Ο Ολύμπιος μουσηγέτης Φοίβος - Απόλλων, θεός του φωτός, ηλίου, ποίησης, μαντικής. Γιος του Δία και της Λητούς, αδελφός της Αρτέμιδος. Η λατρεία του μοιράστηκε ανάμεσα σε δύο βασικές πλευρές, τη «θεραπευτικο-μαντική» / Δωρική των Δελφών, και την «ηλιακή» / Ιωνική της Δήλου, αρκετά διαφορετικές ανάμεσά τους, αλά και ταυτοχρόνως αλληλοσυμπληρούμενες.
Στην Ιωνική λατρεία του ως «Φοίβος» (δηλαδή αμίαντος, καθαρός, ο με διαύγεια σημαίνων) με κέντρο τη νήσο Δήλο, η ηλιακή πλευρά του ήλθε να συμπληρώσει την – Δωρικής προέλευσης- αρχαιότερη θεραπευτική / μαντική εκείνη των Δελφών. Η άλλη σχετική με την κυκλαδίτικη παράδοση επίκλησή του («Δήλιος») σημαίνει όχι μόνον τον γεννηθέντα στη νήσο Δήλο, αλλά και τον Θεό που δήλα και ορατά τα πάντα, αλλά και τα πάντα ορά.
Από τη δοξασία ότι αιτία όλων των γινομένων είναι ο Ήλιος, του οποίου το φως εισχωρεί στις κρυμμένες αιτίες, ο «τηλεσκόπος και κοίρανος κόσμου» Θεός Φοίβος Απόλλων σχετίζεται στενά με τις λειτουργίες της λεγόμενης Ειμαρμένης και των Μοιρών, ως Θεός μαντευτής.
Ο Φοίβος αποτελεί τον κατεξοχήν ενσαρκωτή της αίγλης και της ανεξιχνίαστης όψης του Ολυμπίου κόσμου, τον τελευταίο και τελειότερο καρπό της Ελληνικής μυθοπλασίας, τον πιο χαρακτηριστικό θεό του Ελληνικού πανθέου όταν αυτό είχε φτάσει στην ωρίμανση του. Πρέσβευε αυτό που κάθε Έλληνας επεδίωκε να είναι, για να κατακτήσει ισόρροπη ανάπτυξη του σώματος και του πνεύματος, για να επιτύχει το «καλός και αγαθός», όμορφος, αρρενωπός, επιδέξιος, συνετός, γενναίος, ευαίσθητος, αφοσιωμένος στην τέχνη, και ερωτευμένος με την προσωπική ελευθερία.
Όπως κάθε Ολύμπιος θεός διέθετε τον δικό του τομέα ειδίκευσης και τις δικές του αξίες, έτσι και ο Απόλλων ενσωματώνει διαφορετικές λειτουργίες που πιστοποιούνται από τα αναρίθμητα επίθετα του τα οποία μπορεί να προκαλέσουν σύγχυση. Υπό την αιγίδα του βρίσκεται ένα ευρύ πλήθος δραστηριοτήτων της καθημερινότητας, γεγονός που δυσχεραίνει την κάθε απόπειρα να εξακριβώσουμε ποια ιδιότητα αντικατοπτρίζει την αρχική του προέλευση. Στο διάλογο του Πλάτωνος Κρατύλος, ο Σωκράτης αναφέρει τις τέσσερις κύριες ιδιότητες του Απόλλωνα:
Τη μαντική, τη μουσική, την τοξευτική, και την ιατρική.
Πιο συγκεκριμένα, είναι θεότητα αποτροπαϊκή του κακού (Αλεξίκακος Αγυιεύς), θεός της θεραπείας (Ιατρομάντης, Ιήιος, Ούλιος, Παιάν, Ακέστωρ) και του εξαγνισμού (Καθάρσιος). Είναι ερμηνευτής των οιωνών και θεός της μαντικής (Πύθιος, Ζηνόφρων, Ισμήνιος, Μοιραγέτης), θεός του φωτός (Λύκειος, Αειγενέτης, Αιγλήτης, Φοίβος, Δήλιος, Εώος, Χρυσάωρ), προστάτης της νεότητας και αιώνιος έφηβος (Ξανθός, Ακερσοκόμης, Χρυσοκόμης, Κουροτρόφος), θεός του κάλλους, του σφρίγους και του αθλητισμού (Δαφνηφόρος).
