που ήθελε ν’ ασχοληθεί με τη φιλοσοφία τον ρώτησε αν έχει ασχοληθεί με τη γεωμετρία· όταν απάντησε αρνητικά, τον ρώτησε αν έχει ασχοληθεί με την αστρονομία· όταν απάντησε και σ’ αυτό αρνητικά, τον ρώτησε αν έχει διαβάσει τα έργα των ποιητών· εκείνος είπε όχι και σ’ αυτό. Τότε τον ρώτησε αν ξέρει γράμματα· ο νέος απάντησε ότι ούτε αυτά τα ξέρει. «Λοιπόν», είπε ο Ξενοκράτης, «δεν πλένει το μαλλί ο γναφέας».

2·31.28
Ο Αρκεσίλαος, βλέποντας κάποιον νεαρό ν’ ακούει με προσοχή φιλοσοφικές συζητήσεις προτού εκπαιδευτεί, είπε ότι και οι «καρποί της Δήμητρας, που είναι πολύ ωραίοι και πολύ θρεπτικοί, δεν είναι κατάλληλοι για τα παιδιά αμέσως μόλις γεννηθούν, αλλά το γάλα που παίρνουν από τις παραμάνες τους.

2. 31. 54
Ο Σωκράτης, όταν τον ρώτησαν πώς θα μπορούσε κάποιος να οδηγήσει σωστά τα παιδιά του, είπε: «Μορφώνοντάς τα όταν είναι σε μικρή ηλικία· και όταν μεγαλώσουν, διδάσκοντάς τα να συμβαδίζουν με όσα συμβαίνουν και μοιράζοντάς τους την περιουσία για να μη δημιουργήσουν εξαιτίας της έχθρες μεταξύ τους».

2.31.95
Eκ των Αρίστωνος Ομοιωμάτων

Ο καπετάνιος δεν θα πάθει ναυτία ούτε σε μικρό ούτε σε μεγάλο πλοίο, οι άμαθοι όμως θα πάθουν και στα δύο. Έτσι ο πεπαιδευμένος δεν θα ταραχτεί ούτε στον πλούτο, ούτε στη φτώχια, ενώ ο απαίδευτος και στα δύο.

2.31. 98
Ο Σωκράτης συμβούλευε τους νέους να κοιτάζονται συχνά στον καθρέφτη, και όσοι είναι ωραίοι να κάνουν τη συμπεριφορά τους όμοια με τη μορφή τους, ενώ όσοι είναι άσχημοι να περιορίζουν την ασχήμια τους με την καλή τους συμπεριφορά.

2.31.115
Ο Αλέξανδρος ζήτησε από τον γεωμέτρη Μέναιχμο να του μάθει γρήγορα τη γεωμετρία.

Κι εκείνος του απάντησε: “Βασιλιά, στη χώρα υπάρχουν δρόμοι ιδιωτικοί και βασιλικοί.
Για τη γεωμετρία ο δρόμος είναι για όλους ένας”.

Έρευνα: Οι εντυπωσιακές διαφορές στο μυαλό ανθρώπων και ζώων

Το μυαλό μας είναι σε μεγάλο ποσοστό αχαρτογράφητο και πρόσφατα ευρήματα ερευνών φαίνεται να εξηγούν γιατί είναι και πιο δυνατό και την ίδια στιγμή πιο ευάλωτο από των άλλων θηλαστικών.

Ερευνητές του Yale έκαναν ένα σημαντικό βήμα ως προς τη λύση του μυστηρίου για όσα υπάρχουν στον εγκέφαλο του ανθρώπου και τον κάνουν πιο ικανό από άλλα είδη. Είναι κάτι που επίσης τον αρρωσταίνει. Θα είσαι ενήμερος πως όλα είναι στο μυαλό μας, ή τουλάχιστον περνάνε από αυτό. Όλα όσα κάνουμε, σκεφτόμαστε, ζούμε, υποφέρουμε.

Οι επιστήμονες δεν έχουν κατανοήσει πλήρως τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Κάτι που, αν γινόταν, σίγουρα θα έλυνε πάρα πολλά μεγάλα προβλήματα – και δη υγείας. Προφανώς, οι προσπάθειες που έχουν αρχίσει αιώνες πριν συνεχίζονται.

Ωστόσο, εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικά αναπάντητα ερωτήματα, τα οποία επισήμανε το Allen Institute, που έχει ταχθεί στο να λύσει κάποια από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ανθρώπινης βιολογίας, των ανθρώπινων κυττάρων και του ανοσοποιητικού συστήματος.

Η επιστημονική κοινότητα είναι ενήμερη ότι ο εγκέφαλος αποτελείται από φαιά ουσία και λευκή ουσία, εγκεφαλικό ιστό και τις διασυνδέσεις του ή δέσμες αξόνων. Η ανθρωπότητα, όμως, απέχει πολύ από το να κατανοήσει και να καταγράψει όλους τους τύπους νευρώνων και άλλων εγκεφαλικών κυττάρων, όπως και το τι κάνουν ακριβώς. Αυτό θα παραμένει αδύνατο, έως ότου χαρτογραφηθεί και ερμηνευτεί και η παραμικρή λεπτομέρεια.

Η κατανόηση όλων των σημείων του εγκεφάλου θα βοηθήσει τους ερευνητές να καταλάβουν ποια είναι τα εγκεφαλικά κύτταρα που μπορεί να αποτελούν τη βάση των νευρολογικών και ψυχιατρικών παθήσεων. Πολλές νευροψυχιατρικές διαταραχές δεν επηρεάζουν ομοιόμορφα ολόκληρο τον εγκέφαλο – αρχίζουν ή οδηγούνται από συγκεκριμένες κατηγορίες νευρώνων ή άλλων εγκεφαλικών κυττάρων. Έως τώρα, οι επιστήμονες δεν καταλαβαίνουν ποιοι τύποι κυττάρων είναι ευάλωτοι σε αυτές τις ασθένειες. Αν είχαν την πλήρη λίστα των τύπων, θα μπορούσαν να δουν ποιοι «πεθαίνουν», ποιοι αναπτύσσονται εκτός ελέγχου και όποιον άλλον τρόπο αλλάζει η «ζωή» τους σε εγκεφαλικές ασθένειες.

Στο σχολείο μαθαίνουμε πως ο εγκέφαλος επικοινωνεί μέσω συνάψεων, δηλαδή εξειδικευμένων συνδέσεων μεταξύ δύο διαφορετικών νευρώνων. Οι ερευνητές πιστεύουν πως κάτι αντίστοιχο γίνεται για πολλούς διαφορετικούς τύπους νευρώνων στο μυαλό μας. Για κάποιους είναι ασαφές πώς τα μόρια σηματοδότησης –οι νευροδιαβιβαστές– μεταδίδουν το μήνυμα. Πράγμα χρήσιμο, ώστε να βρεθούν φάρμακα για όλα.

Δεν είναι γνωστό πώς τα δισεκατομμύρια συστατικά που υπάρχουν στον εγκέφαλο ενώνονται για να ενεργοποιήσουν όλη την πολύπλοκη συμπεριφορά του. Έχουν αποκωδικοποιηθεί κάποιοι νευρώνες «αλλά είναι σαν να βλέπουμε 1000 pixel από τα πολλά εκατομμύρια της οθόνης». Τη σήμερον ημέρα, εξετάζονται δεκάδες χιλιάδες νευρώνες ενώ κάνουν δουλειά, σε πραγματικό χρόνο.

