§3.67. Οι χρόνοι του ρήματος της αρχαίας Ελληνικής δηλώνουν, όπως και στα νέα Ελληνικά,
(α) τη χρονική βαθμίδα, αν δηλ. το περιεχόμενο του ρήματος τοποθετείται στο παρελθόν, στο παρόν ή στο μέλλον.
(β) την όψη ή τον τρόπο ενέργειας, δηλ. την ιδιαίτερη οπτική γωνία από την οποία το περιεχόμενο του ρήματος μπορεί να παριστάνεται (i) ως εξελισσόμενο, (ii) ως στιγμιαίο και (iii) ως συντελεσμένο.
§3.68. Με κριτήριο τη χρονική βαθμίδα οι χρόνοι της αρχαίας ελληνικής κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες:
(α) Στο παρελθόν αναφέρονται: ο παρατατικός, ο αόριστος, ο υπερσυντέλικος και εν μέρει ο παρακείμενος.
(β) στο παρόν: ο ενεστώτας και εν μέρει ο παρακείμενος·
(γ) στο μέλλον: ο απλός και ο συντελεσμένος μέλλοντας.
§3.69. Οι χρόνοι που αναφέρονται στο παρόν και στο μέλλον ονομάζονται αρκτικοί, ενώ οι χρόνοι που αναφέρονται στο παρελθόν ιστορικοί. Όπως φαίνεται όμως και από την περίπτωση του παρακειμένου, οι διακρίσεις αυτές δεν είναι απόλυτες, γιατί η λειτουργία των χρόνων καθορίζεται και από τα συμφραζόμενα· έτσι ο ενεστώτας σε διηγήσεις μπορεί να είναι ιστορικός χρόνος (ιστορικός ενεστώτας), ενώ ο αόριστος σε γνωμικά έχει τη λειτουργία αρκτικού χρόνου (γνωμικός αόριστος).
§3.70. Με κριτήριο την όψη ή τον τρόπο ενέργειας, οι χρόνοι της αρχαίας ελληνικής παρουσιάζουν το περιεχόμενο του ρήματος:
(α) ως εξελισσόμενο, χωρίς να προσδιορίζεται το τέλος του: ο ενεστώτας, ο παρατατικός και εν μέρει ο μέλλοντας (εξακολουθητικοί ή ατελείς χρόνοι),
(β) ως στιγμιαίο: ο αόριστος και εν μέρει ο μέλλοντας (συνοπτικοί χρόνοι),
(γ) ως συντελεσμένο: ο παρακείμενος, ο υπερσυντέλικος και ο συντελεσμένος μέλλοντας (συντελικοί χρόνοι).
§3.71. Οι χρόνοι δηλώνουν και χρονική βαθμίδα και τρόπο ενέργειας μόνο στην οριστική, στις υπόλοιπες εγκλίσεις, στο απαρέμφατο και τη μετοχή εξακολουθούν να δηλώνουν τρόπο ενέργειας, όχι όμως χρονική βαθμίδα.
Για το απαρέμφατο και τη μετοχή η χρονική βαθμίδα τους καθορίζεται κάθε φορά από το ρήμα από το οποίο εξαρτώνται ή προσδιορίζουν. Το ίδιο ισχύει και για την ευκτική και υποτακτική στις δευτερεύουσες προτάσεις.
Στις κύριες προτάσεις η υποτακτική, η ευχετική και η δυνητική ευκτική και η προστακτική θεωρούνται αρκτικοί χρόνοι.
ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ
§3.72. Ο ενεστώτας δηλώνει ότι το περιεχόμενο του ρήματος παρουσιάζεται ως υφιστάμενο ή εξελισσόμενο στο παρόν.
§3.73. Ο ενεστώτας μπορεί επίσης να δηλώνει ότι το περιεχόμενο του ρήματος ισχύει γενικά χωρίς περιορισμό σε χρονική βαθμίδα. Αυτός ο τύπος ενεστώτα είναι συνήθης σε γενικές κρίσεις, αποφθέγματα και παροιμίες (γνωμικός ενεστώτας).
