ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Βάκχαι (912-944)

ΔΙ. σὲ τὸν πρόθυμον ὄνθ᾽ ἃ μὴ χρεὼν ὁρᾶν
σπεύδοντά τ᾽ ἀσπούδαστα, Πενθέα λέγω,
ἔξιθι πάροιθε δωμάτων, ὄφθητί μοι,
915 σκευὴν γυναικὸς μαινάδος βάκχης ἔχων,
μητρός τε τῆς σῆς καὶ λόχου κατάσκοπος·
πρέπεις δὲ Κάδμου θυγατέρων μορφὴν μιᾶι.
ΠΕ. καὶ μὴν ὁρᾶν μοι δύο μὲν ἡλίους δοκῶ,
δισσὰς δὲ Θήβας καὶ πόλισμ᾽ ἑπτάστομον·
920 καὶ ταῦρος ἡμῖν πρόσθεν ἡγεῖσθαι δοκεῖς
καὶ σῶι κέρατα κρατὶ προσπεφυκέναι.
ἀλλ᾽ ἦ ποτ᾽ ἦσθα θήρ; τεταύρωσαι γὰρ οὖν.
ΔΙ. ὁ θεὸς ὁμαρτεῖ, πρόσθεν ὢν οὐκ εὐμενής,
ἔνσπονδος ἡμῖν· νῦν δ᾽ ὁρᾶις ἃ χρή σ᾽ ὁρᾶν.
925 ΠΕ. τί φαίνομαι δῆτ᾽; οὐχὶ τὴν Ἰνοῦς στάσιν
ἢ τὴν Ἀγαυῆς ἑστάναι, μητρός γ᾽ ἐμῆς;
ΔΙ. αὐτὰς ἐκείνας εἰσορᾶν δοκῶ σ᾽ ὁρῶν.
ἀλλ᾽ ἐξ ἕδρας σοι πλόκαμος ἐξέστηχ᾽ ὅδε,
οὐχ ὡς ἐγώ νιν ὑπὸ μίτραι καθήρμοσα.
930 ΠΕ. ἔνδον προσείων αὐτὸν ἀνασείων τ᾽ ἐγὼ
καὶ βακχιάζων ἐξ ἕδρας μεθώρμισα.
ΔΙ. ἀλλ᾽ αὐτὸν ἡμεῖς, οἷς σε θεραπεύειν μέλει,
πάλιν καταστελοῦμεν· ἀλλ᾽ ὄρθου κάρα.
ΠΕ. ἰδού, σὺ κόσμει· σοὶ γὰρ ἀνακείμεσθα δή.
935 ΔΙ. ζῶναί τέ σοι χαλῶσι κοὐχ ἑξῆς πέπλων
στολίδες ὑπὸ σφυροῖσι τείνουσιν σέθεν.
ΠΕ. κἀμοὶ δοκοῦσι παρά γε δεξιὸν πόδα·
τἀνθένδε δ᾽ ὀρθῶς παρὰ τένοντ᾽ ἔχει πέπλος.
ΔΙ. ἦ πού με τῶν σῶν πρῶτον ἡγήσηι φίλων,
940 ὅταν παρὰ λόγον σώφρονας βάκχας ἴδηις.
ΠΕ. πότερα δὲ θύρσον δεξιᾶι λαβὼν χερὶ
ἢ τῆιδε βάκχηι μᾶλλον εἰκασθήσομαι;
ΔΙ. ἐν δεξιᾶι χρὴ χἄμα δεξιῶι ποδὶ
αἴρειν νιν· αἰνῶ δ᾽ ὅτι μεθέστηκας φρενῶν.

***
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Εσύ που φλέγεσαι να δεις όσα δεν πρέπει,
εσύ που βιάζεις τα απαραβίαστα,
εσύ Πενθέα,
έλα έξω από τα δώματα,
φανερώσου εμπρός μου
915 ντυμένος γυναίκα, μαινάδα, βάκχη,
κατάσκοπος της μητέρας σου και του θιάσου.
Πώς μοιάζεις με κόρη του Κάδμου!
ΠΕΝΘΕΑΣ
Παράξενο!
Θαρρώ πως βλέπω δύο ήλιους,
διπλή τη Θήβα και τα επτάπυλα τείχη της.
920 Εσύ φαντάζεις ταύρος και με οδηγείς.
Στο κεφάλι σου έχουν φυτρώσει κέρατα.
Ήσουν μήπως άγριο ζώο;
Τώρα, πάντως, ταύρος έχεις γίνει.
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Ο θεός, εχθρικός άλλοτε,
πορεύεται τώρα μαζί μας σύμμαχος.
Τώρα βλέπεις όσα πρέπει να βλέπεις.
ΠΕΝΘΕΑΣ
925 Πώς δείχνω, λοιπόν;
Δεν έχω το παράστημα της Ινώς
ή της Αγαύης, της μητέρας μου;
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Όταν σε βλέπω, νομίζω πως βλέπω εκείνες.
Όμως η μπούκλα σου αυτή έφυγε από τη θέση της.
Δεν κάθεται όπως την έπιασα εγώ με την κορδέλα.
ΠΕΝΘΕΑΣ
930 Μέσα που ήμουν, τίναζα το κεφάλι μου μπρος πίσω βακχεύοντας
και μετακινήθηκε από τη θέση της.
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Όμως εγώ, που είναι μέλημά μου να σε φροντίζω,
θα τη σιάξω και πάλι.
Όρθωσε το κεφάλι.
ΠΕΝΘΕΑΣ
Ιδού! Φτιάξε με. Τώρα πια έχω αφεθεί στα χέρια σου.
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
935 Και η ζώνη σου έχει χαλαρώσει.
Οι πτυχές του χιτώνα σου δεν κατεβαίνουν χυτές κάτω από τα σφυρά.
ΠΕΝΘΕΑΣ
Έτσι μου φαίνεται κι εμένα, όμως μόνο στο δεξιό πόδι.
Από αυτή την πλευρά ο χιτώνας φτάνει ως την φτέρνα
όπως πρέπει.
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Ανάμεσα στους φίλους σου —θυμήσου!— πρώτο θα μ᾽ έχεις,
940 όταν απροσδόκητα δεις τις βάκχες σώφρονες.
ΠΕΝΘΕΑΣ
Και πώς θα μοιάσω πιο πολύ με βάκχη,
αν κρατάω το θύρσο με το δεξιό χέρι ή με αυτό;
ΔΙΟΝΥΣΟΣ
Με το δεξιό είναι το σωστό·
και να τον υψώνεις συγχρόνως με το δεξιό πόδι.
Χαίρομαι που δεν σκέφτεσαι πλέον όπως πριν.

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ - ΦΥΛΛΙΣ

ΦΥΛΛΙΣ

(δέντρο, αμυγδαλιά)

 

Στην ιστορία στην οποία εμπλέκεται η Φυλλίς ή Φυλληίς ή Κίασα πατέρας της είναι βασιλιάς των Βισαλτών της Θράκης, που ονομαζόταν Κίασος ή Λυκούργος, ο γιος του Δρύαντα, Φίλανδρος ή Φυλέας, Θήλος ή Τήλος. Ερωτικός της σύντροφος ήταν ο Δημοφώντας, ή ο Ακάμαντας, γιοι του Θησέα και οι δυο. Αυτόν τον γιο του Θησέα (είτε τον ένα είτε τον άλλον), στην επιστροφή του από την Τροία, τον έριξαν τα κύματα στις εκβολές του Στρυμόνα, στη Θράκη. Εκεί συναντήθηκαν οι δύο νέοι, ερωτεύτηκαν ο ένας τον άλλον και ο πατέρας της τους πάντρεψε δίνοντας ως προίκα το βασίλειό του. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, υπήρξε από την πλευρά του νέου υπόσχεση γάμου που θα τελούνταν, αφού πρώτα τακτοποιούσε κάποιες υποθέσεις στην πατρίδα του· μόνο τότε θα μπορούσαν να μείνουν μαζί.
 

Στην πρώτη εκδοχή του γάμου, το ζευγάρι απέκτησε δύο παιδιά, τον Ακάμαντα και την Αμφίπολη. Όμως ο σύζυγος με το διπλό όνομα νοσταλγούσε την πατρίδα του και, παρά τις παρακλήσεις της Φυλλίδος, έφυγε με την υπόσχεση ότι θα επέστρεφε. Εκείνη τον προέπεμψε και του έδωσε ένα κιβώτιο [=κίστις], λέγοντάς του ότι περιείχε ιερά αντικείμενα της λατρείας της Ρέας και να μην το ανοίξει παρά μόνο όταν θα ήταν βέβαιος πως δεν θα γυρνούσε να την ξαναβρεί. Ο Δημοφώντας/Ακάμαντας κατέληξε στην Κύπρο ή την Κρήτη, παντρεμένος με άλλη γυναίκα. Την ορισμένη μέρα της επιστροφής η Φυλλίδα εννέα φορές κατέβηκε στο λιμάνι -εξού και η ονομασία της περιοχής Εννέα οδοί. Αλλά καθώς εκείνος δεν επέστρεφε, η Φυλλίδα, απελπισμένη, τον καταράστηκε και αυτοκτόνησε.
 

Όταν ο σύζυγος άνοιξε κάποια στιγμή το κιβώτιο, τόσο φοβήθηκε απ' ό,τι είδε -λεγόταν ότι ξεπρόβαλλε ένα φάντασμα-, που ανέβηκε στο άλογό του για να φύγει. Όμως καθώς κάλπαζε, το άλογο, τρομαγμένο και αυτό, τον έριξε κάτω και σκοτώθηκε πέφτοντας πάνω στη λόγχη του.
 

