ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἰφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις (1475-1499)

1475 ΘΟ. ἄνασσ᾽ Ἀθάνα, τοῖσι τῶν θεῶν λόγοις
ὅστις κλύων ἄπιστος, οὐκ ὀρθῶς φρονεῖ.
ἐγὼ δ᾽ Ὀρέστῃ τ᾽, εἰ φέρων βρέτας θεᾶς
βέβηκ᾽, ἀδελφῇ τ᾽ οὐχὶ θυμοῦμαι· τί γὰρ
πρὸς τοὺς σθένοντας θεοὺς ἁμιλλᾶσθαι καλόν;
1480 ἴτωσαν εἰς σὴν σὺν θεᾶς ἀγάλματι
γαῖαν, καθιδρύσαιντό τ᾽ εὐτυχῶς βρέτας.
πέμψω δὲ καὶ τάσδ᾽ Ἑλλάδ᾽ εἰς εὐδαίμονα
γυναῖκας, ὥσπερ σὸν κέλευσμ᾽ ἐφίεται.
παύσω δὲ λόγχην ἣν ἐπαίρομαι ξένοις
1485 ναῶν τ᾽ ἐρετμά, σοὶ τάδ᾽ ὡς δοκεῖ, θεά.
ΑΘ. αἰνῶ· τὸ γὰρ χρεὼν σοῦ τε καὶ θεῶν κρατεῖ.
ἴτ᾽, ὦ πνοαί, ναυσθλοῦσθε τὸν Ἀγαμέμνονος
παῖδ᾽ εἰς Ἀθήνας· συμπορεύσομαι δ᾽ ἐγώ
σῴζουσ᾽ ἀδελφῆς τῆς ἐμῆς σεμνὸν βρέτας.

1490 ΧΟ. ἴτ᾽ ἐπ᾽ εὐτυχίᾳ τῆς σῳζομένης
μοίρας εὐδαίμονες ὄντες.
ἀλλ᾽, ὦ σεμνὴ παρά τ᾽ ἀθανάτοις
καὶ παρὰ θνητοῖς, Παλλὰς Ἀθάνα,
δράσομεν οὕτως ὡς σὺ κελεύεις.
1495 μάλα γὰρ τερπνὴν κἀνέλπιστον
φήμην ἀκοαῖσι δέδεγμαι.

ὦ μέγα σεμνὴ Νίκη, τὸν ἐμὸν
βίοτον κατέχοις
1499 καὶ μὴ λήγοις στεφανοῦσα.

***
ΘΟ. Είν᾽ άμυαλος, θεά Αθηνά, όποιος πίστη
στων θεών τα λόγια, όταν τ᾽ ακούει, δε δίνει.
Ούτε με τον Ορέστη, που έχει φύγει
με το άγαλμα της θεάς θυμώνω, μα ούτε
και με την αδερφή του· ωραίο δεν είναι
να πολεμάς με θεούς· εκείνοι ορίζουν.
1480 Στη χώρα σου με το άγαλμα της θεάς μας
ας παν, κι εκεί με το καλό ας το στήσουν.
Και στην ευλογημένη Ελλάδα τούτες
θα στείλω τις γυναίκες, όπως είναι
το θέλημά σου. Τις ετοιμασίες
όπλων και καραβιών, που κάνω ενάντια
στους ξένους, θα τις πάψω, θεά, ως ορίζεις.
ΑΘΗ. Σωστά μιλείς· κι εσέ και θεούς η μοίρα
κυβερνά. — Μπρος, ανέμοι! Στην Αθήνα
το παιδί του Αγαμέμνονα οδηγήστε·
θα ᾽ρθω μαζί κι εγώ, για να φυλάω
της αδερφής μου τη σεβάσμια εικόνα.

1490 ΚΟΡ. Στο καλό! Τί καλότυχοι! Ναι, είστε απ᾽ αυτούς
που έχουν βρει σωτηρία.
Ω Παλλάδα Αθηνά, που κι αθάνατοι εσέ
και θνητοί σε τιμούν,
τη δική σου εντολή θ᾽ ακλουθήσουμ᾽ εμείς.
Είν᾽ ολόγλυκη, ανέλπιστη τούτη η φωνή
που έχει φτάσει στ᾽ αυτιά μας.

Ω πανσέβαστη Νίκη, σκεπή
να ᾽σαι εσύ της ζωής μας· μην πάψεις ποτέ
1499 να της δίνεις στεφάνια.

Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας: Οι ήχοι της γλώσσας

2.4.2 Φωνήεντα, σύμφωνα, ημίφωνα, δίφθογγοι

Ο όρος φωνήεν κατασκευάστηκε από τους αρχαίους Έλληνες για να περιγράψουν φθόγγους που έχουν «φωνή», που παράγονται δηλαδή από την ανεμπόδιστη κίνηση του αέρα μέσα στο φωνητικό «κανάλι» - το κανάλι που ορίζεται από τη διαδρομή που ξεκινάει από τους πνεύμονες και οδηγεί προς την έξοδο, τη στοματική και τη ρινική κοιλότητα. Αυτό δεν ισχύει για τα σύμφωνα, που επιπλέον πάντα προφέρονται πλάι σε κάποιο φωνήεν: είναι κινήσεις της γλώσσας και των χειλιών στην αρχή ή στο τέλος φωνήεντος. Ο όρος σύμφωνο ('μαζί με φωνή') περιγράφει αυτή τη σχέση τους με τα φωνήεντα.

Πόσα φωνήεντα βρίσκουμε στις γλώσσες του κόσμου; Το λιγότερο τρία και το περισσότερο είκοσι τέσσερα. Το πιο συχνό είναι να έχει μια γλώσσα γύρω στα πέντε φωνήεντα και το πιο κοινό φωνήεν είναι το [a]. Τα σύμφωνα όμως (οι φθόγγοι που παράγονται από τη συνάντηση του αέρα που ξεκινάει από τα πνευμόνια με διάφορα «εμπόδια» στο φωνητικό κανάλι) είναι περισσότερα. Όπως λέγαμε νωρίτερα, στις γλώσσες του κόσμου, βρίσκουμε περίπου εξακόσια είδη συμφώνων. Στις δέκα πιο ομιλούμενες (με τους περισσότερους ομιλητές, δηλαδή) γλώσσες του κόσμου βρίσκουμε περίπου εκατό είδη συμφώνων. Αυτό δεν σημαίνει ότι η καθεμιά τους έχει εκατό σύμφωνα. Το πιο συνηθισμένο είναι να έχει γύρω στις δύο δεκάδες. Και τα πιο συχνά σύμφωνα είναι το [p], το [t] και το [k]. Αυτό δεν είναι παράξενο. Το [p] σχηματίζεται από την κίνηση των χειλιών - είναι διχειλικό, όπως λέγαμε· το [t] από την επαφή της άκρης της γλώσσας με τα δόντια - είναι οδοντικό· το [k] από την κίνηση του πίσω μέρους της γλώσσας προς το μαλακό τμήμα του ουρανίσκου, την υπερώα - είναι υπερωικό. Αυτές οι κινήσεις είναι οι πιο εύκολες για την άρθρωση συμφωνικών φθόγγων. Γι' αυτό και τα σύμφωνα αυτά είναι τα πιο συχνά στις γλώσσες του κόσμου. Θυμηθείτε τί λέγαμε για τον ήχο tsk, το τσού που κάνουμε όταν θέλουμε να εκφράσουμε το «όχι». Λέγαμε ότι ο ήχος αυτός σχηματίζεται με το «ρούφηγμα» και όχι με το βγάλσιμο του αέρα και είναι σπάνιος ως φθόγγος στις γλώσσες του κόσμου. Και είναι σπάνιος γιατί ο τρόπος με τον οποίο σχηματίζεται (το «ρούφηγμα» του αέρα) είναι δύσκολος.

Γιατί άραγε όλες οι γλώσσες έχουν τουλάχιστον τρία φωνήεντα και πάνω από δέκα σύμφωνα; Σκεφτείτε τί θα γινόταν αν μια γλώσσα είχε μόνο δύο φωνήεντα και μόνο δύο σύμφωνα. Με αυτό τον αριθμό θα μπορούσε να φτιάξει, συνδυάζοντας φωνήεντα και σύμφωνα, έξι συλλαβές και έναν τεράστιο αριθμό λέξεων με τον συνδυασμό αυτών των συλλαβών σε διαφορετικές σειρές. Αλλά πολλές από αυτές τις λέξεις θα ήταν πολύ μεγάλες, σαν «σιδηρόδρομοι», και έτσι θα δυσκολευόμασταν να τις μάθουμε και να τις θυμόμαστε. Η μνήμη μας δεν έχει απεριόριστες δυνατότητες και αυτό καθορίζει σε σημαντικό βαθμό τη μορφή που έχει η γλώσσα. Γι' αυτό τον λόγο χρειάζονται περισσότερα από δύο φωνήεντα και δύο σύμφωνα για να φτιαχτούν οι λέξεις. Μόνο έτσι θα είναι μικρές, ευδιάκριτες και εύκολες στην εκμάθηση και την απομνημόνευση.

Η επικοινωνία στο ζευγάρι: κατανοώ δε σημαίνει συμφωνώ

Πολλές φορές στην καθημερινότητα αναρωτιόμαστε αν είναι άραγε εφικτή και ρεαλιστική η συνύπαρξη δύο ανθρώπων στα πλαίσια μίας σχέσης χωρίς να οδηγούνται περιοδικά σε καβγάδες.

Επικοινωνία στη συντροφική σχέση

Αξίζει να ανατρέξουμε ο κάθε ένας σε μία δική του σχέση και να προσπαθήσει να απαντήσει το ερώτημα, πόσες διενέξεις έγιναν για κάποιον ουσιαστικό λόγο και πόσες ουσιαστικά προέκυψαν από έλλειψη επικοινωνίας και κατανόησης.

Έρευνες έχουν δείξει ότι τόσο η ποσότητα, όσο και η ποιότητα της επικοινωνίας μπορούν να καθορίσουν την προσαρμογή και την ικανοποίηση μέσα σε μία σχέση (Hobart & Klausner, 1959. Navran, 1967. Locke, 1951).

Με τον όρο καλή επικοινωνία εννοούμε τη συζήτηση και ακρόαση με τρόπο που να προωθεί την αμοιβαία κατανόηση και, στην ιδανική περίπτωση, την αμοιβαία λύση προβλημάτων (Dattilio & Padesky, 1995).

Το πιο συχνό φαινόμενο στις συνεδρίες των ζευγαριών είναι μία ατέρμονη διαφωνία επί παντός επιστητού, κατά τη διάρκεια της έκφρασης της οποίας κανένας από τους συμμετέχοντες δεν ακούει τον άλλο. Σπεύδουν να κριτικάρουν, να νιώσουν θιγμένοι και να οδηγηθούν σε περαιτέρω αντιθέσεις και παραμένουν εν τέλει ''χαμένοι στη μετάφραση'', σε ένα δυσλειτουργικό τρόπο επικοινωνίας.

Κριτική μέσα στη σχέση

Η επιθετική και επικριτική στάση του ενός, οδηγεί αυτόματα πολλές φορές σε αμυντική στάση του άλλου, ο οποίος προσπαθεί με τον τρόπο αυτό να προστατέψει την αυτοεκτίμησή του. Οι σύντροφοι κρίνουν και χαρακτηρίζουν και εμπλέκονται έτσι σε ένα παιχνίδι εξουσίας με εκατέρωθεν άμυνα και επίθεση.

Ο αμυνόμενος σταματά ουσιαστικά να ακούει όσα λέμε και επιτίθεται με δικούς του χαρακτηρισμούς, που στόχο έχουν πλέον να πληγώσουν και όχι να προωθήσουν τη συζήτηση ενώ παράλληλα αρνείται να αναλάβει τις ευθύνες που του αναλογούν.

Μειώνουμε ουσιαστικά τον συνομιλητή μας για να βρεθούμε εμείς σε ανώτερη θέση.

Στηρίζουμε την υπεροχή μας, όχι στα λογικά επιχειρήματα αλλά στην υποτίμηση του ανθρώπου που υποτίθεται ότι αγαπάμε. Όσο πιο έντονη είναι η προϋπάρχουσα ανασφάλεια του ενός συντρόφου ή η ταύτιση της διαφωνίας με την επίθεση λόγω πρότερων αρνητικών εμπειριών, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να αντιδράσει υπεραμυντικά.

Πολύ συχνά, τα άτομα τείνουν στα πλαίσια ενός καβγά και στα πλαίσια μίας τάσης γενίκευσης, να αποδίδουν το πρόβλημα που προκύπτει, όχι στην πραγματική αιτία, αλλά σε χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του συντρόφου, προσδίδοντας τους αντίστοιχους χαρακτηρισμούς, π.χ. είσαι υπερβολικός, ανεύθυνος.

Το γεγονός αυτό οδηγεί σε περαιτέρω κλιμάκωση, καθώς θίγεται ένα θεμελιακό αξίωμα που αφορά στον πυρήνα της προσωπικότητας του ατόμου ενώ παράλληλα, το ζευγάρι απομακρύνεται από την προσέγγιση και την επίλυση του προβλήματος.

Η ερμηνεία που οδηγεί σε παρεξηγήσεις

Ένα επιπλέον πρόβλημα επικοινωνίας έγκειται στην ερμηνεία των δεδομένων, στην οποία προβαίνει ο κάθε ένας. Τα μέλη ενός ζευγαριού έχουν την αυθόρμητη τάση να ερμηνεύουν τα λεγόμενα του άλλου και τα γεγονότα με βάση ένα προσωπικό σύστημα ''αποκωδικοποίησης'', με αποτέλεσμα πολλές φορές, τα μηνύματα που περνιούνται να απέχουν εν τέλει από τα αρχικώς εννοούμενα.

Η αποκωδικοποίηση των πληροφοριών συντελείται μέσα από τις πεποιθήσεις, τις αξίες και τους κανόνες που μας διέπουν και που συχνά προέρχονται από την οικογένεια καταβολής μας και από προηγούμενες εμπειρίες, και μπορεί έτσι να οδηγήσει σε παρερμηνείες και υπερβολικές αντιδράσεις. Η μεγάλη συναισθηματική φόρτιση οδηγεί συχνά σε γνωσιακές παραποιήσεις.

Επιπλέον, οι γυναίκες έχουν την τάση αλλά και την ικανότητα να προσεγγίζουν ένα πρόβλημα μέσω μιας πιο αναλυτικής συναισθηματικής σκέψης ενώ οι άνδρες επικεντρώνονται κυρίως στην πρακτική πλευρά των ζητημάτων που ανακύπτουν.

Παθητική εκδίκηση

Πολλοί σύντροφοι έχουν την τάση να αποφεύγουν τη συζήτηση ή να απομονώνονται και να κλείνονται στον εαυτό τους. Εκφράζουν κατά αυτόν τον τρόπο μία τάση παθητικής εκδίκησης προς το σύντροφο και ταυτόχρονα συνεχίζουν παθητικοεπιθετικά τη διαφωνία, μέσω της απομάκρυνσης, της καταπίεσης έκφρασης του άλλου και εν τέλει την αίσθηση παραμέλησης των αναγκών του συντρόφου, που ενισχύει την ένταση και την ανασφάλεια.

Οι συγκρούσεις στα ζευγάρια είναι συνήθως συγκρούσεις αναγκών, παρόλο που ξεκινούν από φαινομενικά ασήμαντες αφορμές. Πίσω από τα μηνύματα που όντως εκφράζονται κρύβονται βαθύτερα και ουσιαστικά μηνύματα που πασχίζουν να εισακουστούν.

Οι σκέψεις, τα συναισθήματα και άρα και τα μηνύματα που εκφράζονται, διαδέχονται το ένα το άλλο σε μία ατέρμονη διαφωνία, η οποία συνήθως καταλήγει στη γένεση ενός σοβαρού προβλήματος προς επίλυση. Π.χ. μία διαφωνία που μπορεί να ξεκινά από το ότι ο ένας από τους δύο άργησε να γυρίσει στο σπίτι ή δεν τηλεφώνησε, μπορεί να καταλήξει στην έκφραση του βαθύτερου προβλήματος ότι ο άλλος νιώθει ουσιαστικά παραμελημένος.

Αξίζει να αναρωτηθούμε πόσο διαφορετικά θα μπορούσε να έχει εξελιχθεί μία τέτοια διαφωνία, αν ξεκινούσε με την απλή και ειλικρινή έκφραση ''μου λείπεις'' ή ''νιώθω να απομακρυνόμαστε''.

Η υγιής επικοινωνία

Η υγιής επικοινωνία γενικά είναι εν τέλει αυτή που βοηθά τις σχέσεις να εξελίσσονται και να έχουν μια διαχρονική σταθερότητα. Ακόμη και η χρονική στιγμή που θα επιλέξουμε να επικοινωνήσουμε με τον συνομιλητή μας μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία ή την αποτυχία της επικοινωνίας. Το σημαντικότερο όλων βέβαια είναι ο τρόπος με τον οποίο θα απευθυνθούμε στον άλλο.

Αυτό που επιθυμούμε συνήθως είναι να έχουμε δίκιο και αυτό προσπαθούμε να εκμαιεύσουμε από τον/την σύντροφό μας. Το ουσιαστικά σημαντικό όμως σε μία σχέση δεν είναι να συμφωνήσουν οι σύντροφοι αλλά να ακούσουν ο ένας τον άλλο, να μάθουν τι σκέφτεται, τι πιστεύει, τι νιώθει, να προσπαθήσουν να δουν τον κόσμο και το πρόβλημα μέσα από τα δικά του μάτια, κατανοώντας τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο άλλος σαν άνθρωπος και το πλαίσιο αναφοράς του.

Η αίσθηση της ακρόασης και της κατανόησης παρέχει ήδη το μεγαλύτερο ποσοστό από αυτό που ο σύντροφος αποζητούσε και δρα ανακουφιστικά, καθώς δηλώνει ξεκάθαρα τη διαθεσιμότητα του συντρόφου. Η προσεκτική ακρόαση χωρίς να διακόπτουμε και χωρίς να προετοιμάζουμε τη δική μας απάντηση είναι το θεμέλιο της υγιούς επικοινωνίας. Πρόκειται, αν το προεκτείνουμε, για μια αίσθηση αποδοχής της επιθυμίας σου, της σκέψης σου, της άποψής σου, αυτού που είσαι.

Κατανοώ δε σημαίνει συμφωνώ

Κατανοώ δε σημαίνει συμφωνώ. Η ικανότητα κατανόησης όμως δείχνει ότι το άτομο νιώθει ότι βρίσκεται σε μια θέση ασφάλειας και αυτοπεποίθησης, ώστε να μη φοβάται ότι βάλλεται, όταν εκφραστούν προβλήματα και διαφωνίες.

