ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΛΥΣΙΑΣ - Κατὰ Ἐρατοσθένους (34-40)

Φέρε δή, τί ἂν εἰ καὶ ἀδελφοὶ ὄντες ἐτύχετε αὐτοῦ ἢ καὶ ὑεῖς; ἀποψηφίσαισθε; δεῖ γάρ, ὦ ἄνδρες δικασταί, Ἐρατοσθένην δυοῖν θάτερον ἀποδεῖξαι, ἢ ὡς οὐκ ἀπήγαγεν αὐτόν, ἢ ὡς δικαίως τοῦτ᾽ ἔπραξεν. οὗτος δὲ ὡμολόγηκεν ἀδίκως συλλαβεῖν, ὥστε ῥᾳδίαν ὑμῖν τὴν διαψήφισιν περὶ αὑτοῦ πεποίηκε.

[35] Καὶ μὲν δὴ πολλοὶ καὶ τῶν ἀστῶν καὶ τῶν ξένων ἥκουσιν εἰσόμενοι τίνα γνώμην περὶ τούτων ἕξετε. ὧν οἱ μὲν ὑμέτεροι ὄντες πολῖται μαθόντες ἀπίασιν ὅτι ἢ δίκην δώσουσιν ὧν ἂν ἐξαμάρτωσιν, ἢ πράξαντες μὲν ὧν ἐφίενται τύραννοι τῆς πόλεως ἔσονται, δυστυχήσαντες δὲ τὸ ἴσον ὑμῖν ἕξουσιν· ὅσοι δὲ ξένοι ἐπιδημοῦσιν, εἴσονται πότερον ἀδίκως τοὺς τριάκοντα ἐκκηρύττουσιν ἐκ τῶν πόλεων ἢ δικαίως. εἰ γὰρ δὴ αὐτοὶ οἱ κακῶς πεπονθότες λαβόντες ἀφήσουσιν, ἦ που σφᾶς ‹γ᾽› αὐτοὺς ἡγήσονται περιέργους ὑπὲρ ὑμῶν τηρουμένους.

[36] οὐκ οὖν δεινὸν εἰ τοὺς μὲν στρατηγούς, οἳ ἐνίκων ναυμαχοῦντες, ὅτε διὰ χειμῶνα οὐχ οἷοί τ᾽ ἔφασαν εἶναι τοὺς ἐκ τῆς θαλάττης ἀνελέσθαι, θανάτῳ ἐζημιώσατε, ἡγούμενοι χρῆναι τῇ τῶν τεθνεώτων ἀρετῇ παρ᾽ ἐκείνων δίκην λαβεῖν, τούτους δέ, οἳ ἰδιῶται μὲν ὄντες καθ᾽ ὅσον ἐδύναντο ἐποίησαν ἡττηθῆναι ναυμαχοῦντας, ἐπειδὴ δὲ εἰς τὴν ἀρχὴν κατέστησαν, ὁμολογοῦσιν ἑκόντες πολλοὺς τῶν πολιτῶν ἀκρίτους ἀποκτιννύναι, οὐκ ἄρα χρὴ αὐτοὺς καὶ τοὺς παῖδας ὑφ᾽ ὑμῶν ταῖς ἐσχάταις ζημίαις κολάζεσθαι;

[37] Ἐγὼ τοίνυν, ὦ ἄνδρες δικασταί, ἠξίουν ἱκανὰ εἶναι τὰ κατηγορημένα· μέχρι γὰρ τούτου νομίζω χρῆναι κατηγορεῖν, ἕως ἂν θανάτου δόξῃ τῷ φεύγοντι ἄξια εἰργάσθαι. ταύτην γὰρ ἐσχάτην δίκην δυνάμεθα παρ᾽ αὐτῶν λαβεῖν. ὥστ᾽ οὐκ οἶδ᾽ ὅ τι δεῖ πολλὰ κατηγορεῖν τοιούτων ἀνδρῶν, οἳ οὐδ᾽ ὑπὲρ ἑνὸς ἑκάστου τῶν πεπραγμένων δὶς ἀποθανόντες δίκην δοῦναι δύναιντ᾽ ἂν ‹ἀξίαν›.