Κατόπιν τούτων, αντιλαμβάνεσαι πως κάθε βήμα που γίνεται προς αυτές τις κατευθύνσεις αποθεώνεται από όλον τον πλανήτη. Οι τελευταίοι που χειροκροτήθηκαν ήταν οι νευροεπιστήμονες της Ιατρικής Σχολής του Yale.

Οι τύποι κυττάρων που κάνουν το μυαλό μας μοναδικό και ευάλωτο

Tα εγκεφαλικά κύτταρα που κάνουν τον εγκέφαλο του ανθρώπου να ξεχωρίζει από εκείνον όλων των άλλων ζώων –συμπεριλαμβανομένων ακόμη και των πιο στενών «συγγενών» μας–, συνδέονται με τον αυτισμό, τη σχιζοφρένεια και την επιληψία. Αυτό διαπίστωσε μελέτη που έκαναν οι ερευνητές του Yale.

Τα ευρήματα δημοσιεύτηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Science και σχολιάστηκαν από τους καθ’ ύλην αρμόδιους στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου.

Στο εργαστήριο αναλύθηκαν τέσσερις τύποι κυττάρων στον ραχιαίο πλάγιο προμετωπιαίο φλοιό (περιοχή του εγκεφάλου που είναι μοναδική στα πρωτεύοντα θηλαστικά και απαραίτητη για τη γνωστική λειτουργία υψηλότερου επιπέδου) σε τέσσερα είδη: άνθρωπο, χιμπατζή, μακάκο και πίθηκο μάρμοζετ.

Διαπιστώθηκε ότι αυτό που μας κάνει ανθρώπους μπορεί και να μας κάνει ευάλωτους σε νευροψυχιατρικές ασθένειες.

«Τη σήμερον ημέρα θεωρούμε τον ραχιαίο πλάγιο προμετωπιαίο φλοιό ως το βασικό συστατικό της ανθρώπινης ταυτότητας. Ακόμα όμως δεν γνωρίζουμε τι το μοναδικό κάνει στους ανθρώπους ή τι μας διακρίνει από άλλα είδη πρωτευόντων θηλαστικών», σχολίασε ο Nenad Sestan, καθηγητής νευροεπιστημών, συγκριτικής ιατρικής, γενετικής και ψυχιατρικής και ανώτερος συγγραφέας της εργασίας, πριν καταλήξει στο: «Τώρα έχουμε περισσότερες ενδείξεις».

Χρησιμοποιώντας μια τεχνική προσδιορισμού αλληλουχίας RNA ενός κυττάρου, οι ερευνητές προσδιόρισαν τα επίπεδα έκφρασης γονιδίων σε εκατοντάδες χιλιάδες κύτταρα που συλλέχθηκαν από τον ραχιαίο πλάγιο προμετωπιαίο φλοιό των τεσσάρων ειδών.

Σε κάθε είδος εντόπισαν ορισμένα χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα, μετά την ομαδοποίηση κυττάρων με παρόμοια προφίλ έκφρασης, αποκάλυψαν 109 κοινούς τύπους κυττάρων πρωτευόντων και πέντε που δεν ήταν κοινοί σε όλα τα είδη.

Στους τύπους αυτούς περιλαμβάνεται ένας τύπος μικρογλοίων (τα μικρογλοία είναι τα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος του εγκεφάλου που εμπλέκονται σε όλα – από την ανάπτυξη του εγκεφάλου έως την προστασία από ασθένειες όπως το Αλτσχάιμερ) ή συγκεκριμένο εγκεφαλικό ανοσοκύτταρο («τριγκάρει» τη φθορά στους ιστούς του εγκεφάλου) που υπάρχει μόνο στους ανθρώπους. Εντοπίστηκε και δεύτερος τύπος, που μοιράζονται μόνοι οι άνθρωποι και οι χιμπατζήδες.

Διαπιστώθηκε πως ο ειδικός τύπος μικρογλοίων του ανθρώπου υπάρχει καθ’ όλη τη διάρκεια της ανάπτυξης και της ενηλικίωσης, υποδεικνύοντας ότι τα κύτταρα αυτά παίζουν ρόλο στη συντήρηση του εγκεφάλου και όχι στην καταπολέμηση των ασθενειών.

«Ο τύπος μικρογλοίων που βρίσκονται στον ανθρώπινο εγκέφαλο μπορεί να αντιπροσωπεύει μια ανοσολογική απόκριση στο περιβάλλον», εξήγησε ο Dr. Sestan, που είχε και μια ακόμα έκπληξη: το γονίδιο FOXP2, παραλλαγές του οποίου έχουν συνδεθεί με λεκτική δυσπραξία (κατάσταση στην οποία οι ασθενείς δυσκολεύονται να παράγουν γλώσσα ή ομιλία).

Άλλες μελέτες έχουν δείξει ότι το FOXP2 σχετίζεται με νευροψυχιατρικές ασθένειες όπως ο αυτισμός, η σχιζοφρένεια και η επιληψία.

Ο Dr. Sestan ομολόγησε πως «το FOXP2 έχει ιντριγκάρει πολλούς επιστήμονες για δεκαετίες, αλλά έως τώρα δεν είχαμε ιδέα για το τι το κάνει μοναδικό στους ανθρώπους, σε σχέση με άλλα είδη πρωτευόντων. Είμαστε εξαιρετικά ενθουσιασμένοι με τα ευρήματα, επειδή ανοίγουν νέες κατευθύνσειςστη μελέτη της γλώσσας και των ασθενειών».

Big Tech στην Ιατρική – Πέρα από το Απόρρητο

Πέρα από την προστασία της ιδιωτικής ζωής, υπάρχουν ευρύτερα ζητήματα που διακυβεύονται σχετικά με την Big Tech στην ιατρική.

Η εστίαση στην προστασία της ιδιωτικής ζωής μπορεί να επισκιάσει ευρύτερα ζητήματα σχετικά με το πώς η Big Tech θα αναδιαμορφώσει την υγεία και την ιατρική – και τελικά την κοινωνία στο σύνολό της.

Ο ρόλος της Big Tech στην διευκόλυνση πλήθους ψηφιακών ζημιών τα τελευταία χρόνια έχει γίνει οδυνηρά σαφής: πολιτική πόλωση, χειραγώγηση των καταναλωτών, διακρίσεις μέσω αλγορίθμων, ανασφάλεια των εργαζομένων και αναφέρουμε μόνο μερικά από αυτά.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναλάβει ηγετικό ρόλο στην προστασία των πολιτών από αυτές τις βλαπτικές συνέπειες, πρώτα και κύρια με την εφαρμογή προτύπων προστασίας της ιδιωτικής ζωής και της νομοθεσίας για την προστασία των δεδομένων. Πράγματι, η προστασία της ιδιωτικής ζωής έχει αναλάβει κυρίαρχη θέση στην αγορά των δημόσιων αξιών στην ψηφιακή εποχή.

