Ο Ηράκλειτος αποτελεί το κρίσιμο κομβικό σημείο στην εξέλιξη του αρχαϊκού Ελληνικού στοχασμού. Η ιωνική φυσική δέχεται δύο σοβαρά πλήγματα: Στην στατική ύλη αντιπαρατίθεται η ηρακλείτεια δυναμική σχέση ως νέα σύλληψη της πραγματικότητας. Στην αντίληψη της υπεροχής της μίας υλικής αρχής επί της ποικιλίας, που τελικά ανάγεται σε αυτήν, αντιπαρατίθεται η ισορροπία και εναλλαγή μεταξύ των δύο οντολογικά ισότιμων σκελών «ἕν» - «πάντα», τα οποία συνέχονται σε μια αφανή αρμονία μέσω της σύγκρουσης. Ο Ηράκλειτος καλεί, επομένως, τους ανθρώπους να αλλάξουν ριζικά τον τρόπο του σκέπτεσθαι. Αντί της φαινομενικής σταθερότητας του υλικού κόσμου, να δουν τη συνεχή αντιπαράθεση των αντιθέτων που εκφράζεται με την αέναη διεργασία κίνησης και εναλλαγής· και πίσω από αυτήν τη σύγκρουση των αντίθετων τάσεων να συλλάβουν την κρυμμένη δυναμική σχέση του «μέτρου», του «λόγου», της αρμογής των πάντων σε μια αρμονική «ισορροπία» που αποκλείει στον αιώνα την ολοσχερή υπεροχή του ενός και, αντιστοίχως, την τελειωτική καταστροφή του άλλου…
Για τον Ηράκλειτο, όπως θα πει ο K.Reinhardt, το γίγνεσθαι είναι στ’ αλήθεια πραγματοποιήσιμο, καθώς το Είναι καθίσταται δυνατό μόνο μέσω του γίγνεσθαι.
Η ΚΡΥΜΜΕΝΗ ΑΡΜΟΝΙΑΟ Ηράκλειτος είναι πραγματικά ένα σπάνιο λουλούδιασμα, μια από τις διεισδυτικότερες ψυχές, μια από εκείνες τις ψυχές, που μοιάζουν με το Έβερεστ, την πιο ψηλή κορυφή των Ιμαλαΐων. Προσπάθησε να τον εννοήσεις, γιατί είναι δύσκολος. Γι’ αυτό τον ονομάζουν Σκοτεινό. Δεν είναι σκοτεινός. Η κατανόησή του είναι δύσκολη. Για να τον κατανοήσεις χρειάζεται διαφορετικό είδος ύπαρξης. Αυτό είναι το πρόβλημα. Γι’ αυτό εύκολα τον χαρακτηρίζουν σκοτεινό και τον ξεχνούν.
Για να καταλάβεις τον Αριστοτέλη δέν χρειάζεσαι καμμία αλλαγή στο είναι σου, χρειάζεσαι απλώς πληροφόρηση. Το σχολείο μπορεί να σου προσφέρει πληροφορίες για τη λογική, για τη φιλοσοφία. Μπορείς να συλλέξεις γνώσεις και μ’ αυτές να κατανοήσεις τον Αριστοτέλη.
Για να τον καταλάβεις δεν χρειάζεται ν’ αλλάξεις. Χρειάζεται να προσθέσεις απλώς μερικές γνώσεις παραπάνω. Η ύπαρξή σου μένει ίδια. Εσύ μένεις εσύ. Δεν χρειάζεσαι διαφορετικό επίπεδο συνειδητότητας. Δεν είναι αναγκαίο! Ο Αριστοτέλης είναι κρυστάλλινος. Για να τον καταλάβεις αρκεί μια μικρή προσπάθεια. Καθένας, που διαθέτει κοινό νου, μπορεί να τον καταλάβει. Αλλά η κατανόηση τού Ηράκλειτου είναι δύσκολη, γιατί οι γνώσεις, που μαζεύεις, δεν βοηθούν και πολύ. Ο καλλιεργημένος νους δεν βοηθά σ’ αυτή την περίπτωση. Θα χρειαστείς διαφορετική ποιότητα ύπαρξης κι αυτό είναι δύσκολο. Θα χρειαστεί να αλλάξεις. Γι’ αυτό τον ονομάζουν σκοτεινό. Αλλά δεν είναι!