Είναι ακόμη θεός της μουσικής και των τεχνών (Μουσηγέτης, Ορχηστής, Ελικώνιος), προστάτης των ναυτικών (Δελφίνιος) και της κτηνοτροφίας (Νόμιος). Τέλος, θεωρείται ο κατεξοχήν νομοθέτης, ιδρυτής πόλεων και πολιτικών λεσχών (Θέσμιος, Θεμιστεύων, Αρχηγέτης, Δωματίτης, Οικιστής, Λεσχήνορος), ο θεματοφύλακας της κοσμικής τάξης.
Ως θεός του φωτός, ο Απόλλωνας αντιπροσωπεύει τη δύναμη του ήλιου, που μπορεί να αποβεί ευεργετική αλλά και θανατηφόρα. Ως Φοίβος ενσαρκώνει το Ελληνικό πνεύμα και εκπροσωπεί τις αξίες της λογικής, της αυτοσυγκράτησης και της διαύγειας. Η ομορφιά, η αρμονία και το μέτρο είναι ιδιότητες που αποδίδονται σε αυτόν. Καθώς εκπροσωπεί την περίοδο της μετάβασης από την εφηβική ηλικία στην ωριμότητα, τα θετικά γνωρίσματά του αντικατοπτρίζουν έναν Απόλλωνα που έχει ωριμάσει.
Η επωνυμία Φοίβος δεν σήμαινε μόνο φωτεινός αλλά αγνός, καθαρός, ιερός. Σαν θεός του φωτός που εξαφάνιζε το σκότος, ήταν φυσικό να εκδιώκει και το σκοτάδι από το ανθρώπινο πνεύμα και να το καθιστά ικανό να προβλέπει το μέλλον. Όπως δηλαδή ο ήλιος εξάπτει τη δύναμη της οράσεως, έτσι και ο Απόλλων ξυπνά τη μαντική και τη διορατικότητα στην ανθρώπινη ψυχή. Υπό την επίδραση των θεϊκών του αναλαμπών, κάποια προνομιούχα άτομα αποκτούσαν ιδιαίτερη οξυδέρκεια, φωτισμό του πνεύματος τους, και ικανότητα να προβλέπουν το μέλλον.
Στον αντίποδα σκιαγραφείται ένας Απόλλωνας ανταγωνιστικός, απερίσκεπτος, σκληρός και εκδικητικός, ο οποίος φέρει τις αντίστοιχες αρνητικές ιδιότητες του ζωοδότη Φοίβου. Είναι θεός που πλήττει από μακριά (Εκατήβολος, Εκήβολος, Αγρευτής, Αφήτωρ, Εκάεργος),διέπεται από πολεμικό μένος, συσχετίζεται άμεσα με το λοιμό και το θάνατο (Λοίμιος, Ελειήτης),είναι ανεξέλεγκτος όσον αφορά τα εκάστοτε αντικείμενα του πόθου του.
Πρόκειται για το θεό που διανύει τα χρόνια της εφηβείας του, όταν δεν έχει ακόμα ωριμάσει, δεν έχει εξαγνιστεί για το φόνο του Πύθωνα. Η λατρεία του Απόλλωνος αντικατέστησε την προελληνική λατρεία της μητέρας Γης, της Θέμιδος και της Φοίβης, που συνιστούσαν μητριαρχικές θεότητες της Μινωικής και της Μυκηναϊκής περιόδου. Σε αυτές ήταν αφιερωμένο το μαντείο που έπειτα σφετερίστηκε ο θεός.