Ο Σέρβιος (4ος αι. μ.Χ.) παραλλάσσει με προσθήκες τον μύθο λέγοντας ότι η Φυλλίδα, μόλις αυτοκτόνησε, μεταμορφώθηκε σε άφυλλη αμυγδαλιά. Όταν κάποτε γύρισε ο Δημοφώντας και έμαθε για τη μεταμόρφωση, αγκάλιασε τον κορμό του δέντρου· εκείνο αντέδρασε στην αγάπη του πετώντας ξαφνικά φύλλα. Από τότε ονόμασαν οι Έλληνες φύλλα αυτά που ως τότε αποκαλούσαν πέταλα. Άλλη παραλλαγή θέλει τα φύλλα που οι ντόπιοι φύτεψαν στον τάφο της Φυλλίδας να πέφτουν την εποχή του θανάτου της.

Ας γίνουμε ποσσιμπιλιστές

Φανταστείτε ότι είστε εισηγητής/τρια σε κάποιο εργαστήριο και προσπαθείτε με ό,τι εργαλεία έχετε στα χέρια σας να αποδείξετε σε μία ομάδα ανθρώπων ότι αν δουν τους εαυτούς τους ως φορείς αλλαγής και φυσικά κάνοντας χρήση των κατάλληλων τεχνικών αλλά και της δύναμης της δικτύωσης και των ομάδων, τότε μπορούν να επιφέρουν τη θετική αλλαγή. Βήμα βήμα μεν, αλλά μπορούν. Μέσα σε αυτήν την ομάδα ανθρώπων υπάρχουν και τρεις οι οποίοι είναι ιδιαίτερα αρνητικοί. Έχουν βάλει ένα CD και το παίζουν συνεχώς, χωρίς να ακούνε, χωρίς να εφαρμόζουν αυτό που λέμε κριτική σκέψη και το κυριότερο, χωρίς να χρησιμοποιούν αυτό που στη βιβλιογραφία λέγεται systems thinking. Δεν σέβονται τους υπόλοιπους συμμετέχοντες, φωνάζουν και είναι εμφανές ότι δεν έχουν καμία διάθεση να αλλάξουν οι ίδιοι. Έστω να σκεφτούν ότι μπορεί να υπάρχει μία πιθανότητα, ότι πίσω από κάθε πρόβλημα υπάρχει μία ή και περισσότερες ευκαιρίες. Ότι με δημιουργική σκέψη και ξεπερνώντας αρκετά (θα έλεγα) στερεότυπα και παγιωμένες αντιλήψεις και περνώντας στη δράση μπορούν να πετύχουν πολλά.

Μήπως σας θυμίζει αυτή η κατάσταση την κοινωνία μας; Μήπως αυτοί οι ομάδα των εκπαιδευόμενων αντικατοπτρίζει αυτό που βιώνουμε συχνά πυκνά στην καθημερινότητά μας;

Η δική μου απάντηση σ’ αυτές τις ερωτήσεις είναι «ναι».

Και τι κάνουμε σε ανάλογες περιπτώσεις;

Συνήθως δεν κάνουμε τίποτα. Αφήνουμε αυτούς τους ανθρώπους στην ησυχία τους. Τους αφήνουμε να είναι θυμωμένοι καταρχήν με τον εαυτό τους και κατ’ επέκταση με ό,τι αυτοί εννοούν σύστημα. Τους αφήνουμε στο σκοτάδι. Γιατί πολύ απλά κι εμείς λέμε αυτό που λένε κι αυτοί: «Τα αδύνατα δεν είναι δυνατά… Δεν θα αλλάξουμε εμείς τον κόσμο».

Σε ανάλογες περιπτώσεις, που μου τυχαίνουν αρκετές, η δική μου αντίδραση είναι να πεισμώνω και να προσπαθώ να «περάσω» την ιδέα ότι τα αδύνατα είναι δυνατά. Ότι, όπως λένε οι συγγραφείς του βιβλίου «Factfulness» «Το φαινομενικά αδιανόητο μπορεί να είναι εφικτό στον κόσμο μας, δείχνοντας το δρόμο στην ανθρώπινη σκέψη να πραγματοποιήσει βήματα πέρα από το προφανές».

Και γιατί πράττω κατ’ αυτόν τον τρόπο; Γιατί πολύ απλά πιστεύω στο φαινόμενο που στη Φυσική είναι γνωστό ως «Αυτοοργανούμενη Κρισιμότητα». Και μάλιστα αυτό το φαινόμενο το χρησιμοποιώ για να ιντριγκάρω αυτούς τους ανθρώπους που δεν πιστεύουν στην αλλαγή, να τους «κουρδίσω» (έχοντας πλήρη επίγνωση ότι μπορεί να μπω και σε μπελάδες), να σκεφτούν, έστω και για λίγα δευτερόλεπτα (ο σπόρος σπέρνεται), ότι:

1ον: βραδύτητα αλλαγής δεν συνεπάγεται ανυπαρξία αλλαγής

Και

2ον: εκεί που όλα φαίνονται ίδια, ακούνητα, χωρίς καμία πιθανότητα αλλαγής, μπορεί να γίνει το «θαύμα», η «έκπληξη». Μπορεί να αλλάξουν άρδην όλα. Γιατί πολύ απλά έτσι λειτουργεί η Φύση. Έτσι λειτουργεί το σύμπαν.
Και τι μας λέει η επιστήμη της αυτοοργανούμενης κρισιμότητας;

Πολλές φορές λέμε ότι η Φύση βρίσκεται σε ισορροπία. Η ισορροπία όμως δεν φέρνει την εξέλιξη. Σύμφωνα λοιπόν με ότι αναφέρει ο φυσικός Per Bak στο βιβλίο του «Πώς Λειτουργεί η Φύση», η Φύση βρίσκεται μονίμως εκτός ισορροπίας, αλλά οργανωμένη σε μια μετασταθή κατάσταση-την κρίσιμη κατάσταση-όπου δύναται να συμβεί οτιδήποτε στο πλαίσιο καλά ορισμένων στατιστικών νόμων. Η πολύπλοκη συμπεριφορά στη Φύση αντανακλά την τάση των μεγάλων συστημάτων με πολλά συστατικά μέρη να εξελίσσονται προς μια μετασταθή, «κρίσιμη» κατάσταση, εκτός ισορροπίας, όπου ακόμη και ήσσονες διαταραχές ενδέχεται να οδηγήσουν σε συμβάντα (τα λεγόμενα τύπου κατολίσθησης ή χιονοστιβάδας) κάθε μεγέθους. Η εξέλιξη προς αυτή την εξαιρετικά ευαίσθητη κατάσταση δεν σχεδιάζεται από κανέναν εξωτερικό παράγοντα. Η κατάσταση διαμορφώνεται εξολοκλήρου από τις δυναμικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μεμονωμένων στοιχείων του συστήματος: η κρίσιμη κατάσταση είναι αυτοοργανούμενη.

Στην αυτοοργανούμενη κρισιμότητα αποδίδεται το πέταγμα των πτηνών σε σχηματισμό προς την ίδια κατεύθυνση χωρίς κάποιον αρχηγό, όπως και η ποικιλομορφία των τοπίων (ανάγλυφα) καθώς και η ηφαιστειακή δραστηριότητα, όπως και πολλά άλλα φυσικά φαινόμενα. Επίσης, στην αυτοοργανούμενη κρισιμότητα βασίζονται και οι agile επιχειρήσεις, που λειτουργούν με οριζόντιες δομές, χωρίς ιεραρχία.

Ένας εύκολος τρόπος να κατανοήσουμε την αυτοοργανούμενη κρισιμότητα είναι κάνοντας χρήση του μοντέλου του αμμόλοφου. Πάνω σε ένα τραπέζι ρίχνουμε άμμο με αργό τρόπο. Στην αρχή οι κόκκοι της άμμου θα παραμένουν λίγο-πολύ εκεί που πέφτουν. Σιγά σιγά θα αρχίσει να σχηματίζεται ένας λοφίσκος, ο οποίος θα γίνεται πιο απότομος όπως ρίχνουμε την άμμο. Μπορεί στη διαδικασία αυτή να εκδηλώνονται μικρές ολισθήσεις άμμου, οι οποίες ναι μεν μπορεί να προκαλούν τοπικές διαταραχές, αλλά όχι συνταρακτικές. Όσο συνεχίζουμε να ρίχνουμε άμμο, η κλίση του αμμόλοφου αποκτά μία ορισμένη τιμή και αδυνατεί να αυξηθεί περαιτέρω, διότι η ποσότητα της προστιθέμενης άμμου αντισταθμίζεται κατά μέσο όρο από την ποσότητα της άμμου που απομακρύνεται από τις άκρες. Αυτή η κατάσταση είναι η αυτοοργανούμενη κρίσιμη κατάσταση κατά την οποία το πολύπλοκο αυτό σύστημα έχει τη δική του αναδυόμενη δυναμική. Σ’ αυτή την κρίσιμη κατάσταση, ένας και μόνο κόκκος άμμου ενδέχεται να προκαλέσει κατολίσθηση στην οποία θα συμμετέχει όλος ο λοφίσκος. Μία μικρή αλλαγή στη διαμόρφωση δηλαδή μπορεί να καταστήσει καταστροφικό κάτι που προηγουμένως ήταν ένα ασήμαντο γεγονός. Ο αμμόλοφος παρουσιάζει τη δική του εστιγμένη ισορροπία. Για μεγάλες χρονικές περιόδους παρατηρείται λίγη ή καθόλου δραστηριότητα αλλά αυτή η ήσυχη κατάσταση διακόπτεται από απότομα ξεσπάσματα, τις ολισθήσεις άμμου, που διατρέχουν τον αμμόλοφο αλλάζοντας τα πάντα στο πέρασμά τους… κάνοντας τα αδύνατα δυνατά!
Η αλλαγή είναι επιτεύξιμη

Η αυτοοργανούμενη κρισιμότητα είναι ο τρόπος που επέλεξε η Φύση για να υφίσταται τεράστιους μετασχηματισμούς σε μικρές χρονικές περιόδους. Και η κρισιμότητα είναι αυτή που κάνει τη ζωή πολύπλοκη. Και η πολυπλοκότητα επιφυλάσσει εκπλήξεις!!!