Βρίσκεσαι χαμηλότερα από το επίπεδο, που χρειάζεται, για να μπορείς να κατανοήσεις τον Ηράκλειτο. Όταν φτάσεις σ’ αυτό το επίπεδο ύπαρξης, ξαφνικά παύει να είναι σκοτεινός. Γίνεται μια από τις πιο φωτεινές υπάρξεις. Δεν είναι ο Ηράκλειτος σκοτεινός, εσύ είσαι τυφλός. Να το θυμάσαι πάντα αυτό, γιατί αν τον πεις σκοτεινό ρίχνεις την ευθύνη σ’ αυτόν. Προσπαθείς να αποφύγεις τη μεταμόρφωση, που μπορεί να σου συμβεί, όταν τον αντιμετωπίσεις. Μην πεις, «είναι σκοτεινός», πες, «είμαι τυφλός, τα μάτια μου είναι κλειστά».
Ο Ήλιος είναι εκεί. Μπορείς να σταθείς με το πρόσωπο στον Ήλιο, με τα μάτια κλειστά και να λες, πως ο Ήλιος είναι σκοτεινός. Στέκεσαι μπροστά στον Ήλιο με τα μάτια ανοιχτά, αλλά, επειδή το φως του είναι πολύ δυνατό, τα μάτια σου τυφλώνονται προσωρινά. Τα μάτια σου είναι ανοιχτά, ο Ήλιος είναι μπροστά σου, αλλά είναι πολύ δυνατός γιά τα μάτια σου.
Αυτό συμβαίνει και με τον Ηράκλειτο. Δέν είναι σκοτεινός. Είτε είσαι τυφλός είτε τα μάτια σου είναι κλειστά. Αλλά υπάρχει και μιά τρίτη περίπτωση: Ο Ηράκλειτος είναι μιά ύπαρξη τόσο φωτεινή, που όταν τον κοιτάς, τα μάτια σου χάνουν την ικανότητα να βλέπουν, το φως είναι πάρα πολύ γιά σένα. Δέν είσαι συνηθισμένος σε τόσο φως. Γι’ αυτό, πριν ατενίσεις τον Ηράκλειτο, πρέπει να κάνεις μερικές προετοιμασίες.
Όταν μιλά ο Ηράκλειτος, φαίνεται αινιγματικός, γιατί εκφράζεται αντιφατικά. Αυτοί, που γνωρίζουν, πάντα εκφράζονται αντιφατικά. Υπάρχει λόγος, που συμβαίνει αυτό. Δεν είναι αινιγματικοί, είναι πολύ απλοί. Μα, τί να κάνουν; Αν η ζωή η ίδια είναι μιά αντίφαση, τί άλλο μπορούν να κάνουν;
Για να αποφύγεις τις αντιφάσεις, μπορείς να φτιάξεις τακτοποιημένες και ξεκάθαρες θεωρίες, αλλά θα είναι λαθεμένες θεωρίες. Δέν θα είναι αληθινές μες στην πραγματικότητα τής ζωής. Ο Αριστοτέλης είναι σαφής, είναι καθαρός, μοιάζει με περιποιημένο κήπο. Ο Ηράκλειτος είναι άγριο δάσος.
Με τον Αριστοτέλη δεν υπάρχει δυσκολία. Εκείνος αποφεύγει την αντίφαση. Έχει φτιάξει ένα τακτοποιημένο, ένα καθαρό δόγμα, ένα δόγμα ελκυστικό.Θα φοβηθείς, όταν έρθεις αντιμέτωπος με τον Ηράκλειτο, γιατί εκείνος ανοίγει την πόρτα τής ζωής. Και η ζωή είναι αντιφατική. Ο Βούδας είναι αντιφατικός, ο Λάο Τσου είναι αντιφατικός.