Μέσα από αυτό το πλαίσιο ηρεμίας και και ασφάλειας είναι σε θέση να ακούσει ενεργητικά το σύντροφό του, αποδεχόμενος ότι έχει δικαίωμα να εκφράζει τη θέση του χωρίς αυτό να έχει καταστροφικές συνέπειες για την αυτοεικόνα του αλλά ούτε και για τη σχέση και αποφεύγοντας έτσι την αμυντική στάση επίθεσης.

Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, ο σύντροφος οφείλει να στρέψει την προσοχή και μέσα του και να αναρωτηθεί μήπως η αντίδρασή του οφείλεται σε εσωτερικές ανασφάλειες που πυροδοτούνται από τον καυγά και όχι στο περιεχόμενο αυτού.

Διάλογος

Σε δεύτερο χρόνο μπορούμε να μιλήσουμε για τη δική μας άποψη και επιθυμία, προσδοκώντας και ελπίζοντας στην ανταπόδοση της επικοινωνιακής συμπεριφοράς που επιδείξαμε. Κατ’ αυτόν τον τρόπο προωθείται ο διάλογος και η συζήτηση έναντι των παράλληλων μονολόγων, που γίνονται συνήθως μέσα σε μία σχέση.

Το ζευγάρι οφείλει να αντιληφθεί ότι πέρα από τα ατομικά φίλτρα, καλείται να διαμορφώσει και μία κοινή “βάση δεδομένων”, στηριζόμενη στην αυτογνωσία αλλά και στην ικανότητα του ενός να λαμβάνει υπόψη του την οπτική του άλλου. Μέσα από κάθε πληροφορία που εκφράζεται σε έναν καυγά, ο/η σύντροφος μεταφέρει και πολλές άλλες, που αφορούν π.χ. στις προσδοκίες του, στους φόβους του, στις επιθυμίες του.

Η κοινή βάση δεδομένων καλείται να συμπεριλάβει τις γνώσεις του ενός για τον άλλο, ώστε να αποκρυπτογραφούνται πιο εύκολα τα κρυφά μηνύματα.

Οδηγίες αποτελεσματικής συζήτησης από τον Aaron Beck

O Αμερικανός ψυχίατρος Aaron Beck δίνει τις εξής οδηγίες αποτελεσματικής συζήτησης (Beck, 1996):

• Συντονιστείτε στο κανάλι του συντρόφου σας.
• Δείξτε ότι ακούτε αυτά που σας λέει.
• Μη διακόπτετε.
• Κάντε αποτελεσματικές ερωτήσεις.
• Χρησιμοποιήστε διπλωματία και διακριτικότητα.

Μόνο όταν αντιμετωπίσουμε ο ένας τον άλλο ως σύμμαχο και όχι ως αντίπαλο μπορούμε να θεμελιώσουμε μία ουσιαστικά επικοινωνία. Εκφράστε λοιπόν λεκτικά τα συναισθήματά σας, ώστε να γίνουν κατανοητά από το σύντροφο σας και χωρίς να απολογηθείτε για αυτά. Μη θεωρείτε ως δεδομένο ότι γνωρίζει πως νιώθετε.

Εκφράστε τις επιθυμίες σας και όχι αυτό που ''θα έπρεπε'' να είχε καταλάβει ή κάνει ο άλλος. Σημασία έχει πως νιώθει ο κάθε ένας και όχι το να κατηγορήσει τον άλλο. Έχει μεγάλη διαφορά το αν θα πούμε ''νιώθω παραμελημένος'' ή ''με παραμελείς'', γιατί το συναίσθημά σας δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς, ακόμη κι αν εν τέλει δεν έχει αντικειμενικό λόγο ύπαρξης. Παραδεχτείτε τα λάθη σας και ζητήστε συγγνώμη. Ο εγωισμός δηλητηριάζει τη σχέση και η αναγνώριση έστω και μεριδίου προσωπικής ευθύνης είναι πάντα δείγμα ωριμότητας.

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι η επικοινωνία αποτελεί θεμέλιο λίθο της ταυτότητας μίας σχέσης και ότι χτίζεται στην πορεία αυτής, καθώς οι σύντροφοι γνωρίζονται μεταξύ τους και πλησιάζουν ο ένας τον άλλο. Είναι το αποτέλεσμα αμοιβαίων υποχωρήσεων και το σημείο συνάντησης των δύο συντρόφων, που μπορεί να οδηγήσει στην εξέλιξη της σχέσης και να την κρατήσει ζωντανή.

Νίτσε: Το παιδί με τον καθρέφτη

Ο Ζαρατούστρα γύρισε πάλι πίσω στο βουνό και στη μοναξιά της σπηλιάς του και αποτραβήχτηκε από τους ανθρώπους: περιμένοντας, σα σπορέας, που έχει ρίξει το σπόρο του.

Μα η ψυχή του γιόμισε από ανυπομονησία και επιθυμία γι' αυτούς που αγαπούσε: γιατί είχε να τους δώσει. Πολλά ακόμη.

Αυτό ακριβώς είναι το πιο δύσκολο: να κλείσεις το ανοιχτό χέρι σου από αγάπη και σαν δωρητής να σώσεις τη ντροπαλοσύνη σου.

Έτσι περάσανε μήνες και χρόνια για τον ερημίτη, μα η σοφία του μεγάλωσε κ' η αφθονία της του έφερνε πόνο.

Μα ένα πρωί ξύπνησε πριν από την αυγή κιόλας, συλλογίστηκε για ώρα και ώρα, στο γιατάκι του, και στο τέλος μίλησε στην καρδιά του:

«Γιατί τρόμαξα, άραγε, τόσο, στ' όνειρό μου, και ξύπνησα; Δεν ήρθε κοντά μου ένα παιδί που κρατούσε έναν καθρέφτη;

Ω Ζαρατούστρα – μου είπε το παιδί – κοιτάξου στον καθρέπτη!

Μα όταν κοίταξα στον καθρέπτη, φώναξα, ξαφνικά, κ' η καρδιά μου ταράχτηκε: γιατί δεν είδα μέσα μου το πρόσωπό μου, παρά το μορφασμό και το σαρκαστικό γέλιο ενός διαβόλου.

Αληθινά, καταλαβαίνω πολύ καλά το σημάδι και το προμήνυμα του ονείρου: Η διδασκαλία μου βρίσκεται σε κίνδυνο, η είρα θέλει να την πούνε στάρι.

Οι εχθροί μου έγιναν δυνατοί και παραμόρφωσαν τη διδασκαλία μου, έτσι που κ' οι πιο αγαπημένοι μου θα πρέπει να ντρέπονται για τα δώρα που τους έδωσα.

Έχασα τους φίλους μου, ήρθε η στιγμή ν' αναζητήσω τους Χαμένους μου!»

Με τα λόγια αυτά πετάχτηκε πάνω ο Ζαρατούστρα, μα όχι σαν άνθρωπος που αγωνιά και γυρεύει αέρα, παρά πιότερο σαν οραματιστής και σαν τραγουδιστής, που τον κέντρισε ο οίστρος. Ξαφνιασμένοι τον κοίταζαν ο αετός του κι ο όφις του, γιατί της χαραυγής όμοια, πάνω στη θωριά του είχε απλωθεί μια ερχόμενη ευτυχία.

Τι μου συνέβηκε, αλήθεια, ζώα μου; – είπε ο Ζαρατούστρα. Δεν άλλαξα; Δεν μου 'ρθε η ευδαιμονία σαν ανεμική;

Τρελή 'ναι η ευτυχία μου και τρέλες θα πει: είναι πολύ νέα ακόμα – γι' αυτό έχε υπομονή μαζί της!

Η ευτυχία μου με πλήγωσε: ας μου γίνουν γιατροί όσοι υποφέρουν!

Πρέπει να ξανακατεβώ στους φίλους μου, και στους εχθρούς μου επίσης! Ο Ζαρατούστρα πρέπει να μιλήσει πάλι και να χαρίσει και να κάμει το πιο αγαπημένο στους αγαπημένους.

Η ανυπόμονη αγάπη μου κυλά σε ποτάμια, παντού σ' ανατολή και δύση. Από σιωπηλό βουνό και από καταιγίδες του πόνου κελαρύζει η ψυχή μου κατά τις κοιλάδες.

Πάρα πολύν καιρό λαχτάρησα τον ευατό μου και κοίταζα μακρυά. Πάρα πολύ καιρό ανήκα στη μοναξιά: έτσι ξέμαθα τη σιωπή.

Ένα στόμα έγινα όλόκληρος, και κελάρυσμα έγινα ενός ρυακιού που πέφτει από ψηλά βράχια: χαμηλά, στις κοιλάδες, θέλω να ξαμολύσω τον λόγο μου.

Κι ας ξαμολυθεί το ποτάμι της αγάπης μου σ' αδιέξοδα! Πως είναι δυνατό να μη βρεί ένα ποτάμι, κάποτε, τον δρόμο του προς τη θάλασσα!

Κι ας ξαμολυθεί το ποτάμι της αγάπης μου σ' αδιέξοδα! Πως είναι δυνατό να μη βρεί ένα ποτάμι, κάποτε, τον δρόμο του προς τη θάλασσα!

Μέσα μου είναι μια λίμνη, μια μοναχική, αυτάρκης λίμνη, μα το ποτάμι της αγάπης μου κυλάει μαζί της προς τα κάτω – κατά τη θάλασσα!

Καινούργιους δρόμους θα πάρω, καινούργιοι λόγοι μου έρχονται, κουράστηκα, σαν όλους τους δημιουργούς, από τις παλιές γλώσσες. Το πνεύμα μου δε θέλει να περπατήσει πιά πάνω σε πατημένες σόλες.

Kάθε λόγος πάει για μένα πολύ αργά: – στ' άρματα σου πηδώ, θύελλα! Και σένα ακόμα να μαστιγώσω, με την κακία μου!

Σαν κραυγή και σαν αλαλαγμός θέλω πλατιές θάλασσες να περάσω, ίσαμε να βρω τα μακάρια νησιά, όπου μένουν οι φίλοι μου:

Κι ανάμεσά τους οι εχθροί μου! Πόσο αγαπώ τώρα κάθε έναν που μπορώ να του μιλήσω μόνο! Ακόμη κ' οι εχθροί μου ανήκουνε στην ευδαιμονία μου.

Κι όταν θέλω ν' ανεβώ στο πιο άγριο άλογο μου, το σπαθί μου με βοηθά πάντα κατά τον καλύτερο τρόπο: αυτό "ναι όλο τον καιρό ο έτοιμος υπηρέτης του παιδιού μου"

Το σπαθί, που σφεντονίζω εναντίον των εχθρών μου! Πόσο ευγνωμονώ τους εχθρούς μου, που μπορώ να τους το σφεντονίσω, επιτέλους!

Πάρα πολύ μεγάλη ήταν η μετέωρη ανησυχία του σύννεφού μου: θέλω να ρίξει χαλάζι, ανάμεσα στα γέλια των κεραυνών του.

Τότε, το στήθος μου θα φουσκώσει με δύναμη, με δύναμη θα φυσήξει τη θύελλά του επάνω από τα βουνά: έτσι θ' αλαφρώσει.

Αληθινά, θύελλας μοιάζοντας έρχεται η ευτυχία μου κ" η ελευθερία μου! Μα οι εχθροί μου θα πιστέψουν, ότι το Κακό λυσσομανά πάνω από τα κεφάλια τους.

Ναι, και εσείς ακόμη θα τρομάξετε, φίλοι μου, με την άγρια σοφία μου, κ' ίσως φύγετε μακρυά της μαζί με τους εχθρούς μου.

Αχ, να 'ξερα να σας τραβήξω με τη φλογέρα του βοσκού. Αχ, να μάθαινε η λιόντισσα σοφία μου να μουγκρίζει τρυφερά. Πόσα δε μάθαμε ως τα τώρα μαζί!

Η άγρια σοφία μου γκαστρώθηκε πάνω στα ερημικά βουνά, πάνω σε τραχιές πέτρες γέννησε το μικρότερο από τα παιδιά της παιδί.

Τώρα τρέχει τρελά μέσα από την σκληρήν ερημιά να αναζητά, κι αναζητά τρυφερό χορτάρι – η άγρια γριά σοφία μου!

Πάνω στο μαλακό χορτάρι της καρδιάς σας, φίλοι μου! – πάνω στην αγάπη σας λαχταρά να βάλει να πλαγιάσει το πιο αγαπημένο παιδί της!

Έτσι μίλησεν ο Ζαρατούστρα.

Η απατηλή λάμψη της ψευδοεπιστήμης

«Δεν είναι ψέμα, αν εσύ το πιστεύεις» -George Costanza

Οι τρεις κυρίες που κάθονταν ακριβώς από πίσω μου στο θέατρο συζητούσαν στο διάλειμμα για τον συγγραφέα. Το έργο ήταν ο Θείος Βάνιας και ο συγγραφέας ο Άντον Τσέχωφ, ο οποίος, σύμφωνα με τη μία από τις κυρίες που φαινόταν να ξέρει πολλά, ήταν δημόσιος υπάλληλος. Η ίδια κυρία, με αφορμή τις γνώσεις της για τα επαγγελματικά του Τσέχωφ, συνέχισε να εντυπωσιάζει τις φίλες της κάνοντας μια σύντομη ανάλυση της σχέσης της τέχνης με την εργασία στο δημόσιο. Ο Τσέχωφ, όπως και οι υπόλοιποι λογοτέχνες-δημόσιοι υπάλληλοι, διοχέτευε στο έργο του την ανεκμετάλλευτη δημιουργικότητά του. Βέβαια, στην πραγματικότητα, ο Τσέχωφ ήταν γιατρός και αρκετά ευκατάστατος γαιοκτήμονας ώστε να προσφέρει δωρεάν τις υπηρεσίες του σε πολλές περιπτώσεις. Το πρόβλημα δεν είναι ότι η κυρία στην πίσω σειρά δεν το γνώριζε, το πρόβλημα είναι ότι κατασκεύασε μία ολόκληρη θεωρία για την ιστορία της λογοτεχνίας βασισμένη στις ελλιπείς της γνώσεις που όμως διέδιδε με μεγάλη αυτοπεποίθηση.

Στην περίφημη σκηνή του Νευρικού Εραστή (Annie Hall) του Γούντυ Άλλεν, ο πρωταγωνιστής (ο ίδιος ο Άλλεν) περιμένει σε μια μεγάλη ουρά μπροστά σε ένα κινηματογράφο μαζί με τη φίλη του (Νταϊάν Κίτον) και εκνευρίζεται καθώς αναγκάζεται να ακούει τις μπουρδολογίες για τον Φελίνι και τον Μπέκετ ενός τύπου που στέκεται ακριβώς από πίσω του στην ουρά: «Θα πάθω εγκεφαλικό!» λέει στην Κίτον. Ο τύπος όμως συνεχίζει τις μπαρουφο-αναλύσεις του για τον Μάρσαλ ΜακΛούαν μέχρι που ο Γούντυ αγανακτισμένος στρέφεται προς την κάμερα για να αναρωτηθεί τι θα πρέπει να κάνει όταν είναι αναγκασμένος να ανέχεται τις βλακείες κάποιου σε παρόμοιες περιστάσεις. Ο άλλος διαμαρτύρεται έντονα λέγοντας ότι έχει δικαίωμα να διατυπώνει την άποψή του και στο κάτω-κάτω διδάσκει ένα σχετικό μάθημα στο Πανεπιστήμιο Columbia και γνωρίζει πολύ καλά το έργο του ΜακΛούαν! «Α, ναι;» απαντάει ο Γούντυ, «ωραία, γιατί τυχαίνει να έχω εδώ τον ίδιο τον ΜακΛούαν!» Φυσικά εμφανίζεται ο ΜακΛούαν στην οθόνη και εξευτελίζει τον τύπο: «Δεν έχεις ιδέα για το έργο μου! Είναι εντυπωσιακό και μόνο το γεγονός ότι σε προσέλαβαν να διδάξεις οτιδήποτε..». Ο Γούντυ ξαναστρέφεται στην κάμερα και μονολογεί: «Μακάρι και η πραγματική ζωή να ήταν έτσι..»

Όμως η πραγματική ζωή δεν είναι έτσι. Ο Τσέχωφ δεν εμφανίστηκε στην κεντρική αίθουσα του Εθνικού Θεάτρου και η κυρία στην πίσω σειρά συνέχισε τη γεμάτη ανακρίβειες ανάλυσή της απολαμβάνοντας τον ανυπόκριτο θαυμασμό των άλλων κυριών που μάλλον αποστήθιζαν τη διάλεξη για να την μεταφέρουν στο δικό τους περιβάλλον με το ανάλογο τελετουργικό ύφος εγκυρότητας.

Όλοι κάνουμε λάθη και ο συγγραφέας αυτού του κειμένου έχει σίγουρα το μερίδιό του στα σφάλματα. Υποθέτω ότι θα συνεχίζω να κάνω λάθη και ελπίζω ότι θα βρίσκεται πάντα κάποιος ή κάποια να μου τα επισημαίνει.

Όμως το πρόβλημα δεν είναι το απλό λάθος που οποιοσδήποτε μπορεί να κάνει αλλά το σοβαρό σφάλμα που μπορεί να διαπράξει εξαιτίας μιας ψευδοεπιστημονικής πλάνης. Είναι απαράδεκτο στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα να είναι τόσο δημοφιλείς στην Ελλάδα απόψεις που ταιριάζουν στο μεσαίωνα. Είναι αδιανόητο να περιτριγυρίζεσαι από θρησκείες και κινήματα που δεν τις έχει αγγίξει ο διαφωτισμός. Είναι σουρεαλιστικό να ακούς θεωρίες συνομωσίας που είναι τόσο ευφάνταστες και ταυτολογικές όσο λίγες ταινίες επιστημονικής φαντασίας. Είναι ανατριχιαστικό να ακούς νέους ανθρώπους να απορρίπτουν την επιστήμη και να υπερασπίζονται τον τσαρλατανισμό. Είναι τραγικό να βλέπεις πόσο αδύναμη είναι πολλές φορές η γνώση απέναντι στην αυτοπεποίθηση της κτηνώδους άγνοιας.

Όποια ώρα κι αν ανοίξεις την τηλεόραση, όπου κι αν ψάξεις στο internet, όποια εφημερίδα κι αν διαβάσεις, θα πέσεις πάνω στους έμπορους της άγνοιας. Σε εκείνους δηλαδή που επιβιώνουν και ενίοτε πλουτίζουν, εκμεταλλευόμενοι την άγνοια αυτών που τους εμπιστεύονται και βασιζόμενοι στις ελλιπείς γνώσεις που έχουν οι περισσότεροι για διάφορα ζητήματα (ιστορία, διεθνής πολιτική, οικονομικά, κλπ.). Καθώς είναι αρκετά δύσκολο να επενδύσει κάποιος στη συγκέντρωση των απαραίτητων πληροφοριών και να επιλέξει τις αξιόπιστες πηγές, γιατί δεν διαθέτει το χρόνο και τα απαραίτητα εργαλεία για να το κάνει, αναζητά κάτι απλό και εύπεπτο. Κάτι που να τον κάνει να αισθάνεται ειδήμων και έξυπνος με την ελάχιστη δυνατή προσπάθεια και το μικρότερο κόστος. Επιπλέον είναι παρηγορητικό να διαβάζεις θεωρίες συνωμοσίας, με καλούς, κακούς, ισχυρούς, αδύνατους, αδικημένους και δολοπλόκους. Η γοητεία αυτών των αφηγήσεων έγκειται στην απλοϊκότητά τους όσον αφορά στη δόμηση ενός κόσμου που μπορεί να κατανοηθεί από όσους δεν μπορούν να αντιληφθούν ή να ανεχθούν την πολυπλοκότητα.