§3.74. Δηλώνει επίσης ότι το υποκείμενο θέλει ή προσπαθεί να κάνει κάτι (βουλητικός ή αποπειρατικός ενεστώτας).
§3.75. Σε διηγήσεις ο ενεστώτας συχνά χρησιμοποιείται στη θέση ιστορικού χρόνου, για να δώσει ζωντάνια στην αφήγηση (ιστορικός ενεστώτας).
§3.76. Σπανιότερα μπορεί να βρίσκεται σε θέση μέλλοντα και να δηλώνει γεγονός μελλοντικό, που παριστάνεται σαν να συμβαίνει στο παρόν. Είναι συχνός σε προφητικά κείμενα.
§3.77. Επίσης, ο ενεστώτας μπορεί να δηλώνει πράξη που ξεκίνησε στο παρελθόν, αλλά το αποτέλεσμά της υφίσταται ακόμη. Αυτό ισχύει κυρίως για ρήματα αισθητικά, γνωστικά και λεκτικά (ἀκούω, πυνθάνομαι, αἰσθάνομαι, γιγνώσκω, μανθάνω, λέγω κ.ά.), ρήματα κίνησης ή στάσης (ἥκω, ἔρχομαι, οἴχομαι, πέμπω, φεύγω, κεῖμαι, κάθημαι κ.ά.) και άλλα ρήματα (νικῶ κ.ά.). Σε αυτήν την περίπτωση ο ενεστώτας ισοδυναμεί με παρακείμενο (αποτελεσματικός ενεστώτας).
ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ
§3.78. Ο παρατατικός μεταφέρει τη σημασία του ενεστωτικού θέματος στο παρελθόν και δηλώνει γεγονός εξελισσόμενο στο παρελθόν, χωρίς να δηλώνεται αν αυτό έχει συντελεστεί.
§3.79. Ο παρατατικός χρησιμοποιείται επίσης για να περιγραφεί κάτι που συνέβαινε κατ’ επανάληψη στο παρελθόν ή συνήθειες του παρελθόντος (επαναληπτικός παρατατικός).
§3.80. Όπως ο ενεστώτας, έτσι και ο παρατατικός μπορεί να δηλώνει ότι οτ υποκείμενο ήθελε ή προσπαθούσε να κάνει κάτι (βουλητικός ή αποπειρατικός παρατατικός).
§3.81. Ο παρατατικός μπορεί να δηλώνει αποτέλεσμα ή συνέπεια, και τότε ισοδυναμεί με υπερσυντέλικο (αποτελεσματικός πρατατικός). Αυτό ισχύει κυρίως για τα ρήματα που στον ενεστώτα έχουν σημασία παρακριμένου.
§3.82. Πολύ συχνά ο παρατατικός χρησιμοποιείται σε αφηγήσεις σε θέσεις που κανονικά θα περιμέναμε αόριστο. Πολύ συνηθισμένος είναι επίσης σε αφηγήσεις ο συνδυασμός παρατατικού και αορίστου. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο παρατατικός παρουσιάζοντας τα γεγονότα του παρελθόντος ως εξελισσόμενα, δίνει στην αφήγηση πιο αργό ρυθμό, σε αντίθεση με τον αόριστο, που παρουσιάζει τα γεγονότα συνοπτικά, συχνά με γοργό ρυθμό και βήμα προς βήμα.
Ωστόσο, η συνύπαρξη αορίστου και παρατατικού σε μια αφήγηση μπορεί και καθορίζει και τη χρονική σχέση των γεγονότων. Ο αόριστος χρησιμοποιείται μερικές φορές για γεγονότα του άμεσου παρελθόντος, ενώ ο παρατατικός για όσα προηγήθηκαν.
§3.83. Τα λεκτικά και κελευστικά ρήματα (λέγω, κελεύω, ἐρωτῶ, πείθω κ.ά.) και το ρήμα πέμπω εκφέρονται συχνά σε παρατατικό, ακόμη και σε περιπτώσεις που ο σημερινός αναγνώστης θα περίμενε κανονικά αόριστο.
§3.84. Ο παρατατικός με άρνηση, ιδιαίτερα όταν έχει και επαναληπτική σημασία, καθιστά την άρνηση εντονότερη.