Όλοι όσοι έχουν γνωρίσει είναι σίγουρα αντιφατικοί. Και τί άλλο να κάνουν; Η ίδια η ζωή είναι αντιφατική κι αυτοί ακολουθούν τη ζωή. Η ζωή δεν είναι λογική. Είναι Λόγος, αλλά δέν είναι λογική. Είναι κόσμος, δεν είναι χάος. Δεν είναι λογική.
Πρέπει να καταλάβεις τη λέξη Λόγος, γιατί ο Ηράκλειτος τη χρησιμοποιεί συχνά. Κι επίσης πρέπει να κατανοήσεις τη διαφορά ανάμεσα στο λόγο και τη λογική. Η λογική είναι μια θεωρία για την αλήθεια. Ο λόγος είναι η ίδια η αλήθεια. Ο λόγος είναι υπαρξιακός. Η λογική δεν είναι. Η λογική είναι κατηγόρημα τής χρήσης, τής θεωρίας.
Προσπάθησε να το καταλάβεις. Αν δεις τη ζωή, θα πεις, πως υπάρχει κι ο θάνατος. Πώς μπορείς να αποφύγεις το θάνατο;
Αν κοιτάξεις τη ζωή, ο θάνατος υπονοείται. Κάθε στιγμή τής ζωής είναι επίσης και στιγμή θανάτου. Αν χωρίσεις τη ζωή από το θάνατο, τότε δέν μπορείς να καταλάβεις ούτε τη ζωή ούτε το θάνατο. Παραμένουν για σένα άλυτο αίνιγμα.
Η ζωή κι ο θάνατος δεν είναι δυό διαφορετικά φαινόμενα, μα είναι πλευρές τού ίδιου νομίσματος. Αν διεισδύσεις σε βάθος, θα δεις, πως η ζωή είναι θάνατος κι ο θάνατος είναι ζωή. Τη στιγμή, που γεννιέσαι, έχεις αρχίσει κιόλας να πεθαίνεις. Η ζωή συνεπάγεται το θάνατο κι ο θάνατος συνεπάγεται τη ζωή. Ανήκουν το ένα στο άλλο. Είναι συμπληρωματικά.
Ζωή και θάνατος είναι σαν δυό φτερούγες ή σαν δυό πόδια. Δεν μπορείς να κινηθείς μόνο με το δεξί, μόνο με το αριστερό πόδι. Στη ζωή δέν μπορείς να είσαι μόνο δεξιός ή μόνο αριστερός. Είσαι αναγκαστικά και τα δύο. Δογματικά, μπορείς να είσαι δεξιός ή αριστερός, αλλά τα δόγματα είναι έξω από την αλήθεια τής ζωής, γιατί αναγκαστικά, τα δόγματα είναι τακτοποιημένα και ξεκάθαρα, ενώ η ζωή δέν είναι. Η ζωή είναι απεριόριστη. Ο Ουΐτμαν, ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές στον κόσμο, λέει: «Αντιφάσκω με τον εαυτό μου, γιατί είμαι απεριόριστος».
Με τη λογική γίνεσαι στενόμυαλος. Δεν μπορείς να είσαι απέραντος. Αν φοβάσαι την αντίφαση, ποτέ δεν θα πλατύνει ο νους σου. Θα είσαι υποχρεωμένος να διαλέγεις, να συμπιέζεσαι, να αποφεύγεις την αντίφαση, να την κρύβεις. Αλλά, μήπως αν την κρύψεις, θα χαθεί; Μήπως, αν πάρεις το βλέμμα σου από το θάνατο, θα τον αποφύγεις;
Μπορείς να παρακάμψεις το θάνατο, να του γυρίσεις τις πλάτες, να τον ξεχάσεις τελείως... Γι’ αυτό δεν μιλούν οι άνθρωποι γιά το θάνατο. Είναι ένδειξη κακών τρόπων, όταν το κάνουν.