Ευτυχώς υπάρχουν αρκετοί επιτήδειοι που κάνουν ακριβώς αυτό: πουλάνε την επίφαση της γνώσης και ζουν εκμεταλλευόμενοι την άγνοια. Αντί να σπουδάσεις ιστορία για 4-5 χρόνια και να διαβάσεις 100-150 εγχειρίδια για να αποκτήσεις τις βασικές απλώς γνώσεις σε ένα τεράστιο αντικείμενο, βλέπεις το Zeitgeist και τα μαθαίνεις όλα αυτά σε λίγα λεπτά – ανήκεις μάλιστα σε μια «επίλεκτη» ομάδα ανθρώπων που γνωρίζουν πολύ περισσότερα από τους υπόλοιπους που μελετάνε τη «συμβατική ιστορία» («οι βλάκες!») χάνοντας τον χρόνο τους.

Αντί να καθίσεις να μελετήσεις οικονομικά (ένα πολύ δύσκολο και τεχνικό αντικείμενο), βλέπεις την ταινία του Michael Moore ή ένα κλιπάκι της συμφοράς στο internet και έχεις καταλάβει πώς λειτουργεί ο παγκόσμιος καπιταλισμός, ποιος κατευθύνει την παγκοσμιοποίηση και ποιος παγίδεψε την Ελλάδα στο σατανικό σχέδιο του μνημονίου. Αντί να αντιμετωπίσεις τα πραγματικά προβλήματα με αποτελεσματικά μέσα αναζητάς τον Dr. Evil.

Δυστυχώς ή ευτυχώς για την κατάκτηση της γνώσης υπάρχει ένας μόνο δρόμος, κι αυτός είναι ο δύσκολος δρόμος που προσφέρει η επιστήμη. Οποιαδήποτε άλλη προσπάθεια να κατανοήσεις τον κόσμο με άλλα εργαλεία είναι το αντίστοιχο του να προσπαθήσεις να μάθεις αστρονομία διαβάζοντας το ωροσκόπιο στην εφημερίδα.

Όμως η άγνοια δεν είναι προνόμιο αυτών που δεν είχαν την τύχη να συναντηθούν με την επιστήμη, ούτε η γνώση συνδέεται απαραίτητα με τα τυπικά πτυχία αλλά περισσότερο με την ουσιαστική ικανότητα να διακρίνεις τους έγκυρους τρόπους απόκτησης της γνώσης. Η ικανότητα αυτή όμως αποκτάται μετά από χρονοβόρα και ιδιαίτερα απαιτητική επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο.

Η ψευδαίσθηση της γνώσης δεν περιορίζεται στο πνευματικό προλεταριάτο. Πρόσφατα διάβασα τρία διαφορετικά κείμενα καθηγητών Νομικής για την οικονομική κρίση. Οι τρεις αυτοί συγγραφείς είναι καλοί νομικοί, διακεκριμένοι στον τομέα τους και με πολλά χρόνια σπουδών. Όμως αποφάσισαν να ασχοληθούν με ένα οικονομικό φαινόμενο και να ασκήσουν κριτική στην οικονομική πολιτική της κυβέρνησης (καθόλα θεμιτό καθώς η πολιτική αυτή σηκώνει πολλή κριτική). Όμως διαβάζοντας τις αναλύσεις και τα επιχειρήματά τους, ακόμα και ένας πρωτοετής φοιτητής οικονομικού τμήματος θα εντόπιζε με μεγάλη ευκολία τα λάθη και τις ανακολουθίες. Γιατί όμως ένας σοβαρός επιστήμονας να ασχοληθεί με κάτι που δεν γνωρίζει ή μάλλον γιατί να νομίζει ότι γνωρίζει κάτι για το οποίο δεν έχει προφανώς ιδέα; Στη θεωρία του δικαίου το φαινόμενο αυτό ονομάζεται νομικός φορμαλισμός: η ψευδαίσθηση που έχουν πολλοί νομικοί ότι σε όλα τα ερωτήματα αρκούν για την απάντηση τα αναλυτικά εργαλεία και οι έννοιες της νομικής επιστήμης – οι άλλες επιστήμες είναι περιττές.

Ο νομικός φορμαλισμός δεν περιορίζεται στην άγνοια των οικονομικών. Εκτός από τους νομικούς που εκφράζουν μερκαντιλιστικές απόψεις του 16ου αιώνα στα άρθρα τους, έχουμε και τους νομικούς που ασχολούνται με τη φύση του γενετικού υλικού (είναι «πράγμα» ή «στοιχείο της προσωπικότητας») θεωρώντας απόλυτα φυσικό να μην κάνουν καμία αναφορά σε θεωρίες βιοηθικής και κυρίως τους νομικούς που ασχολούνται με τη ρύθμιση μιας κοινωνίας που δεν γνωρίζουν, γιατί δεν θεωρούν απαραίτητο να χρησιμοποιήσουν τα εργαλεία των εμπειρικών κοινωνικών επιστημών για να την κατανοήσουν. Φυσικά δεν είναι μόνο νομικοί αυτοί που διακρίνονται για την επίδειξη της αυτάρεσκης ημιμάθειάς τους αλλά και πολλοί άλλοι. Η καλή γνώση μιας επιστήμης δεν σου δίνει αυτόματα την αυθεντία και σε όλες τις άλλες.

Το πρόβλημα με τους διανοούμενους (με και χωρίς εισαγωγικά) που εκφράζουν δημόσια τις απόψεις τους είναι ότι δεν υπάρχει ένας εύκολος τρόπος να ελέγξει το κοινό την ποιότητά τους. Μπορούν να λένε ό,τι θέλουν. Από τον Michael Moore, τον Max Keiser, το Zeitgeist και τη Naomi Klein μέχρι τους εγχώριους μεταπράτες των θεωριών συνωμοσίας, τους αμόρφωτους δημοσιογράφους και τους διανοούμενους της συμφοράς, οι διαφορές είναι ελάχιστες. Η ομοιότητα όμως είναι μία και σημαντική: θα προωθήσουν τη δική τους ατζέντα σπεκουλάροντας στη δική μας άγνοια. Σε μια ελεύθερη κοινωνία δεν υπάρχει κανένας άλλος τρόπος να τους εμποδίσουμε παρά μόνο η περισσότερη γνώση, η ευρύτερη πληροφόρηση και φυσικά η επιστήμη – το καλύτερο όπλο απέναντι στην πλάνη.

Πασκάλ Μπρυκνέρ: Απόλυτη Ελευθερία

«Είστε σκλάβοι δίχως να το γνωρίζετε»! Έτσι μιλούν ο ιερέας, ο δικηγόρος, ο ακτιβιστής. Για τον πρώτο, η δυστυχία της δουλείας είναι η απομάκρυνση από τον Θεό, η ασύνετη προσκόλληση στα αγαθά αυτού του κόσμου. Για τον δεύτερο, η αποκάλυψη μιας βαριάς αδικίας απέναντι σε ένα πρόσωπο που θα μπορούσε να γίνει ένας πελάτης. Για τον τρίτο, τέλος, είναι η υποταγή στην κατεστημένη τάξη.

Ο ένας στοχεύει στη σωτηρία, ο άλλος στην επανόρθωση, ο τελευταίος στην έλευση της δικαιοσύνης, στην ανάγκη με μια εξέγερση. Όμως όσο χοντροκομμένη κι αν είναι η πρόταση αυτή, δεν παύει να είναι ανησυχητική: κι αν είμαι ένας δεσμώτης δίχως να το ξέρω;

Ακόμη και στις δημοκρατικές κοινωνίες μας, που είναι εφοδιασμένες με αντιεξουσιαστικούς μηχανισμούς, είμαστε εκτεθειμένοι σε κάθε είδους μικρές τυραννίες, που η μικρότερή τους δεν είναι η οικονομική δυσπραγία.

Επίσης, όταν περιγράφουμε τους πολίτες της δύσης σαν «χοίρους βυθισμένους μέσα στη μεγάλη γιαουρτομηχανή των μεσαίων τάξεων» (Ζιλ Σατελέ), συγχέουμε δύο πράγματα: τις ελευθερίες που είναι στον πληθυντικό αριθμό και καλύπτουν διαφορετικά πεδία, και την ανεξαρτησία που προϋποθέτει την παντοδυναμία ενός απόλυτου υποκειμένου.

Η ελευθερία δίχως κανόνες, αυτό το μεγάλο εφηβικό όνειρο που διασχίζει σήμερα την Ευρώπη, μας λέει να μην κάνουμε παρά μόνο το κέφι μας, να υπακούμε μόνο στις ορέξεις και τις ιδιοτροπίες μας. Ελευθεριάζων εξτρεμισμός που θυμίζει τον ετσιθελισμό του μεγάλου φεουδάρχη.

Εδώ αναθυμούμαστε τη διαφωτιστική φράση του Σπινόζα: «Η ελευθερία είναι η κατανόηση της αναγκαιότητας». Φράση που ίσως θέλει να πει πως η ελευθερία οφείλει να υποχωρεί μπροστά σε αυτό που την ξεπερνά, ή πως πρέπει να συνεργαστεί με την εναντιότητα για να την κατανικήσει καλύτερα.

Η επίγνωση των ορίων μας είναι ο καλύτερος τρόπος να τα ξεπεράσουμε. Κανείς δεν μπορεί να μου αποδείξει πως είμαι ένας σκλάβος, και δεν μπορώ να πείσω κανέναν για την ελεύθερη βούλησή μου. Μήτε η ανεξαρτησία μήτε η απόλυτη δουλεία μπορούν να χρησιμεύσουν στην κατάδειξη της ανθρώπινης ελευθερίας που έχει δοθεί στον καθένα μας να αποσπαστεί από έναν κώδικα, μια φύση, ένα ένστικτο, μια καταγωγή.

Οι δηλώσεις του τύπου «Είστε σκλάβοι, χοίροι, βόδια», έχουν για κύριο σκοπό να κάνουν τους ανθρώπους να ντρέπονται γι' αυτό που είναι. Όταν ένας πρώην καταστασιακός κραυγάζει αναφερόμενος στη Γαλλία: «Οι πρόοδοι της υποταγής προχωρούν με τρομακτική ταχύτητα» (Ρενέ Ριεζέλ, Liberation, 04/02/2001), σκέφτεται, άθελά του ίσως, όπως εκείνα τα ερευνητικά ινστιτούτα που διερευνούν το ηθικό των νοικοκυριών.

Υπάρχει μια επιστημονική ομάδα μέτρησης της υποταγής, της οργής, του ποσοστού ακαθάριστης ευτυχίας; Εδώ βρισκόμαστε μες στη στατιστική αυταπάτη, μες στην περιφρόνηση γι' αυτόν τον λαό που παραμένει κουφός στις προσταγές εκείνων που θέλουν να τον αναμορφώσουν.

Ας λέμε κι ας ξαναλέμε στους Γάλλους, στους Γερμανούς, στους Ιταλούς πως είναι μετριότητες, αξιοθρήνητοι, τιποτένιοι: καταρχάς ξεχνάμε πως η κοινωνική τάξη «κρατάει» επειδή μια πλειονότητα ανθρώπων τη βρίσκει μια χαρά· αποδεικνύουμε επίσης πως η επαναστατική περιφρόνηση προς την πλεμπάγια είναι παρόμοια με αυτή των μεγαλοαστών.

Τι απομένει από τον αριστερισμό; Ο χλευασμός και η πίκρα. Η οργή πως αναιρέθηκε από την Ιστορία, η μνησικακία απέναντι στη ζωή που συνεχίζεται, απέναντι στους άντρες και στις γυναίκες που επιμένουν να γελούν, να αγαπούν, να κλαίνε, και που γράφουν στα παλιά τους τα παπούτσια αυτούς τους γερασμένους νέους που έρχονται να τους κάνουν μαθήματα ηθικής.

Πασκάλ Μπρυκνέρ, Η Μιζέρια του Πλούτου

H τέχνη του να ζεις σαν θεός ανάμεσα σε ανθρώπους

Μία σύντομη γνωριμία με τους Επικούρειους

Ποιος είναι ο Επικούρειος Άνθρωπος; Φυγόπονος, πνευματικά ρηχός, άθεος, διεφθαρμένος ηδονοθήρας, απόμακρος και αντικοινωνικός, εγωπαθής και αδιάφορος για τους άλλους, δειλός και μόνιμα κρυπτόμενος, οπαδός μιας ανήθικης παρωδίας της Ελληνικής Φιλοσοφίας, αυτή είναι σε γενικές γραμμές η αντίληψη που καλώς ή κακώς επικρατεί σήμερα. Όχι ανεξήγητα άλλωστε αφού από την εποχή ακόμα του Επίκουρου η φιλοσοφία του συνάντησε λυσσαλέες αντιδράσεις, συκοφαντήθηκε, κάποιες φορές πλαστογραφήθηκε και διαστρεβλώθηκε άγρια από τους αντιπάλους της, αρχικά από τους Ακαδημικούς αργότερα από τους Στωικούς και τέλος από τους Χριστιανούς που όλοι περιέργως είχαν διαχρονικά άριστες σχέσεις με τις εκάστοτε εξουσίες.

Ο αντίπαλος και σύγχρονος του Επίκουρου, διευθυντής της Ακαδημίας Αρκεσίλαος για να εξηγήσει γιατί έχανε σε μόνιμη βάση μαθητές προς τον Κήπο ενώ σπανίως γινόταν το αντίθετο έλεγε περιφρονητικά πως «τον άνδρα μπορείς να τον κάνεις ευνούχο, τον ευνούχο όμως δεν μπορείς να τον κάνεις άνδρα».

Ο Διότιμος ο στωικός συκοφαντούσε τον Επίκουρο αποδίδοντάς του πενήντα αισχρές επιστολές, που ήταν φυσικά πλαστές, όπως μας πληροφορεί ο Διογένης ο Λαέρτιος και που πιθανότατα έγραψε ο ίδιος ο Διότιμος. Το ίδιο έγινε και από τους μαθητές του Ποσειδώνιου του Στωικού, Νικόλαο και Σωτίωνα. Ο Επίκτητος επίσης τον αποκαλούσε κιναιδολόγο και τον λοιδορούσε με τον χειρότερο τρόπο.

Ο Επικουρισμός με τον υλισμό του και την αθεοφοβία του έγινε το κόκκινο πανί για την Χριστιανική Θρησκεία που αισθάνθηκε ότι απειλείται η πνευματική κυριαρχία της και τον πολέμησε με λύσσα. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς έλεγε: «Εάν ο Απόστολος Παύλος χτύπησε τους φιλοσόφους είχε υπ’ όψιν του μονάχα τους Επικούρειους».

Γιατί όμως όλη αυτή η αντίδραση στο συγκεκριμένο φιλοσοφικό ρεύμα που κάνει τους ανθρώπους να αντιμετωπίζουν τουλάχιστον με αμηχανία κάποιον όταν δηλώνει Επικούρειος;

Ποιος είναι τελικά ο Επικούρειος Άνθρωπος;

Η φιλοσοφία του Επίκουρου αποβλέπει στην επίτευξη της καταστηματικής ηδονής δηλαδή της κατάστασης εκείνης που συνδυάζει έλλειψη σωματικού πόνου και ψυχική αταραξία και αποτελεί προϋπόθεση για την Ευδαιμονία που είναι και το ζητούμενο.

Οι αρετές όπως η φρόνηση – η μέγιστη αρετή κατά τον Επίκουρο – η δικαιοσύνη, η ανδρεία, η εγκράτεια, η φιλία δεν αποτελούν αυτοσκοπό, αλλά μέσο για την επίτευξη του ηδονικού βίου και επομένως έχουν ωφελιμιστική βάση και δεν επιβάλλονται έξωθεν από κάποια θεότητα.

Για να επιτευχθεί η ψυχική αταραξία ο άνθρωπος πρέπει:

α) να απαλλαγεί από τον αρχέγονο φόβο για τα φυσικά φαινόμενα τους θεούς και τον θάνατο με την νηφάλια μελέτη της Φύσης με βάση τις αισθήσεις και τα συναισθήματά του και σύμφωνα πάντα με τα επιστημονικά δεδομένα και όχι με αστήριχτους μύθους και αυθαίρετες δοξασίες που οδηγούν σε άχρηστες μεταφυσικές αγωνίες, δεισιδαιμονίες και παραλογισμούς που μιζερεύουν και ταλαιπωρούν την σύντομη ζωή του.

β) να ιεραρχήσει με φρόνηση τις επιθυμίες του και να επιδιώξει να ικανοποιήσει τις πιο φυσικές από αυτές, που του εξασφαλίζουν την επιβίωση, και έπειτα εκείνες που αφενός είναι μέσα στις δυνατότητές του και αφετέρου θα του προσφέρουν περισσότερο ευχαρίστηση παρά πόνο.

γ) Να αποφύγει να επιδιώξει την ικανοποίηση πλασματικών μη φυσικών επιθυμιών όπως Δόξα, Πλούτο, Επιρροή, Εξουσία, που είναι ακόρεστες, δύσκολα ικανοποιούνται και ακόμα πιο δύσκολα διατηρούνται και βυθίζουν τον άνθρωπο σε ανασφάλεια, καχυποψία, αγωνία, πόνο και δυστυχία χωρίς τέλος. «Τίποτα δεν είναι αρκετό γι' εκείνον που θεωρεί λίγο το αρκετό» σημειώνει ο Δάσκαλος.

δ) Να επιδιώξει την ειλικρινή φιλία και να αναζητήσει την προσωπική του ευδαιμονία και ασφάλεια, μέσω της ευδαιμονίας και ασφάλειας της κοινότητας των φίλων.

Η πορεία των πραγμάτων στο Επικούρειο Σύμπαν είναι συνισταμένη τριών παραγόντων: Της αναγκαιότητας (αίτιο – αιτιατό), του τυχαίου (αστάθμητος παράγων) και της παρέγκλισης που αποτελεί φαινομενικά αναίτια, μη προβλέψιμη, και σε μη καθορισμένο χρόνο ενέργεια που μπορεί να μεταβάλλει την πορεία των πραγμάτων και να οδηγήσει σε απρόβλεπτες διεργασίες. Η παρέγκλιση είναι ενδογενής ιδιότητα της ύλης και σ’ αυτήν εδράζεται η συνειδητότητα και η ελεύθερη βούληση του Ανθρώπου. Η ύπαρξη της παρέγκλισης επιβεβαιώνεται σήμερα από την αρχή της απροσδιοριστίας, βασικής αρχής της κβαντικής φυσικής. Με την παρέγκλιση ουσιαστικά αποσυνδέεται το αίτιο από το αποτέλεσμα και έτσι τίποτα δεν μπορεί να προβλεφθεί εκ των προτέρων. Ο άνθρωπος λοιπόν δεν είναι έρμαιο καμιάς μοίρας. Είναι αυτός που αποφασίζει ελεύθερα για την πορεία της ζωής του λαμβάνοντας κάθε φορά υπ’ όψιν του τα δεδομένα της συγκυρίας, όπου εκεί βέβαια παίζουν ρόλο και οι αναγκαιότητες και το τυχαίο.