Ο Απόλλων είχε απαλλοτριώσει για λογαριασμό του τις προγενέστερες θεότητες που χρησμοδοτούσαν. Όταν το θείο τέκνο απομάκρυνε τη Θέμιδα από τα θαυμαστά χρηστήρια, η Γαία γέννησε σκοτεινά ονειροφαντάσματα που αποκάλυπταν τα παρελθόντα και τα μελλούμενα στους θνητούς. Έτσι, αφαίρεσε από το Φοίβο το προνόμιο να δίνει αποκλειστικά χρησμούς για να τιμωρήσει την αδικία που είχε υποστεί η κόρη της.
Ύστερα από παράκληση του θεού στον πατέρα του, ο Δίας απομάκρυνε από το Πυθικό ιερό τη δύναμη της Γαίας και τις νυχτερινές φωνές και, έτσι, οι θνητοί έπαψαν να βλέπουν όνειρα και οπτασίες θανάτου. Σε άλλες μυθικές αφηγήσεις, η Γαία απευθύνεται στο Δία για να τιμωρήσει το γιο της Λητούς για το φόνο του Πύθωνα καθώς ο όφις ήταν γόνος της και σύμβολο της εξουσίας της στην περιοχή την οποία ο νεότερος θεός σφετερίστηκε.
Εδώ ο Φοίβος γίνεται Απόλλωνας. Από ευεργετικός και ζωοδότης Ήλιος γίνεται καταστροφικός και θανατηφόρος. Η αλήθεια δεν βρίσκεται κάπου στη μέση. Ο Απόλλωνας διαθέτει και τις δύο όψεις στην προσωπικότητά του. Είναι ο αιώνιος έφηβος, ένα στάδιο πριν την ωρίμαση του. Είναι εύλογο, λοιπόν, να φέρει τα χαρακτηριστικά και των δύο ηλικιακών περιόδων ή, έστω, να μην έχει απολέσει την κυκλοθυμία της εφηβικής ηλικίας. Είναι τρυφερός αλλά και βίαιος, συμπονετικός και συνάμα αδίστακτος, ζωοδότης και καταστροφέας μαζί. Έχει την ιδιότητα να θεραπεύει από τη μία, να στέλνει επιδημίες από την άλλη.
Μπορεί, ως ζωογόνος ήλιος, να εγγυάται την καρποφορία και την άνθιση ενώ, παράλληλα, να σπέρνει τον όλεθρο, τη σήψη και την ξηρασία με τις ακτίνες του. Οι προφητείες του μπορούν να λυτρώσουν τον αποδέκτη τους (είτε πρόκειται για πρόσωπο, είτε για πόλη), μπορούν, όμως, να τον οδηγήσουν στον όλεθρο και τον πλήρη αφανισμό.
Στον αντίποδα του εξολοθρευτή και σκοτεινού Απόλλωνα βρίσκεται ο Φοίβος, ονομασία που δόθηκε στο θεό πιθανώς γιατί φέρει θετικό πρόσημο. Σημαίνει φωτεινός και έχει την ίδια ρίζα με το ρήμα φάω ( = φωτίζω) και το ουσιαστικό φάος ( = φως). Κατά τον Αισχύλο, Φοίβος καλείται ο ιερός και ο αγνός, ενώ ο Πίνδαρος χαρακτηρίζει με τα ίδια επίθετα τις ακτίνες του ηλίου ή το νερό.
Η επωνυμία Φοίβος δεν σήμαινε μόνο φωτεινός αλλά αγνός, καθαρός, ιερός. Σαν θεός του φωτός που εξαφάνιζε το σκότος, ήταν φυσικό να εκδιώκει και το σκοτάδι από το ανθρώπινο πνεύμα και να το καθιστά ικανό να προβλέπει το μέλλον. Όπως δηλαδή ο ήλιος εξάπτει τη δύναμη της οράσεως, έτσι και ο Απόλλων ξυπνά τη μαντική και τη διορατικότητα στην ανθρώπινη ψυχή. Υπό την επίδραση των θεϊκών του αναλαμπών, κάποια προνομιούχα άτομα αποκτούσαν ιδιαίτερη οξυδέρκεια, φωτισμό του πνεύματος τους και ικανότητα να προβλέπουν το μέλλον.