Υπάρχουν σοβαροί λόγοι γι’ αυτό. Η προστασία της ιδιωτικής ζωής αποτελεί αναμφίβολα βασική αξία των δημοκρατικών κοινωνιών, που πρέπει να προασπίζεται και να διαφυλάσσεται. Είναι η “ανάσα” που χρειαζόμαστε για να εμπλακούμε στην διαδικασία της αυτοανάπτυξης. Αλλά σε αυτό το στάδιο της ψηφιακής μας εξέλιξης, η αυξημένη ευαισθησία μας στην ιδιωτικότητα, η εμμονή μας στην προστασία των δεδομένων, μπορεί να λειτουργήσει ως εμπόδιο για μια “ψηφιακή Ευρώπη κατάλληλη για όλους”.

Στην πραγματικότητα, η επικέντρωσή μας στην προστασία της ιδιωτικής ζωής, μπορεί άθελά μας, να επιτρέπει, αντί να εμποδίζει, την συνεχή επέκταση της Big Tech σε νέους τομείς. Αυτό διαπιστώσαμε σε ένα εν εξελίξει ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και του οποίου ηγούμαι στο Πανεπιστήμιο Radboud των Κάτω Χωρών, το οποίο διερευνά τους κινδύνους που προκύπτουν από την αυξανόμενη εμπλοκή της Μεγάλης Τεχνολογίας στην υγεία και την ιατρική.

Τεχνολογικές εταιρείες στον τομέα της υγείας και της ιατρικής.

Τουλάχιστον από το 2014, όλες οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας, συμπεριλαμβανομένης της Alphabet (μητρική εταιρεία της Google), της Apple, της Microsoft, της Amazon, του Facebook και της IBM, έχουν δραστηριοποιηθεί στον τομέα της υγείας και της ιατρικής. Το έχουν κάνει είτε δημιουργώντας συνεργασίες με δημόσια ερευνητικά ιδρύματα για ιατρικά έργα είτε αναπτύσσοντας οι ίδιες εφαρμογές που σχετίζονται με την υγεία, όπως λογισμικό για την διεξαγωγή κλινικών μελετών εξ αποστάσεως, wearables για την ιατρική έρευνα, συσκευές για ιατρική παρακολούθηση στο σπίτι, συστήματα τεχνητής νοημοσύνης (AI) για διάγνωση και πρόβλεψη ή συστήματα χρηματοδότησης για βιοϊατρική έρευνα.

Οι εταιρείες αυτές έσπευσαν επίσης να προσφέρουν ψηφιακή υποστήριξη στην καταπολέμηση της πανδημίας COVID-19, με πιο γνωστή την διεπαφή προγραμματισμού εφαρμογών (API) Google-Apple για την ψηφιακή ανίχνευση επαφών, στην οποία βασίζονται οι περισσότερες εφαρμογές ανίχνευσης επαφών στην Ευρώπη, καθώς και σε άλλα μέρη του κόσμου.

Για όποιον παρακολουθούσε με προσοχή αυτή την “γκουγκλοποίηση της υγείας“, τα ζητήματα προστασίας της ιδιωτικής ζωής και των δεδομένων ήταν, από την αρχή, δυνητικές κόκκινες σημαίες. Πράγματι, δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς σενάρια τρόμου ότι αυτές οι εταιρείες θα αποκτήσουν τα προσωπικά μας δεδομένα υγείας και θα τα τροφοδοτήσουν σε ένα μεταφυσικό σύμπαν όλο και πιο ακριβών προφίλ δεδομένων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την στόχευση, την παρακολούθηση και την χειραγώγησή μας.

Σε απάντηση, τα παρατηρητήρια προστασίας δεδομένων εξαπολύθηκαν (με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία) και οι ειδικοί της ψηφιακής ασφάλειας άρχισαν να σχεδιάζουν υπερσύγχρονες τεχνικές ανταλλαγής δεδομένων με βάση την προστασία της ιδιωτικής ζωής ειδικά για τις συνεργασίες μεταξύ της Μεγάλης Τεχνολογίας και των νοσοκομείων. Αυτές οι προσπάθειες μπορεί να είναι καλοί αποτρεπτικοί παράγοντες.

Μέχρι σήμερα, υπήρξαν σχετικά λίγα σκάνδαλα προστασίας της ιδιωτικής ζωής γύρω από την συμμετοχή της Big Tech στην υγεία και την ιατρική. Όμως η προστασία της ιδιωτικής ζωής φαίνεται πλέον να αποτελεί κοινή ανησυχία και των εταιρειών – ανεξάρτητα από τα κίνητρά τους.

Για παράδειγμα, το πρωτόκολλο εντοπισμού ψηφιακών επαφών COVID-19 της Google και της Apple συμμορφώνεται με τα αυστηρά κριτήρια προστασίας της ιδιωτικής ζωής που έχουν ορίσει κορυφαίοι εμπειρογνώμονες σε θέματα προστασίας της ιδιωτικής ζωής και ασφάλειας. Πρώτα απ’ όλα, συνεργάζεται μόνο με αποκεντρωμένα συστήματα αποθήκευσης δεδομένων που διατηρούν τα δεδομένα μας στα μεμονωμένα τηλέφωνά μας αντί να τα στέλνουν σε ένα κεντρικό αποθετήριο, προλαμβάνοντας έτσι κάθε φαινόμενο παρακολούθησης. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο πολλοί εμπειρογνώμονες σε θέματα προστασίας της ιδιωτικής ζωής, ο Ευρωπαίος Επόπτης Προστασίας Δεδομένων και τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη χειροκρότησαν και υιοθέτησαν την πρωτοβουλία όταν ξεκίνησε τον Απρίλιο του 2020.

Ευρύτερα ερωτήματα, μεγαλύτεροι κίνδυνοι

Αλλά η προστασία της ιδιωτικής ζωής είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου όσον αφορά τους κινδύνους που εγείρει η αυξημένη εμπλοκή της Μεγάλης Τεχνολογίας στην υγεία και την ιατρική. Και η σχεδόν αποκλειστική εστίαση στην προστασία της ιδιωτικής ζωής έχει αποτρέψει την υποβολή πολύ ευρύτερων ερωτημάτων.

Ένα κρίσιμο ερώτημα είναι ποιος θα είναι ο ρόλος που θα διαδραματίσουν αυτές οι εταιρείες στην υποβολή ερευνητικών ερωτημάτων και στον καθορισμό των ερευνητικών προγραμμάτων στον τομέα της υγείας και της ιατρικής. Ο Sergey Brin, πρώην πρόεδρος της Google, έχει μιλήσει ανοιχτά για το γεγονός ότι μια σπάνια μορφή της νόσου του Πάρκινσον εμφανίζεται στην οικογένειά του και ότι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Google έχει επενδύσει στην έρευνα για την νόσο του Πάρκινσον. Στο μέλλον, θα έχουν λόγο οι μεγιστάνες της Silicon Valley στο ποιες παγκόσμιες ασθένειες θα λαμβάνουν προσοχή και ποιες όχι;

Και τι είδους σύγκρουση τεχνογνωσίας θα παρακολουθήσουμε μεταξύ των ιατρικών εμπειρογνωμόνων και αυτών των εταιρειών τεχνολογίας και ποιανού η τεχνογνωσία θα επικρατήσει; Το API εντοπισμού επαφών Google-Apple είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ορισμένοι εμπειρογνώμονες στον τομέα της δημόσιας υγείας ήταν δυσαρεστημένοι με το API: η αποκεντρωμένη αποθήκευση είναι καλή για την προστασία της ιδιωτικής ζωής, αλλά όχι για το είδος της εποπτείας των λοιμώξεων που θέλουν σε μια πανδημία.