Η ιδέα όμως της ελεύθερης βούλησης και της ανάληψης της ευθύνης των αποφάσεων για την ζωή τους δεν κάνει όλους τους ανθρώπους ευτυχισμένους. Οι περισσότεροι έχουν την τάση να αποποιούνται το δικαίωμα αλλά και την ευθύνη να αποφασίζουν οι ίδιοι για την ζωή τους και αρέσκονται να τα αναθέτουν σε άλλους, στον αρχηγό της οικογένειας, τον ηγεμόνα, τον πολιτικό, στην μοίρα, στον θρησκευτικό ηγέτη, στον ίδιο τον θεό. Έτσι έχουν την ψευδαίσθηση ότι απαλλάσσονται από την ευθύνη των επιπτώσεων από μία πιθανή αποτυχία, που κάλλιστα μπορούν να φορτώσουν στις πλάτες αυτών που εμπιστεύθηκαν.

Ο Επίκουρος λοιπόν φαίνεται ότι στην προσπάθειά του να απαλλάξει τους ανθρώπους από τον φόβο των θεών και του θανάτου και να πολεμήσει τις δεισιδαιμονίες και τον παραλογισμό, τους φόρτωσε τον φόβο της προσωπικής ευθύνης για την ζωή τους. Φόβο που ανά τους αιώνες βρέθηκαν πολλοί καλοθελητές να εκμεταλλευτούν.

Σε άλλους όμως ανθρώπους η συνειδητοποίηση της ελεύθερης βούλησης και της ευθύνης των επιλογών, τους γεμίζει μ’ ένα αίσθημα αυτάρκειας ανεξαρτησίας και δημιουργικότητας. Τους κάνει ηγέτες του εαυτού τους. Τους ωθεί να ζήσουν την «αυθεντική Ζωή» όπως παρατηρεί ο υπαρξιστής φιλόσοφος Jean – Paul Sartre ο οποίος συμπληρώνει: «Χωρίς δυσκολίες δεν υπάρχει ελευθερία. Τόσο αυθεντικότερη είναι η ελευθερία όσο μεγαλύτερες είναι οι δυσκολίες». Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι Επικούρειοι.

Ο Επικούρειος λοιπόν είναι ο δυνατός άνθρωπος.

Γιατί χρειάζεται εσωτερική δύναμη, νηφαλιότητα και φρόνηση για να ελέγξει κανείς τους αρχέγονους φόβους του, να υποτάξει την απληστία και τις άλογες παρορμήσεις του και να ιεραρχήσει τις επιθυμίες του επιλέγοντας να ικανοποιήσει εκείνες που θα του εξασφαλίσουν πρώτιστα την επιβίωση έπειτα την ασφάλεια, την σωματική υγεία και την ψυχική ισορροπία.

Ο Επικούρειος δεν είναι μετριόφρων.

Η μετριοφροσύνη αφορά τους μέτριους και ο Επικούρειος δεν είναι μέτριος αλλά ξεχωριστός άνθρωπος. Δεν είναι επίσης ταπεινόφρων γιατί η ταπεινοφροσύνη αφορά τους ταπεινούς και καταφρονεμένους και ο Επικούρειος δεν είναι ούτε ταπεινός ούτε καταφρονεμένος, αλλά άνθρωπος σοβαρός, με προσωπικότητα αξίες και αυτοπεποίθηση, που παίρνει στα χέρια του το τιμόνι της ζωής του για να την οδηγήσει εκεί που αυτός έχει αποφασίσει.

Ο Επικούρειος δεν βασίζεται ποτέ στην τύχη.

Η τύχη λέει ο Δάσκαλος δεν είναι θεά όπως πολλοί πιστεύουν γιατί είναι άστατη και αλλοπρόσαλλη και από ένα τυχαίο γεγονός μπορεί να προκύψουν τα μεγαλύτερα καλά όπως και τα χειρότερα κακά, αλλά αυτό εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το αν θα το διαχειριστεί ο άνθρωπος με φρόνηση ή όχι. Στο τέλος της γραφής προσθέτει είναι καλύτερα να πάρουμε με φρόνηση μια απόφαση που θα αποδειχτεί λάθος παρά στην τύχη μία απόφαση που θα αποδειχτεί σωστή.

Ο Επικούρειος είναι άνθρωπος αυτάρκης.

Γνωρίζει ότι όσες λιγότερες εξωτερικές εξαρτήσεις έχει τόσο πιο ελεύθερος είναι. «Μέγιστος καρπός της αυτάρκειας η Ελευθερία» λέει ο Δάσκαλος «Αυτός που ζει ελεύθερα και ανεξάρτητα δεν μπορεί να αποχτήσει μεγάλα πλούτη, γιατί αυτό απαιτεί δουλοπρέπεια είτε προς τον όχλο είτε προς την εξουσία, μπορεί όμως να έχει όσα χρειάζεται σε συνεχή επάρκεια». Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι ο Επικούρειος είναι ολιγαρκής από πεποίθηση όπως π.χ. ο Κυνικός. Θα απολαύσει λοιπόν την πολυτέλεια όποτε του τύχει, γιατί την πολυτέλεια την απολαμβάνουν ηδονικότερα όσοι την έχουν λιγότερο ανάγκη. Άλλωστε και η λιτότητα έχει τα όριά της, όπως παρατηρεί ο σοφός μας Παππούς και όποιος το παραβλέπει αυτό παθαίνει κάτι αντίστοιχο με εκείνον που δεν βάζει όρια στις επιθυμίες του. Η αυτάρκεια λοιπόν των επικούρειων ουδέποτε φτάνει στα όρια του ασκητισμού όπως έχει υποστηριχτεί από κάποιους.

Ο Επικούρειος δεν είναι ο άνθρωπος του καθήκοντος.

Οι πράξεις του καθορίζονται από την ελεύθερη βούλησή του και όχι από κάποιο ακαθόριστο ομιχλώδες αίσθημα καθήκοντος προς κάποιον θεό η κάποια ηγεσία. Αυτό σημαίνει ότι είναι δύσκολα διαχειρίσιμος από την Εξουσία. Ο Επικούρειος θα επιλέξει να ακολουθήσει το μονοπάτι του πόνου αν αυτό τον οδηγεί στην λεωφόρο της ηδονής. Έτσι θα υποστεί τον πόνο και τον κίνδυνο του πολέμου επιδιώκοντας την κατά πολύ σημαντικότερη ηδονή της απόλαυσης της Ελευθερίας και της Ασφάλειας της προσωπικής του, της οικογενείας του και των φίλων του, αλλά αυτό θα είναι συνειδητή δική του απόφαση και όχι καθήκον, όπως ακριβώς έκαναν οι Έλληνες στις Θερμοπύλες, τον Μαραθώνα και την Σαλαμίνα, αλλά και στο Μέτωπο της Αλβανίας στον τελευταίο μεγάλο πόλεμο. Η στωική έννοια του καθήκοντος που πέρασε στον Χριστιανισμό και τις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες μπορεί να οδηγήσει σε επικίνδυνα μονοπάτια. Το δήθεν καθήκον στον θεό οδήγησε στην φρίκη της Ιερής Εξέτασης τον Μεσαίωνα αλλά και αποτέλεσε το πρόσχημα για τις τυχοδιωκτικές Σταυροφορίες της Δύσης με τα τραγικά τους αποτελέσματα την ίδια ιστορική Εποχή και στις μέρες μας σε μαζικά εγκλήματα όπως αυτό της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001. Το καθήκον προς την ηγεσία, την φυλή και την κακώς εννοούμενη πατρίδα, οδήγησε στο πρόσφατο παρελθόν ένα ολόκληρο Έθνος υψηλής πολιτισμικής στάθμης, να προκαλέσει το μακελειό του Β Παγκόσμιου Πολέμου και τα πρωτοφανή εγκλήματα γενοκτονίας εναντίον άλλων λαών που χαρακτηρίστηκαν σαν Ολοκαύτωμα.

Ο Επικούρειος είναι ένας αισιόδοξος και χαρούμενος άνθρωπος.

Να γελάς και να φιλοσοφείς την ώρα που ασχολείσαι με τις καθημερινές σου υποθέσεις συμβουλεύει ο Δάσκαλος. Να μην αναβάλλεις την χαρά αλλά να γεύεσαι την κάθε πολύτιμη στιγμή της θνητής ζωής σου. Να απολαμβάνεις αυτά που έχεις και να μην σκοτίζεσαι γι' αυτά που δεν έχεις. Να απολαμβάνεις να φιλοσοφείς γιατί η φιλοσοφία είναι η μόνη ενασχόληση που μπορείς να γευθείς τους ηδονικούς καρπούς της άμεσα. Ποτέ μην πεις ότι είναι νωρίς ή ότι είναι πλέον αργά για φιλοσοφία. Είναι σαν να λες ότι είναι νωρίς η αργά για ευδαιμονία.

Ο Επικούρειος είναι άνθρωπος χαμηλών τόνων.

Δεν κάνει θόρυβο γύρω από το όνομά του, δεν επαίρεται για τον εαυτό του, τις γνώσεις του τις ικανότητές του, τα υλικά του αγαθά, δεν ζητά επιβεβαίωση από τους άλλους γιατί δεν την χρειάζεται. Είναι υπερήφανος γι' αυτό που είναι, γι' αυτό που αξίζει ο ίδιος. Αυτή είναι και η σημασία του περίφημου λάθε βιώσας και όχι ο αναχωρητισμός όπως κακώς πολλές φορές υποστηρίζεται από ορισμένους.

Ο Επικούρειος είναι κοινωνικό ον.

Πιστεύει στην ανάγκη της κοινωνικής συμβίωσης των ανθρώπων η οποία βασίζεται στο κοινωνικό συμβόλαιο, του να μην βλάπτει δηλαδή ο ένας τον άλλο και να επιδιώκουν μαζί την επίτευξη κοινών στόχων που θα διευκολύνουν την ζωή όλων. «Το της Φύσεως δίκαιον εστί σύμβολον του συμφέροντος εις το μη βλάπτειν αλλήλους μηδέ βλάπτεσθαι». (Επίκουρος – Κύριες Δόξες)

Είναι δίκαιος και νομοταγής.

Στην δικαιοσύνη και τον νόμο εδράζεται το κοινωνικό συμβόλαιο. «Η αταραξία είναι ο μέγιστος καρπός της δικαιοσύνης». Ο δίκαιος απολαμβάνει την ψυχική γαλήνη, ενώ ο άδικος είναι πάντοτε γεμάτος ταραχή, αφού ζει με τον φόβο της τιμωρίας και της εκδίκησης. Ο Επίκουρος θεωρούσε πως δεν ταιριάζει στον φιλόσοφο ακόμα και όταν αδικηθεί, να συγκρουσθεί ή να εκδικηθεί. (Φιλόδημος Γαδαρινός: περί Επίκουρου)

Είναι επίσης Δημοκρατικός.

Γιατί μόνο στην δημοκρατία το δίκαιο και ο νόμος απορρέει από τους πολίτες και αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση της ομαλής κοινωνικής συμβίωσης και αλλάζει πάλι από τους πολίτες όταν πάψει να την εξυπηρετεί. Γι’ αυτόν τον λόγο ο Επικούρειος στέκεται πάντα απέναντι στην Τυραννία. Είναι ξεκάθαρη θέση του Κήπου πως ο Επικούρειος δεν θα γίνει ποτέ Τύραννος. «Νόμος που δεν εξυπηρετεί το κοινωνικό συμφέρον δεν είναι δίκαιος νόμος» (Επίκουρος-Κύριες Δόξες). Την προτροπή του Επίκουρου περί αποφυγής ενασχόλησης με την πολιτική, προκειμένου να διαφυλάξει ο σοφός την προσωπική του γαλήνη, θα πρέπει να την δούμε σαν παραίνεση και όχι σαν δογματική θέση, με φόντο την πολιτική κατάσταση των Ελληνιστικών χρόνων, όπου ο αποδυναμωμένος Δήμος είχε χάσει κάθε δυνατότητα να επηρεάσει τις τύχες της Πόλης και ο πολιτικός είτε είχε μετατραπεί σε χειροκροτητή του ηγεμόνα (Στρατοκλής) είτε είχε εξοριστεί από την Πόλη(Δημοχάρης). Ο ίδιος ο Επίκουρος άλλωστε διευκρινίζει: «Όσοι φλέγονται από φιλοτιμία και φιλοδοξία, και δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά, ας ακολουθήσουν τη φυσική τους ορμή για πολιτική. Γιατί η απραγμοσύνη θα τους ταράξει περισσότερο και θα τους πληγώνει, όσο δεν τους γίνεται εκείνο που ορέγονται» (από Θ 245. Επικ. 555)

Οι Επικούρειοι τιμούν τους θεούς – θεσμούς της Πόλης

Συμμετέχουν και χαίρονται περισσότερο απ’ όλους τις γιορτές και τις εκδηλώσεις της, γιατί αυτές δένουν τους ανθρώπους μεταξύ τους και ανεξάρτητα από την περιουσία τους και την κοινωνική τους θέση, τους κάνουν να αισθάνονται μέλη του ίδιου κοινωνικού συνόλου. Η κοινωνικότητα είναι λοιπόν για τους Επικούρειους φυσική ανάγκη. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να νοηθεί έξω από τον κοινωνικό του περίγυρο όχι μόνο στον Επικουρισμό αλλά στο σύνολο της Ελληνικής φιλοσοφίας αντίθετα με τις ανατολικές φιλοσοφίες.

Η Επικούρεια φιλία και παρρησία

Η εξωστρέφεια των Επικούρειων επιβεβαιώνεται από τον κεντρική θέση που κατέχει στην φιλοσοφία τους η φιλία. Δεν αρνούνται ότι η επιδίωξη της φιλίας όπως άλλωστε και της δικαιοσύνης, ξεκινά από ωφελιμιστικούς λόγους, καταλήγει όμως από μόνη της αρετή. Γιατί ο Επικούρειος θα επιδιώξει την προσωπική του ασφάλεια και ευδαιμονία μέσω της προαγωγής της ασφάλειας και ευδαιμονίας του συνόλου. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια γίνεται κατανοητό, γιατί το αίσθημα της προσφοράς στους άλλους αποτελεί για τους επικούρειους ηδονή και όχι καθήκον. «το εύ ποιείν ήδιόν εστι του εύ πάσχειν» (Το να ευεργετείς είναι ηδονικότερο από το να ευεργετείσαι).

Η ελευθερία του λόγου, η παρρησία των Επικούρειων, είναι βασικό στοιχείο της κοινωνικής τους συμπεριφοράς. Η άσκηση ελεύθερης αλλά καλοπροαίρετης κριτικής, με ευγένεια και νηφαλιότητα, συνδυάζεται πάντα με προσεκτική αποδοχή αντίστοιχης κριτικής από τους άλλους. Αυτό προϋποθέτει ελεύθερη δημοκρατική κοινωνία χωρίς διαχωρισμούς με βάση το φύλο την περιουσία και την κοινωνική θέση. Αυτό είναι και το μεγάλο πείραμα που γίνεται στον Κήπο μέσα στην καρδιά της καθημαγμένης παρακμάζουσας Αθηναϊκής κοινωνίας των Ελληνιστικών χρόνων.

Με την προώθηση της φιλίας δημιουργούν οι Επικούρειοι ένα στενότερο κοινωνικό κύκλο από ειλικρινείς φίλους, πάντα πρόθυμους να στηρίζουν και να συμπαρίστανται ο ένας στον άλλο, μεταξύ των οποίων η δικαιοσύνη είναι αυτονόητη και δεν χρειάζεται νόμους για να επιβληθεί και σχηματίζουν έτσι ένα πλέγμα προστασίας και ασφάλειας για τον καθένα που συμμετέχει σε αυτόν, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης της κοινωνίας και των θεσμών. Η Φιλία είναι η Ακρόπολη της Ανθρώπινης Αξιοπρέπειας που παραμένει ελεύθερη ακόμα και όταν το Κάστρο της κοινωνίας και των θεσμών έχει αλωθεί όπως συνέβαινε στην εποχή του Επίκουρου στην Ελληνιστική Αθήνα και όπως δυστυχώς κινδυνεύει να συμβεί στην σημερινή Ελλάδα.

Οι Επικούρειοι δεν φοβούνται τον θάνατο.

Γιατί όσο εμείς είμαστε ζωντανοί αυτός δεν υπάρχει και όταν αυτός είναι παρών δεν υπάρχουμε εμείς για να τον αντιληφθούμε. Πέρα από τον θάνατο δεν υπάρχει τίποτα να φοβηθούμε ή να ελπίζουμε. Και ούτε την ανυπαρξία πρέπει να φοβάται κανείς γιατί ανύπαρκτος ήταν και πριν γεννηθεί. Ο θάνατος είναι αυτός που δίνει νόημα στην ζωή και κάνει κάθε στιγμή της πολύτιμη και ανεπανάληπτη. Γι' αυτό πρέπει ο άνθρωπος να ζει την κάθε μέρα του σαν να ήταν η τελευταία της ζωής του. Καρπώσου την μέρα όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο Ρωμαίος ποιητής Βιργίλιος. Αυτός που αναβάλλει την χαρά λέει ο Επίκουρος πεθαίνει πνιγμένος στις ασχολίες χωρίς να έχει ζήσει. Και όπως παρατηρεί ο Σενέκας το πολυτιμότερο αγαθό που μπορεί να προσφέρει ο άνθρωπος στους συνανθρώπους του είναι ο χρόνος του.

Οι Επικούρειοι δεν φοβούνται τους θεούς.