Δεν μιλάμε για το θάνατο, τον αποφεύγουμε. Ο θάνατος υπάρχει παντού, κάθε στιγμή, αλλά εμείς τον αποφεύγουμε. Από τη στιγμή, που θα πεθάνει κάποιος, βιαζόμαστε να τελειώνουμε μια ώρα αρχύτερα μαζί του. Φτιάχνουμε τα νεκροταφεία μας έξω από τις πόλεις. Φτιάχνουμε μαρμάρινους τάφους, τους χαράζουμε με όμορφους στίχους, τους στολίζουμε με λουλούδια. Τί κάνουμε λοιπόν; Προσπαθούμε να καλλωπίσουμε λιγάκι το θάνατο.
Στη Δύση, η απόκρυψη τού θανάτου έχει γίνει επάγγελμα. Υπάρχουν επαγγελματίες, που σας βοηθούν να ξεχάσετε το θάνατο, που κάνουν το πτώμα να δείχνει όμορφο, σαν ζωντανό. Μπορεί να βοηθήσει αυτό καθόλου; Ο θάνατος υπάρχει. Για το θάνατο τραβάς κι εσύ. Όπου κι αν τον παραχώσεις, δεν υπάρχει διαφορά. Εκεί θα φτάσεις. Είσαι ήδη στο δρόμο. Στέκεσαι στην ουρά περιμένοντας να ‘ρθει η ώρα σου. Πού μπορείς να κρυφτείς, γιά να αποφύγεις το θάνατο; Η λογική προσπαθεί να είναι σαφής. Και γιά να είναι σαφής αποφεύγει το θάνατο.
Ο Ηράκλειτος είναι πραγματικά υπέροχος. Αν είχε γεννηθεί στην Ανατολή τα πράγματα θα ήταν διαφορετικά. Στην ελληνική ιστορία, στην ελληνική φιλοσοφία όμως, ήταν ξένος, παρείσακτος. Στην Ελλάδα δέν είναι γνωστός ως φωτισμένος άνθρωπος, αλλά ως Ηράκλειτος ο Σκοτεινός, Ηράκλειτος ο Αινιγματικός.
Ο θεμελιωτής τής Ελληνικής φιλοσοφίας και τής δυτικής σκέψης, ο Αριστοτέλης, δεν θεωρούσε τον Ηράκλειτο φιλόσοφο κι έλεγε γι’ αυτόν, «το πολύ πολύ να είναι ποιητής». Αλλά κι αυτό ακόμα δύσκολα τού το αναγνώριζε. Αργότερα, σε άλλα έργα του, λέει, «κάποιο κουσούρι πρέπει να έχει ο Ηράκλειτος από γεννησιμιού του, γι’ αυτό μιλά τόσο δυσνόητα και αντιφατικά».
Ο Αριστοτέλης τον θεωρούσε λίγο εκκεντρικό, λίγο τρελό. Κι ο Αριστοτέλης δεσπόζει στη Δύση. Αν ο Ηράκλειτος είχε γίνει αποδεκτός, τότε ολόκληρη η ιστορία τής Δύσης θα ήταν ριζικά διαφορετική. Αλλά δέν κατανοήθηκε καθόλου. Όλο και περισσότερο αποχωρίστηκε από το κύριο ρεύμα τής δυτικής σκέψης, τού δυτικού πνεύματος.
Το έδαφος τής Ελλάδας ήταν τελείως ακατάλληλο γι’ αυτόν. Στην Ανατολή θα ήταν ένα μεγάλο δέντρο. Εκατομμύρια άνθρωποι θα ωφελούνταν, εκατομμύρια θα έβρισκαν το δρόμο τους μέσα απ’ αυτόν. Για τους έλληνες όμως, ήταν παράξενος, εκκεντρικός, ξένος, αλλόκοτος. Δεν ανήκε σ’ αυτούς. Γι’ αυτό και το όνομά του έμεινε στο σκοτάδι και σιγά-σιγά ξεχάστηκε.