Στον Όμηρο καθώς και τις μετέπειτα γραμματειακές πηγές, ο θεός φέρει συχνά μόνο αυτό το προσωνύμιο, γεγονός που σημαίνει ότι δεν πρόκειται για ένα από τα τυπικά επίθετα του, αλλά για δεύτερο όνομα (το σύμπλεγμα Απόλλων-Φοίβος απαντά στην Ιλιάδα μόνο 4 φορές). Το όνομα αυτό έλαβε από την προκάτοχο του στο μαντείο, τη Φοίβη, ως ένδειξη σεβασμού καθώς ήταν η γιαγιά του (μητέρα της Λητούς), όπως μαρτυρεί ο Αισχύλος στις Ευμενίδες. Η ονομασία δήλωνε τη θεά της Σελήνης, την αγνή, την ανέγγιχτη, την εξαγνίζουσα. Ο Ησίοδος, στη Θεογονία του, τη χαρακτηρίζει «χρυσοστεφάνωτη». Επομένως, το προσωνύμιο Φοίβος εκφράζει την ακριβώς αντίθετη πτυχή του χαρακτήρα του που σχετίζεται με την ευγένεια, το κάλλος, τη γνώση, τη δικαιοσύνη και την αλήθεια. Ως φωτεινός θεός, ταυτίστηκε με τον Ήλιο που αλληγορικά θερμαίνει και φωτίζει τον ανθρώπινο νου.
Η μετάλλαξη του Απόλλωνα σε Φοίβο είναι η εσωτερική στροφή του νου προς το υψηλό και το πνευματικό, η μετάβαση του από μία ζωώδη και ζοφερή κατάσταση στην κατάσταση της νόησης και της ολοκλήρωσης. Τόσο ριζική ήταν η μεταμόρφωση του που στο εξής έγινε κήρυκας της μετριοπάθειας ενώ του αποδίδονται αιώνια ρητά όπως το Γνώθι σε αυτόν και το Μηδέν άγαν, τα οποία ο ίδιος επινόησε και το μαντείο του προπαγάνδισε στον Ελλαδικό χώρο.
Ο θεός, πλέον, είναι εχθρός της βαρβαρότητας και διαπρύσιος κήρυκας του πολιτισμού. Η ποίηση, η μουσική, η φιλοσοφία, η ιατρική, οι φυσικές επιστήμες, η αστρονομία και τα μαθηματικά πέρασαν πλέον υπό τον έλεγχο του. Μάλιστα, οι επτά χορδές της λύρας του σχετίζονταν με τα επτά φωνήεντα του μεταγενέστερου ελληνικού αλφάβητου και θεωρούνταν ότι έχουν μυστικιστική σημασία καθώς χρησιμοποιούνταν για θεραπευτική μουσική.
Ο Φοίβος Απόλλων, ήταν καθάρσιος θεός καθώς, πέρα από ιατρός για τα σώματα, έγινε και θεραπευτής των ψυχών. Στον Κρατύλο του Πλάτωνα (405, α-β) αναφέρεται ότι ο Φοίβος «καθαρόν παρέχειν τον ἄνθρωπον και κατά το σῶμα και κατά την ψυχήν».
Ήταν λυτρωτής του ηθικού κακού, ένας θεός-σωτήρας. Ο ίδιος, αφού θανάτωσε τον Πύθωνα (το τέρας που φύλαγε τους Δελφούς αλλά δεν έπαυε να έχει θεϊκή καταγωγή), έπρεπε να εξαγνιστεί από το κρίμα του καταφεύγοντας στα Τέμπη της Θεσσαλίας. Εκεί αυτοβασανιζόταν για οκτώ χρόνια, αλλά επέστρεψε αληθινά ως Φοίβος,δηλαδή καθαρός και ακιλήδωτος. Αυτή η δοκιμασία, η προσωρινή απώλεια της ταυτότητας που βίωσε ο θεός και η μεταμέλεια του τον οδήγησαν στον πλήρη εξιλασμό. Αν δεν είχε καθαρθεί για το φόνο του τέρατος, δε θα μπορούσε να εξασκεί τα λειτουργήματα του ως θεός.