Οι θεοί των Επικούρειων είναι πρότυπα ευδαιμονίας και μακαριότητας για τους ανθρώπους. Δεν είναι φορείς παράλογων ηθικών κανόνων που επιβάλλουν με την αυθεντία τους στους ανθρώπους. Ούτε εξευμενίζονται από κανένα ούτε οργίζονται, ούτε μνησικακούν εναντίον κανενός, ούτε τιμωρούν και εκδικούνται, γιατί όπως λέει ο Δάσκαλος αυτό αντίκειται στην μακαριότητά τους και χαρακτηρίζει κατώτερα όντα. Επομένως οι θεοί δεν παρεμβαίνουν στην πορεία της ζωής των ανθρώπων, αλλά ούτε και αποτελούν αιτία των φυσικών φαινομένων τα οποία υπακούν σε φυσικούς νόμους είτε τους γνωρίζουμε είτε όχι. Οι θεοί είναι φίλοι των ανθρώπων και όχι δυνάστες. Και οι άνθρωποι δεν έχουν κανένα λόγο να τους φοβούνται, αλλά ούτε και να ελπίζουν τίποτα από αυτούς. Στις δυσκολίες της ζωής ο άνθρωπος πρέπει να στηρίζεται στους συνανθρώπους του και όχι στους αμέτοχους θεούς. Γι' αυτό το λόγο ο Διογένης ο Οινοανδέας προτείνει να αποδίδονται γελαστά τα πρόσωπα των θεών στα αγάλματα. Για τους Επικούρειους οι θεοί αντιπροσωπεύουν το πρότυπο της ψυχικής γαλήνης που πρέπει να επιδιώκει ο άνθρωπος. Γι' αυτό και έχουν όλο το δικαίωμα όπως διακηρύσσει ο Δάσκαλος στον επίλογο της προς Μενοικέα επιστολής του, να ισχυρίζονται ότι ζουν σαν θεοί ανάμεσα σε ανθρώπους.

Το φαινόμενο Λούσιφερ: γιατί οι καλοί άνθρωποι κάνουν κακά πράγματα σύμφωνα με την ψυχολογία

Στις μέρες μας, φαίνεται ότι καθημερινά ακούμε στις ειδήσεις για μια ακόμα μαζική καταστροφή ή για κάποιον κατά συρροή δολοφόνο. Συνήθως, αυτό που συνδέει τέτοιες ιστορίες είναι το υπόβαθρο αυτών των παραβατών. Είτε το παρατηρείτε είτε όχι, τις περισσότερες φορές, αυτά τα άτομα έχουν ιστορικό κακής συμπεριφοράς. Ήταν περιθωριακοί και δεν τους συμπαθούσαν πολλοί. Αλλά τι γίνεται με τις εξαιρέσεις; Οι καλοί άνθρωποι που καταλήγουν να κάνουν κακά πράγματα; Ίσως το φαινόμενο Λούσιφερ μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε.

Τι είναι το φαινόμενο Λούσιφερ;

Από που προέρχεται ο όρος;

Στην Βίβλο, ο Λούσιφερ (Εωσφόρος) ήταν ένας από τους αγαπημένους αγγέλους του Θεού. Έτσι, έπρεπε να είναι τέλειος, όμορφος, σοφός και γενικά υπέροχος σε όλα. Και ήταν. Ωστόσο, απέκτησε εμμονή με την ίδια του την ομορφιά και πίστευε πως αξίζει την ίδια δόξα με τον Θεό. Ως αποτέλεσμα της ύβρεως του, ο Θεός τον έριξε στην γη με τόση δύναμη που δημιούργησε την Κόλαση. Ξέρουμε τώρα πως ο Λούσιφερ ήταν κάποτε ένα καλό άτομο που έγινε κακό.

Οπότε τι είναι το φαινόμενο Λούσιφερ;

Το φαινόμενο Λούσιφερ περιγράφει την ακραία μεταμόρφωση ενός ατόμου από το καλό στο κακό. Οι περισσότεροι από εμάς πιστεύουμε ότι ποτέ δεν θα κάναμε κάτι κακό εκτός αν ήμασταν υπό πίεση.

Για παράδειγμα, αν φοβόμασταν για την ζωή μας ή για την ζωή των παιδιών μας μπορεί κατά λάθος να βλάπταμε κάποιον. Αλλά δεν θα προσπαθούσαμε σκοπίμως να βλάψουμε κάποιον. Αυτό δεν είναι στην φύση μας. Αλλά ορισμένοι ειδικοί πιστεύουν ότι όλοι είμαστε ικανοί για να κάνουμε κακό. Πρέπει μόνο να παρατηρήσετε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και τις τρομερές αγριότητες που έγιναν από χιλιάδες ναζιστικά στρατεύματα.

Ο Φίλιπ Ζιμπάρντο είναι ο ψυχολόγος πίσω από το περίφημο Πείραμα Φυλάκισης του Στάντφορντ το 1971. Σε αυτή τη μελέτη, ο Ζιμπάρντο έδωσε τυχαία σε φιλελεύθερους φοιτητές τους ρόλους των φυλακισμένων και των φρουρών. Εξαιτίας της κτηνωδίας των φρουρών προς τους φυλακισμένους το πείραμα έπρεπε να σταματήσει σε λιγότερο από μία εβδομάδα.

Ως αποτέλεσμα αυτής της μελέτης, ο Ζιμπάρντο πέρασε τα 30 επόμενα χρόνια εξετάζοντας το συγκεκριμένο σύνολο περιστάσεων που συμβάλλουν στο φαινόμενο Λούσιφερ. Εξέτασε τι είναι αυτό που επιτρέπει σε καλούς ανθρώπους να κάνουν κακές πράξεις.

Τέσσερις παράγοντες που συνθέτουν το φαινόμενο Λούσιφερ:

Κομφορμισμός

Όταν ταυτιζόμαστε με μια ομάδα, είναι πιθανό να αλλάξουμε την συμπεριφορά μας ώστε να ταιριάζει με αυτή της ομάδας. Επιπλέον, είναι λιγότερο πιθανό να εναντιωθούμε στα μέλη αυτής της ομάδας. Σε κανέναν δεν αρέσει να είναι «περίεργος». Όλοι θέλουμε να είμαστε σε μια ομάδα. Αν δεν είμαστε, περιθωριοποιούμαστε. Νιώθουμε ασφάλεια μέσα σε μια ομάδα.

Ο Solomon Asch διεξήγαγε κάποια πειράματα όσον αφορά την επιρροή που έχει μια ομάδα στο άτομο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήθελε να δει πως αντιδρούσαν τα άτομα όταν μια ομάδα παρουσίαζε εσφαλμένες πληροφορίες.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η πλειοψηφία συμφώνησε με την ομάδα ακόμα και αν έκανε λάθος. Αυτό δηλώνει την προθυμία αποδοχής μιας απόφασης της ομάδας. Ο Asch υποθέτει ότι η συμμετοχή σε μια ομάδα μπορεί να μας πιέσει να υιοθετήσουμε συμπεριφορές με τις οποίες ίσως δεν συμφωνούμε.

Υπακοή στην εξουσία

Ο Stanley Milgram ήθελε να καταλάβει γιατί πολλοί απλοί άνθρωποι ακολούθησαν το ναζιστικό καθεστώς κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Διεξήγαγε το γνωστό πείραμα στις αρχές της δεκαετίας του 1960.

Ένα μέλος της ομάδας κατά τη διάρκεια της μελέτης ήταν στριμωγμένο σε μια καρέκλα και ο συμμετέχων ήταν υπεύθυνος να του κάνει ηλεκτροσόκ αν απαντούσε λάθος σε μια ερώτηση. Στη μέση του πειράματος, το μέλος της ομάδας ζήτησε να σταματήσει. Η μελέτη έδειξε ότι η παρουσία μιας μορφής εξουσίας στο δωμάτιο έκανε την πλειονότητα των συμμετεχόντων να προκαλέσει τα ηλεκτροσόκ.

Το πείραμα αποδεικνύει ότι ακόμη και άνθρωποι με καλές προθέσεις μπορούν να διαπράξουν κακές πράξεις.

Στερεότυπα

Θυμάστε όταν ο ηθοποιός Λίαμ Νίσον έδωσε μια συνέντευξη στην οποία ομολόγησε ότι ήθελε να χτυπήσει μαύρους άντρες; Ένας φίλος του είχε κακοποιηθεί από κάποιον μαύρο άντρα και η άμεση αντίδραση του ήταν να θελήσει να επιτεθεί σε όποιον μαύρο βρει. Αυτό υποδηλώνει ότι οι λογικοί άνθρωποι μπορούν ξαφνικά να κάνουν τις πιο γελοίες και μη ρεαλιστικές σκέψεις.

Στην μελέτη τους το 1993, οι Katz και Braly διεξήγαγαν ένα πείραμα με μορφή ερωτηματολογίου για τους φοιτητές του Πανεπιστημίου Princeton στις ΗΠΑ. Οι φοιτητές έδειξαν καθαρά φυλετικά στερεότυπα, πιστεύοντας ότι οι λευκοί Αμερικανοί είναι εργατικοί και επιμελείς, οι μαύροι Αμερικανοί τεμπέληδες, οι Εβραίοι έξυπνοι και οι Ιάπωνες πονηροί.

Περιβάλλον

Κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Ιράκ, άρχισαν να φτάνουν αναφορές για τις φρικαλεότητες που διέπρατταν οι Αμερικανοί στρατιώτες στο κέντρο κράτησης του Στρατού των ΗΠΑ που ονομάζεται Abu Ghraib. Αυτές οι φρικαλεότητες συμπεριλάμβαναν βιασμό και σοδομισμό φυλακισμένων ανδρών και γυναικών, βιαιοπραγίες και παραγωγή πορνογραφίας. Επιπλέον, τους άφηναν γυμνούς για μέρες και ανάγκαζαν τους άνδρες φυλακισμένους να αυνανιστούν.

Κατά τη διάρκεια μιας έρευνας σχετικά με την συμπεριφορά των στρατιωτών, ο Δρ. Ζιμπάρντο έμαθε για το περιβάλλον και τις συνθήκες με τις οποίες ζούσαν οι στρατιώτες. Δούλευαν 12 ώρες συνεχόμενες για 40 μέρες. Το περιβάλλον των φυλακών ήταν αηδιαστικό, με ανθρώπινα υπολείμματα συμπεριλαμβανομένου αίματος και μούχλας στο πάτωμα και στους τοίχους. Επίσης, οι στρατιώτες έπρεπε να κοιμούνται στα κελιά και να υπομένουν «επιθέσεις» θειικών αλάτων σε καθημερινή βάση.

Ο Ζιμπάρντο κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι δύσκολες συνθήκες είχαν σημαντικό αντίκτυπο στην ψυχική υγεία των στρατιωτών.

Ποιοι είναι πιο επιρρεπείς στο φαινόμενο Λούσιφερ;

Δυστυχώς, οποιοσδήποτε μπορεί να βιώσει το φαινόμενο Λούσιφερ όπως απέδειξε ο Ζιμπάρντο στο πείραμα φυλάκισης. Το μόνο που έκανε ήταν να δώσει σε αυτούς τους φοιτητές τους ρόλους των φυλακισμένων και των φρουρών. Έγινε μάρτυρας της πιο βάναυσης σκληρότητας από τους υποτιθέμενους φρουρούς που έφτασαν τα σαδιστικά τους καθήκοντα σε ακραία επίπεδα. Στην πραγματικότητα, ένας από τους φοιτητές ταράχθηκε τόσο πολύ που παραιτήθηκε μετά από 36 ώρες.

«Μόλις σε λίγες μέρες, οι φρουροί μας έγιναν σαδιστικοί και οι φυλακισμένοι μας απέκτησαν πολύ άγχος και έπεσαν σε κατάθλιψη.»

Ένα ενδιαφέρον πράγμα που προέκυψε από αυτό το πείραμα είναι ότι δεν δόθηκαν συγκεκριμένες οδηγίες στους φρουρούς για το πώς να επιβάλλουν την εξουσία τους στους φυλακισμένους, μπορούσαν να κάνουν ό, τι ήθελαν. Έτσι στην αρχή, για να τιμωρήσουν την κακή συμπεριφορά στην φυλακή έβαζαν τους κρατούμενους να κάνουν κάμψεις. Αυτό είναι σημαντικό επειδή και οι Ναζί φρουροί σε στρατόπεδα αιχμαλώτων ξεκίνησαν με την ίδια μέθοδο.

Τελικές σκέψεις

Μελέτες δείχνουν ότι ένα άτομο επηρεάζεται από την ομάδα με την οποία ταυτίζεται από τον φόβο της ανυπακοής στην εξουσία, από διάφορα στερεότυπα και περιβάλλοντα . Αυτά μπορούν να κάνουν κανονικούς και λογικούς ανθρώπους να γίνουν κακοί. Αν μπορούμε να αναγνωρίζουμε αυτές τις επιρροές, ίσως αυτό το φαινόμενο δεν θα ισχύει και για εμάς.

Εγκέφαλος και πραγματικότητες

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελεί την πλέον περίπλοκη δομή στον πλανήτη βρίσκεται σε συνεχή λειτουργία και δεν σταματά ποτέ κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Αποτελείται από 100 δισεκατομμύρια νευρώνες και 60 τρισεκατομμύρια συνάψεις, φτάνοντας σε αριθμό τα αστέρια του γαλαξία μας. Ένα κομμάτι εγκεφάλου μεγέθους κόκκου άμμου περιέχει 100.000 νευρώνες και 1 δισεκατομμύριο συνάψεις!

Η κατανόηση της λειτουργίας του εγκεφάλου είναι καθοριστικής σημασίας για τη μελέτη της επίδρασης του συναισθήματος (και των σφαλμάτων που προκύπτουν από αυτό) στις γενικότερες προσωπικές και κοινωνικές συμπεριφορές.

Πώς λαμβάνει λοιπόν αποφάσεις το «μαύρο κουτί» του εγκεφάλου;

Ποιος είναι ο ρόλος των στερεοτύπων (stereotypes), των συναισθημάτων (emotions), των φημών (rumors), του θορύβου (noise) στις επιχειρηματικές, επενδυτικές και πολιτικές αποφάσεις; Πώς και γιατι δημιουργούνται οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις και οι φούσκες;

Στα ερωτήματα αυτά απαντά ο νέος κλάδος της χρηματοοικονομικής που ονομάζεται Συμπεριφορική Χρηματοοικονομική (Behavioral Finance) και πιο συγκεκριμένα το γνωστικό πεδίο της Νευροχρηματοοικονομικής (Neurofinance).

Αν θεωρήσουμε τον ανθρώπινο εγκέφαλο σαν ένα μαύρο κουτί (black box) που λαμβάνει πληροφορίες και δεδομένα επεξεργασμένα ή μη (inputs), τότε θα μπορούσαμε να τον παρομοιάσουμε με έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή, αλλά πολύ βασικό υπολογιστή με σχετικά περιορισμένες υπολογιστικές ικανότητες και αμφισβητούμενη ικανότητα ουσιαστικής μάθησης μέσα στον χρόνο.

Λόγω των γνωστικών μας περιορισμών, ψυχολόγοι και νευροεπιστήμονες υποστηρίζουν ότι ο εγκέφαλος επιλέγει συγκεκριμένα τμήματα δεδομένων και πληροφοριών, πολύ συχνά υποσυνείδητα, με αμφισβητούμενης αποτελεσματικότητας αποτελέσματα (outputs).

Η μεροληπτική χρήση των φιλτραρισμένων ή μη δεδομένων, σε συνδυασμό με την επίδραση των συναισθημάτων καν των ευριστικών κανόνων (εμπειρικών κανόνων για τη λήψη γρήγορων αποφάσεων), οδηγεί πολύ συχνά σε λανθασμένες κ μη ορθολογικές αποφάσεις.

Αυτό το πρόβλημα εντείνεται σημαντικά όταν οι αποφάσεις είναι πιο περίπλοκες και υπάρχει αυξημένη αβεβαιότητα, και ιδιαίτερα όταν υπάρχουν ακραίες καταστάσεις στις αγορές (extreme market conditions), όπως αυτή που βιώνει σήμερα η ελληνική κοινωνία.

Φήμες, στερεότυπα, συναισθήματα, αλλά και κάθε είδους συμφέροντα επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων μας. Ο εγκέφαλος πολύ συχνά καλείται να αντιμετωπίσει νέες γνώσεις και πληροφορίες, οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με τις υπάρχουσες γνώσεις και τις παγιωμένες πεποιθήσεις του, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μία δυσάρεστη κατάσταση, η οποία είναι γνωστή στην ψυχολογία ως «γνωστική ασυμφωνία» (cognitive dissonance).

Η θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας εισήχθη από τον κοινωνικό ψυχολόγο Leon Festinger (1956-57) και μπορεί να αποδοθεί ως μία «δικλείδα ψυχολογικής προστασίας» του ατόμου για να μην αποδεχθεί τα παρελθόντα σφάλματα του. Η συμπεριφορική προσέγγιση μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένες αποφάσεις, καθώς τα άτομα τείνουν να προσαρμόζουν, να απορρίπτουν ή ακόμη και να αγνοούν νέες πληροφορίες και γνώσεις με σκοπό να διατηρήσουν την ψυχολογική τους σταθερότητα και ηρεμία, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για σημαντικά προσωπικά η κοινωνικά θέματα.

Βρέθηκε μια νέα μορφή φυσικής επιλογής–εξέλιξης η οποία δεν βασίζεται στο DNA

Η εξέλιξη και η φυσική επιλογή λαμβάνουν χώρα σε επίπεδο DNA, καθώς τα γονίδια μεταλλάσσονται και τα γενετικά χαρακτηριστικά είτε παραμένουν είτε χάνονται με το πέρασμα του χρόνου. Ωστόσο, επιστήμονες θεωρούν πως η εξέλιξη ίσως να λαμβάνει χώρα σε μια ολόκληρη νέα κλίμακα- να μην περνιέται μέσω γονιδίων, μα μέσω μορίων που προσκολλώνται στις επιφάνειές τους.

Αυτά τα γονίδια, γνωστά και ως ομάδες μεθυλίων (methyl groups), μεταβάλλουν τη δομή του DNA και μπορούν να ενεργοποιήσουν ή να απενεργοποιήσουν γονίδια. Οι μεταβολές αυτές είναι γνωστές ως «επιγενετικές τροποποιήσεις», κάτι που σημαίνει ότι εμφανίζονται «πάνω» ή «στην κορυφή» του γονιδίου. Πολλοί οργανισμοί, μεταξύ των οποίων και οι άνθρωποι, έχουν DNA με διάσπαρτες ομάδες μεθυλίων, ωστόσο κάποια πλάσματα όπως οι φρουτόμυγες και κάποια είδη σκουληκιών έχασαν τα σχετικά γονίδια με το πέρασμα του χρόνου.

Ένας άλλος οργανισμός, η μαγιά Cryptococcus neoformans, έχασε επίσης βασικά γονίδια για τη μεθυλίωση κατά την Κρητιδική περίοδο, περίπου 50 με 150 εκατομμύρια χρόνια πριν. Ωστόσο, στην παρούσα μορφή του, ο μύκητας έχει ακόμα ομάδες μεθυλίων στο γονιδίωμά του, και επιστήμονες θεωρούν ότι το C. neoformans ήταν σε θέση να διατηρήσει επιγενετικές τροποποιήσεις για δεκάδες εκατομμύρια χρόνια χάρη σε ένα νεοανακαλυφθέν είδος εξέλιξης, σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Cell.