Η κρυμμένη αρμονία είναι καλύτερη από τη φανερή
Καλύτερη, αλλά δύσκολη, γιατί θα σου δημιουργεί συνεχώς προβλήματα. Οι άνθρωποι περιμένουν από σένα συνέπεια και η κρυμμένη αρμονία δεν ανήκει στην ανθρώπινη κοινωνία. Είναι κομμάτι τού Κόσμου, αλλά όχι τής κοινωνίας.
Η κοινωνία είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα και είναι φτιαγμένη πάνω στην αντίληψη, ότι τα πάντα είναι στατικά. Η κοινωνία έχει δημιουργήσει φραγμούς, κώδικες, λες και τα πάντα να είναι αμετακίνητα. Να γιατί οι ηθικοί κανόνες ισχύουν αιώνες ολόκληρους. Τα πάντα αλλάζουν, αλλά οι νεκροί κανόνες συνεχίζουν. Καθετί αλλάζει συνεχώς και οι αποκαλούμενοι ηθικολόγοι συνεχίζουν να κηρύττουν τα ίδια και τα ίδια -εντελώς άσχετα πράγματα- αυτοί όμως, είναι συνεπείς με το παρελθόν τους.
Την εποχή τού Μωάμεθ, στους άραβες, οι γυναίκες ήταν τέσσερις φορές περισσότερες από τους άντρες, γιατί οι άραβες ήταν λαός πολεμικός και συνεχώς πολεμούσαν και αλληλοσφάζονταν. Οι γυναίκες, πιο ξύπνιες, επιζούσαν κι είχαν φτάσει να είναι τέσσερις φορές περισσότερες. Τί έπρεπε να γίνει; Σε μια κοινωνία, όπου οι γυναίκες είναι τέσσερις φορές περισσότερες από τους άντρες, καταλαβαίνετε βέβαια, ότι γίνεται προβληματική η ύπαρξη κάθε ηθικότητας και προκύπτουν πολλά προβλήματα. Έφτιαξε λοιπόν, ένα νόμο ο Μωάμεθ, ότι οι άνδρες μπορούν να παντρεύονται από τέσσερις γυναίκες... κι ακόμα τον εφαρμόζουν.
Σήμερα, η συνήθεια αυτή έχει καταντήσει ασχήμια, οι μουσουλμάνοι όμως, επιμένουν με τη δικαιολογία, ότι είναι σύμφωνη με το Κοράνι. Σήμερα, τα δεδομένα έχουν αλλάξει εντελώς. Οι γυναίκες δεν υπερτερούν αριθμητικά τόσο πολύ, αυτοί όμως, ακολουθούν το νόμο. Έτσι, εκείνο, που ήταν όμορφη ανταπόκριση σε μια συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση, τώρα είναι άσχημο, απολύτως άσχημο. Αλλά οι μουσουλμάνοι επιμένουν, γιατί είναι λαός πολύ συνεπής. Δεν μπορούν να αλλάξουν κι ούτε μπορούν να συμβουλευτούν τον Μωάμεθ, γιατί ο Μωάμεθ δεν υπάρχει πια. Πονηροί καθώς είναι, έκλεισαν την πόρτα σε κάθε επίδοξο προφήτη, που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ίσως μια αλλαγή.
Ο Μωάμεθ είναι ο τελευταίος προφήτης. Η πόρτα είναι κλειστή, ακόμα και για τον ίδιο. Έτσι γίνεται πάντα.