Τελικά, πρέπει να αναρωτηθούμε πώς θα αναδιαμορφωθεί ο τομέας της υγείας και της ιατρικής από την αυξανόμενη παρουσία αυτών των φορέων. Αλλά επίσης και ίσως το πιο σημαντικό, καθώς οι εταιρείες αυτές εισέρχονται σε όλους σχεδόν τους τομείς της κοινωνίας, από την εκπαίδευση και τον πολεοδομικό σχεδιασμό έως την παροχή ειδήσεων, τις μεταφορές και ακόμη και την εξερεύνηση του διαστήματος, πρέπει να αναρωτηθούμε πώς μετασχηματίζεται η κοινωνία, ως σύνολο τομέων.

Πρόκειται για ερωτήματα που αφορούν την υγεία και την ιατρική ως δημόσιο αγαθό, το ποιος συμμετέχει στην ανάπτυξη και την διανομή αυτού του δημόσιου αγαθού και τις νέες διαμορφώσεις της εξουσίας σε μια κοινωνία που ψηφιοποιείται όλο και περισσότερο. Πρόκειται για ερωτήματα που παραμένουν ακόμη και αν η προστασία της ιδιωτικής ζωής και των δεδομένων αντιμετωπιστούν σωστά.

Επιχειρηματικά μοντέλα φιλικά προς την προστασία της ιδιωτικής ζωής.

Αυτό έχει να κάνει με το γεγονός ότι τα επιχειρηματικά μοντέλα της Μεγάλης Τεχνολογίας εξελίσσονται. Τουλάχιστον στον τομέα της υγείας και της ιατρικής, οι πρωτοβουλίες και οι συνεργασίες που ξεκινούν οι εταιρείες δεν αφορούν την συλλογή όσο το δυνατόν περισσότερων δεδομένων και την χρήση τους για να μας στοχεύουν με διαφημίσεις. Για να είναι επιτυχείς, πολλές από αυτές τις πρωτοβουλίες δεν απαιτούν την χρήση δεδομένων με τρόπους που δεν είναι φιλικοί προς την προστασία της ιδιωτικής ζωής. Στην πραγματικότητα, ορισμένες από αυτές δεν απαιτούν καθόλου την χρήση δεδομένων.

Πάρτε για παράδειγμα το λογισμικό ResearchKit της Apple, το οποίο επιτρέπει στους ερευνητές να χρησιμοποιούν iPhones ως μέσο συλλογής δεδομένων για κλινικές μελέτες. Η Apple δεν χρειάζεται να βλέπει, να ελέγχει, να αναλύει ή να χειρίζεται με οποιονδήποτε τρόπο τα δεδομένα που συλλέγονται προκειμένου το ResearchKit και το iPhone να αποτελέσουν ένα νέο εργαλείο για απομακρυσμένες κλινικές μελέτες. Εδώ δεν τίθενται ζητήματα προστασίας της ιδιωτικής ζωής.

Ομοίως, η συμμετοχή της Verily στην έρευνα για την νόσο του Πάρκινσον αποσκοπεί στην ανάπτυξη νέων ψηφιακών βιοδεικτών για την νόσο. Οι προσπάθειες αυτές θα είναι επιτυχείς εάν οι βιοδείκτες αυτοί είναι ακριβείς, οπότε μπορεί να αποτελέσουν αναπόσπαστο μέρος της μελλοντικής έρευνας για την νόσο του Πάρκινσον. Για να επιτευχθεί αυτό, δεν υπάρχει ανάγκη να μοιραστούν δεδομένα με τρίτους, οπότε και εδώ η προστασία της ιδιωτικής ζωής δεν αποτελεί ζήτημα. Και στα δύο αυτά παραδείγματα, αυτό που επιδιώκουν οι εταιρείες είναι να γίνουν απαραίτητοι παίκτες στο μέλλον της βιοϊατρικής, και για να το επιτύχουν αυτό δεν χρειάζεται να παραβιάσουν κανέναν κανόνα προστασίας της ιδιωτικής ζωής ή των δεδομένων.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι εννοιολογικές προσεγγίσεις που επικεντρώνονται σχεδόν αποκλειστικά στην προστασία της ιδιωτικής ζωής των δεδομένων, όπως ο καπιταλισμός της επιτήρησης και η αποικιοκρατία των δεδομένων, όπως και τα ρυθμιστικά πλαίσια, όπως ο ΓΚΠΔ της ΕΕ και οι τεχνικές προστασίας της ιδιωτικής ζωής από τον σχεδιασμό, είναι ανεπαρκείς, αν όχι αντιπαραγωγικές. Κινδυνεύουν να ξύσουν μόνο την επιφάνεια και, ακόμη χειρότερα, να διευκολύνουν την είσοδο της Μεγάλης Τεχνολογίας – μέσω λύσεων φιλικών προς την προστασία της ιδιωτικής ζωής – σε όλο και περισσότερους τομείς της κοινωνίας.

Η υπερβολική έμφαση στην προστασία της ιδιωτικής ζωής στις συζητήσεις μας και στην ρύθμιση της Μεγάλης Τεχνολογίας απομακρύνει την κριτική μας προσοχή από μεγαλύτερα ζητήματα σχετικά με τον καθορισμό της ατζέντας, την εξουσία των υποδομών και τις νέες εξαρτήσεις από μια χούφτα εταιρείες σε όλους τους τομείς της κοινωνίας.

Σκεπτόμενοι με όρους παραβάσεων της σφαιρικής νομοθεσίας.

Αυτό που χρειαζόμαστε είναι προσεγγίσεις που φτάνουν πέρα από τους κινδύνους για την ιδιωτικότητα και την προστασία των δεδομένων. Για να γίνει αυτό και αντλώντας στοιχεία από το θεμελιώδες έργο του πολιτικού θεωρητικού Michael Walzer Spheres of Justice, η ομάδα μου στο Πανεπιστήμιο Radboud ανέπτυξε ένα εννοιολογικό πλαίσιο που αντιλαμβάνεται την ώθηση της Μεγάλης Τεχνολογίας σε όλο και περισσότερους τομείς ως “παραβίαση της εξουσίας”.

Ο Walzer υποστηρίζει ότι μια δίκαιη κοινωνία είναι μια κοινωνία όπου τα πλεονεκτήματα ή οι ανισότητες που υπάρχουν σε μια σφαίρα, όπως το να έχεις περισσότερα χρήματα (τομέας της αγοράς), δεν θα πρέπει να μεταφράζονται σε πλεονεκτήματα σε άλλους τομείς, όπως η πρόσβαση σε καλύτερη εκπαίδευση.