Οι ερευνητές δεν περίμεναν να ανακαλύψουν ένα από από τα καλύτερα κρυμμένα μυστικά της εξέλιξης, είπε ο Χιτέν Μαντχανί, καθηγητής Βιοχημείας και Βιοφυσικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Σαν Φρανσίσκο (UCSF), και επικεφαλής ερευνητής στο Chan Ζuckerberg Biohub.
H ομάδα των ερευνητών κανονικά μελετά το C. neoformans για να κατανοήσει καλύτερα το πώς η μαγιά προκαλεί μυκητιασική μηνιγγίτιδα σε ανθρώπους. Ο μύκητας τείνει να μολύνει ανθρώπους με αδύναμα ανοσοποιητικά συστήματα και προκαλεί περίπου το 20% όλων των σχετιζόμενων με HIV;/ AIDS θανάτων, σύμφωνα με ανακοίνωση του UCSF. Ο Μαντχανί και οι συνάδελφοί του μελετούν τον γενετικό κώδικα του C.neoformans, αναζητώντας κρίσιμης σημασίας γονίδια που βοηθούν τη μαγιά να «εισβάλει» σε ανθρώπινα κύτταρα- ωστόσο ήταν έκπληξη όταν προέκυψαν αναφορές πως το γενετικό υλικό συνοδεύεται από ομάδες μεθυλίων.

«Όταν μάθαμε ότι το C. neoformans είχε μεθυλίωση DNA…σκέφτηκα πως έπρεπε να το δούμε, χωρίς να ξέρουμε τι θα βρούμε» είπε ο Μαντχανί.

Οι ερευνητές εξέτασαν τα υπάρχοντα εξελικτικά δέντρα για να εξετάσουν την ιστορία του C. neoformans ανά το πέρασμα του χρόνου και διαπίστωσαν πως, κατά την Κρητιδική περίοδο, ο πρόγονος της μαγιάς είχε τα ένζυμα που απαιτούνταν για τη μεθυλίωση DNA. Ωστόσο, κάπου στην πορεία το C. neoformans έχασε ένα απαραίτητο γονίδιο, οπότε δεν μπορούσε πλέον να προσθέσει νέες ομάδες μεθυλίων στο DNA του, αλλά απλά να αντιγράψει υπάρχουσες.

Όπως υπολόγισαν οι ερευνητές, μέσα σε 7.500 γενιές το ένζυμο συντήρησης που απέμεινε, εν τέλει έμεινε χωρίς ομάδες μεθυλίων για να αντιγράψει. Δεδομένης της ταχύτητας πολλαπλασιασμού της, η μαγιά θα έπρεπε να είχε χάσει όλες τις ομάδες μεθυλίων της μέσα σε περίπου 130 χρόνια. Αντ’ αυτού διατήρησε τις επιγενετικές τροποποιήσεις για δεκάδες εκατομμύρια χρόνια.

«Επειδή ο ρυθμός απώλειας είναι μεγαλύτερος από τον ρυθμό απόκτησης, το σύστημα θα έχανε αργά τη μεθυλίωση με το πέρασμα του χρόνου εάν δεν υπήρχε κάποιος μηχανισμός για να την κρατά εκεί» είπε ο Μαντχανί. Ο μηχανισμός αυτός είναι η φυσική επιλογή, σημείωσε: Με άλλα λόγια, αν και το C. neoformans αποκτούσε νέες ομάδες μεθυλίων πολύ πιο αργά από ό,τι τις έχανε, η μεθυλίωση βελτίωνε δραματικά την κατάσταση του οργανισμού . Όσον αφορά στο εξελικτικό πλεονέκτημα, κατά τον Μαντχανί ενδέχεται να ήταν η προστασία του γονιδιώματος από μεγάλες ζημιές.

Τα τρανσποζόνια (μεταθετά στοιχεία- γνωστά ως «jumping genes», γονίδια που μεταπηδούν) κινούνται ανά το γονιδίωμα και συχνά εγκαθίστανται σε περίεργα μέρη. Οι ομάδες μεθυλίων μπορούν να «αρπάζουν» τα τρανσποζόνια και να τα «κλειδώνουν». Κατά τον Μαντχανί ίσως το C. neoformans να διατηρεί ένα επίπεδο μεθυλίωσης DNA για να τα ελέγχει.

Είναι πολλά τα μυστήρια γύρω από τη μεθυλίωση DNA στο C. neoformans, και περαιτέρω έρευνες αναμένεται να αποκαλύψουν περισσότερα στοιχεία σχετικά με το πώς ακριβώς λειτουργεί η μεθυλίωση στον οργανισμό αυτό και εάν αυτή η μορφή εξέλιξης εμφανίζεται σε άλλους οργανισμούς.

Η αρετή ανταμείβεται με ευτυχία, ηρεμία, αταραξία

Η τέχνη του ζην, είναι μια επιχείρηση ίσων ευκαιριών, διαθέσιμη στον καθένα την κάθε στιγμή – φτωχό ή πλούσιο, μορφωμένο ή απλοϊκό-, δεν είναι αποκλειστική δικαιοδοσία των «επαγγελματιών» του πνεύματος, όπως είναι, υποτίθεται, οι μοναχοί, οι άγιοι ή οι ασκητές. Η αρετή («η αρμονική διάθεση» όπως έλεγε ο Ζήνων) και η ευτυχία είναι προσιτές σε όλους και μάλιστα σε τούτο εδώ τον κόσμο, όχι σ’ ένα φανταστικό επέκεινα. Η στωική σκέψη είναι μια μορφή υλισμού και πραγματισμού.

Ο Επίκτητος πρόβαλε μια αντίληψη της αρετής απλή, συνηθισμένη και καθημερινή στη διατύπωση της. Αντί των πράξεων εντυπωσιασμού και επίδειξης καλοσύνης, ήταν υπέρ μιας ζωής που να τη ζει κανείς σταθερά, σύμφωνα με τη θεία θέληση. Η συνταγή του για την καλή ζωή επικεντρωνόταν σε τρία θέματα: να γίνεις κύριος των επιθυμιών σου, να εκτελείς τα καθήκοντά σου και να να σκέφτεσαι καθαρά για τον εαυτό σου και για τις σχέσεις σου με την ανθρώπινη κοινωνία. Το αληθινό έργο ενός ανθρώπου είναι να μάθει πώς να απαλλάσσει τη ζωή του από τις οδύνες, τους θρήνους, τα «αχ, εγώ ο έρμος», τα «πόσο δυστυχισμένος είμαι», από τις συμφορές και τις αναποδιές.

Ο Δημοσθένης έλεγε ότι δεν μπορεί να αποκτήσει κανείς σταθερή δύναμη με αδικίες, επιορκίες και ψευτιές. Κάποτε έρχεται η στιγμή της αλήθειας. Η αρετή -η καλοσύνη, η ευγένεια, η επιείκεια, το αίσθημα δικαιοσύνης, η ευαισθησία, η σεμνότητα- μοιάζει με εμπόλεμη κατάσταση: πρέπει διαρκώς να επαγρυπνούμε για να κάνουμε το Καλό. Δεν πρέπει να συγχέουμε την αρετή με τη σεμνοτυφία και τον συντηρητισμό, αλλά να την ταυτίσουμε με τη σύνεση, τη δύναμη και τη σωστή αξιοποίηση της καλής τύχης. Βασική αρετή, λέει ο Ζήνων αποτελεί η φρόνηση, από την οποία απορρέουν -σύμφωνα με τον Πλάτωνα- η ανδρεία και η δικαιοσύνη.

Ποιος είναι λοιπόν ο στόχος μας αν όχι η ευτυχία, η ηρεμία και η αταραξία και ποιες οι προϋποθέσεις για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος; Πολλοί θα πουν ότι η αρετή δεν οδηγεί στην επίτευξη του στόχου επειδή η ζωή είναι άδικη και ο κόσμος κακός. Ωστόσο, αυτός είναι μονάχα ένας τρόπος για να βλέπουμε τα πράγματα- ένας άλλος τρόπος σχετίζεται με τη βαθύτερη ψυχική μας κατάσταση και δεν εξαρτάται από τους κοινωνικούς παράγοντες. Ο ευτυχισμένος, ήρεμος και ατάραχος άνθρωπος έχει κατακτήσει όσα έχει κατακτήσει μέσω του αυτοσεβασμού και μέσω της σοφίας του, όχι μέσω κοινωνικών προνομίων. Σύμφωνα με τους Στωικούς, η αρετή είναι και μέσον και σκοπός.

Το πάθος είναι για τους Στωικούς μια αφύσικη κίνηση της ψυχής, μια ορμή πλεονάζουσα, πού μας παρασύρει σε επικίνδυνες αντιδράσεις για την ηθική ισορροπία και την ευτυχία μας. Ωστόσο η απάθεια δεν ταυτίζεται με την απραξία˙ αντιθέτως, η αδικία δεν συνδέεται πάντοτε με κάποια πράξη- συχνά συνδέεται με την απραξία. Όποιος πράττει σύμφωνα με τις ιδέες του έχει συχνά άδικο -αλλά όποιος δεν πράττει ποτέ έχει πάντοτε άδικο. Ο στωικός φιλόσοφος δεν προτείνει λοιπόν την αποχή από τις διάφορες δραστηριότητες.

O «ιερός πόλεμος» στην αρχαία Ελλάδα

Όταν ο Ηρακλής έκοψε και το τελευταίο αθάνατο κεφάλι της Λερναίας Ύδρας, το πήρε και το έθαψε βαθιά στη γη, τοποθετώντας πάνω του έναν βράχο. Ύστερα βούτηξε τα βέλη του στη δηλητηριώδη χολή του τέρατος κάνοντάς τα θανατηφόρα.

Κι αν οι μύθοι έχουν πάντα μια δόση ιστορικής αλήθειας, τότε ο άθλος του Ηρακλή είναι η παλιότερη γνωστή αναφορά σε βιολογικό πόλεμο! Ιστορικά εξάλλου η λέξη «τοξικός» προέρχεται από τα εμβαπτισμένα στο δηλητήριο βέλη του τόξου του Ηρακλή: τοξικός ίσον θανατηφόρος, μας λέει ο αρχαίος μύθος (όπως μας παραδίδει την ετυμολογία ο Διοσκουρίδης)!

Η ανθρωπότητα έχει δυστυχώς αιματοκυλιστεί πολλάκις στην παγκόσμια ιστορία της και τα μαζικά εγκλήματα δεν λείπουν από την οικουμένη: γενοκτονίες, εθνοκαθάρσεις και λοιπά ξεκληρίσματα πληθυσμών στέκουν ζοφερά ορόσημα της ανθρώπινης αχρειότητας.

Η Ιστορία δεν φαίνεται βέβαια να παίρνει το μάθημά της, αφήνοντας λες τους αρχαίους προγόνους μας μόνους στην οδύσσεια για σοφία και σωφροσύνη. Γιατί η δική τους μαζική δολοφονία λειτούργησε ως πολύτιμο μάθημα που θα διέπνεε έκτοτε τον Eλληνικό πολιτισμό, αποτρέποντάς τον από μαζικές εξοντώσεις πληθυσμών.

Το σκηνικό της φρίκης στήθηκε κατά το 590 π.X. στην πόλη Κίρρα, επίνειο των Δελφών, όταν τα κράτη μέλη της Δελφικής Αμφικτιονίας αποφάσισαν να απαλλαγούν από τα καμώματά της δηλητηριάζοντας μαζικά τον πληθυσμό της ώστε να μη μείνει κανένας, μήτε γέρος, μήτε νέος, μήτε βρέφος.

Το ζοφερό περιστατικό της δηλητηρίασης του πόσιμου νερού της Κίρρας με ελλέβορο από την αντίπαλη ομοσπονδία μετατράπηκε στην πιο μαύρη στιγμή του Πρώτου Ιερού Πολέμου, αν και το μάθημα που αποκόμισε ένας ολόκληρος πολιτισμός που είπανε «Κοινό των Ελλήνων» ήταν αποφασιστικής σημασίας τόσο για τη δική του ιστορία όσο και τις τύχες λίγο-πολύ του τότε γνωστού κόσμου.

Η τραγική κατάληξη της πολιορκίας της Κίρρας κατά τον Πρώτο Ιερό Πόλεμο (595-585 π.X.) είναι μάλιστα η αρχαιότερη καταγεγραμμένη περίπτωση μαζικής εξολόθρευσης, αν και η «καινοτομία» των αρχαίων Ελλήνων, για κείνους τουλάχιστον, θα έληγε εκεί…

Η «πέτρα του σκανδάλου» Κίρρα

Η αρχαία Κίρρα βρισκόταν στα σύνορα των Φωκίδας με την Οζολία Λοκρίδα και για μια μακρά περίοδο υπήρξε προσδεμένη στο άρμα των Φωκέων. Χτισμένη σε νευραλγικό σημείο του Κρισαίου Κόλπου, σε μια στρατηγική θέση όπου διασταυρώνονταν οι δρόμοι από τη Θεσσαλία, τη Βοιωτία και την Αιτωλία με τα θαλάσσια περάσματα από την Πελοπόννησο και τα νησιά, ήταν το κοντινότερο λιμάνι στους Δελφούς.

Η πόλη αναφέρεται από τον Όμηρο στην «Ιλιάδα» ως Κρίσα και από τον ποιητή Αλκαίο ως Κίρσα, ενώ ο Παυσανίας και ο Στράβωνας την αποκαλούν Κίρρα. Η Κίρρα φαίνεται να κατοικήθηκε κατά την πρωτοελλαδική εποχή και εξελίχθηκε σταδιακά σε σημαντικό εμπορικό κέντρο (στους μεσοελλαδικούς χρόνους), αφού στο λιμάνι της κατέφθαναν οι προσκυνητές των Δελφών και διακινούνταν αγαθά προς όλη την ευρύτερη περιοχή.

Η μεγάλη ακμή που απέκτησε γέννησε όμως στους κατοίκους της μεγάλες φιλοδοξίες, όταν μπλέχτηκαν στην προσπάθεια για τον έλεγχο της κοιλάδας του Πλειστού αλλά και του Μαντείου των Δελφών. Η Δελφική Αμφικτιονία την κατηγόρησε ότι εκμεταλλευόταν οικονομικά τους προσκυνητές του μαντείου, δίνοντας έτσι το έναυσμα να ξεσπάσει ο δεκαετής Πρώτος Ιερός Πόλεμος που έμελλε να οδηγήσει στην καταστροφή της το 590 π.Χ.

Το στυγερό έγκλημα

Η φωκική πόλη Κίρρα σύρθηκε λοιπόν σε πόλεμο με τα στρατεύματα της Δελφικής Αμφικτιονίας, μιας θρησκευτικο-πολιτικής ομοσπονδίας που αποτελούνταν από Θεσσαλούς, Σικυώνιους και Αθηναίους κυρίως, παρά το γεγονός ότι εκπροσωπούνταν δώδεκα φυλές της Στερεάς Ελλάδας και της Θεσσαλίας.

Οι πολίτες της Κίρρας μπορεί μεν να παρενοχλούσαν όσους ανέβαιναν στο ιερό των Δελφών αποσπώντας χρήματα (και καταπατώντας κάποιες εκτάσεις που ανήκαν στο ιερό), τα βαθύτερα αίτια του πολέμου βρίσκονταν ωστόσο στις υπέρμετρες φιλοδοξίες των Θεσσαλών να επικρατήσουν οριστικά στη Φωκίδα και να ελέγξουν το Μαντείο των Δελφών, την ίδια ώρα που και οι Σικυώνιοι είχαν τα δικά τους συμφέροντα, να απαλλαγούν οριστικά από τους Kιρραίους πειρατές δηλαδή που δρούσαν ανεξέλεγκτα στον Κορινθιακό Κόλπο και είχαν εξελιχθεί σε μεγάλο βραχνά.

Οι παντοδύναμοι Θεσσαλοί είχαν εξασφαλίσει άλλωστε τον πλήρη έλεγχο της δελφικής συμμαχίας, την οποία είχαν μετατρέψει σε όργανό τους στην απόπειρα να πάρουν τα σκήπτρα του Μαντείου των Δελφών. Ο μόνος αντίπαλός τους ήταν οι Φωκείς και οι ανεξάρτητες ακόμα πόλεις Κρίσα και Κίρρα (το επίνειό της).

Το σκηνικό του πολέμου είχε στηθεί, αν και τα πράγματα δεν πήγαιναν ακριβώς όπως τα είχαν σχεδιάσει οι εισβολείς. Παρά τη μακροχρόνια πολιορκία από στεριά και θάλασσα, η πόλη δεν έλεγε να πέσει και η αντίσταση των κατοίκων της είχε κάτι από την παροιμιώδη γενναιότητα των αρχαίων Ελλήνων. Κάτι έπρεπε να γίνει για να καμφθεί η αντίσταση και οι προτάσεις έπεφταν βροχή. Μέχρι να στραφεί τουλάχιστον η συζήτηση στο νερό.

Ένα από τα πολυτιμότερα αγαθά του πλανήτη δηλαδή τη σπουδαιότητα του οποίου γνώριζαν οι άνθρωποι από την αρχαιότητα και ακόμα πιο παλιά. Αν και τώρα ήταν η πρώτη φορά που το πόσιμο νερό θα μετατρεπόταν σε όπλο και μάλιστα μαζικής καταστροφής! Το σκεπτικό ήταν απλό: όλοι χρειάζονταν νερό και αν αυτό δηλητηριαζόταν, τότε θα προέκυπτε σοβαρό πρόβλημα.

Το Αμφικτιονικό Συνέδριο, με επι­κεφαλής την Αθήνα και τη Σικυώνα, κήρυξε τον ιερό πόλεμο στους ιερόσυλους Κιρραίους δίνοντας όρκο φοβερό στο δελφικό ιερατείο να εξαφανίσουν την πόλη από προσώπου γης, να καταστρέψουν τους αγρούς και τα καρποφόρα δέντρα της και τίποτα να μη θυμίζει ότι κάποτε ζούσε κάποιος εκεί. Είχαν εξάλλου τη σύμφωνη γνώμη του ίδιου του Απόλλωνα, καθώς διά στόματος Πυθίας πήραν τη διαβεβαίωση ότι ο ολύμπιος θεός είχε καταραστεί την ιερόσυλη πόλη. Αν ο Απόλλωνας δεν θα έδειχνε κανένα έλεος στα γυναικόπαιδα, έτσι αμείλικτα έπρεπε να φανούν και τα συμμαχικά στρατεύματα!

Και πράγματι φάνηκαν. Οι σύμμαχοι πολιόρ­κησαν την καλά οχυρωμένη Κίρρα και παρά τις διαφορετικές εκδοχές που παραθέτουν οι αρχαίοι συγγραφείς, όλοι συμφωνούν πως οι πολιορκητές διέκοψαν την παροχή νερού προς την πόλη (είτε εκτρέποντας τον ποταμό είτε καταστρέφοντας τον υπόγειο αγωγό ύδρευσης) και μόλυναν το νερό με ελλέβορο, ο οποίος ήταν γνωστό για τις ισχυρές καθαρτικές του ιδιότητες. Kατόπιν επανέφεραν την παροχή νερού στην πόλη και το δηλητηριώδες φυτό έκανε τη δουλειά του.