Οι ηθικολόγοι κρατούν πάντα κλειστή την πόρτα, μια και κάθε καινούργιος προφήτης θα δημιουργούσε προβλήματα, καθώς θα ήταν αντίθετος με τους παλιούς νόμους. Αυτός ο προφήτης θα ζει τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Θα έχει τη δική του αντίληψη. Θα είναι συνεπής με την τωρινή πραγματικότητα. Υπάρχει όμως, εγγύηση, ότι η αντίληψή του θα συμφωνεί με το παρελθόν; Όχι, δεν υπάρχει. Γι’ αυτό κάθε ηθική παράδοση κλείνει την πόρτα στο καινούργιο.
Οι ζαϊνιστές έχουν κλείσει κι αυτοί τη δική τους πόρτα. Ο τελευταίος γι’ αυτούς είναι ο Μαχαβίρα. Οι μωαμεθανοί λένε το ίδιο για τον Μωάμεθ. Οι χριστιανοί, λένε, ότι ο Ιησούς είναι ο μονογενής υιός τού Θεού. Όλες οι πόρτες είναι κλειστές. Γιατί οι ηθικολόγοι κλείνουν πάντα τις πόρτες; Σαν μέτρο ασφάλειας.
Αν έρθει ένας προφήτης, ένας άνθρωπος, που ζει την κάθε στιγμή, θα αναποδογυρίσει το παν, θα δημιουργήσει χάος. Ο άνθρωπος βρίσκει τρόπους για να βολεύεται -Εκκλησία, ηθική, έναν κώδικα- σταθερά πράγματα.
Δεν έχεις παρά να ακολουθείς τους κανόνες. Επιφανειακά, πετυχαίνεις φανερή αρμονία. Ώσπου φτάνει ένας προφήτης και αναδημιουργεί τα πάντα, αναστατώνει τα πάντα. Φτιάχνει τα πάντα απ’ την αρχή.
Ο ηθικολόγος είναι άνθρωπος τής επιφάνειας. Ζει, γιά να υπηρετεί τους κανόνες, οι κανόνες όμως, δεν είναι γι’ αυτόν. Ζει, για τις γραφές, οι γραφές όμως, δέν είναι γι’ αυτόν. Ακολουθεί τους κανόνες, αλλά δεν ακολουθεί την πραγματικότητα.
Αν το έκανε, αν ήταν μάρτυρας όσων συμβαίνουν γύρω του, θα κέρδιζε την κρυμμένη αρμονία, όπου η αντίθεση δεν ενοχλεί, γιατί μπορείς να τη χρησιμοποιείς. Κι όταν μπορείς να χρησιμοποιείς το αντίθετο, κρατάς στα χέρια σου το μυστικό κλειδί. Μπορείς να κάνεις την αγάπη σου πιο όμορφη μέσα από το μίσος.
Το μίσος δέν αντιστρατεύεται την αγάπη. Αντίθετα, είναι το αλάτι, που τη νοστιμίζει. Είναι το φόντο της, που την προβάλλει. Τότε, μπορείς μέσα από την οργή να δώσεις ένταση στη συμπόνια σου.
Η οργή είναι εχθρός σου. Μεταμόρφωσέ την, κάνε τη φίλο σου! Το μίσος είναι εχθρός σου! Κάντο φίλο σου! Άφησε την αγάπη σου να βαθύνει μέσα στο μίσος, όπως το λουλούδι εισχωρεί μες στο χώμα. Αυτή είναι η κρυμμένη αρμονία τού Ηράκλειτου.
Ο Ηράκλειτος είναι αξεπέραστος
Η διχόνοια φέρνει τη συμφωνία
Από την ασυμφωνία βγαίνει η ομορφότερη αρμονία
Φυσικά, στον ορθολογιστή, ο Ηράκλειτος θα φανεί αινιγματικός, σκοτεινός. Είναι όμως; Αν μπορείς να δεις, είναι κρυστάλλινος, είναι λουσμένος μες στο φως. Αλλά, αν είσαι κυριευμένος από το πνεύμα τού ορθολογισμού, είναι δύσκολο να καταλάβεις γιατί ο Ηράκλειτος λέει, ότι από τη διχόνοια γεννιέται η ομορφότερη αρμονία.