Ωστόσο, αυτό που παρατηρούμε με την αυξανόμενη επιρροή της Μεγάλης Τεχνολογίας σε όλους τους τομείς της κοινωνίας είναι η μετατροπή των πλεονεκτημάτων που έχουν αποκτήσει αυτές οι εταιρείες στην σφαίρα της ψηφιακής παραγωγής (τεχνογνωσία στην ανάπτυξη ψηφιακών υποδομών), σε πλεονεκτήματα σε όλες τις σφαίρες που υφίστανται ψηφιοποίηση – είτε πρόκειται για την υγεία, την εκπαίδευση, την δημόσια διοίκηση, τις μεταφορές κ.λπ. Τέτοιες “υπερβάσεις τομέων” είναι παράνομες, εφόσον οι εταιρείες αυτές δεν διαθέτουν τεχνογνωσία ανάλογη με το νέο επίπεδο επιρροής τους σε αυτούς τους διαφορετικούς τομείς και επειδή δεν είναι υπόλογες με τον τρόπο που είναι οι φορείς του δημόσιου τομέα.

Το πλαίσιο αυτό υπερβαίνει την στενή εστίαση στην ιδιωτική ζωή και εντοπίζει τους κινδύνους από παραβιάσεις της σφαίρας σε δύο επίπεδα. Πρώτον, σε τομεακό επίπεδο, μας επιτρέπει να αναρωτηθούμε πώς η Μεγάλη Τεχνολογία συμβάλλει στην αναδιαμόρφωση των επιμέρους τομέων.

Πώς οι αξίες, οι κανόνες και η τεχνογνωσία που φέρνουν μαζί τους αυτές οι εταιρείες, οι οποίες συνήθως προωθούν την τεχνολογική αποτελεσματικότητα και την τυποποίηση, εκτοπίζουν τις παραδοσιακές αξίες και την τεχνογνωσία που στηρίζουν έναν τομέα όπως η υγεία ή η εκπαίδευση – αξίες όπως η φροντίδα και η πρόσβαση με βάση την ανάγκη, ή η τεχνογνωσία στην δημόσια υγεία που προτιμά την κεντρική από την αποκεντρωμένη εποπτεία σε μια πανδημία;

Δεύτερον, μας δίνει την δυνατότητα να αναρωτηθούμε πώς η Μεγάλη Τεχνολογία αναδιαμορφώνει την κοινωνία, ως άθροισμα σφαιρών. Με ποιους νέους τρόπους γινόμαστε εξαρτημένοι από τις εταιρείες τεχνολογίας για την παροχή δημόσιων αγαθών και τι είδους εξουσία λήψης αποφάσεων τους παρέχει αυτό σε ολόκληρη την κοινωνία;

Στο Radboud, έχουμε μεταφράσει αυτό το πλαίσιο σε ένα ψηφιακό εργαλείο ανοικτών δεδομένων – Sphere Transgressions Watch – το οποίο επιτρέπει στους χρήστες να παρακολουθούν την παρουσία της Μεγάλης Τεχνολογίας σε διάφορους τομείς με την πάροδο του χρόνου και να συνεισφέρουν δεδομένα σχετικά με τις ίδιες τις περιπτώσεις παραβάσεων της σφαίρας.

Η ελπίδα μας είναι ότι αυτό το εργαλείο θα ευαισθητοποιήσει τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, τα μέσα ενημέρωσης και την κοινωνία των πολιτών σχετικά με το φαινόμενο αυτό και ότι θα χρησιμοποιηθεί από άλλους μελετητές για να θέσουν τα δικά τους ερευνητικά ερωτήματα. Ελπίζουμε ότι θα συμβάλει στην ανάπτυξη πιο ισχυρών πλαισίων διακυβέρνησης για την ψηφιακή εποχή που θα υπερβαίνουν την στενή εστίαση στην προστασία της ιδιωτικής ζωής και των δεδομένων.

Λογοτεχνία, επιστήμη, δημοκρατία- πώς συνδέονται;

Στην Αθήνα, το 530 π.κ.ε., υπήρχε μια Αγορά που, τουλάχιστον πουθενά στην Ευρώπη, δεν είχε ξαναϋπάρξει· μια ελεύθερη αγορά βιβλίων. Ένα μέρος όπου χειρόγραφα βιβλία με τη μορφή ειληταρίων από πάπυρο προσφέρονταν προς πώληση. Τα πρώτα βιβλία που πωλούνταν κατ' αυτό τον τρόπο, ήταν τα δύο μεγάλα ομηρικά έπη: η Ιλιάδα και η Οδύσσεια.

Σύμφωνα με μια αναφορά του Κικέρωνα, ο οποίος έζησε 500 χρόνια αργότερα, οφείλουμε στον Πεισίστρατο, τύραννο των Αθηνών εκείνη την εποχή, την καταγραφή των ομηρικών επών. Ο Πεισίστρατος ήταν ένας μεγάλος μεταρρυθμιστής. Ίδρυσε, μεταξύ άλλων, τις δραματικές παραστάσεις στην Αθήνα – το θεσμό, δηλαδή, που αποκαλούμε θέατρο. Ίσως -υποθετικά πάντα- ήταν αυτός ο πρώτος εκδότης του Ομήρου, που εισήγαγε γραφικό υλικό -τον πάπυρο- από την Αίγυπτο και επιφόρτισε πεπαιδευμένους δούλους με το καθήκον της καταγραφής των επών. Ήταν ένας πλούσιος άνθρωπος που χάρισε στους Αθηναίους εορτές και πολλά άλλα σημαντικά πολιτιστικά ευεργετήματα. Αργότερα, υπήρξαν και άλλοι εύποροι Αθηναίοι που λειτούργησαν ως εκδότες.

Προσελκύονταν από το γεγονός ότι η ζήτηση, στην Αθήνα, για τα ομηρικά γραπτά ήταν, ολοφάνερα, ακόρεστη: Όλοι ήθελαν να μάθουν να διαβάζουν-όλοι διάβαζαν Όμηρο. Σε εκπληκτικά μικρό χρονικό διάστημα, τα έργα του Ομήρου έγιναν το αναγνωστικό και η Βίβλος της Αθήνας. Σύντομα, δημοσιεύτηκαν και άλλα βιβλία και έγινε αντιληπτό ότι χωρίς μια βιβλιαγορά δεν μπορεί να υπάρξει δημοσίευση. Η ύπαρξη ενός χειρογράφου (ή, ακόμα και σήμερα, ενός τυπωμένου βιβλίου) σε μια βιβλιοθήκη, δεν αντικαθιστά κατά κανέναν τρόπο την προσφορά του στην αγορά. Και δικαίως συνδυάζουμε την πρώτη δημοσίευση ενός χειρογράφου με την πρώτη προσφορά του στην Αγορά.

Βιβλιαγορά υπήρχε, για μεγάλο διάστημα, μόνο στην Αθήνα (υπολογίζω για σχεδόν 200 χρόνια). Υποθέτουμε ότι η Κόρινθος και η Θήβα ήταν οι πρώτες πόλεις των οποίων οι αγορές ακολούθησαν το παράδειγμα της Αθήνας.