Εμείς οι άνθρωποι είμαστε μέρος της Φύσης και αν μη τι άλλο είμαστε πολύπλοκα συστήματα. Η αυτοοργανούμενη κρισιμότητα εμφανίζεται σε κάθε έκφανση της ζωής μας. Εκεί που προσπαθείς να «περάσεις» νέες ιδέες, εκεί που προσπαθείς για καιρό να πείσεις τους ανθρώπους ότι η θετική αλλαγή είναι επιτεύξιμη, βλέπεις ότι δεν γίνεται τίποτα. Οι άνθρωποι στους οποίους απευθύνεσαι βρίσκονται σε μία αυτοοργανούμενη κρίσιμη κατάσταση και το «σύστημα» φαίνεται να παραμένει «ακούνητο». Όμως, έχοντας στο μυαλό σου ότι αυτό το «σύστημα» έχει τη δική του αναδυόμενη δυναμική, πρέπει να μην παραδοθείς στο lag (Το ρήμα «lag» σημαίνει καθυστερώ, μένω πίσω, χάνω έδαφος. Το ουσιαστικό «lag» μεταφράζεται ως καθυστέρηση ή/και υστέρηση) και να συνεχίσεις την προσπάθεια. Γιατί και μία μόνο λέξη μπορεί να επιφέρει μία απότομη «κατολίσθηση». Μπορεί να επιφέρει την ποθητή αλλαγή και τελικά τα αδύνατα να γίνουν δυνατά.

Το ίδιο φυσικά ισχύει για κάθε προσπάθεια που γίνεται για αλλαγή τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Για κάθε προσπάθεια που γίνεται να αλλάξει το άδικο σύστημα στο οποίο υπάρχουμε.

Αυτό που συμβαίνει στον αμμόλοφο συντελείται μέσω επαναστάσεων. Η ίδια η Φύση μας δείχνει ότι τα πράγματα αλλάζουν με επαναστάσεις, επειδή τα δυναμικά συστήματα βρίσκονται σε μετασταθή κρίσιμη κατάσταση και όχι σε ισορροπία όπως εμείς πιστεύουμε.

Έτσι λοιπόν τα αδύνατα είναι δυνατά και γι’ αυτό δεν πρέπει ποτέ να το βάζουμε κάτω και δεν πρέπει ποτέ να υιοθετούμε δογματική στάση απέναντι στα πράγματα. Αυτό μας διδάσκει η Φύση! Μας διδάσκει να είμαι ποσσιμπιλιστές.

Και όπως μας λέει και ο Stephen Jay Gould, εξελικτικός βιολόγος, ιστορικός των επιστημών, καθηγητής πανεπιστημίου και συγγραφέας:

Nothing is more dangerous than a dogmatic worldview – nothing more constraining, more blinding to innovation, more destructive of openness to novelty.

Η προτροπή μου λοιπόν είναι:

Ας γίνουμε ποσσιμπιλιστές! Ας πιστέψουμε ότι τα αδύνατα είναι δυνατά και κάθε πράξη μας να υποστηρίζει αυτή την επιλογή μας!

Ό,τι αξίζει, μένει. Κι ό,τι δεν άξιζε, θα δώσει τη θέση του σε ό,τι πραγματικά αξίζει

Πόσες φορές έχεις κλάψει, πονέσει ή και σχεδόν τρελαθεί για κάτι που τελείωσε; Για κάτι που δεν ήθελες να τελειώσει; Σίγουρα όχι μια και δυο. Ποιος όμως πέρασε από αυτό το αβάσταχτο φαινομενικά αλλά και βιωματικά γεγονός; Εσύ; Το εγώ σου; Η ψυχή σου; Ποιο κομμάτι σου στ’ αλήθεια ήταν εκείνο που δεν μπορούσε να αποδεχτεί τη νέα πραγματικότητα; Κι ο πόνος, ήταν για αυτό που χάθηκε, ή για το όποιο αύριο που πίστεψε το μυαλό σου πως θα ‘ρχόταν;

Νιώθεις ακόμα αυτή τη βαθιά απώλεια; Έχασες μια φιλία; Μια δυνατή σχέση, κι ακόμα σου έρχονται δυνατές αναμνήσεις από τις οποίες “ακόμα” δεν μπορείς να ξεφύγεις ό,τι κι αν κάνεις κι όσο μακριά κι αν τρέξεις;

Έχεις σκεφτεί ότι μπορεί και τελικά να είσαι τυχερός/ή που κάποιες σχέσεις δεν λειτούργησαν τελικά για σένα; Και έσβησαν από την πραγματικότητά σου; Ίσως τελικά θα πρέπει να είσαι χαρούμενος/η ακόμα κι αν “ακόμα” δεν μπορείς να το δεις. Γιατί σου ελευθέρωσαν χώρο. Χώρο στον οποίο θα μπορέσει κάποια στιγμή να έρθει κάποιος σωστός και κατάλληλος για εσένα, που θα φέρει χαρά και ευλογία στη ζωή σου, και θα σε δει πραγματικά για αυτό που είσαι. Κάποιος που θα εκτιμήσει βαθιά, αυτό που πραγματικά είσαι.

Αυτό που νομίζεις πως χάνεις δεν είναι πάντα απώλεια, ακόμα κι αν το εγώ σου το βλέπει έτσι. Αν γυρίσεις πίσω να δεις, ειδικά αν είσαι σε δρόμο εξέλιξης, θα θυμηθείς πως υπήρχαν άνθρωποι που σε κρατούσαν πίσω. Άλλοι λειτουργούσαν σαν αερόστατα άλλοι σαν βαρίδια, ο καθένας για τους λόγους του. Με το να “χάνεις” ανθρώπους που σε κρατούν κάτω, πίσω, όπως θέλεις πες το, ελευθερώνεις χώρο στη ζωή σου για να συναντήσεις ανθρώπους που μαζί, θα ανοίγετε και θα δείχνει ο ένας στον άλλον νέους δρόμους. Τέτοιους χρειάζεσαι, όχι εκείνους που σου κλείνουν δρόμους ή δε πιστεύουν σε σένα, στα όνειρά σου, και δε βλέπουν ούτε ποιος/ ποια είσαι, ούτε τι κρύβεις βαθιά μέσα στο ακατέργαστο μέχρι στιγμής δυναμικό σου.

Δεν είναι όλες οι ενέργειες ωφέλιμες, και όλες οι απώλειες δεν είναι απώλειες. Αυτό πρέπει να το καταλάβεις. Ακόμα και κάτι αρνητικό ή μια απώλεια, έχει ένα μάθημα να σου δείξει αν κοιτάξεις την ουσία του με την ψυχή σου. Το εγώ δε θα σου το επιτρέψει. Ό,τι δε σου κάνει και δε σου ταιριάζει και δε βλέπει την ουσία σου, άσ’ το να φύγει. Μη τους γράψεις, μη τους παρακαλάς, μη τους ζητάς να γυρίσουν ή να σε κρατήσουν.

Δίπλα σου θα πρέπει να έχεις ανθρώπους και καταστάσεις που σε δέχονται για αυτό που είσαι και για αυτό που μπορείς να γίνεις. Ελαττώματα έχουμε όλοι, και είναι οκ, αρκεί να τα αποδεχόμαστε και να προσπαθούμε συνειδητά να τα βελτιώσουμε. Κι αν είναι κι αυτά βαρίδια, να τα αφήσουμε κι αυτά πίσω. Μόνοι μας ερχόμαστε μόνοι μας φεύγουμε, αυτό ας πούμε πως δεν το επιλέγουμε. Ας επιλέξουμε όμως συνειδητά ποιους θα έχουμε δίπλα μας στο ενδιάμεσο. Και δίπλα μας πρέπει να έχουμε ανθρώπους και καταστάσεις που μας νοιάζονται, που μας εξελίσσουν, που θέλουν πραγματικά να είναι κοντά μας, σε κάθε στιγμή μέρα και φάση μας.

Μια φαινομενική απώλεια πολλές φορές σε γλυτώνει από πολύ χειρότερες καταστάσεις. Τα προειδοποιητικά σημάδια είναι πάντα μπροστά σου, απλά πολλές φορές δεν τα βλέπεις, ή δε θέλεις να τα δεις. Ήταν όλα εκεί από τις πρώτες μέρες ή βδομάδες. Λόγια, πράξεις, μη πράξεις, διαίσθηση, όλα τους. Αν δεν είσαι ευτυχισμένος ή κάπου, προχώρα. Πάρε το μάθημα και συνέχισε παρακάτω. Η κάθε αληθινή σχέση δεν είναι ζυγαριά που ζυγίζεις τα “ναι μεν” με τα “αλλά”. Ή ρέει ή δε ρέει. Συμβιβασμός είναι πλέον μια πολύ παρεξηγημένη έννοια, αλλά αυτό θα συζητηθεί κάποια άλλη στιγμή.

Αν δεν υπάρχουν από κοινού σεβασμός, αξία και θέληση για κοινή πορεία, προχώρα. Άλλο να ρέει μία κατάσταση με κάποια μπλοκαρίσματα και να πρέπει να αφαιρέσετε κάποια κούτσουρα ή να ανοίξετε κάποια αυλάκια, κι άλλο να είναι γεμάτη με μπλοκαρίσματα και που και που να ρέει. Όσο ζορίζεις καταστάσεις που δεν είναι κατά μια έννοια “γραφτό” να προχωρήσουν, αυξάνεται η αντίσταση, η τριβή, η θερμότητα.