Αποτελούσε καταφύγιο των μεταμελημένων αμαρτωλών απέναντι στους οποίους δείχνει την επιείκειά του. Ως ιατρός των σωμάτων και των ψυχών συγχωρεί τους ρύπους των εγκλημάτων και αποπλένει τις ψυχικές κηλίδες ύστερα από το φόνο. Εξαγνίζει, δηλαδή, τον ένοχο από το μίασμα και τον λυτρώνει από τις σκοτεινές δυνάμεις της θεϊκής εκδίκησης που τον καταδιώκουν.
Η ιδιότητα του Φοίβου να λυτρώνει τους εγκληματήσαντες που είχαν μετανοήσει, τον καθιστά τον πιο φιλάνθρωπο και οικτίρμονα από τους θεούς. Η δύναμη της συγχώρεσης τον διαφοροποιούσε από παλαιότερες θεότητες αλλά και από τους υπόλοιπους Ολυμπίους, πράγμα που υποδηλώνει την πνευματική ανάταση του Έλληνα και την πολιτιστική εξέλιξη του ελληνικού λαού. Μπορεί να υπήρξε θεός τιμωρός και εκδικητής, αλλά αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι μπορούσε να κατευναστεί
Τη θεραπευτική ικανότητα μεταλαμπάδευσε ο Φοίβος στο γιο του Ασκληπιό και σε άλλους απογόνους του. Ο Ομηρικός Ύμνος για τον Ασκληπιό δόξαζε τον ήρωα που έφερνε χαρά στους θνητούς, καθώς τους ανακούφιζε από τους πόνους. Ο γιος του θεού, εκπαιδευμένος από το σοφό κένταυρο Χείρωνα, μπόρεσε να εξελίξει την ιατρική τέχνη σε βαθμό που έσωζε αναρίθμητους ασθενείς ενώ μπορούσε να επαναφέρει νεκρούς από τον Άδη. Σύμφωνα με το μύθο, κατόρθωσε να φέρει πίσω στη ζωή το γιο του βασιλιά Μίνωα χάρη σε ένα βότανο που παρατήρησε να μεταφέρει ένα φίδι. Έτσι, ο απολλώνιος όφις έγινε σύμβολο του Ασκληπιού.
Ο Απόλλων θεός ήταν προστάτης του αθλητισμού, της σωματικής συμμετρίας και ευρωστίας, της υγείας και της αρμονίας. Το πνεύμα του Φοίβου δεν φοβόταν το σώμα του. Σε αυτόν συναντάμε την τέλεια ισορροπία ανάμεσά τους, γεγονός που αποτελούσε το βασικό ιδανικό της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας. Οι γλύπτες της αρχαϊκής και της κλασικής περιόδου τον παρουσίαζαν με την πνευματική του υπόσταση να βρίσκει την ολοκλήρωσή της στη σωματική του τελειότητα.
Η ηρεμία, η ομοιομορφία, η αυτοπεποίθηση, η δύναμη αποτελούν βασικά γνωρίσματα των αγαλμάτων του θεού. Για αυτό τον λόγο οι αρχαίες Ελληνίδες, στην εγκυμοσύνη τους, αφιέρωναν το παιδί τους στον θεό Απόλλωνα, ώστε να του μοιάσει στο Φως, την Αρμονία και την Αρετή. Ο Εμπεδοκλής, μάλιστα έλεγε πως οι εικόνες που η έγκυος γυναίκα βλέπει ή φαντάζεται μορφοποιούν το έμβρυο παιδί της:
«Τα βρέφη έχουν μορφή σύμφωνη μ' αυτά που η γυναίκα φαντάζεται, προπαντός κατά τη σύλληψη. Πολλές φορές γυναίκες ερωτεύθηκαν ήρωες και θεούς και γέννησαν παιδιά όμοια μ' αυτούς».