Η ζωή θα ήταν τελείως άγευστη, αν δεν υπήρχε η αντίθεση. Σκέψου έναν κόσμο, όπου δεν θα υπάρχει το κακό.
Νομίζεις, πως θα υπήρχε τότε το καλό; Σκέψου έναν κόσμο χωρίς αμαρτωλούς. Πιστεύεις, πως όλοι οι άνθρωποι θα ήταν τότε άγιοι;
Ο άγιος δεν υπάρχει χωρίς τον αμαρτωλό. Ο άγιος χρειάζεται τον αμαρτωλό, όπως κι ο αμαρτωλός, για να υπάρξει, χρειάζεται τον άγιο. Υπάρχει αρμονία μεταξύ τους, μια κρυφή αρμονία. Είναι οι δύο πόλοι. Η ζωή είναι όμορφη, γιατί υπάρχουν και οι δύο. Χωρίς το Διάβολο ο Θεός δεν μπορεί να υπάρξει. Ο Θεός είναι αιώνιος, ο Διάβολος το ίδιο.
Έρχονται άνθρωποι και με ρωτούν: «Αν υπάρχει Θεός, τότε γιατί υπάρχει τόση δυστυχία, τόση κακία;» Ο Θεός δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτό. Είναι το φόντο του. Χωρίς το Διάβολο, ο Θεός θα ήταν άνοστος, ανούσιος. Θα ήταν να τον ξερνάς, όχι να τον τρως. Εκείνος ξέρει την κρυμμένη αρμονία: Δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς το Διάβολο, γι’ αυτό δέν τον μισεί, τον χρησιμοποιεί. Κι αν τον χρησιμοποιεί ο Θεός, γιατί να μην τον χρησιμοποιείς κι εσύ; Αν ο Θεός δέν μπορεί να υπάρχει χωρίς αυτόν, πώς μπορείς εσύ;
Όταν ο Διάβολος έβαζε σε πειρασμό τον Αδάμ, ήταν ο Θεός, που τον έβαζε σε πειρασμό. Ήταν μια συνωμοσία. Ο όφις υπηρετεί το Θεό, το ίδιο κι ο Διάβολος. Η ίδια η λέξη (διάβολος) προέρχεται από τη σανσκριτική ρίζα dev, απ’ όπου και το «θεϊκός». (Σανσκριτικά deva = θεός, ελληνικά δίoς = θεϊκός, λατινικά διωινε = θεϊκός και devil = διάβολος). Και οι δύο λέξεις από την ίδια ρίζα. Μόνο τα κλαδιά αλλάζουν. Ένα κλαδί ο Θεός, άλλο κλαδί ο Διάβολος.
Πρέπει να υπάρχει προσυνεννόηση, αλλιώς το παιχνίδι δεν μπορεί να έχει συνέχεια. Πρέπει να υπάρχει βαθύτερη αρμονία κι αυτή η αρμονία είναι η συνωμοσία. Λέει ο Θεός στον Αδάμ: «Δέν πρέπει να φας από το Δέντρο τής Γνώσης». Αρχίζει η συνωμοσία, το παιχνίδι. Οι πρώτοι κανόνες έχουν κιόλας τεθεί.
Ο χριστιανισμός έχει χάσει πολλά όμορφα πράγματα, γιατί προσπάθησε να δημιουργήσει φανερή αρμονία. Επί είκοσι αιώνες, οι χριστιανοί θεολόγοι δεν βρίσκουν ησυχία με το Διάβολο: «Πώς εξηγείται ο Διάβολος;» Δεν χρειάζεται, είναι απλό. Ο Ηράκλειτος ξέρει, αλλά οι χριστιανοί ανησυχούν, γιατί αν υπάρχει ο Διάβολος, τότε θα πρέπει να τον έχει δημιουργήσει ο Θεός, αλλιώς πώς υπάρχει;
Αν υπάρχει, πρέπει να του το επιτρέπει ο Θεός. Αλλιώς, σημαίνει, πως δεν μπορεί να τον εξοντώσει. Και τότε ο Θεός είναι ανίκανος, τότε δεν μπορείς να τον λες παντοδύναμο. Αν πάλι ο Θεός δημιούργησε το Διάβολο μη ξέροντας, ότι επρόκειτο να είναι ο Διάβολος, τότε δέν είναι παντογνώστης. Δημιούργησε το Διάβολο, μη ξέροντας, ότι ο Αδάμ θα φάει τον καρπό τού απαγορευμένου δέντρου!