Συναίνεση και πάλι δεν υπάρχει για το τι συνέβη τελικά στην Κίρρα, αν και η μοίρα της είχε σφραγιστεί. Άλλοι αναφέρουν πως ο πληθυσμός αποδεκατίστηκε από το τοξικό νερό και, κατ’ άλλους, η διάρροια αποδυνάμωσε τόσο πολύ τους κατοίκους που οποιαδήποτε αντίσταση ήταν πια αδύνατη. Κι έτσι εξολοθρεύτηκαν από τα στρατεύματα της Αμφικτιονίας που δεν έδειξαν κανένα έλεος, όπως είχαν υποσχεθεί.

Κανένα όμως! Μετά τη νίκη τους, ο δελφικός συνασπισμός πότισε τα χωράφια της Κίρρας με το δηλητηριασμένο νερό για να μην ξαναφυτρώσει ποτέ και τίποτα στα εύφορα μέχρι πρότινος εδάφη. Όταν ο περιηγητής Παυσανίας επισκέφθηκε τον τόπο μπόλικους αιώνες αργότερα, το έδαφος ήταν ακόμα στέρφο. «Ο κάμπος γύρω από την Κίρρα είναι ακαλλιέργητος γιατί η γη είναι ακόμα καταραμένη και οι κάτοικοι δεν μπορούν να φυτέψουν δέντρα», γράφει ο Παυσανίας, ο οποίος αποδίδει μάλιστα το σχέδιο της μαζικής δολοφονίας στον Αθηναίο νομοθέτη Σόλων τον Σοφό! Η σοφία του οποίου δεν πήγαζε βέβαια από τη ζοφερή πράξη, αλλά το ηθικό δίδαγμα όταν αντίκρισε τον αποδεκατισμένο πληθυσμό και τα άμοιρα παιδιά, δίνοντας όρκο ιερό να μην ξανασυμβεί ποτέ τέτοιο έγκλημα σε ελληνικό έδαφος.

Ιστορική συναίνεση δεν υπάρχει ούτε για τον εμπνευστή του ξεκληρίσματος της Κίρρας. Σύμφωνα με τον Φροντίνο, ειδικό στα στρατηγήματα, που έγραψε τον 1ο αιώνα μ.X., ήταν ο τύραννος της Σικυώνος και επικεφαλής της πολιορκίας, Kλεισθένης, αυτός που εφάρμοσε τον τακτικισμό. Στη σχετική αναφορά του Πολύαινου (2ος αιώνας μ.X.) επισημαίνεται ότι οι πολιορκητές ανακάλυψαν έναν κρυμμένο αγωγό που μετέφερε το νερό μέσα στην πόλη και κατά τον ιστορικό, ήταν ο στρατηγός των Θεσσαλών, Eυρύλοχος, αυτός που συμβούλευσε τους συμμάχους να συλλέξουν μεγάλες ποσότητες ελλέβορου από τη γειτονική Aντίκυρα και να τις ρίξουν στο νερό.

O Παυσανίας απέδωσε όμως το δολοφονικό σχέδιο στον ίδιο τον Σόλωνα, ο οποίος όχι μόνο σκέφτηκε το μοιραίο σχέδιο αλλά πειραματίστηκε κιόλας με τα δηλητήρια για να βρει το αποτελεσματικότερο για το τρεχούμενο νερό! Σύμφωνα με τον περιηγητή, ο Σόλων ο Αθηναίος εξέτρεψε τη ροή του ποταμού Πλείστου ώστε να μην περνάει μέσα από την Kίρρα. Οι πολιορκημένοι άντεξαν όμως τη δοκιμασία αντλώντας ύδωρ από τα πηγάδια και συλλέγοντας το βρόχινο νερό.

Τότε ήταν που ο Αθηναίος νομομαθής και επικεφαλής των αθηναϊκών δυνάμεων (κατ’ άλλους, στρατηγός των Αθηναίων στη συγκεκριμένη περιπέτεια ήταν ο Αλκμαίων) έβαλε τους άντρες του να συλλέξουν ρίζες ελλέβορου και να τις ρίξουν στο ποτάμι. Όταν έκρινε δε ότι το νερό ήταν αρκούντως μολυσμένο, άλλαξε και πάλι τη ροή του ποταμού ώστε να διατρέξει ξανά την πόλη. Οι διψασμένοι κάτοικοι της Kίρρας ήπιαν αχόρταγα από το τοξικό νερό και ασθένησαν βαριά.

O τέταρτος άνθρωπος στον οποίο αποδίδεται το μαύρο πλάνο ήταν ένας γιατρός ονόματι Nεβρός, ένας από τους Aσκληπιάδες (οπαδός του θεραπευτή Aσκληπιού, γιου του Aπόλλωνα). Σύμφωνα με αρχαίες ιατρικές πηγές, ο Nεβρός ήταν πρόγονος του μεγάλου γιατρού Iπποκράτη. H αναφορά που εμπλέκει τον Nεβρό είναι η αρχαιότερη που μας παραδίδεται, γραμμένη μόλις έναν αιώνα μετά την καταστροφή της Kίρρας. Η πηγή της είναι ο συγγραφέας Θεσσαλός, που αναφέρεται ως γιος του Iπποκράτη.

O Θεσσαλός επισκέφθηκε την Aθήνα στα τέλη του 5ου αιώνα π.X. ως απεσταλμένος της Kω και έγραψε ότι αφότου η οπλή ενός αλόγου έσπασε τον μυστικό αγωγό που μετέφερε το νερό στην Kίρρα κατά τη διάρκεια μιας πολιορκίας, ο γιατρός Nεβρός βοήθησε τους πολιορκητές ρίχνοντας στο νερό μια φαρμακευτική ουσία που επέφερε εντερικές δυσλειτουργίες στους κατοίκους της Kίρρας, χαρίζοντας έτσι τη νίκη στη Δελφική Αμφικτιονία.

Η κατάληξη της ιστορίας μας, όπως κι αν έγινε τελικά, ήταν ολότελα τραγική, καθώς ο πληθυσμός της Κίρρας εξολοθρεύθηκε ολοσχερώς με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. H αφήγηση μάλιστα του αποτρόπαιου περιστατικού εθεωρείτο παλιότερα ότι ανήκε στη σφαίρα του μύθου, καθώς δεν μπορούσαν να δεχτούν οι αρχαίοι μας πρόγονοι ότι κάποιος δικός τους θα έκανε ένα τέτοιο ανήκουστο έγκλημα!

Οι ιστορικοί πείστηκαν όμως ότι η ιστορία ήταν αληθινή όταν την ανακάλυψαν σε κείμενα του ρήτορα Αισχίνη (4ος αιώνας π.X.) και ορισμένων ακόμα αξιόπιστων Ελλήνων συγγραφέων (Στράβωνας και Διόδωρος ο Σικελιώτης).

Ευτυχώς, αυτή η μορφή ολοκληρωτικού πολέμου δεν φαίνεται να ξαναχρησιμοποιήθηκε από Έλληνες κατά Ελλήνων ποτέ στον αρχαίο κόσμο, καθώς η αμφικτιονική συμμαχία αποτροπιάστηκε από την κατάληξη του σχεδίου της και έδωσε όρκο ιερό να μην ξαναπροβεί σε μαζική εξολόθρευση πληθυσμού.

Οι πόλεμοι θα δίνονταν πια στο πεδίο της μάχης μεταξύ στρατών, αφήνοντας τον άμαχο πληθυσμό κατά μέρος. Η μόλυνση του νερού κρίθηκε απαράδεκτη και στο εξής απαγορευόταν διά ροπάλου από τους κανόνες του πολέμου.

Αν το αρχαιότερο καταγεγραμμένο γεγονός δηλητηρίασης πόσιμου νερού και μαζικής δολοφονίας συνέβη στην Ελλάδα, εκεί έλαβε επίσης χώρα και ένα ιερό συμβόλαιο τιμής που δυστυχώς δεν θα ακολουθούσε η οικουμένη με τον ίδιο ευλαβικό τρόπο που μαγεύτηκε από τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και τα ιδανικά του. Αυτή η κληρονομιά των προγόνων μας θα περνούσε στα «ψιλά» της Ιστορίας, καθώς έκτοτε ο σκοπός θα αγίαζε όλα τα μέσα…

ΔΕΣ: ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Σύστημα τεχνητής νοημοσύνης επιλύει Βιολογικό μυστήριο δεκαετιών

Το βιολογικό μυστήριο του πώς να προβλέπει γρήγορα και με ακρίβεια τον τρόπο που θα αναδιπλωθούν οι πρωτεΐνες, ποιο τρισδιάστατο σχήμα θα πάρουν και άρα ποια θα είναι η λειτουργία τους, πέτυχε το σύστημα τεχνητής νοημοσύνης με την ονομασία AlphaFold, που αναπτύχθηκε από τη βρετανική εταιρεία DeepMind, θυγατρική της Google. Το επίτευγμα, που χαρακτηρίσθηκε ορόσημο από τον επιστημονικό κόσμο, θα βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση διαφόρων ασθενειών και στην επιτάχυνση της ανάπτυξης νέων φαρμάκων, μεταξύ άλλων για την Covid-19.

Σε ένα σχετικό διαγωνισμό, το «έξυπνο» σύστημα AlphaFold νίκησε, καθώς μπόρεσε γρήγορα να προβλέψει σωστά τουλάχιστον τα δύο τρίτα της δομής των πρωτεϊνών, με βάση μόνο την αρχική αλληλουχία (αλυσίδα) των αμινοξέων τους, κάτι που για να το πετύχουν οι άνθρωποι, χρειάζονται δαπανηρές και χρονοβόρες διαδικασίες στο εργαστήριο. Μέσα σε λίγες μέρες, ο αλγόριθμος έκανε δουλειά που οι επιστήμονες θέλουν χρόνια στο εργαστήριο τους.

«Έμεινα πραγματικά έκθαμβος, όταν το είδα. Δεν περίμενα ποτέ να το δω όσο ζούσα», δήλωσε ο δομικός βιολόγος δρ Τζον Μουλτ του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, ένας από τους διοργανωτές του διεθνούς επιστημονικού διαγωνισμού CASP (Critical Assessment of protein Structure Prediction), που ξεκίνησε το 2004 και γίνεται ανά διετία.

Οι δεκάδες χιλιάδες διαφορετικές πρωτεΐνες παίζουν ζωτικό ρόλο στην υγεία και στις ασθένειες του σώματος, καθώς τα κύτταρα φτιάχνονται από πρωτεΐνες, το πολύπλοκο σχήμα των οποίων παίζει σημαντικό ρόλο. Για παράδειγμα, ο κορωνοϊός που προκαλεί τη νόσο Covid-19, εισδύει στα ανθρώπινα κύτταρα, επειδή μια προεξέχουσα πρωτεΐνη-ακίδα που διαθέτει, ταιριάζει δομικά -όπως το κλειδί σε μια κλειδαριά- με μια πρωτεΐνη-υποδοχέα στα κύτταρα μας.

Το σχήμα κάθε πρωτεΐνης καθορίζεται από την αλληλουχία 20 διαφορετικών αμινοξέων, που σχηματίζουν αλυσίδες για να φτιάξουν τις πρωτεΐνες (για τη σχετική ανακάλυψη δόθηκε το 1972 το Νόμπελ στον Κρίστιαν ‘Ανφινσεν). Είναι εύκολο για τους βιολόγους να «διαβάσουν» αυτή την αλληλουχία, καθώς καθορίζεται από το DNA που την κωδικοποιεί, αλλά σχεδόν αδύνατο -παρά τις προσπάθειες μισού αιώνα περίπου- να προβλεφθεί το σχήμα μιας πρωτεΐνης με βάση τα δεκάδες ή εκατοντάδες αμινοξέα της.

Μέχρι σήμερα οι επιστήμονες καταφεύγουν σε πειραματικές τεχνικές, όπως η κρυσταλλογραφία ακτίνων-Χ, η μικροσκοπία κρυο-ηλεκτρονίων και η φασματοσκοπία MMR, που όμως είναι πάρα πολύ δύσκολες, καθώς χρειάζονται μήνες ή χρόνια και δεν δουλεύουν πάντα σωστά. Όμως το νέο σύστημα βαθιάς μάθησης AlphaFold, που άρχισε να δοκιμάζεται το 2018 και έκτοτε βελτιώθηκε σημαντικά, μπορεί πλέον να συσχετίσει κάθε αλληλουχία αμινοξέων με μια διαφορετική πρωτεϊνική δομή. Πάντως έχει ακόμη περιθώρια βελτίωσης, καθώς π.χ. δεν τα πάει τόσο καλά με τις πρωτεΐνες των οποίων η δομή επηρεάζεται από αλληλεπιδράσεις με άλλες πρωτεΐνες.

Όπως δήλωσε ο εξελικτικός βιολόγος Αντρέι Λούπας του γερμανικού Ινστιτούτου Αναπτυξιακής Βιολογίας Μαξ Πλανκ, τα επόμενα λίγα χρόνια οι ερευνητές θα συνεχίσουν να «τσεκάρουν» οι ίδιοι την ακρίβεια των προβλέψεων του AlphaFold, αλλά μετά θα εξαρτιούνται αποκλειστικά από τους υπολογισμούς της τεχνητής νοημοσύνης. Όπως είπε, η πραγματική επανάσταση θα συμβεί, όταν πλέον οι επιστήμονες θα μπορούν να χρησιμοποιούν μόνο τους υπολογιστές για να προβλέπουν πώς οι πρωτεΐνες αλληλεπιδρούν με άλλα μόρια. «Αυτό θα αλλάξει τελείως το πρόσωπο της ιατρικής», εκτίμησε.

Ήδη, για παράδειγμα, ο αλγόριθμος AlphaFold προέβλεψε σωστά τα σχήματα αρκετών πρωτεϊνών του κορωνοϊού SARS-CoV-2. Στο μέλλον θα έχει πιθανώς την ικανότητα να προβλέπει ποια από τα χιλιάδες υπάρχοντα φάρμακα προσδένονται σωστά σε αυτές τις πρωτεΐνες, άρα μπορεί να έχουν θεραπευτική δράση, χωρίς να χρειάζεται οι επιστήμονες να κάνουν πανάκριβα και πολύπλοκα πειράματα όπως τώρα.

Προς το παρόν, σύμφωνα με το «New Scientist», το BBC και το «Science”, οι δημιουργοί του AlphaFold δεν έχουν αποκαλύψει πολλές λεπτομέρειες για το σύστημα τους, αλλά δήλωσαν ότι σύντομα θα κάνουν σχετική επιστημονική δημοσίευση. Η DeepMind δεν έχει ακόμη διευκρινίσει με ποιο τρόπο οι επιστήμονες σε όλο τον κόσμο θα μπορούν να αξιοποιήσουν το νέο σύστημα, αλλά υποσχέθηκε να διασφαλίσει ευρεία πρόσβαση.

Hegel: η βασική σκέψη της Φαινομενολογίας του πνεύματος

Γκέοργκ Χέγκελ: 1770-1831

Διαλεκτική ή εργαλειακή ανάγνωση της Φαινομενολογίας του πνεύματος;

§1

Τα θεμελιώδη-διαλεκτικά στοιχεία που συγκροτούν τη σκέψη της εγελιανής Φαινομενολογίας του πνεύματος συνδέονται με τη Γνώση (Wissen) και την εκδήλωσή της ή την εμφάνισή της. Και τούτο, γιατί θέμα του συγκεκριμένου έργου είναι ακριβώς η φαινόμενη ή εμφανιζόμενη Γνώση (das erscheinende Wissen) [§77]. Μια τέτοια Γνώση, βέβαια, δεν νοείται ως σχετιζόμενη με τα φαινόμενα, όπως στον Καντ, αλλά ως εμφανιζόμενη μέσα σε μια ιστορική ανάπτυξη: είναι πραγματική μόνο μέσα στην ιστορία. Τι καταλαβαίνει ο Χέγκελ με αυτή την ιστορικά εμφανιζόμενη Γνώση; Πως ετούτη δεν είναι εξ αποκαλύψεως παρούσα εδώ και τώρα και ακόμη πως ό,τι παρουσιάζεται εδώ και τώρα με την αίσθηση της σίγουρης γνώσης –δηλαδή ως αισθητήρια βεβαιότητα– δεν είναι η Γνώση ως περιδινούμενο και αποδεδειγμένα αληθινό όλο: Γνώση του απόλυτου ή απόλυτη Γνώση. Η ανάπτυξη της τελευταίας τούτης συνυφαίνεται με μια φιλοσοφική διαδικασία, διεργασία ή σχέση γνώσης, με αυτό δηλαδή που ο Χέγκελ ονομάζει Erkennen (=γνωρίζειν) και του οποίου η δραστηριότητα δεν ξεχωρίζει τον εαυτό της από το προς γνώση. Το ερώτημα εδώ τίθεται ως εξής: Γνώση (Wissen) και γνωρίζειν (Erkennen) είναι το ίδιο πράγμα; Αμφότερα τούτα τα μεγέθη δεν είναι αντίπαλα ή αδιάφορα μεταξύ τους, αλλά ούτε και απόλυτα ταυτά. Το πρώτο μέγεθος, καθότι απόλυτο, αποδεικνύεται στο τέλος ό,τι είναι στην αρχή, το δεύτερο είναι η εγγενής διαλεκτική διαδικασία ή διεργασία αυτο-εκδίπλωσης και αυτο-ανάπτυξης του πρώτου.

§2

Ανάλογα με το πώς κατανοεί κανείς το γνωρίζειν εργαλειοποιεί ή διαλεκτικοποιεί τη σκέψη της Φαινομενολογίας του πνεύματος. Η δεσπόζουσα αντίληψη της φιλοσοφίας, σύμφωνα με τον Χέγκελ, είναι η εξής:

«στη φιλοσοφία, πριν αρχίσουμε να ασχολούμαστε με το ίδιο το Πράγμα, δηλαδή με το πραγματικό γνωρίζειν αυτού, προηγουμένως πρέπει κατ’ ανάγκη να δώσουμε εξηγήσεις για το γνωρίζειν ως το όργανο, με τη βοήθεια του οποίου κατισχύει κανείς του Απόλυτου ή ως το μέσο, δια του οποίου το ανακαλύπτει» (Φαινομενολογία του πνεύματος Ι, § 73).