Ως αιώνιος έφηβος, ο Απόλλων ταυτίζεται με την ερωτική αφύπνιση των νέων, το πρωτόγνωρο αισθησιακό ξύπνημα, τη συνειδητοποίηση της σεξουαλικής ταυτότητας, το παράφορο και σφοδρό ερωτικό πάθος, που μπορεί συχνά να αποβεί ολέθριο για το αντικείμενο του πόθου του. Ο θεός ήταν αμφιφυλόφιλος, δεν έκανε διακρίσεις στο φύλο που θα ήταν αποδέκτης του έρωτά του, όπως ο ήλιος δε ξεχωρίζει τα όντα στα οποία θα εξαπολύσει τις ακτίνες του.
Οι αγάπες του υπήρξαν αναρίθμητες, όπως και οι καρποί τους. Δεν επέλεξε, ωστόσο, ποτέ να δεθεί με τα δεσμά του γάμου· υπήρξε ένας ισόβιος εργένης που δεν ξεπέρασε το ηλικιακό στάδιο της νεότητας στην κορύφωση της. Ανεξάρτητος από τη φύση του, αρνήθηκε να νυμφευθεί και επέλεξε να ικανοποιεί τη σεξουαλική του επιθυμία με νύμφες (Νυμφαγέτης Απόλλων), δρυάδες, ιέρειες, όμορφους νέους και νέες, όχι όμως θεές.
Ως Μουσηγέτης, ο Φοίβος υπήρξε ο αρχηγός του χορού των Μουσών (ή, αλλιώς, Παρνασσίδων) ενστερνιζόμενος το ρόλο του πάτρωνα όλων των τεχνών. Σπουδαιότερο έμβλημά του αποτελεί η επτάχορδη λύρα, της οποίας οι χορδές αντιπαραβάλλονται με τις ακτίνες του ηλίου ή με τα βέλη του τόξου. Μέσω αυτής εκφράζεται η απολλώνια αρμονία, η ενότητα μέσα από την πολλαπλότητα, το απόλυτο συνταίριασμα αντιθετικών στοιχείων όπως είναι αυτά που στοιχειοθετούν τη φυσιογνωμία του θεού.
Με την οικειοποίηση της λύρας, ο Απόλλων εξελίσσεται από θεός της μουσικής και των καλών τεχνών σε θεό της αρμονίας και του πολιτισμού. Η κοσμική τάξη που διέπει το σύμπαν έπρεπε να αποτελεί και τη βάση κάθε τέχνης. Για τους αρχαίους Έλληνες, ο θεός αντιπροσώπευε την καθαρή λογική τόσο στην ομιλία όσο και στη μουσική έκφραση. Ο Φοίβος αναζήτησε στις τέχνες, τις επιστήμες, τις Μούσες και τις Χάριτες μία άλλη περιοχή της νόησης, που θα τον ανύψωνε σε πνευματικότερο θεό. Ο Ήλιος συμβολίζει τον αυτόφωτο νου, τη γνώση που έρχεται να ταράξει τη λιμνάζουσα ανθρώπινη νόηση, την αθανασία του πνεύματος.
Το μαντείο των Δελφών παρόλα αυτά ήταν χθόνιο μαντείο εφόσον η εκάστοτε ιέρεια χρησμοδοτούσε με χθόνιο τρόπο, και αυτό διότι πριν άνηκε στην Γαία, συνεπώς ο Απόλλων εδώ συνταυτίζεται με την χθόνια πλευρά του. Η Πυθία, αφού εξαγνιζόταν στα νερά της Κασταλίας πηγής, της οποίας το νερό θεωρούνταν ιερό, κατέβαινε στο άδυτο ακολουθούμενη από τους πιστούς και τους ιερείς. Ενώ οι ικέτες περίμεναν στη διπλανή αίθουσα, το χρηστήριο, η ίδια έμπαινε στο άδυτο που θεωρούνταν ότι ενέπνεε μαντική δύναμη, έπινε νερό από την Κασσοτίδα (κατά τον Παυσανία) και μασούσε φύλλα δάφνης (κατά το Λουκιανό) καθήμενη στον ιερό τρίποδα, ένα καθημερινό μεταλλικό σκεύος που θεωρούνταν πηγή θεϊκής προφητικής δυνάμεως.