Ποιητές θα υπήρχαν ήδη, φυσικά, από πολύ νωρίτερα, όπως και γραμματείς. Αλλά πρωτίστως στην Αθήνα μπορούσε να αναπτυχθεί λογοτεχνία (η οποία προϋποθέτει το θεσμό της δημοσίευσης) και να υπάρξουν συγγραφείς, όπως ιστορικοί, δημοσιολόγοι, φιλόσοφοι, φυσικοί, μαθηματικοί κ.ο.κ. Μόνο λίγοι από αυτούς τους συγγραφείς ήταν γεννημένοι στην Αθήνα – όπως ο Θουκυδίδης. Αλλά η Αθήνα ασκούσε επάνω τους μια ακαταμάχητη έλξη. Μεταξύ των ξένων συγγραφέων που ήρθαν στην Αθήνα και δημοσίευσαν εκεί τα βιβλία τους, ήταν ο φυσικός επιστήμονας και φιλόσοφος Αναξαγόρας, καθώς και ο λίγο νεότερος, σύγχρονός του, Ηρόδοτος – ο πρώτος μεγάλος ιστορικός. Αμφότεροι έφτασαν από τη Μικρά Ασία στην Αθήνα ως πολιτικοί πρόσφυγες.

Υποθέτω ότι ο Ηρόδοτος δεν κατέγραψε το πολύ εκτεταμένο ιστορικό του έργο με την πρόθεση να το δημοσιεύσει- κάτι που ίσως έπραξε ο Αναξαγόρας, με τη βραχύτερη Φυσική Ιστορία του. Αν αυτό ισχύει, καταδεικνύει την, ακόμη, αβέβαιη στάση των συγγραφέων απέναντι σε μια προσφάτως ανακαλυφθείσα πρακτική της δημοσίευσης. Μια πρακτική, η σημασία της οποίας, ίσως, ακόμη δεν είχε συνειδητοποιηθεί από κανέναν.

Επίκουρος: Μάταιος είναι ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος

ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΠΙΚΟΥΡΟ, ΟΛΗ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ οφείλει να υπηρετεί έναν πρακτικό και χρήσιμο για την ανθρώπινη ζωή σκοπό. Διαφορετικά είναι κενή νοήματος και σημασίας.

Μάταιος (κενός) είναι ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος’ ακριβώς όπως η ιατρική δεν ωφελεί παρά μόνο όταν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος (τάς νόσους των σωμάτων), έτσι και η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτα, αν δεν απαλλάσσει την ψυχή από τα πάθη της (ψυχής πάθος)’

Παρ’ όλο που δεν είναι βέβαιο ποιος είναι ο συγγραφέας αυτής της -διάσημης κατά την αρχαιότητα- φράσης, χάρη στον προγραμματικό της χαρακτήρα μπορεί να χρησιμεύσει ως πλαίσιο αναφοράς για το σύνολο της επικούρειας διδασκαλίας, και ιδιαίτερα για εκείνο το τμήμα της που ενδιαφέρεται κυρίως για τη θεραπεία των δεινών του βίου, δηλαδή για την ηθική θεωρία. Η δραστηριότητα του φιλοσόφου -ο λόγος του, η σκέψη ή θεωρία- θεωρείται μηδαμινή και μάταιη (κενή), άνευ σημασίας, αν δεν συμβάλλει στην εξάλειψη του πόνου της ψυχής ή του νου. Η σύγκριση της φιλοσοφίας με την ιατρική, σύγκριση κατά την οποία και οι δύο νοούνται ως πρακτικές και χρήσιμες δραστηριότητες, δεν είναι διόλου πρωτότυπη. Ωστόσο δεν είναι διόλου περιττή: θέτει ταυτόχρονα μια σειρά αρχών που πρέπει να διέπουν τον φιλοσοφικό στοχασμό.

Η ζωή, η συνηθισμένη και εύκολα αποκαλύψιμη ζωή γύρω μας και εντός μας, νοείται ως διαδικασία που πρέπει να εκτυλίσσεται ανεμπόδιστα’ δηλαδή απαλλαγμένη από αρρώστια, πόνο, βάσανα. Η υγεία είναι απαραίτητο γνώρισμα της ζωής. Οτιδήποτε περιορίζει την απρόσκοπτη εξέλιξη αυτής της διαδικασίας πρέπει να εξαλείφεται. Οποιαδήποτε κατάσταση δημιουργεί αρρώστια και πόνο αντί για υγεία και ηδονή, οτιδήποτε παρεμποδίζει την ελεύθερη, φυσική πορεία της ζωής πρέπει να αντιμετωπίζεται και να αφανίζεται ή να επανορθώνεται.

Ιατρική και φιλοσοφία αποτελούν μέσα που οδηγούν στον ίδιο στόχο: σε μια ζωή απαλλαγμένη από αρρώστια και πόνο, μια ζωή σωματικής και νοητικής υγείας η οποία θα δημιουργεί στον ζωντανό οργανισμό την κατάλληλη φυσική ισορροπία που είναι απαραίτητη για την ευημερία και την ευτυχία του. Ιατρική και φιλοσοφία, θεωρούμενες ως πρακτικές τέχνες ή δεξιότητες (τέχναι), έχουν να εκπληρώσουν ένα φυσικό λειτούργημα: η πρώτη οφείλει να θεραπεύει τις ασθένειες του σώματος, η δεύτερη τα βάσανα της ψυχής. Αν δεν εκπληρώνουν αυτή την αποστολή, αν δεν μπορούν να λειτουργούν ως μέσα που εξασφαλίζουν υγεία στο σώμα και στην ψυχή, είναι και οι δύο ανώφελες και δεν αποφέρουν τίποτα σε κανέναν.

Η φιλοσοφία, λοιπόν, και ειδικά η ηθική φιλοσοφία, πρέπει να αποδεικνύει την πρακτική χρησιμότητα της, όπως και η ιατρική ή οποιαδήποτε άλλη τέχνη. Έτσι θα ικανοποιηθεί το σωκρατικό αίτημα για μια «ιατρική της ψυχής». Ο Επίκουρος προσπερνά συνειδητά τις θεωρητικές περιπλοκές του αιτήματος αυτού, που διατυπώθηκε πρώτα από τον Πλάτωνα και κατόπιν από τον Αριστοτέλη, για να επαναβεβαιώσει τη θεμελιώδη αρχή ότι μια τέχνη υπηρετεί ένα πραγματικό -δηλαδή πρακτικό- και όχι απλώς θεωρητικό σκοπό. Η φιλοσοφία για τη φιλοσοφία δεν έχει νόημα για τον Επίκουρο. Η ίδια η δραστηριότητα του φιλοσόφου, ο λόγος του, πρέπει να παράγει ευεργετικά αποτελέσματα. Η φιλοσοφία πρέπει να βοηθά τη φύση να κάνει τη δουλειά της: πρέπει δηλαδή να συμβάλλει στην υγεία, δηλαδή σ’ εκείνη την ισορροπία ή αρμονία που συνιστά τον ίδιο τον φυσικό σκοπό (τέλος) κάθε ζωντανού όντος. Για να χρησιμοποιήσω ακόμη μια φορά μια έκφραση του Μαρξ, ο φιλόσοφος οφείλει να αποδεικνύει το «εντεύθεν» του στοχασμού του. Η φιλοσοφία οφείλει να είναι θετική ή να μην υπάρχει καθόλου’ πρακτική και όχι θεωρητική’ χρήσιμη, και όχι απλώς μια άσκηση που δεν υπηρετεί κανένα σκοπό εκτός από τον απλό στοχασμό (θεωρία). Το γνήσιο σωκρατικό αίτημα είχε ξεχαστεί, χαμένο στους λαβυρίνθους των πλατωνικών και αριστοτελικών θεωρητικών κατασκευών, Επιστροφή στον Σωκράτη, λέει ο Επίκουρος’ επιστροφή στο γνήσιο αίτημα, να υπηρετεί η ουμανιστική φιλοσοφία έναν πραγματικό, πρακτικό σκοπό, να απαλύνει δηλαδή τα δεινά και τα βάσανα της ζωής, να συμβάλλει στη φροντίδα της υγείας της ψυχής και του νου. Διότι αυτή είναι η raison d’etre της φιλοσοφίας. Διαφορετικά, ποιος χρειάζεται τη φιλοσοφία;