§3.85. Συχνά σε αφηγήσεις κάποιες παρενθετικές πληροφορίες για γεωγραφικά, εθνολογικά, πολιτισμικά κ.ά. δεδομένα δίνονται σε παρατατικό χρόνο, παρότι κανονικά θα έπρεπε να δίνονται σε ενεστώτα, επειδή εξακολουθούν να υφίστανται στην εποχή του γράφοντος. Σε αυτή την περίπτωση, ο χρόνος της παρενθετικής περιγραφής έλκεται από τον ιστορικό χρόνο της αφήγησης.
ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ
§3.86. Ο μέλλοντας δηλώνει ότι το περιεχόμενο του ρήματος θα πραγματοποιηθεί στο μέλλον και αυτό το μελλοντικό γεγονός το παρουσιάζει είτε συνοπτικά (οπότε αντιστοιχεί στον στιγνιαίο μέλλοντα της νέας ελληνικής), είτε σε εξέλιξη (οπότε αντιστοιχεί με τον εξακολουθητικό μέλλοντα της νέας ελληνικής). Όπως η υποτακτική, έτσι και ο μέλλοντας έχει δύο χρήσεις: (α) την καθαρά μελλοντική ή προορατική, όταν απλώς προβλέπει μια μελλοντική κατάσταση ή γεγονός, και (β) τη βουλητική, όταν το υποκείμενο θέλει ή θεωρεί ότι πρέπει να γίνει κάτι.
§3.87. Στην καθαρά μελλοντική χρήση του ο μέλλοντας δηλώνει αυτό που πρόκειται να υπάρξει ή να συμβεί.
Ο μέλλοντας επίσης μπορεί να δηλώνει το δυνατό ή το πιθανό να συμβεί.
§3.88. Επίσης ο καθαρός μέλλοντας δηλώνει κάτι που ισχύει γενικά ή συμβαίνει συνήθως και τότε χρησιμοποιεί σε γνώμες γενικού κύρους (γνωμικός μέλλοντας).
§3.89. Ο βουλητικός μέλλοντας δηλώνει αυτό που το υποκείμενο θέλει να συμβεί.
§3.90. Βουλητικός είναι επίσης ο μέλλοντας που δηλώνει το δέον, αυτό που πρέπει να γίνει ή πράξει κάποιος. Αυτή η χρήση είναι συχνότερη σε ερωτηματικές προτάσεις, όπου ο βουλητικός μέλλοντας μπορεί να συνυπάρχει με απορητική υποτακτική.
§3.91. Ο βουλητικός μέλλοντας στο β’ και σπανιότερα στο γ’ πρόσωπο ισοδυναμεί με προστακτική.
Ο βουλητικός μέλλοντας στο β’ πρόσωπο έχει συχνά σημασία προστακτικής σε ερωτηματικές προτάσεις, με άρνηση οὐ για να δηλωθεί έντονη προσταγή και με άρνηση οὐ μὴ για να δηλωθεί έντονη απαγόρευση.
§3.92. Ο μέλλοντας μπορεί να σχηματίζεται και περιφραστικά με το ρήμα μέλλω + απαρέμφατο ενεστώτα ή μέλλοντα (σπανιότερα αορίστου) που σημαίνει: (α) πρόκειται να, σκοπεύω να, σχεδιάζω να, και (β) πρέπει να, είναι αναμενόμενο να, είναι επόμενο να.
ΑΟΡΙΣΤΟΣ
§3.93. Ο αόριστος στη οριστική δηλώνει ότι κάτι έγινε κάποια στιγμή στο παρελθόν. Παρουσιάζει επομένως το γεγονός συνοπτικά και όχι σε εξέλιξη, όπως ο παρατατικός. Ο αόριστος είναι ο βασικός χρόνος της αφήγησης.
§3.94. Ο αόριστος χρησιμοποιείται επίσης για να δηλωθεί έναρξη μιας πράξης ή είσοδος του υποκειμένου σε μια κατάσταση (εναρκτικός αόριστος). Με αυτόν τον τρόπο χρησιμοποιούνται οι αόριστοι αρκετών ρημάτων και κυρίως των ρημάτων ψυχκού πάθους: ἐβασίλευσε, ἐνόσησε, ἐδάκρυσε, ἐθάρρησε, ἐχάρη, ἐφοβήθη κ.ά.