Στον ίδιο χώρο βρισκόταν ο λίθος που συμβολίζει τον ομφαλό της γης και η εστία όπου διατηρούνταν το αθάνατο πυρ. Εκεί, η ιέρεια του Δελφικού μαντείου έκαιγε φύλλα δάφνης και κριθαρένιο αλεύρι υμνώντας, ταυτόχρονα, τις θεότητες του τόπου, όπως επιβεβαιώνει η εναρκτήρια σκηνή των Ευμενίδων του Αισχύλου. Η δάφνη, το ιερό φυτό του Φοίβου, ήταν σύμβολο της μαντικής και, μασώντας την, η Πυθία προσκαλούσε το θεό να μην οκνήσει, σύμφωνα με το Λουκιανό, αλλά να προσέλθει και να της υποβάλλει τους χρησμούς (κατά μία άλλη άποψη, η χρησμοδοσία δε γινόταν με το μάσημα δάφνης αλλά με την παρατήρηση των φύλλων του ιερού αυτού δέντρου, που ευδοκιμούσε στους γκρεμούς του Παρνασσού).
Έπειτα, η προφήτισσα δεχόταν το ενθουσιαστικό πνεύμα του θεού και, υπό την επιρροή των αναπεμπόμενων ατμών που απελευθερώνονταν από το χάσμα, πρόφερε ασυνάρτητα λόγια και αμφίσημες απαντήσεις, που αιτιολογούν το προσωνύμιο Λοξίας που φέρει ο θεός.
Από τη στιγμή που η Πυθία αφιερωνόταν στον Απόλλωνα δεν εξερχόταν από το μαντείο. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, η ιέρεια του θεού χρησμοδοτούσε μία φορά το χρόνο, την έβδομη μέρα του δελφικού μήνα Βυσίου. Τον 6ο αιώνα π.Χ., η ετήσια χρησμοδότηση έγινε μηνιαία λόγω της απήχησης του μαντείου ενώ, σε περιόδους αιχμής, υπήρχαν δύο ή και τρεις Πυθίες. Κατά τους χειμερινούς μήνες (εποχή που ο Απόλλωνας έλειπε στους Υπερβορείους),το μαντείο παρέμενε κλειστό και οι μάντεις χρησιμοποιούσαν άλλες μαντικές μεθόδους όπως την κληρομαντεία.
Η σπουδαιότερη συμβολή του δελφικού μαντείου ήταν τα ηθικά παραγγέλματα που θεωρούνταν προτροπές του ίδιου του θεού ενώ, μετέπειτα, αποδόθηκαν στους επτά σοφούς. Τα δελφικά αποφθέγματα απευθύνονταν σε όλους τους επισκέπτες του μαντείου, τους οποίους ωθούσαν σε ένα ηθικότερο και πνευματικότερο βίο ενώ συνιστούσαν μία ιερή παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Τα βασικά αυτά νοήματα της δελφικής θεολογίας αποτελούσαν ένα είδος συμπυκνωμένης γνώσης. Τα σπουδαιότερα ρητά ήταν το περίφημο ΕΙ ή Ε, το ΜΗΔΕΝ ΑΓΑΝ και το ΓΝΩΘΙ ΣΕ ΑΥΤΟΝ.
Το πολυσυζητημένο ΕΙ, που ήταν χαραγμένο στην εξωτερική όψη της προμετωπίδας του ναού, πάνω από την είσοδο, είναι πιθανώς το β’ ενικό πρόσωπο του ρήματος ειμί και σημαίνει «είσαι» ή «να είσαι». Πρόκειται για προσφώνηση του Φοίβου προς τον επισκέπτη τον οποίο καλεί να αναγνωρίζει την ύπαρξη του, να είναι προπαρασκευασμένος ώστε να αντικρίσει το θεό, να είναι δηλαδή σε κατάσταση ετοιμότητας πριν εισέλθει στο ναό (να έχει εξαγνιστεί και να έχει ειλικρινείς προθέσεις).