Η “μη ωφέλιμη” θερμότητα. Και όσο μένεις, επενδύεις και συνηθίζεις, τόσο πιο δύσκολα φεύγεις μετά. Υπάρχει πάντα όμως ένα γιατί σου για κάθε τι. Αν το βρεις, θα καταλάβεις πως δεν είναι ο άνθρωπος ή η κατάσταση, αλλά ένα γιατί, ένας φόβος ή μια ανάγκη του εγώ σου που σε κρατάει πίσω.

Άρα αντί να πιέζεις καταστάσεις, αξιοποίησε την ενέργειά σου στο να δημιουργείς χώρο για κάτι που πραγματικά είναι για σένα. Και αργά ή γρήγορα, θα σε συναντήσει. Πολλές φορές είναι σαν σκίρτημα αφύπνισης, μια δύσκολη κατάσταση που σε ωθεί να δεις μέσα σου, να σε γνωρίσεις καλύτερα, ή να “ξυπνήσεις”. Ό,τι αξίζει, μένει. Κι ό,τι δεν άξιζε, ή άξιζε για συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, θα δώσει τη θέση του σε ότι πραγματικά αξίζει. Αρκεί μονάχα, να το αφήσεις να φύγει, για να μπορέσεις να υποδεχτείς το καινούριο. Αγάπησε, αποδέξου, “δες”, συγχώρεσε, προχώρα.

Όταν πάρεις απόσταση, περάσει ο καιρός και κοιτάξεις πίσω, τότε θα καταλάβεις πως όλα έγιναν για να σε προετοιμάσουν για αυτό το κάτι. Θυμήσου: όπως κι όλα τα προηγούμενα “τότε” για αυτό το “τώρα” σου. Μέχρι τότε όμως, συνέχισε να περπατάς και κάθε φορά που γονατίζεις, φρόντισε να μαζεύεις από κάτω το κάθε μάθημα και δώρο, πίσω από την κάθε φαινομενική απώλεια.

Μόνο έτσι θα γλυτώσεις την επανάληψη. Το εγώ ξέρει μόνο να κερδίζει ή να χάνει. Η ψυχή να αποδέχεται, να αγαπάει απλόχερα κι ελεύθερα σαν ήλιος, και να μεγαλώνει. Το από που θα λειτουργείς, κάποια στιγμή πρέπει να καταλάβεις πως είναι επιλογή σου. Κι αυτή η επιλογή, θα καθορίσει το κάθε τώρα, αλλά και το κάθε αύριό σου.

Η αγάπη

Κανένα συναίσθημα δεν έχει απασχολήσει – ίσως – τους ανθρώπους τόσο πολύ όσο το συναίσθημα της αγάπης. Ατελείωτος είναι ο κατάλογος των όσων έχουν ειπωθεί και γραφτεί προκειμένου να οριστεί. Κι όμως, εξακολουθεί να παραμένει ένα άγνωστο φαινόμενο, ενώ θα έπρεπε να είναι από τα πιο γνωστά. Εάν επικρατούσε η φυσική ροή των πραγμάτων, όλοι θα γνώριζαν τι είναι η αγάπη. Όμως, η αγάπη έχει μετατραπεί σε μία από τις σπανιότερες εμπειρίες.

Δεν μπορώ να προσφέρω κάποιον ορισμό της αγάπης επειδή δεν υπάρχει ορισμός. Είναι μία από αυτές τις απροσδιόριστες έννοιες, όπως η γέννηση, ο θάνατος. Δεν μπορώ να πω ότι «αυτό είναι αγάπη», δεν μπορώ να σας το δείξω. Δεν είναι ένα ορατό φαινόμενο. Δεν μπορεί να κατατμηθεί, δεν μπορεί να αναλυθεί, μπορεί μόνο να βιωθεί και μόνο μέσω της εμπειρίας μαθαίνεις τι είναι. Μπορώ όμως να σας δείξω τον τρόπο για να μπορέσετε να τη βιώσετε.

Για να μπορέσουμε να βιώσουμε την αγάπη αυτή, θα πρέπει να ακολουθήσουμε μια διαδρομή που κάθε μια από τις οποίες, μας απελευθερώνει σταδιακά, από τα δεσμά εκείνα που μας κρατούν εγκλωβισμένους στο “Εγώ”, για να οδηγηθούμε στο “Εμείς”, μια αναγκαία μετάβαση, αφού αγάπη σημαίνει μοίρασμα.

Πώς ακριβώς λειτουργεί ο εγωισμός στις σχέσεις μας, πώς αναπτύσσεται από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας και πώς να ξεπεράσουμε την εξάρτηση και την κυριαρχία στις σχέσεις αυτές. Οι γονείς, θα δουν πώς μπορούν να αναθρέψουν τα παιδιά τους ώστε να αναπτυχθεί μέσα τους η αγάπη χωρίς εξάρτηση ή τάσεις κυριαρχίας και θα κατανοήσουν το πόσο σημαντικά είναι τα πρώτα επτά χρόνια της ζωής των παιδιών για τον συναισθηματικό τους κόσμο.

Πολλές λανθασμένες ιδέες που έχουμε στο μυαλό μας σχετικά με την αγάπη και πώς αυτές καταστρέφουν τις σχέσεις μας και επίσης, για τη σχέση αγάπης – ελευθερίας. Πρέπει να θυμάστε ότι η ελευθερία είναι η υψηλότερη αξία και εάν η αγάπη δεν σας προσφέρει ελευθερία, τότε δεν είναι αγάπη. Ακόμη, να απαλλάξουμε τον εαυτό μας από τις παρεξηγημένες αντιλήψεις που έχουμε στο νου μας όπως για παράδειγμα ότι «ο έρωτας πληγώνει».

Έχοντας αποτινάξει λανθασμένες και παρωχημένες ιδέες και έχοντας αποδυναμώσει το “Εγώ”, μπορούμε να οδηγηθούμε από τη σχέση στη σύνδεση και να βιώσουμε πλέον το συναίσθημα της αγάπης. Τα ζευγάρια πρέπει να συμβιώνουν και να εξελίσσονται μέσα στην αγάπη. Τα είδη αγάπης, πότε γινόμαστε εμείς η αγάπη και πότε η αγάπη δεν έχει τέλος.

Πρέπει να δούμε την αγάπη με έναν εντελώς καινούργιο τρόπο, να αμφισβητήσουμε όλα όσα ξέραμε μέχρι τώρα γι’ αυτήν αλλά και θα μας εμπνεύσει να «ανοίξουμε» την καρδιά μας, σε μια αγάπη ελεύθερη, απαλλαγμένη από κτητικότητα, ζήλια και εξάρτηση.

Υπάρχουν και δυσάρεστα συναισθήματα

Πόσο κρίμα είναι να έχουμε άρνηση για να δεχτούμε αυτά τα τόσο φυσιολογικά αλλά δυσάρεστα συναισθήματα, τα οποία αναπόφευκτα θα δημιουργηθούν σε μια οικογένεια. Πρέπει να δημιουργηθούν σε μια οικογένεια. Και όχι μόνο σε μια οικογένεια. Γενικά στη ζωή μας.

Όλοι αυτοί οι άνθρωποι (και η κοινωνία γενικώς) θα παν μετά σπίτια τους και θα βιώσουν κάποιες από τις θετικές καταστάσεις αλλά και κάποιες από τις αρνητικές. Όμως στο δικό τους μυαλό οι αρνητικές δεν ανήκουν στο πλαίσιο μιας λειτουργικής οικογένειας (ή μιας λειτουργικής ζωής). Πρέπει να ζούμε στην οικογένεια της βιομηχανίας της ελπίδας για να είμαστε ευτυχισμένοι.

Όμως η πραγματικότητα συχνά είναι πολύ διαφορετική. Μαλώνουμε τα παιδιά μας απογοητευόμαστε με τον σύντροφό μας, μας εξοργίζουν οι γονείς μας. Το συμπέρασμα είναι ένα και είναι αδιαμφισβήτητο: Η ζωή μας έχει πρόβλημα. Δεν είναι λειτουργική. Γιατί στο κριτήριο λειτουργικότητάς μας υπάρχουν μόνο θετικές ποιότητες και η ζωή που ζούμε, αναγκαστικά υστερεί ως προς την τελειότητα. Γιατί η τελειότητα δεν είναι φυσιολογική. Υπάρχουν πολλές αρνητικές καταστάσεις στη ζωή μας.

Και δεν πειράζει. Δεν υπάρχουν αρνητικά συναισθήματα. Υπάρχουν μόνο συναισθήματα που είναι μεν δυσάρεστα, αλλά έχουμε πολύ καλό λόγο που τα νιώθουμε. Η κατάρα της εποχής μας, όμως είναι η δαιμονοποίηση των αρνητικών συναισθημάτων και καταστάσεων.

Μια τεράστια βιομηχανία ελπίδας, η οποία πουλάει τελειότητα (μου έρχεται μια διαφήμιση που λέει πως «τώρα το τέλειο έγινε ακόμα τελειότερο») μας κάνει να νιώθουμε διαρκώς λειψοί, ανεπαρκείς, ένοχοι και προβληματικοί. Τόσο σε προϊόντα φροντίδας και ομορφιάς όσο και σε υπηρεσίες αυτοβοήθειας, βιβλίων, σεμιναρίων κλπ.