§3.95. Σε γνωμικά ο αόριστος ισοδυναμεί με ενεστώτα και δηλώνει αυτό που ισχύει γενικά (γνωμικός αόριστος). Το ίδιο ισχύει και για τη χρήση του αορίστου σε παρομοιώσεις.
Με ενεστώτα ισοδυναμεί και η οριστική αορίστου η οποία χρησιμοποιείται σε διαλόγους για γεγονότα που μόλις συνέβησαν, του άμεσου παρελθόντος, συχνά συνοδευόμενη από επιρρήματα, όπως ἄρτι, νέον, νῦν κ.ά.
§3.96. Ο αόριστος χρησιμοποιείται μερικές φορές στη θέση μέλλοντα, για να δηλωθεί ότι το περιεχόμενο του ρήματος θα συμβεί οπωσδήποτε, είναι αναπόφευκτο. Συνήθως, προηγείται κάποια προϋπόθεση, η οποία αν υλοποιηθεί, το περιεχόμενο του ρήματος σε αόριστο θα προκύψει αναπόδραστα.
ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΣ
§3.97. Ο παρακείμενος στην οριστική δηλώνει ότι κάτι έχει μόλις ολοκληρωθεί, και ολοκληρωμένο εξακολουθεί υφισταται και στο παρόν. Είναι, επομένως, ο παρακείμενος ως προς τη σημασία του αρκετά κοντά στον ενεστώτα, και γι’ αυτό αρκετοί παρακείμενοι έχουν σημασία ενεστώτα, π.χ. δέδοικα, μέμνημαι, ἔοικα, οἶδα, εἴωθα, κέκτημα, πέφυκα, ἔγνωκα κ.ά.
§3.98. Ο παρακείμενος μπορεί να δηλώνει και επαναλαμβανόμενο συμβάν ή κάτι που ισχύει γενικά. Με αυτή τη χρήση εμφανίζεται μερικές φορές σε γνώμες γενικού κύρους.
§3.99. Ο παρακείμενος χρησιμοποιείται μερικές φορές σε θέση μέλλοντα, για να δηλώσει ότι κάτι είναι αναπόφευκτο να συμβεί, αν εκπληρωθεί μια προϋπόθεση.
§3.100. Από την ελληνιστική εποχή και μετά ο παρακείμενος άρχισε να χρησιμοποιείται πλέον με σημασία αορίστου.
ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ
§3.101. Ο υπερσυντέλικος στην οριστική δηλώνει ότι το περιεχόμενο του ρήματος έχει ήδη συντελεστεί κάποια χρονκή στιγμή στο παρελθόν. Γενικά ο υπερσυντέλικος έχει για το παρελθόν τις ίδιες λειτουργίες που έχει ο παρακείμενος γαι το παρόν. Τα ρήματα που στον παρακείμενο έχουν σημασία ενεστώτα, στον υπερσυντέλικο έχουν σημασία παρατατικού.
§3.102. Μια ιδιάζουσα χρήση του υπερσυντέλικου είναι η περίπτωση που χρησιμοποιείται για να δηλωθεί ότι μια πράξη του παρελθόντος συντελέστηκε αμέσως μετά από μια άλλη πράξη του παρελθόντος, και κατά κάποιο τρόπο είναι αποτέλεσμά της. Σε αυτές τις περιπτώσεις θα περιμέναμε αόριστο αντί για υπερσυντέλικο.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ
§3.103. Ο συντελεσμένος μέλλοντας στην οριστική δηλώνει ότι το περιεχόμενο του ρήματος θα έχει πραγματοποιηθεί ή θα υφίσταται σε μια χρονική στιγμή του μέλλοντος.
§3.104. Πολλές φορές ο συντελεσμένος μέλλοντας χρησιμοποιείται για να δηλωθεί ότι ένα μελλοντικό γεγονός θα ακολουθήσει αναπόφευκτα αμέσως μετά από κάποιο άλλο μελλοντικό γεγονός.