Το ΓΝΩΘΙ ΣΕ ΑΥΤΟΝ,το οποίο αποδίδεται στο Χίλωνα ή στο Θαλή το Μιλήσιο, σχετίζεται με την ευθύνη που φέρει το άτομο να συναισθάνεται το πεπερασμένο των δυνατοτήτων του, να έχει επίγνωση της περιορισμένης χρονικότητάς του και να μη λησμονεί το αξεπέραστο χάσμα που τον χωρίζει από τους θεούς. Όταν ο άνθρωπος γνωρίζει τα όρια του, τότε μπορεί να συνειδητοποιήσει ότι το «περικλειόμενο» εντός αυτών των ορίων δεν είναι το παν. Η ανθρωπότητα όφειλε να έχει αντίληψη της αδυναμίας της, να μην αμφιβάλει για το λόγο των θεών και να υποτάσσεται στη θέλησή τους.
Οποιαδήποτε απόπειρα αποφυγής της τήρησης των χρησμών συνιστούσε ύβρη και δεν είχε κανένα αποτέλεσμα, όπως πιστοποιείται από την περίπτωση του Λάιου. Το ΓΝΩΘΙ ΣΕ ΑΥΤΟΝ επιχείρησε να εξετάσει ως υπαρξιακή έννοια ο ίδιος ο Σωκράτης, ο οποίος χαρακτηρίστηκε από το μαντείο ως ο σοφότερος άνθρωπος της εποχής του. Ο φιλόσοφος, έχοντας επίγνωση της ανεπάρκειάς του, επιδόθηκε σε ένα αδιάκοπο αγώνα έρευνας με στόχο την κατάκτηση της αυτογνωσίας.
Η αφύπνιση αυτή του πνεύματος είναι, επίσης, αλληλένδετη με την ιδιότητα του θεού Φοίβου ως προστάτη των γραμμάτων, της μουσικής και του πολιτισμού. Ο Φοίβος είναι το φως που φέγγει ώστε να βρουν οι ψυχές το δρόμο της ηθικής και της νοητικής ανύψωσης, να εξευγενιστούν, να κατακτήσουν το ΓΝΩΘΙ ΣΕ ΑΥΤΟΝ. Ως ενσαρκωτής, συνεπώς, του ηλιακού φωτός, ο Απόλλων ενσωματώνει όλες τις προαναφερθείσες ιδιότητες του, οι οποίες συναποτελούν ένα ολοκληρωμένο, αρμονικό και, συνάμα, αντιφατικό σύνολο.
Το Ελληνικό πνεύμα δε αρκούνταν ποτέ σε μια ψυχρή νοησιαρχία χωρίς ανθρωπιστικό προσανατολισμό. Απεχθανόταν τη μονομέρεια και επεδίωκε την πολυμορφία επιτυγχάνοντας την εξισορρόπηση αντίρροπων δυνάμεων. Δεν είναι απορίας άξιον ότι ο Δελφικός ή Ούλιος ή Εκατήβολος ή Επικούρειος ή Μουσηγέτης ή Ακερσοκόμης ή Νόμιος Απόλλων αποτέλεσε τον αδιαφιλονίκητο εκφραστή του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, καθώς αντιπροσώπευε όλες τις παραπάνω ιδιότητες σε μια διάχυτη αταραξία.
Ο διφορούμενος χαρακτήρας του, πάντως, αντικατοπτρίζεται με απόλυτο τρόπο στα μαντεία του, που ήταν εξαπλωμένα στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο από τον Εύξεινο Πόντο έως τις δυτικές ακτές της Μεσογείου. Το περιεχόμενο ορισμένων δελφικών παραγγελμάτων, οι αμφίσημοι χρησμοί που προφέρονταν στους Δελφούς και οι προθέσεις της Πυθίας είναι, αδιαφιλονίκητα, ζητήματα που εξακολουθούν να προβληματίζουν τους σύγχρονους μελετητές και να δημιουργούν διαφωνίες.