Ο μόνος τρόπος να νιώσουμε μια σχετική ηρεμία είναι να κατανοήσουμε και να απενοχοποιήσουμε την ανθρώπινη φύση μας, όπως αναφέρω στο βιβλίο μου «Ψυχο-λογικά Μυστικά (που μακάρι να γνώριζα νωρίτερα)». Μια φυσιολογική λειτουργική ζωή θα έχει και μοναξιά, θλίψη, απογοήτευση, θυμό, βαρεμάρα, αγωνία, άγχος. Και όλα αυτά θα τα διαχειριζόμαστε λειτουργικά. Όσο μπορούμε. Και κάποιες φορές δε θα μπορούμε. Τι να κάνουμε τώρα.

Αρκετά με τη θετικότητα και με τη συνεχή αναζήτησή μας για μια ρομαντική ζωή διαφήμισης. Πολεμώντας αρνητικά συναισθήματα, στην ουσία πολεμάμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Οπότε, ακόμα κι αν κερδίσουμε, εμείς θα έχουμε χάσει.

Κλείσε μερικές πόρτες σήμερα, γιατί απλά δεν οδηγούν πουθενά

«Κλείσε μερικές πόρτες σήμερα. Όχι εξαιτίας της περηφάνιας σου, της ανικανότητάς σου ή της αλαζονείας σου, αλλά γιατί δεν οδηγούν πουθενά» – Paulo Coelho

Η λήψη μιας απόφασης συχνά μπορεί να είναι πολύ στρεσογόνα, συχνά μπορεί να μας δυσκολεύει και να νιώθουμε ότι δεν μπορούμε να στηρίξουμε μία αλλαγή. Συχνά μπορεί να μας κάνει να νιώθουμε ανίκανοι ή να μας βυθίζει στο άγχος και στην κατάθλιψη.

Μπορεί να είμαστε πάνω από ένα τηλέφωνο που ξέρουμε ότι δεν θα έπρεπε να χτυπήσει, αλλά να μην μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά και να απαντάμε. Μπορεί να επιχειρηματολογούμε και να εκλογικεύουμε και να γνωρίζουμε ότι η λήψη της απόφασης είναι απαραίτητη, αλλά εμείς να μην μπορούμε να το στηρίξουμε ψυχολογικά.

Και ακόμα κι αν γνωρίζουμε ότι μία σχέση δεν οδηγεί πουθενά, εμείς μπορεί να είμαστε ακόμα εκεί, παρόντες, με όποιον τρόπο μπορούμε, να προσπαθούμε να την σώσουμε ή να πείσουμε τον άλλον. Μπορεί ακόμα και να προσπαθούμε να πείσουμε τον εαυτό μας, άλλες φορές να πάρει την απόφαση και άλλες φορές να αντέξει.

Και όχι γιατί δεν ξέρουμε την αλήθεια, μάλλον γιατί δεν μπορούμε να την στηρίξουμε. Ίσως γιατί νιώθουμε ανέτοιμοι. Να κλείσεις τις πόρτες λοιπόν. Να κλείσεις τις πόρτες που μπορεί να αποφεύγει να κλείσει ο άλλος, η άλλη.

Να κλείσεις τις πόρτες όχι από περηφάνια ή από ανικανότητα. Να τις κλείσεις γιατί θα θελήσεις να δώσεις στον εαυτό σου μια ευκαιρία. Να διεκδικήσεις την αξία που θέλεις να σου δίνουν οι άλλοι, γιατί μέσα σου ξέρεις την αξία σου, ακόμα και να δεν την βλέπεις ή αν δεν μπορείς να την δεις.

Να διεκδικήσεις την αλλαγή, ακόμα κι αν την φοβάσαι, γιατί η χρόνια παραμονή σου μπροστά σε πόρτες που θα έπρεπε να είχες κλείσει, θα σε φέρνουν αντιμέτωπο, αντιμέτωπη με την σκοτεινή σου πλευρά. Να κλείσεις τις πόρτες λοιπόν, και αν δεν μπορείς μόνος, αν δεν μπορείς μόνη, να έχεις συμμάχους στη ζωή σου, ανθρώπους που θα σε εξελίσσουν, ανθρώπους που θα είναι κοντά σου, θα σε ακούνε και θα σε στηρίζουν. Γιατί οι σύμμαχοι είναι πολύτιμοι στη ζωή μας.

H φαιδρή αλαζονεία της γνώσης

Αν είχα την δύναμη να κάνω μία αλλαγή που θα είχε την πιο βαθιά και μακροχρόνια επιρροή στην ανθρωπότητα, θα επέλεγα να εξαλείψω την αλαζονεία. Ειδικότερα, θα εξαφάνιζα την εμμονή που έχουν οι άνθρωποι να είναι «σωστοί». Θα διέγραφα την Ψευδαίσθηση της Γνώσης.

Η αλαζονεία είναι παντού γύρω μας. Φτάνει να κοιτάξετε όλες τις διαφωνίες και τα ντιμπέιτ στον τομέα της πολιτικής και της τρέχουσας κουλτούρας. Όλοι έρχονται στο τραπέζι με σιγουριά και πίστη στον εαυτό τους. Εμμένουν στις απόψεις τους, επιβεβαιώνοντας ό,τι ξέρουν. Η αυτοπεποίθησή τους φαίνεται τόσο πειστική – ξέρουν, όμως, στ’ αλήθεια;

Το κυνήγι της γνώσης έκανε τον πολιτισμό μας να πάει μπροστά.

Μας βοήθησε να πάμε από το σπάσιμο της πέτρας πλάι στη φωτιά στο να περπατάμε στον δρόμο μιλώντας στο smartphone μας. Η γνώση είναι το καύσιμο του πολιτισμού. Ταυτόχρονα, όμως, η πεποίθησή μας ότι ξέρουμε μας κάνει να υποφέρουμε. Πριν συζητήσουμε πώς αυτό επηρεάζει την ευτυχία μας, ας αξιολογήσουμε το εύρος της ψευδαίσθησης.

Αν σας ζητούσαν να πάρετε συνέντευξη από κάποιον που ισχυρίζεται ότι έχει γνώσεις, θα του κάνατε ερωτήσεις με σκοπό να ξεσκεπάσετε το εύρος των γνώσεών του. Θα προσπαθούσατε να αξιολογήσετε πόσο ακριβείς είναι οι απαντήσεις του και πόσα ξέρει για το αντικείμενο.

Αν γνωρίζει πολλά και οι πληροφορίες του είναι ακριβείς, θα θεωρηθεί ειδικός. Αν, ωστόσο, γνωρίζει ελάχιστα και αρκετά από αυτά είναι λάθος, θα απορρίψετε την ιδέα ότι έχει γνώσεις – και θα του ζητήσετε ευγενικά να φύγει. Ας προχωρήσουμε, όμως, και ας πάρουμε συνέντευξη από την ανθρωπότητα (συμπεριλαμβάνοντας εμένα και εσάς). Ας δούμε πόσο ειδικοί είμαστε όλοι μας.

Το βάθος της γνώσης

Αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία δεν είναι αυτά που γνωρίζετε, αλλά πόσο ακριβείς είναι οι γνώσεις σας. Το να ξέρετε κάτι λάθος είναι χειρότερο από το να μην ξέρετε τίποτα. Σωστά;

Παραδόξως, η ακρίβεια των περισσότερων γνώσεων -ακόμα και της επιστημονικής γνώσης- πάσχει, γιατί αγνοούμε πως αγνοούμε άγνωστα στοιχεία. Πάρτε, για παράδειγμα, τη φυσική. Ο σερ Ισαάκ Νεύτων ανακάλυψε τη βαρύτητα και δημοσίευσε τους νόμους της κίνησης το 1687, χτίζοντας τα θεμέλια για όσα γνωρίζουμε σήμερα ως μηχανική. Οι νόμοι αυτοί αμφισβητήθηκαν σφοδρά, μέχρι που αποδείχτηκαν πέραν πάσης αμφισβήτησης και έγιναν αποδεκτοί. Αφού αποδείχτηκαν, οι επιστήμονες τους υιοθέτησαν ως δεδομένα που διέπουν τα πάντα, από την πτώση ενός μήλου ως την κίνηση του φεγγαριού και των πλανητών. Όποιος τολμούσε να αμφισβητήσει την ακρίβειά τους εθεωρείτο αδαής. Η αλαζονεία της αμφισβήτησης αντικαταστάθηκε από την αλαζονεία της απόλυτης γνώσης. Αυτή η θέση, ωστόσο, ήταν εντελώς αβάσιμη, γιατί οι νόμοι του Νεύτωνα αγνοούσαν πολλά άγνωστα στοιχεία που ανακαλύφθηκαν αργότερα.

Το 1861, η κλασική θερμοδυναμική του Τζέιμς Κλερκ Μάξγουελ έδειξε την ανεπάρκεια των νόμων του Νεύτωνα. Το 1905, ο Αϊνστάιν δήλωσε ότι το συμπέρασμα του Νεύτωνα για τον χρόνο ήταν εσφαλμένο. Στα μέσα της δεκαετίας του ’20, η κβαντική φυσική έδειξε ότι ο κόσμος των μικρών σωματιδίων δεν συμπεριφέρεται όπως περίμενε ο Νεύτων. Η θεωρία των χορδών, τη δεκαετία του ’60, έδειξε ότι οι θεωρίες της κβαντικής είναι ανολοκλήρωτες, και στη συνέχεια αποδείχτηκε και η ίδια ανολοκλήρωτη από τη θεωρία Μ κατά τη δεκαετία του ’90 – και φαίνεται πως είναι πια ώρα να θεωρηθεί και αυτή ανολοκλήρωτη πολύ σύντομα.

Βλέπετε πόσο μπορούμε να παραπλανηθούμε; Κάτι τόσο βασικό όσο οι θεμελιώδεις νόμοι της φυσικής, που έδειχναν να λειτουργούν άψογα για πάνω από διακόσια χρόνια, ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, μια προσέγγιση.