Έχουμε δει ότι στη διαίρεση της φιλοσοφίας που μας δίνει ο ίδιος ο Επίκουρος, οι λογικές, γνωσιολογικές και επιστημονικές θεωρίες παίζουν έναν ευρύ καθοδηγητικό, προπαιδευτικό ρόλο στην απαλλαγή του ατόμου από αβάσιμους φόβους. Τέτοιοι φόβοι προκαλούνται από την προκατάληψη, τον μύθο, την παράδοση και την ψευδόμενη θρησκεία’ με δυο λόγια, από τις εσφαλμένες ιδέες για την φύση της πραγματικότητας. Ο Κανών και η Φυσική μαζί θα πρέπει να αποδεικνύουν όχι μόνο την εν δυνάμει εξηγητική τους αξία αλλά και την πρακτική τους χρησιμότητα. Η φράση εκείνη, ωστόσο, που παρομοιάζει την φιλοσοφία με την ιατρική, ισχύει ιδιαίτερα για την ηθική θεωρία, την κατ’ εξοχήν θεραπευτική δραστηριότητα του φιλοσόφου.

Όλοι οι μετα-αριστοτελικοί φιλόσοφοι, με εξαίρεση τους Ακαδημεικούς, συμφωνούν σ’ αυτό. Ο Επίκουρος συλλαμβάνει την ιδέα μιας τέχνης η οποία, ασφαλής μέσα στο εμπειρικό πεδίο της οντογνωσιολογικής θεωρίας, θα ήταν ικανή να θεραπεύει τα δεινά της ζωής: μια πρακτική δραστηριότητα που θα προστάτευε και θα ενίσχυε την απρόσκοπτη στήριξη των δυνάμεων της ζωής. Το να πούμε -όπως λένε κάποιοι- ότι αυτή η άποψη υποδηλώνει μια αρνητική, πεσιμιστική στάση, τη ζοφερή σύλληψη μιας ζωής γεμάτης αρρώστια, πόνο και βάσανα, σημαίνει ότι έχουμε χάσει το νόημα. Η αλήθεια είναι ότι ο Επίκουρος, όπως όλοι οι σύγχρονοί του, τηρεί μια ρεαλιστική στάση απέναντι στα δεινά της ζωής, δεινά που προέρχονται και από τη φύση και από τον πολιτισμό: τις παγίδες της ανθρώπινης φύσης και του χαρακτήρα, αλλά και τις αντιξοότητες ενός «μοντέρνου», ραγδαία εξελισσόμενου περίπλοκου κόσμου. Ο κόσμος του Επίκουρου είναι ένας κοσμοπολίτικος κόσμος όπου ελλοχεύουν κάθε λογής απρόσμενοι κίνδυνοι για το ξεριζωμένο, αλλοτριωμένο άτομο, το ήδη τόσο ευπρόσβλητο από τα φυσικά δεινά του βιολογικού κύκλου της ζωής του. Η στάση του Επίκουρου είναι στάση μετρημένης αισιοδοξίας, και τα λόγια του εκστομίζονται, θα λέγαμε, μέσα από σφιγμένα δόντια.

Και πάλι, όπως οι σύγχρονοί του, ο Επίκουρος επιμένει στη χρησιμότητα, την πρακτική θεραπευτική αξία μιας δραστηριότητας που είναι εξ ορισμού θεωρητική. Η φιλοσοφία καλείται να αναλάβει το βάρος των καιρών και να δείξει ότι δεν είναι άσχετη: να δώσει στο άτομο έναν ηθικό κανόνα, μια πρακτική δεξιότητα που θα επιτρέψει και θα προαγάγει την αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου, την υποστήριξη των ζωτικών του δυνάμεων. Στα αποσπασματικά γραπτά του Επίκουρου υπάρχουν διάσπαρτες φράσεις που επιβεβαιώνουν το αποστολικό έργο της φιλοσοφίας και την εν δυνάμει χρησιμότητά της στην ανακούφιση από τα δεινά της ζωής και στην καθοδήγηση του ατόμου προς τον φυσικό του σκοπό. Έναν απόηχο συναντούμε στην ακόλουθη φράση, όπου η πραγματική ή αληθινή φιλοσοφία παρομοιάζεται με την πραγματική ή αληθινή υγεία: «Δεν πρέπει να προσποιούμαστε (ού προσποιείσθαι) ότι φιλοσοφούμε, αλλά να φιλοσοφούμε πραγματικά (όντως φιλοσοφείν)’ δεν έχουμε ανάγκη να φαινόμαστε υγιείς (δοκείν υγιαίνειν), αλλά να είμαστε στ’ αλήθεια υγιείς (όντως υγιαίνειν)»

Η υγεία του σώματος και του νου αποτελεί φυσική και αναγκαία συνθήκη για το ευ ζην και την ευδαιμονία όλων των έμβιων όντων. Ως τέτοια, είναι μια εύλογη και θεμιτή φιλοδοξία για τα ανθρώπινα όντα, μια ψυχική κατάσταση που εμπεριέχει ένα ολόκληρο πρόγραμμα ζωής. Η φιλοσοφική δραστηριότητα που ανταποκρίνεται σ’ αυτή την ψυχική κατάσταση, η αληθινή φιλοσοφία, οφείλει να μας παρέχει τα όπλα για να πολεμήσουμε τις αντιξοότητες της ζωής και του κόσμου, αποφασιστικά και άτεγκτα. Αρχίζοντας με την μεθοδική διευθέτηση των αισθητηριακών εντυπώσεων, των παραστάσεων και των συναισθημάτων μας, θα πρέπει στη συνέχεια να προχωρήσουμε στην απεμπλοκή μας από τον λαβύρινθο των μη αναγκαίων και βλαπτικών επιθυμιών που αποτελούν την κυριότερη αιτία του αισθήματος ανικανοποίητου, δυσφορίας και απογοήτευσης στη ζωή μας.

Απαραίτητη για το σκοπό αυτό είναι μια αυστηρή εσωτερική πειθαρχία – και η φιλοσοφία είναι αυτή που μπορεί να μας δώσει ένα τέτοιο πρότυπο. ‘Οπως ακριβώς δεν έχουμε ανάγκη από μια ψευδαίσθηση υγείας, έτσι δεν έχουμε ανάγκη από μια ψευδεπίγραφη φιλοσοφία που δεν καταπιάνεται με τα -δεινά της ζωής και είναι ανίκανη να παράγει αληθινή διανοητική και ψυχική υγεία: η φιλοσοφία ως ένα είδος θεραπείας, δηλαδή ως θεραπεία ψνχής είναι για τον Επίκουρο η μόνη δικαιολογημένη και σημαντική θεωρητική δραστηριότητα, ακριβώς χάρη στις πρακτικές συνέπειες που μπορεί να επιφέρει.