Εδώ αρχίζει ο Χέγκελ να εξετάζει κριτικά τη γνωσιοκριτική αντίληψη της φιλοσοφίας, όπως κυρίως την εξέφραζε ο Καντ, και σύμφωνα με την οποία, για να μπορούμε να συλλαμβάνουμε καλύτερα την ουσία της φιλοσοφικής σκέψης ή γνώσης, πρέπει πρωτύτερα να διερευνούμε την ικανότητα του ίδιου του γνωρίζειν για μια τέτοια φιλοσοφική εργασία: δηλαδή πρέπει να δούμε το γνωρίζειν ως όργανο ή εργαλείο και ως μέσο. Εάν θεωρούμε τη γνωριστική διαδικασία [:γνωρίζειν] εργαλείο σημαίνει: α) ότι δεν την αντιμετωπίζουμε έτσι όπως είναι: με το νόημα της εμμενούς γνωσιακής εκδίπλωσης του απόλυτου [:Γνώσης του απόλυτου] ως τέτοιου που είναι για τον εαυτό του και φέρει μέσα του τη δυνατότητα-ικανότητα ή τη δύναμη της αυτογνωσίας του· β) απεναντίας την εισάγουμε έξωθεν: επεμβαίνουμε και αλλοιώνουμε τη διεαυτή του φύση. Το μετατρέπουμε δηλαδή σε μια εξωτερική υπόθεση της συνείδησης και δεν το αφήνουμε να εξελίσσεται ως η διαλεκτική της εμπειρία.

§3

Εάν πάλι θεωρούμε την εν λόγω διαδικασία μέσο, τότε παραβλέπουμε την καθεαυτή του φύση: δηλαδή προσλαμβάνουμε το απόλυτο όπως είναι σε αυτό και δι’ αυτού του μέσου και όχι όπως είναι καθεαυτό [=εμμενώς δυνάμει αυτο-αναπτυσσόμενο]. Με αυτές τις διερευνήσεις ­–που παρουσιάζει πολύ συγκεκριμένα ο Χέγκελ στην Εισαγωγή της Φαινομενολογίας του πνεύματος– καταδεικνύει πως μια απλή γνωσιοθεωρητική πράξη απομονώνει τη Γνώση από τα περιεχόμενά της και τη συνείδηση από έναν αυτοπροσδιοριζόμενο, με βάση της διαλεκτική της εμπειρία, μετασχηματισμό: της στερεί δηλαδή τη δυνατότητα να γίνεται φιλοσοφική συνείδηση. Την καταδικάζει, με άλλα λόγια, να ακινητοποιείται –με την ορολογία του Χέγκελ– στο κατώτατο πνευματικά ή γνωσιακά επίπεδο της φυσικής συνείδησης. Φυσική όχι με το νόημα: όπως αυτή είναι εκ φύσεως, αλλά όπως είναι, στην καθημερινή –μη ανεπτυγμένη ακόμη φιλοσοφικά– ύπαρξή της, ως ανύποπτη και αναπόδεικτη βεβαιότητα πως αποτελεί τη μοναδική γνωσιακή πρόσβαση στην αλήθεια. Το πρόγραμμα λοιπόν της αυτοκατανόησης του φιλοσοφικού γνωρίζειν, που καλείται να φέρει σε πέρας η Φαινομενολογία του πνεύματος, διαφέρει ριζικά-οντολογικά από κάθε μονοσήμαντη γνωσιοθεωρητική ανακατασκευή. Αυτή-εδώ είναι μονοσήμαντη, μεταξύ των άλλων, γιατί παραμένει αναγκαστικά και όχι εκ προθέσεως παγιδευμένη στο γυμνό Είναι της γνώμης της. Η μόνη θεμιτή ανακατασκευή είναι «η παρουσίαση [ή έκθεση] της φαινομενικής ή εμφανιζόμενης Γνώσης» και τούτη με το νόημα της πορείας της φυσικής συνείδησης προς την αληθινή Γνώση (§77).

§4

Αυτή η πορεία είναι πορεία και οδός της συνείδησης ως ενθαδικής παρ-ουσίας του πνεύματος· γι’ αυτό και ο αυτο-φωτισμός, ήτοι αυτο-διαφωτισμός της δεν είναι υπόθεση του φιλοσόφου –που πρέπει μόνο να παρατηρεί χωρίς να επεμβαίνει (§76), πρέπει να παρακολουθεί μεταστοχαστικά τη συγκεκριμένη πορεία– αλλά αυτής της ίδιας ως ομιλούσας σκέψης. Η συνείδηση λοιπόν είναι το νοείν αρθρωμένο σε γλώσσα και λόγο, δηλαδή είναι η νοητική πράξη του Είναι, που φέρει εντός εαυτού τον λόγο ως διά-λογο με τον εαυτό της/του και με το αντι-κείμενο (Gegenstand) ως το άλλο του εαυτού της/του. Διά-λογος με τον εαυτό σημαίνει: με το Είναι για τη συνείδηση, δηλαδή με τη Γνώση τινός που είναι για τη συνείδηση, που την προσδιορίζει: να είναι. Διά-λογος με το αντι-κείμενο σημαίνει: με το καθεαυτό Είναι [:αντι-κείμενο] που ιδιάζει στη συνείδηση ως αλήθεια. Είναι αλήθεια, καθότι αποτελεί το κριτήριο της ίδιας της συνείδησης για το πότε και κατά πόσον πρέπει να αλλάζει τη γνώση της και να εναρμονίζεται με το αντι-κείμενο. Με τούτη τη δική της αλλαγή αλλάζει γι’ αυτή και το ίδιο το αντι-κείμενο (§85). Εδώ πρόκειται για την ενύπαρκτη δυνατότητα της συνείδησης να εκτίθεται σε αυτο-εξέταση· μια δυνατότητα που με τη δομή της διαλεκτικής κίνησης της επιτρέπει ως έννοιας πλέον να εμπειράται την αντιστοιχία της με το αντικείμενο· τότε συμβαίνει κάθε αναντιστοιχία της να την μεταλλάζει σε ένα νέο συνειδητό-μόρφωμα. Η διαλεκτική τούτη μετάβασή της από μόρφωμα σε νέο μόρφωμα, δυνάμει της αυτο κριτικής ή αυτο-εξέτασής της, δεν έχει καμιά σχέση με το γνωστό τριαδικό σχήμα: θέση-αντίθεση-σύνθεση. Ετούτο δεν ανήκει στον Χέγκελ και είναι άκρως παραμορφωτικό για τη διαλεκτική του σκέψη. Απεναντίας ανήκει στην τελευταία η προσδιορισμένη άρνηση (bestimmte Negation). Το εκάστοτε αποτέλεσμα της αυτο-εξεταζόμενης συνείδησης, ήτοι το εκάστοτε νέο μόρφωμά της, είναι μια άρνηση του προηγούμενου μορφώματος και εν ταυτώ μια νέα θέση που την προσδιορίζει ως Είναι, χωρίς βέβαια να την ορίζει. Γι’ αυτό μιλάμε για προσδιορισμένη και όχι ορισμένη άρνηση: προσδιοριστική αρχή του εκάστοτε νέου μορφώματος και συνάμα προσδιορισμένη νέα θέση ως αλήθεια της συνείδησης.

ΠΛΑΤΩΝ: Πολιτεία (537e-539a)

[537e] Οὐκ ἐννοεῖς, ἦν δ᾽ ἐγώ, τὸ νῦν περὶ τὸ διαλέγεσθαι κακὸν γιγνόμενον ὅσον γίγνεται;Τὸ ποῖον; ἔφη.
Παρανομίας που, ἔφην ἐγώ, ἐμπίμπλανται.
Καὶ μάλα, ἔφη.
Θαυμαστὸν οὖν τι οἴει, εἶπον, πάσχειν αὐτούς, καὶ οὐ συγγιγνώσκεις;
Πῇ μάλιστα; ἔφη.
Οἷον, ἦν δ᾽ ἐγώ, εἴ τις ὑποβολιμαῖος τραφείη ἐν πολλοῖς [538a] μὲν χρήμασι, πολλῷ δὲ καὶ μεγάλῳ γένει καὶ κόλαξι πολλοῖς, ἀνὴρ δὲ γενόμενος αἴσθοιτο ὅτι οὐ τούτων ἐστὶ τῶν φασκόντων γονέων, τοὺς δὲ τῷ ὄντι γεννήσαντας μὴ εὕροι, τοῦτον ἔχεις μαντεύσασθαι πῶς ἂν διατεθείη πρός τε τοὺς κόλακας καὶ πρὸς τοὺς ὑποβαλομένους ἐν ἐκείνῳ τε τῷ χρόνῳ ᾧ οὐκ ᾔδει τὰ περὶ τῆς ὑποβολῆς, καὶ ἐν ᾧ αὖ ᾔδει; ἢ βούλει ἐμοῦ μαντευομένου ἀκοῦσαι;
Βούλομαι, ἔφη.
Μαντεύομαι τοίνυν, εἶπον, μᾶλλον αὐτὸν τιμᾶν ἂν τὸν [538b] πατέρα καὶ τὴν μητέρα καὶ τοὺς ἄλλους οἰκείους δοκοῦντας ἢ τοὺς κολακεύοντας, καὶ ἧττον μὲν ἂν περιιδεῖν ἐνδεεῖς τινος, ἧττον δὲ παράνομόν τι δρᾶσαι ἢ εἰπεῖν εἰς αὐτούς, ἧττον δὲ ἀπειθεῖν τὰ μεγάλα ἐκείνοις ἢ τοῖς κόλαξιν, ἐν ᾧ χρόνῳ τὸ ἀληθὲς μὴ εἰδείη.
Εἰκός, ἔφη.
Αἰσθόμενον τοίνυν τὸ ὂν μαντεύομαι αὖ περὶ μὲν τούτους ἀνεῖναι ἂν τὸ τιμᾶν τε καὶ σπουδάζειν, περὶ δὲ τοὺς κόλακας ἐπιτεῖναι, καὶ πείθεσθαί τε αὐτοῖς διαφερόντως ἢ πρότερον [538c] καὶ ζῆν ἂν ἤδη κατ᾽ ἐκείνους, συνόντα αὐτοῖς ἀπαρακαλύπτως, πατρὸς δὲ ἐκείνου καὶ τῶν ἄλλων ποιουμένων οἰκείων, εἰ μὴ πάνυ εἴη φύσει ἐπιεικής, μέλειν τὸ μηδέν.
Πάντ᾽, ἔφη, λέγεις οἷά περ ἂν γένοιτο. ἀλλὰ πῇ πρὸς τοὺς ἁπτομένους τῶν λόγων αὕτη φέρει ἡ εἰκών;
Τῇδε. ἔστι που ἡμῖν δόγματα ἐκ παίδων περὶ δικαίων καὶ καλῶν, ἐν οἷς ἐκτεθράμμεθα ὥσπερ ὑπὸ γονεῦσι, πειθαρχοῦντές τε καὶ τιμῶντες αὐτά.
Ἔστι γάρ.
[538d] Οὐκοῦν καὶ ἄλλα ἐναντία τούτων ἐπιτηδεύματα ἡδονὰς ἔχοντα, ἃ κολακεύει μὲν ἡμῶν τὴν ψυχὴν καὶ ἕλκει ἐφ᾽ αὑτά, πείθει δ᾽ οὒ τοὺς καὶ ὁπῃοῦν μετρίους· ἀλλ᾽ ἐκεῖνα τιμῶσι τὰ πάτρια καὶ ἐκείνοις πειθαρχοῦσιν.
Ἔστι ταῦτα.
Τί οὖν; ἦν δ᾽ ἐγώ· ὅταν τὸν οὕτως ἔχοντα ἐλθὸν ἐρώτημα ἔρηται· Τί ἐστι τὸ καλόν, καὶ ἀποκριναμένου ὃ τοῦ νομοθέτου ἤκουεν ἐξελέγχῃ ὁ λόγος, καὶ πολλάκις καὶ πολλαχῇ ἐλέγχων εἰς δόξαν καταβάλῃ ὡς τοῦτο οὐδὲν μᾶλλον [538e] καλὸν ἢ αἰσχρόν, καὶ περὶ δικαίου ὡσαύτως καὶ ἀγαθοῦ καὶ ἃ μάλιστα ἦγεν ἐν τιμῇ, μετὰ τοῦτο τί οἴει ποιήσειν αὐτὸν πρὸς αὐτὰ τιμῆς τε πέρι καὶ πειθαρχίας;
Ἀνάγκη, ἔφη, μήτε τιμᾶν ἔτι ὁμοίως μήτε πείθεσθαι.
Ὅταν οὖν, ἦν δ᾽ ἐγώ, μήτε ταῦτα ἡγῆται τίμαι καὶ οἰκεῖα ὥσπερ πρὸ τοῦ, τά τε ἀληθῆ μὴ εὑρίσκῃ, ἔστι πρὸς ὁποῖον [539a] βίον ἄλλον ἢ τὸν κολακεύοντα εἰκότως προσχωρήσεται;
Οὐκ ἔστιν, ἔφη.
Παράνομος δὴ οἶμαι δόξει γεγονέναι ἐκ νομίμου.
Ἀνάγκη.
Οὐκοῦν, ἔφην, εἰκὸς τὸ πάθος τῶν οὕτω λόγων ἁπτομένων καί, ὃ ἄρτι ἔλεγον, πολλῆς συγγνώμης ἄξιον;
Καὶ ἐλέου γ᾽, ἔφη.
Οὐκοῦν ἵνα μὴ γίγνηται ὁ ἔλεος οὗτος περὶ τοὺς τριακοντούτας σοι, εὐλαβουμένῳ παντὶ τρόπῳ τῶν λόγων ἁπτέον;
Καὶ μάλ᾽, ἦ δ᾽ ὅς.

***

[537e] Δεν παρατηρείς το μεγάλο το κακό που γίνεται σήμερα με τη διαλεκτική και όλο και προχωρεί;
Το ποιό;
Έχει καταχωσθεί, μου φαίνεται, μέσα στην παρανομία.
Και πάρα πολύ μάλιστα.
Και λοιπόν πιστεύεις να παθαίνουν τίποτα περίεργο όσοι καταγίνονται μ᾽ αυτή και δεν τους συχωρείς;
Πώς δα;
Γίνεται το ίδιο μ᾽ αυτούς ό,τι και μ᾽ ένα θετό παιδί που θα μεγάλωνε μες στα [538a] πλούτη, στους κόλπους μιας μεγάλης και δυνατής οικογένειας και με κόλακες γύρω του· όταν αυτό μεγαλώσει και μάθει πως αυτοί που λέγονται γονείς του δεν είναι οι πραγματικοί γονείς του, χωρίς όμως και να κατορθώσει να βρει τους αληθινούς, μπορείς να φανταστείς ποιά θα είναι τα αισθήματά του απέναντι στους κόλακές του και στους θετούς γονείς του, και τον καιρό που δεν ήξερε ακόμα για την υποβολή του και τότε που την έμαθε; Ή προτιμάς ν᾽ ακούσεις τί στοχάζομαι εγώ;
Το προτιμώ.
Στοχάζομαι λοιπόν πως θα τιμούσε περισσότερο τον [538b] πατέρα του και τη μητέρα του και τους άλλους που θα νόμιζε συγγενείς του παρά εκείνους που τον κολάκευαν και πως λιγότερο θα τον ανέχονταν να τους παραμελήσει αν ήθελαν στερηθεί τίποτα, και λιγότερο θα το ᾽στεργε να τους κακομεταχειριστεί ή με λόγο ή με έργο, και πως στα μεγάλα τέλος λιγότερο θα παράκουεν εκείνους παρά τους κόλακες τον καιρό που δεν ήξερε την αλήθεια.
Πολύ φυσικά.
Αφού όμως θα μάθαινε την αλήθεια, φαντάζομαι πως θα ήθελε χαλαρώσει το σεβασμό του και την προθυμία του για κείνους και θα τη μεγάλωνε απεναντίας για τους κόλακες και θ᾽ άρχιζε πια να τους ακούει χωρίς την πρωτυτερινή του επιφύλαξη [538c] και να ζει σύμφωνα με τις ιδέες των στη συντροφιά τους πάντα, χωρίς να κρύβεται καθόλου, ενώ ούτε το παραμικρό θα τον έμελε για κείνον τον πατέρα και τους άλλους όχι πραγματικούς συγγενείς, εκτός πια αν δεν τον είχε προικισμένο η φύση με εξαιρετικά αισθήματα.
Πραγματικώς όλ᾽ αυτά θα μπορούσε να γίνουν καθώς τα λες, αλλά πώς εφαρμόζεται αυτή η εικόνα με όσους καταγίνονται με τη διαλεκτική;
Να, μ᾽ αυτό τον τρόπο: έχομε, θαρρώ, από παιδιά μερικές ιδέες μέσα μας για το δίκαιο και το καλό, που τις τιμούμε και τις σεβόμαστε σα να ᾽ταν οι γονείς που μας ανάθρεψαν.
Έτσι είναι.
[538d] Υπάρχουν όμως και άλλες αντίθετές των που μας προξενούν ευχαρίστηση, και που κολακεύουν βέβαια την ψυχή και την παρασέρνουν, δεν κατορθώνουν όμως να πείσουν ολότελα τους οπωσδήποτε καλύτερους· γιατί αυτοί φυλάγουν το σεβασμό και πειθαρχούν στα πατρικά διδάγματα.
Είναι αλήθεια κι αυτό.
Πώς λοιπόν; αν έναν νέο με τέτοιες διαθέσεις ερθεί κανείς και τον ερωτήσει τί είναι το καλό, και κείνος αποκριθεί όπως του το έμαθε ο νομοθέτης, αρχίζει όμως ο άλλος με τα πολλά κι επανωτά επιχειρήματά του να τον ανασκευάζει και τον κάμει στο τέλος ν᾽ αμφιβάλει μήπως το ίδιο πράγμα δεν είναι λιγότερο [538e] αισχρό παρά και καλό, και έτσι και για το δίκαιο και το αγαθό και για όλα που τα είχε στη μεγαλύτερη τιμή ως τότε, κατόπι απ᾽ όλ᾽ αυτά, ποιάν ιδέα νομίζεις πως θα έχει για το σεβασμό και την υπακοή που θα τους χρωστά;
Και βέβαια ούτε θα τα σέβεται πια ούτε θα υπακούει όπως πριν.
Όταν λοιπόν δεν τιμά πια και κόψει κάθε σχέση που είχε πριν μ᾽ αυτές τις ηθικές αρχές και δεν είναι σε θέση να βρίσκει μόνος του την αλήθεια, είναι δυνατό [539a] να ασπασθεί άλλον τρόπο ζωής παρά εκείνον που κολακεύει τις επιθυμίες του;
Δεν είναι.
Θα γίνει λοιπόν αποστάτης του νόμου, ενώ έως τότε ήταν υπήκοός του.
Αναγκαστικά.
Ώστε δεν είναι πολύ φυσικό να παθαίνουν αυτό κι όσοι μ᾽ αυτό τον τρόπο επιδίδονται στη διαλεκτική και, όπως έλεγα και πριν, δεν είναι άξιο πολλής συγγνώμης το πάθημά τους;
Και οίκτου ακόμη.
Για να μη γίνουνται λοιπόν άξιοι οίκτου οι τρόφιμοί σου των τριάντα ετών, δεν πρέπει να πάρεις όλες σου τις προφυλάξεις πριν επιδοθούν στη διαλεκτική;
Και πολύ μάλιστα.