Ο λόγος για τον οποίο πιστεύουμε τόσο αλαζονικά στις γνώσεις μας είναι πως η παρατήρησή μας συχνά τις επιβεβαιώνει. Η ικανότητά μας, για παράδειγμα, να κινούμαστε στο άμεσο φυσικό περιβάλλον μας δεν επηρεάστηκε ποτέ από το ψευδές συμπέρασμά μας ότι η Γη είναι επίπεδη. Είναι δύσκολο να φανταστούμε κάτι καινούριο, μέχρι οι καινούριες παρατηρήσεις μας να αμφισβητήσουν τα προηγούμενα συμπεράσματά μας – η θέα ενός πλοίου να χάνεται στον ορίζοντα, για παράδειγμα. Μόνο τότε επανεξετάζουμε όσα ξέρουμε και αρχίζουμε, μάλιστα, να αναρωτιόμαστε πώς πιστεύαμε ποτέ όσα πιστεύαμε. Πώς ήταν δυνατόν να μη βλέπουμε κάτι που μοιάζει τώρα τόσο αδιαμφισβήτητα προφανές;

PETER OUSPENSKY: Το πρώτο ψέμα που λέμε στον εαυτό μας είναι όταν λέμε “εγώ”

Αν αρχίσουμε να μελετάμε τον εαυτό μας, πρώτα απ’ όλα συναντάμε μια λέξη που χρησιμοποιούμε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, και αυτή είναι η λέξη “εγώ”. Λέμε “εγώ κάνω”, “εγώ κάθομαι”, “εγώ αισθάνομαι”, “εγώ συμπαθώ”, “εγώ αντιπαθώ”, κ.λπ. Αυτή είναι η μεγαλύτερη ψευδαίσθησή μας, γιατί το κυριότερο λάθος που κάνουμε για τον εαυτό μας είναι ότι νομίζουμε πως είναι ένας· μιλάμε πάντοτε για τον εαυτό μας ως “εγώ” και υποθέτουμε ότι αναφερόμαστε συνέχεια στο ίδιο πράγμα, ενώ στην πραγματικότητα είμαστε χωρισμένοι σε εκατοντάδες εκατοντάδων διαφορετικά “εγώ”. Τη μια στιγμή όταν λέω “εγώ”. Μιλάει ένα μέρος μου και την άλλη στιγμή όταν λέω “εγώ” , μιλάει ένα εντελώς διαφορετικό “εγώ”. Δεν ξέρουμε ότι δεν έχουμε ένα “εγώ”, αλλά πολλά διαφορετικά “εγώ”, που συνδέονται με τα συναισθήματα και τις επιθυμίες μας και ότι δεν έχουμε κυρίαρχο Εγώ. Αυτά τα εγώ αλλάζουν συνέχεια· το ένα πνίγει το άλλο, το ένα αντικαθιστά το άλλο και όλη αυτή η πάλη αποτελεί την εσωτερική μας ζωή.

Το πρώτο ψέμα που λέμε στον εαυτό μας είναι όταν λέμε “εγώ”. Είναι ψέμα διότι λέγοντας “εγώ” προϋποθέτουμε ορισμένα πράγματα. Προϋποθέτουμε κάποια ενότητα, κάποια δύναμη. Και αν πω “εγώ” σήμερα και “εγώ” αύριο, πρέπει κανονικά να είναι το ίδιο “εγώ”, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει σχέση μεταξύ τους. Βρισκόμαστε στην τωρινή κατάσταση εξαιτίας ορισμένων εμποδίων ή ορισμένων γεγονότων μέσα μας και το πιο σημαντικό γεγονός που δεν καταλαβαίνουμε είναι ότι δεν έχουμε το δικαίωμα να λέμε “εγώ”, γιατί θα είναι ψέμα. Όταν αρχίσετε να παρατηρείτε τον εαυτό σας θα δείτε ότι αυτή είναι η πραγματικότητα· υπάρχουν “εγώ” μέσα σας που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους και δεν έρχονται ποτέ σε επαφή. Για παράδειγμα, αρχίστε να μελετάτε τα γούστα σας και θα δείτε ότι μπορεί να σας αρέσει το ένα πράγμα τη μια στιγμή και κάποιο άλλο την επόμενη στιγμή και ότι τα δύο αυτά είναι τόσο αντίθετα μεταξύ τους, ώστε θα αντιληφθείτε αμέσως ότι αυτά τα “εγώ” δεν συναντιούνται ποτέ. Αν παρατηρήσετε τις αποφάσεις σας θα δείτε ότι ένα “εγώ” αποφασίζει και κάποιο άλλο πρέπει να εκτελέσει την απόφαση· κι αυτό το άλλο είτε είναι απρόθυμο να την εκτελέσει είτε ποτέ δεν άκουσε σχετικά.

Οι ομάδες αυτές των “εγώ” εκδηλώνονται ως ρόλοι που ο άνθρωπος παίζει στη ζωή του. Όλοι έχουν ένα ορισμένο αριθμό ρόλων· ένας αντιστοιχεί σε μια κατηγορία συνθηκών, ένας άλλος σε κάποια άλλη, κ.ο.κ. Ο άνθρωπος ο ίδιος σπάνια προσέχει τις διαφορές αυτές. Για παράδειγμα, έχει ένα ρόλο για την δουλειά του, έναν άλλο για το σπίτι, ακόμη έναν άλλο ανάμεσα στους φίλους του, έναν άλλον αν ενδιαφέρεται για σπορ, κ.ο.κ. Τους ρόλους αυτούς τους παρατηρούμε καλύτερα σε άλλους ανθρώπους παρά στον εαυτό μας. Οι άνθρωποι πολλές φορές είναι τόσο διαφορετικοί σε διάφορες περιστάσεις, ώστε οι ρόλοι αυτοί γίνονται ολοφάνεροι και ξεκάθαροι· αλλά καμιά φορά είναι καλύτερα κρυμμένοι ή και παίζονται μόνο εσωτερικά χωρίς εξωτερικές εκδηλώσεις. Όλοι οι άνθρωποι, είτε το γνωρίζουν είτε όχι, είτε το επιθυμούν είτε όχι, έχουν ορισμένους ρόλους που υποδύονται. Το παίξιμο αυτό γίνεται ασυνείδητα. Αν μπορούσε να γίνει συνειδητά, θα ήταν εντελώς διαφορετικό, αλλά δεν προσέχει κανείς ποτέ πώς περνάει από τον ένα ρόλο στον άλλον. Ή αν το προσέξει πείθει τον εαυτό του ότι το κάνει σκόπιμα, ότι είναι συνειδητή πράξη. Στη πραγματικότητα η αλλαγή πάντοτε ελέγχεται από τις περιστάσεις, δεν μπορεί να ελέγχεται από τον ίδιο τον άνθρωπο, διότι αυτός ο ίδιος δεν υπάρχει ακόμη. Καμιά φορά υπάρχουν συγκεκριμένες αντιφάσεις ανάμεσα στον ένα και στον άλλο ρόλο. Στον ένα ρόλο λέει κανείς κάτι, έχει ορισμένες συγκεκριμένες απόψεις και πεποιθήσεις. Περνάει μετά σ’ έναν άλλο ρόλο και έχει τελείως διαφορετικές πεποιθήσεις και λέει τελείως διαφορετικά πράγματα, χωρίς να το προσέχει ή διαφορετικά νομίζει ότι το κάνει σκόπιμα.

ΠΗΤΕΡ ΟΥΣΠΕΝΣΚΥ, Ο ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΔΡΟΜΟΣ

Φιλοσοφία του ανθρώπινου ατόμου

ΚΙΡΚΕΓΚΑΡΝΤ: Η ανακάλυψη του αληθινού ατόμου

§1

Το ερώτημα: Το ανθρώπινο άτομο έχει μεγαλύτερη αξία ή το είδος; Η συγκεκριμένη εκάστοτε ατομική ύπαρξη τίθεται πάνω από τη γενικότητα, από την καθολικότητα ή το αντίστροφο; Με βάση τη δυναμική του ερωτήματος, από την αρχαία εποχή έως και σήμερα έχει αναπτυχθεί ένας πλούσιος, όχι σπάνια αντιθετικός, φιλοσοφικός προβληματισμός χωρίς αρχή και τέλος. Αυτό δείχνει ότι η ουσία του ατόμου δεν είναι κάτι το αυτονόητο και προφανές. Απασχολεί σοβαρά τη φιλοσοφία και κάθε αντίστοιχη θεώρηση αποτελεί έναν σχετικό, όχι απόλυτο οδοδείκτη. Το να καταλαβαίνουμε νωρίς τον προορισμό μας, το να βρίσκουμε την αλήθεια που προσιδιάζει σε μας, την ιδέα που μας «κατευθύνει προς ένα αστέρι» (Χάιντεγκερ), όλα αυτά είναι στοιχεία που δεν αντιπροσωπεύουν τα πράγματα, την εξωτερική πραγματικότητα, αλλά τη μοναδικότητα της ατομικότητάς μας, την οντολογική μας συνθήκη και συνδέονται με μια καθορισμένη εκάστοτε μαρτυρία ζωής.