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ, ΙΣΤΟΡΙΑΙ

ΘΟΥΚ 2.23.1–2.24.2

(ΘΟΥΚ 2.10.1–2.24.2: Η εισβολή των Λακεδαιμονίων στην Αττική) 

Αποχώρηση του πελοποννησιακού στρατού – Ενέργειες και αποφάσεις των Αθηναίων

[2.23.1] Οἱ δὲ Πελοποννήσιοι, ἐπειδὴ οὐκ ἐπεξῇσαν αὐτοῖς οἱ
Ἀθηναῖοι ἐς μάχην, ἄραντες ἐκ τῶν Ἀχαρνῶν ἐδῄουν τῶν
δήμων τινὰς ἄλλους τῶν μεταξὺ Πάρνηθος καὶ Βριλησσοῦ
ὄρους. [2.23.2] ὄντων δὲ αὐτῶν ἐν τῇ γῇ οἱ Ἀθηναῖοι ἀπέστειλαν
τὰς ἑκατὸν ναῦς περὶ Πελοπόννησον ἅσπερ παρεσκευάζοντο
καὶ χιλίους ὁπλίτας ἐπ’ αὐτῶν καὶ τοξότας τετρακοσίους·
ἐστρατήγει δὲ Καρκίνος τε ὁ Ξενοτίμου καὶ Πρωτέας ὁ
Ἐπικλέους καὶ Σωκράτης ὁ Ἀντιγένους. [2.23.3] καὶ οἱ μὲν ἄραντες
τῇ παρασκευῇ ταύτῃ περιέπλεον, οἱ δὲ Πελοποννήσιοι χρόνον
ἐμμείναντες ἐν τῇ Ἀττικῇ ὅσου εἶχον τὰ ἐπιτήδεια ἀνεχώ-
ρησαν διὰ Βοιωτῶν, οὐχ ᾗπερ ἐσέβαλον· παριόντες δὲ
Ὠρωπὸν τὴν γῆν τὴν Γραϊκὴν καλουμένην, ἣν νέμονται
Ὠρώπιοι Ἀθηναίων ὑπήκοοι, ἐδῄωσαν. ἀφικόμενοι δὲ ἐς
Πελοπόννησον διελύθησαν κατὰ πόλεις ἕκαστοι.

[2.24.1] Ἀναχωρησάντων δὲ αὐτῶν οἱ Ἀθηναῖοι φυλακὰς κατε-
στήσαντο κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλασσαν, ὥσπερ δὴ ἔμελλον
διὰ παντὸς τοῦ πολέμου φυλάξειν· καὶ χίλια τάλαντα ἀπὸ
τῶν ἐν τῇ ἀκροπόλει χρημάτων ἔδοξεν αὐτοῖς ἐξαίρετα
ποιησαμένοις χωρὶς θέσθαι καὶ μὴ ἀναλοῦν, ἀλλ’ ἀπὸ τῶν
ἄλλων πολεμεῖν· ἢν δέ τις εἴπῃ ἢ ἐπιψηφίσῃ κινεῖν τὰ
χρήματα ταῦτα ἐς ἄλλο τι, ἢν μὴ οἱ πολέμιοι νηίτῃ στρατῷ
ἐπιπλέωσι τῇ πόλει καὶ δέῃ ἀμύνασθαι, θάνατον ζημίαν
ἐπέθεντο. [2.24.2] τριήρεις τε μετ’ αὐτῶν ἐξαιρέτους ἑκατὸν ἐποιή-
σαντο κατὰ τὸν ἐνιαυτὸν ἕκαστον τὰς βελτίστας, καὶ τρι-
ηράρχους αὐταῖς, ὧν μὴ χρῆσθαι μηδεμιᾷ ἐς ἄλλο τι ἢ μετὰ
τῶν χρημάτων περὶ τοῦ αὐτοῦ κινδύνου, ἢν δέῃ.

***
[2.23.1] Οι Πελοποννήσιοι τότε, μια και δεν έβγαιναν οι Αθηναίοι να τους απαντήσουνε σε μάχη, σήκωσαν το στρατόπεδο από τις Αχαρνές και ρήμαξαν μερικούς άλλους δήμους ανάμεσα στην Πάρνηθα και στο βουνό Βριλησσό. [2.23.2] Ενώ όμως βρίσκονταν ακόμα οι εχτροί στο έδαφός τους, έστειλαν οι Αθηναίοι γύρω στην Πελοπόννησο τα εκατό πολεμικά πλοία που ετοίμαζαν και μ' αυτά χίλιους βαρειά αρματωμένους στρατιώτες, και τετρακόσιους τοξότες με στρατηγούς τον Καρκίνο γιο του Ξενότιμου, τον Πρωτέα γιο του Επικλή και το Σωκράτη γιο του Αντιγένη. [2.23.3] Αυτοί σήκωσαν άγκυρα και ξεκίνησαν, οι Πελοποννήσιοι όμως, αφού έμειναν στην Αττική όσον καιρό βαστούσαν οι προμήθειές τους γύρισαν πίσω μεσ' από τη χώρα των Βοιωτών, όχι από κει που είχαν εισβάλει· και στο δρόμο τους, περνώντας από τον Ωρωπό, λεηλάτησαν την περιοχή που λέγεται Γραϊκήν και που την κυβερνούν οι Ωρόπιοι υπήκοοι των Αθηναίων. Και φτάνοντας στην Πελοπόννησο διαλύθηκαν και πήγαν ο καθένας στον τόπο του.

[2.24.1] Αφού έφυγαν οι εχτροί, οι Αθηναίοι εγκατέστησαν φρουρές και στη στεριά και από τη θάλασσα, όπως έμελλαν να φρουρούν σ' όλη τη διάρκεια του πολέμου τούτου· κι αποφάσισαν να ξεχωρίσουνε χίλια τάλαντα από τα χρήματα που φύλαγαν στην Ακρόπολη, και να τα βάλουνε σε χωριστό λογαριασμό, και να μην τα ξοδέψουν παρά να πολεμήσουν με τα υπόλοιπα. Κι αν κανείς προτείνει ή βάλει σε ψηφοφορία πρόταση ν' αγγίξουν αυτά τα χρήματα, εξόν σε περίσταση που θα 'ρχονταν οι εχτροί από τη θάλασσα με στρατό να κυριέψουν την πόλη και θα ήταν απόλυτη ανάγκη να τα μεταχειριστούν για ν' αμυνθούν, να τιμωρούν αυτόν που το προτείνει με θάνατο. [2.24.2] Και μαζί με τα χρήματα αποφάσισαν να ξεχωρίζουν και να 'χουν σε διαθεσιμότητα κάθε χρόνο εκατό πολεμικά πλοία τα καλύτερ' απ' όλα, και όριζαν πλοιάρχους γι' αυτά, που να μη χρησιμοποιηθούν με κανένα τρόπο σε τίποτ' άλλο, παρά για τον ίδιο κίντυνο όπως και τα χρήματα, αν σταθεί ανάγκη.