Αν ο Διάβολος υπάρχει, τότε ο Θεός δεν μπορεί να είναι πανταχού παρών, γιατί τότε ποιός είναι παρών στο Διάβολο; Εκείνος δεν είναι πανταχού παρών - στην καρδιά τού Διαβόλου τουλάχιστον δεν είναι παρών. Αν είναι, τότε γιατί κατηγορούμε το φτωχό Διάβολο; Υπάρχει μια συνωμοσία, μια κρυμμένη αρμονία.
Ο Θεός δεν μπορεί να λειτουργήσει μόνος του. Θα ήταν σαν να λειτουργούσε ο ηλεκτρισμός με μόνο το θετικό πόλο, χωρίς τον αρνητικό.
Έτσι, υπάρχει πολικότητα και επίσης υπάρχει ενότητα.
Ο Διάβολος ταιριάζει με το Θεό,
ο Θεός με το Διάβολο. Γι’ αυτό υπάρχει ο Διάβολος
Για το παιχνίδι υπάρχει η αντίθεση, αλλά κατά βάθος υπάρχει ενότητα. Αυτά τα δύο χρειάζονται, για να συνεχίζεται το παιχνίδι: αντίθεση κι ωστόσο αρμονία. Αν υπήρχε απόλυτη αρμονία, το παιχνίδι θα έπαυε να υπάρχει, γιατί με ποιόν θα το έπαιζε ο ένας; Κι αν υπήρχε απόλυτη διχόνοια, απόλυτη αντίθεση, απουσία αρμονίας, πάλι το παιχνίδι θα έπαυε να υπάρχει.
Η αρμονία είναι διχόνοια, η ενότητα είναι αντίθεση. Αυτό είναι το κλειδί όλων των μυστηρίων.
Υπάρχει μια αρμονία στην καμπουριασμένη ράχη,
όπως τού τόξου και τής λύρας
Ο μουσικός παίζει με το δοξάρι και τη λύρα. Η αντίθεση είναι μόνο επιφανειακή. Στην επιφάνεια υπάρχει η σύγκρουση, η πάλη, η διχόνοια, όμως απ’ αυτήν γεννιέται υπέροχη μουσική. Η διχόνοια φέρνει τη συμφωνία.
Ζωή και θάνατος δέν είναι δύο ξεχωριστά πράγματα. Είσαι στη μέση, ανάμεσα στο θάνατο και στη ζωή. Τίποτα από τα δύο δέν είσαι. Μην κρεμιέσαι λοιπόν, από τη ζωή και μη φοβάσαι το θανατο. Είσαι η μουσική, που βγαίνει απ’ το δοξάρι και η λύρα. Είσαι η σύγκρουση και το σμίξιμο και η συγχώνευση και η αρμονία κι ό,τι πιο όμορφο γεννιέται απ’ αυτήν.
Μη διαλέγεις!
Αν διαλέξεις θα κάνεις λάθος. Αν διαλέξεις θα εξαρτηθείς από το ένα, θα ταυτιστείς με το ένα. Μη διαλέγεις!
Άφησε τη ζωή να ‘ναι το δοξάρι, άφησε το θάνατο να ‘ναι η λύρα και τότε θα ‘σαι εσύ η αρμονία, η κρυμμένη αρμονία!
Η κρυμμένη αρμονία είναι καλύτερη από τη φανερή.