§2

Μια τέτοια μαρτυρία ζωής είναι ο ίδιος ο Κίρκεγκαρντ (1813–1855). Τι μαρτυρεί η ζωή του; Πως είχε μαζέψει όλη την καταιγίδα, τη σχετική με τον αφανισμό της ανθρώπινης-ατομικής ύπαρξης. Η ανθρώπινη ύπαρξη κινδυνεύει καθημερινά να αφανιστεί μέσα στην ανεξέλεγκτη εξωτερικότητα. Η ζωή μας είναι παγιδευμένη στη διχαστική και πολωτική αντίθεση υποκειμενικότητας και αντικειμενικότητας. Ο Χέγκελ επιχείρησε να υπερβεί αυτή την αντίθεση μέσα από τον διαλεκτικό Λόγο του πνεύματος, του απόλυτου: η αλήθεια είναι το όλο. Ο Κίρκεγκαρντ επιδίδεται σε έναν ενδοσκοπικό συλλογισμό γύρω από το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης: ο άνθρωπος δεν προορίζεται να είναι οικονομικό μέγεθος, εξάρτημα μηχανών και μηχανισμών, υπήκοος ενός σιδερόφρακτου συστήματος του κόσμου. Απεναντίας ανάγει την ουσία του στο άτομο, μέσα από το οποίο πρέπει να περάσει η ιστορία, ο χρόνος, ο ανθρώπινος κόσμος ως ολότητα.

§ 3

Ο Κίργκεγκαρντ τοποθετεί τον εαυτό του μέσα στην αγωνία, έτσι όπως τη βίωνε ως αγωνία έναντι στο μηδέν και έναντι στο υπάρχειν. Τον διαχώριζε από το Εγώ άλλων φιλοσόφων που ύψωναν/υψώνουν συστήματα για θέα και όχι για οίκηση. Όπως έλεγε, δεν ωφελεί να κτίζει κανείς λαμπρά οικοδομήματα, όπως κάνουν οι φιλόσοφοι, και να μένει σε καλύβα. Με αυτό ήθελε να πει ότι πρέπει να οικούμε την αλήθεια άμεσα, βιωματικά και όχι να ομιλούμε αφηρημένα για αυτή. Πρέπει να έχουμε κοινό πεπρωμένο με την αλήθεια, να γινόμαστε οι ίδιοι αλήθεια. Αλλά ποια αλήθεια; Εκείνη του ζην όχι ως μιας βιολογικής διαπόρευσης, αλλά ως υποστασιακής εγρήγορσης, ως υψηλής αυτοσυνειδησίας, ως υπόστασης που τείνει διαρκώς να υπερβαίνει τον εαυτό της ως προφάνεια, ως αντι-κειμενικότητα. Η αλήθεια επομένως, για τον φιλόσοφο, δεν αφορά σε κάποιο διανοητικό, ιδεολογικό ή κοσμοθεωρητικό σχήμα που καθιστά το άτομο αντι-κείμενο, πράγμα, αλλά στον εαυτό της ως εκείνον τον εαυτό που το ανθρώπινο άτομο καλείται κάθε φορά να προτάσσει ως αίτημα ζωής.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Ρητορική (1372a-1372b)

[XII] Ὧν μὲν οὖν ἕνεκα ἀδικοῦσιν, ταῦτ᾽ ἐστίν· πῶς δὲ ἔχοντες καὶ τίνας, λέγωμεν νῦν.

Αὐτοὶ μὲν οὖν ὅταν οἴωνται δυνατὸν εἶναι τὸ πρᾶγμα πραχθῆναι καὶ αὑτοῖς δυνατόν, εἶτ᾽ ἂν λαθεῖν πράξαντες, ἢ μὴ λαθόντες μὴ δοῦναι δίκην, ἢ δοῦναι μὲν ἀλλ᾽ ἐλάττω τὴν ζημίαν εἶναι τοῦ κέρδους αὑτοῖς ἢ ὧν κήδονται. ποῖα μὲν οὖν δυνατὰ φαίνεται καὶ ποῖα ἀδύνατα, ἐν τοῖς ὕστερον ῥηθήσεται· κοινὰ γὰρ ταῦτα πάντων τῶν λόγων. αὐτοὶ δ᾽ οἴονται δυνατοὶ εἶναι μάλιστα ἀζήμιοι ἀδικεῖν οἱ εἰπεῖν δυνάμενοι καὶ οἱ πρακτικοὶ καὶ οἱ ἔμπειροι πολλῶν ἀγώνων, κἂν πολύφιλοι ὦσιν, κἂν πλούσιοι. καὶ μάλιστα μὲν ἂν αὐτοὶ ὦσιν ἐν τοῖς εἰρημένοις οἴονται δύνασθαι, εἰ δὲ μή, κἂν ὑπάρχωσιν αὐτοῖς τοιοῦτοι φίλοι ἢ ὑπηρέται ἢ κοινωνοί· διὰ γὰρ ταῦτα δύνανται καὶ πράττειν καὶ λανθάνειν καὶ μὴ δοῦναι δίκην. καὶ ἐὰν φίλοι ὦσιν τοῖς ἀδικουμένοις ἢ τοῖς κριταῖς· οἱ μὲν γὰρ φίλοι ἀφύλακτοί τε πρὸς τὸ ἀδικεῖσθαι καὶ προσκαταλλάττονται πρὶν ἐπεξελθεῖν, οἱ δὲ κριταὶ χαρίζονται οἷς ἂν φίλοι ὦσι, καὶ ἢ ὅλως ἀφιᾶσιν ἢ μικροῖς ζημιοῦσιν.

Λαθητικοὶ δ᾽ εἰσὶν οἵ τ᾽ ἐναντίοι τοῖς ἐγκλήμασιν, οἷον ἀσθενεῖς περὶ αἰκίας καὶ ὁ πένης καὶ ὁ αἰσχρὸς περὶ μοιχείας, καὶ τὰ λίαν ἐν φανερῷ καὶ ἐν ὀφθαλμοῖς· ἀφύλακτα γὰρ διὰ τὸ ὅλως μηδένα ἂν οἴεσθαι. καὶ τὰ τηλικαῦτα καὶ τὰ τοιαῦτα οἷα μηδ᾽ ἂν εἷς· ἀφύλακτα γὰρ καὶ ταῦτα· πάντες γὰρ τὰ εἰωθότα, ὥσπερ ἀρρωστήματα, φυλάττονται καὶ τἀδικήματα, ὃ δὲ μηδείς πω ἠρρώστηκεν, οὐδεὶς εὐλαβεῖται. καὶ οἷς μηδεὶς ἐχθρὸς ἢ πολλοί· οἱ μὲν γὰρ οἴονται λήσειν διὰ τὸ μὴ φυλάττεσθαι, οἱ δὲ λανθάνουσι διὰ τὸ μὴ δοκεῖν ἂν ἐπιχειρῆσαι φυλαττομένοις, καὶ διὰ τὸ ἀπολογίαν ἔχειν ὅτι οὐκ ἂν ἐνεχείρησαν. καὶ οἷς ὑπάρχει κρύψις ἢ τρόποις ἢ τόποις, ἢ διαθέσεις εὔποροι. καὶ ὅσοις μὴ λανθάνουσιν ἔστιν δίωσις δίκης ἢ ἀναβολὴ χρόνου ἢ διαφθοραὶ κριτῶν. καὶ οἷς, ἐὰν γένηται ζημία, ἔστιν δίωσις τῆς ἐκτίσεως ἢ ἀναβολὴ χρόνιος, ἢ δι᾽ ἀπορίαν μηδὲν ἔχει ὅ τι ἀπολέσει. καὶ οἷς τὰ μὲν κέρδη φανερὰ ἢ μεγάλα ἢ ἐγγύς, αἱ δὲ ζημίαι μικραὶ ἢ ἀφανεῖς

[1372b] ἢ πόρρω. καὶ ᾧ μὴ ἔστιν τιμωρία ἴση τῇ ὠφελείᾳ, οἷον δοκεῖ ἡ τυρρανίς. καὶ ὅσοις τὰ μὲν ἀδικήματα λήμματα, αἱ δὲ ζημίαι ὀνείδη μόνον. καὶ οἷς τοὐναντίον τὰ μὲν ἀδικήματα εἰς ἔπαινόν τινα, οἷον εἰ συνέβη ἅμα τιμωρήσασθαι ὑπὲρ πατρὸς ἢ μητρός, ὥσπερ Ζήνωνι, αἱ δὲ ζημίαι εἰς χρήματα ἢ φυγὴν ἢ τοιοῦτόν τι· δι᾽ ἀμφότερα γὰρ ἀδικοῦσι καὶ ἀμφοτέρως ἔχοντες, πλὴν οὐχ οἱ αὐτοὶ ἀλλ᾽ οἱ ἐναντίοι τοῖς ἤθεσιν. καὶ οἱ πολλάκις ἢ λεληθότες ἢ μὴ ἐζημιωμένοι, καὶ οἱ πολλάκις ἀποτετυχηκότες· εἰσὶ γάρ τινες καὶ ἐν τοῖς τοιούτοις, ὥσπερ ἐν τοῖς πολεμικοῖς, οἷοι ἀναμάχεσθαι. καὶ οἷς ἂν παραχρῆμα ᾖ τὸ ἡδύ, τὸ δὲ λυπηρὸν ὕστερον, ἢ τὸ κέρδος, ἡ δὲ ζημία ὕστερον· οἱ γὰρ ἀκρατεῖς τοιοῦτοι, ἔστιν δὲ ἀκρασία περὶ πάντα ὅσων ὀρέγονται. καὶ οἷς ἂν τοὐναντίον τὸ μὲν λυπηρὸν ἤδη ᾖ ἢ ἡ ζημία, τὸ δὲ ἡδὺ καὶ ὠφέλιμον ὕστερα καὶ χρονιώτερα· οἱ γὰρ ἐγκρατεῖς καὶ φρονιμώτεροι τὰ τοιαῦτα διώκουσιν. καὶ οἷς ἂν ἐνδέχηται διὰ τύχην δόξαι πρᾶξαι ἢ δι᾽ ἀνάγκην ἢ διὰ φύσιν ἢ δι᾽ ἔθος, καὶ ὅλως ἁμαρτεῖν ἀλλὰ μὴ ἀδικεῖν. καὶ οἷς ἂν ᾖ τοῦ ἐπιεικοῦς τυχεῖν. καὶ ὅσοι ἂν ἐνδεεῖς ὦσιν· διχῶς δέ εἰσιν ἐνδεεῖς· ἢ γὰρ ὡς ἀναγκαίου, ὥσπερ οἱ πένητες, ἢ ὡς ὑπερβολῆς, ὥσπερ οἱ πλούσιοι. καὶ οἱ σφόδρα εὐδοκιμοῦντες καὶ οἱ σφόδρα ἀδοξοῦντες, οἱ μὲν ὡς οὐ δόξοντες, οἱ δ᾽ ὡς οὐδὲν μᾶλλον ἀδοξοῦντες.

***
[12] Αυτοί λοιπόν είναι οι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι αδικούν. Ας πούμε τώρα σε ποιά κατάσταση βρίσκονται όταν αδικούν και ποιούς αδικούν.

Αδικούν λοιπόν οι άνθρωποι όταν πιστεύουν ότι αυτό είναι δυνατό και, ακόμη, όταν πιστεύουν ότι αυτό είναι δυνατό στους ίδιους· επίσης αν πιστεύουν ότι δεν θα αποκαλυφθεί η πράξη τους, ή ότι, αν αποκαλυφθεί, δεν θα τιμωρηθούν, ή, αν τιμωρηθούν, η βλάβη θα είναι μικρότερη από το κέρδος που θα προκύψει για τους ίδιους ή για τους ανθρώπους για τους οποίους οι ίδιοι νοιάζονται. Ποιά πράγματα φαίνονται δυνατά και ποιά αδύνατα, θα το πούμε στη συνέχεια· γιατί οι τόποι αυτοί είναι κοινοί σε όλα τα είδη των ρητορικών λόγων. Αυτοί που κατά κύριο λόγο πιστεύουν ότι μπορούν να αδικούν δίχως οι ίδιοι να πάθουν κανένα κακό είναι οι εύγλωττοι, οι άνθρωποι της αδιάκοπης δράσης, οι άνθρωποι που έχουν πείρα πολλών δικαστικών αγώνων· επίσης όσοι έχουν πολλούς φίλους και όσοι είναι πλούσιοι — σε πολύ, βέβαια, μεγαλύτερο βαθμό αν οι ίδιοι ανήκουν σε μια από τις κατηγορίες που είπαμε· αλλιώς, αν έχουν φίλους ή υπηρέτες ή συνεργούς αυτών των κατηγοριών· γιατί για όλους αυτούς τους λόγους μπορούν και να αδικούν και να μη γίνονται αντιληπτοί και να μη τιμωρούνται. Το ίδιο επίσης, αν είναι φίλοι των αδικουμένων ή των δικαστών· γιατί οι φίλοι και αφύλακτοι είναι απέναντι στην αδικία και σπεύδουν να συνδιαλλαγούν, προτού προσφύγουν στο δικαστήριο· οι δικαστές, πάλι, χαρίζονται στους φίλους τους και ή τους απαλλάσσουν εντελώς από την κατηγορία ή τους επιβάλλουν μικρές ποινές.

Δεν κινδυνεύουν να θεωρηθούν ύποπτοι αδικημάτων πρώτον αυτοί που δεν τους ταιριάζουν καθόλου οι συγκεκριμένες κατηγορίες, όπως είναι π.χ. οι σωματικά αδύναμοι άνθρωποι ενσχέσει με κατηγορίες για σωματική κακοποίηση, ή ο φτωχός και ο άσχημος άνθρωπος ενσχέσει με κατηγορίες για μοιχεία· επίσης ενσχέσει με πράξεις που έγιναν εντελώς στα φανερά και μπροστά στα μάτια όλων· γιατί απέναντι σ᾽ αυτές τις πράξεις κανένας δεν παίρνει προφυλάξεις, επειδή κανένας δεν φαντάζεται πως θα μπορούσαν ποτέ να γίνουν· επίσης αν πρόκειται για πράξεις τόσο μεγάλες και τέτοιας λογής που κανένας δεν θα θεωρούνταν ικανός να τις πράξει· γιατί και σ᾽ αυτές απέναντι κανένας δεν παίρνει προφυλάξεις· ο λόγος είναι ότι όλοι οι άνθρωποι, όπως απέναντι στις συνηθισμένες αρρώστιες, παίρνουν προφυλάξεις και απέναντι στα συνηθισμένα, τα καθημερινά αδικήματα — κανείς δεν παίρνει μέτρα απέναντι σε μιαν αρρώστια που δεν χτύπησε ώς τώρα κανέναν. Επίσης αυτοί που δεν έχουν κανέναν εχθρό ή έχουν πολλούς· οι πρώτοι γιατί λογαριάζουν ότι θα μείνουν απαρατήρητοι, ακριβώς επειδή κανένας δεν παίρνει προφυλάξεις απέναντί τους, ενώ οι δεύτεροι μένουν απαρατήρητοι επειδή επικρατεί η γνώμη ότι δεν θα έκαναν τίποτε εναντίον ανθρώπων που λαμβάνουν τα μέτρα τους απέναντί τους, και επειδή μπορούν να προβάλουν για την υπεράσπισή τους το επιχείρημα ότι δεν θα επιχειρούσαν ποτέ κάτι τέτοιο. Επίσης όσοι έχουν τη δυνατότητα απόκρυψης (με τεχνάσματα ή σε κατάλληλους τόπους) ή εύκολης διάθεσης. Επίσης αυτοί που, παρόλο ότι δεν κατάφεραν να μην αποκαλυφθούν, έχουν τη δυνατότητα να παρεμποδίσουν τη δίκη ή να την αναβάλουν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, ή και να εξαγοράσουν τους δικαστές. Επίσης αυτοί που, και αν ακόμη τους έχει επιβληθεί ποινή, έχουν τη δυνατότητα να παρεμποδίσουν την εκτέλεσή της ή να την αναβάλουν για πολύν καιρό, ή εξαιτίας της φτώχειας τους δεν έχουν να χάσουν τίποτε. Επίσης αυτοί που τα κέρδη τους είναι φανερά ή μεγάλα ή άμεσα, ενώ οι ποινές είναι μικρές ή δεν φαίνονται

[1372b] ή τοποθετούνται σε κάποιο μακρινό μέλλον. Επίσης κάθε άτομο που η τιμωρία του δεν είναι ίση με το όφελος — τέτοια φαίνεται πως είναι η περίπτωση της τυραννίδας. Επίσης όλοι αυτοί στους οποίους τα αδικήματα προσπορίζουν ουσιαστικά κέρδη, ενώ οι τιμωρίες τους δεν είναι παρά μια απλή ατίμωση. Και αντίθετα, αυτοί στους οποίους οι άδικες πράξεις τους επιφέρουν κάποιον έπαινο, αν π.χ. συνέπεσε με την άδικη πράξη τους να πάρουν συγχρόνως και εκδίκηση για τον πατέρα ή τη μητέρα τους (περίπτωση Ζήνωνα), ενώ οι τιμωρίες τους είναι χρηματικό πρόστιμο, εξορία ή κάτι τέτοιο: οι άνθρωποι κάνουν, στην πραγματικότητα, άδικες πράξεις και για τους δύο αυτούς λόγους και κάτω από την επίδραση και των δύο αυτών ψυχικών διαθέσεων, τα άτομα όμως δεν είναι ίδια, αλλά έχουν χαρακτήρα εντελώς αντίθετο. Αυτοί, επίσης, που πολλές φορές ή δεν αποκαλύφθηκαν ή δεν τιμωρήθηκαν· αλλά και αυτοί που απέτυχαν πολλές φορές· γιατί υπάρχουν ανάμεσά τους, όπως και στον πόλεμο, άτομα που είναι έτοιμα να ξαναμπούν στη μάχη. Επίσης αυτοί στους οποίους η ευχαρίστηση είναι άμεση, ενώ η λύπη έρχεται αργότερα, ή είναι άμεσο το κέρδος και η τιμωρία έρχεται αργότερα· τέτοιοι είναι οι ακρατείς — η ακρασία σχετίζεται με όλα όσα επιθυμούν ζωηρά οι άνθρωποι. Και το αντίστροφο: αυτοί των οποίων η λύπη ή η τιμωρία είναι άμεση, η ευχαρίστηση όμως και το όφελος έρχονται αργότερα και κρατούν περισσότερο, πράγματα που τα επιδιώκουν οι εγκρατείς και οι φρονιμότεροι. Αυτοί επίσης που ενδέχεται να θεωρηθούν ότι έκαναν την άδικη πράξη ή από ανάγκη ή από κάποια φυσική παρόρμηση ή από συνήθεια, γενικά αυτοί που μπορεί να θεωρηθεί ότι έκαναν μάλλον λάθος παρά άδικη πράξη. Αυτοί επίσης που είναι πιθανό να αντιμετωπισθούν με επιείκεια. Επίσης όσοι βρίσκονται σε ανάγκη — οι άνθρωποι «βρίσκονται σε ανάγκη» με διπλό νόημα: ή τους λείπουν τα απαραίτητα (περίπτωση των φτωχών) ή τους λείπουν τα πέρα από τα απαραίτητα (περίπτωση των πλουσίων). Επίσης αυτοί που έχουν πολύ καλό όνομα και αυτοί που έχουν πολύ κακό όνομα: οι πρώτοι γιατί δεν πρόκειται να κινήσουν καμιά υποψία, οι δεύτεροι γιατί δεν έχουν κανένα περιθώριο για ακόμη χειρότερο όνομα.