[38] οὐ γὰρ δὴ οὐδὲ τοῦτο αὐτῷ προσήκει ποιῆσαι, ὅπερ ἐν τῇδε τῇ πόλει εἰθισμένον ἐστί, πρὸς μὲν τὰ κατηγορημένα μηδὲν ἀπολογεῖσθαι, περὶ δὲ σφῶν αὐτῶν ἕτερα λέγοντες ἐνίοτε ἐξαπατῶσιν, ὑμῖν ἀποδεικνύντες ὡς στρατιῶται ἀγαθοί εἰσιν, ἢ ὡς πολλὰς τῶν πολεμίων ναῦς ἔλαβον τριηραρχήσαντες, ‹ἢ› πόλεις πολεμίας οὔσας φίλας ἐποίησαν·

[39] ἐπεὶ κελεύετε αὐτὸν ἀποδεῖξαι ὅπου τοσούτους τῶν πολεμίων ἀπέκτειναν ὅσους τῶν πολιτῶν, ἢ ναῦς ὅπου τοσαύτας ἔλαβον ὅσας αὐτοὶ παρέδοσαν, ἢ πόλιν ἥντινα τοιαύτην προσεκτήσαντο οἵαν τὴν ὑμετέραν κατεδουλώσαντο.

[40] ἀλλὰ γὰρ ὅπλα τῶν πολεμίων ἐσκύλευσαν ‹τοσαῦτα› ὅσα περ ὑμῶν ἀφείλοντο, ἀλλὰ τείχη τοιαῦτα εἷλον οἷα τῆς ἑαυτῶν πατρίδος κατέσκαψαν· οἵτινες καὶ τὰ περὶ τὴν Ἀττικὴν φρούρια καθεῖλον, καὶ ὑμῖν ἐδήλωσαν ὅτι οὐδὲ τὸν Πειραιᾶ Λακεδαιμονίων προσταττόντων περιεῖλον, ἀλλ᾽ ὅτι ἑαυτοῖς τὴν ἀρχὴν οὕτω βεβαιοτέραν ἐνόμιζον εἶναι.

***
Επιχειρηματολογία: β. Ποινή άξια των έργων των Τριάντα
Αλήθεια, πώς θα τον αντιμετωπίζατε, αν τύχαινε να είστε αδέλφια του ή και γιοι του; Θα τον αθωώνατε; Ο Ερατοσθένης όμως, δικαστές, πρέπει ν᾽ αποδείξει ένα από τα δύο: ή ότι δε συνέλαβε τον Πολέμαρχο ή ότι η πράξη του ήταν δίκαιη. Αυτός όμως ομολόγησε ότι η σύλληψη του αδελφού μου ήταν άδικη, και επομένως έχει διευκολύνει την απόφασή σας.

[35] Εξάλλου, όπως ξέρετε, πολλοί και από τους πολίτες και από τους ξένους ήρθαν εδώ, για να διαπιστώσουν ποιά θα είναι η γνώμη σας γι᾽ αυτούς τους ανθρώπους. Από αυτούς, όσοι είναι συμπολίτες σας, θα φύγουν έχοντας μάθει ή ότι θα τιμωρηθούν για οποιεσδήποτε παρανομίες τους ή ότι, αν επιτύχουν στις επιδιώξεις τους, μπορούν να γίνουν τύραννοι, ενώ, αν αποτύχουν, θα βρεθούν στην ίδια μοίρα με σας. Όσοι πάλι ξένοι βρίσκονται εδώ, θα διαπιστώσουν αν άδικα απελαύνουν τους Τριάντα από τις πόλεις τους ή δίκαια. Γιατί αν εσείς, που είστε τα θύματά τους, τους αθωώσετε, μολονότι τους έχετε συλλάβει, οπωσδήποτε οι ξένοι θα θεωρήσουν τους εαυτούς τους υπερβολικούς να παίρνουν μέτρα για δικό σας λογαριασμό.

[36] Τους στρατηγούς, που είχαν νικήσει στη ναυμαχία, όταν είπαν στην απολογία τους ότι αιτία ήταν η θαλασσοταραχή που δεν μπόρεσαν να περισυλλέξουν τους ναυαγούς, τους καταδικάσατε σε θάνατο, επειδή πιστεύατε ότι είχατε χρέος, για χάρη της ανδρείας των νεκρών, να τιμωρήσετε τους υπεύθυνους. Ύστερα από αυτά, δεν είναι φοβερό αυτούς, που, όταν ήταν απλοί πολίτες, όσο περνούσε από το χέρι τους, έγιναν αιτία να ηττηθείτε σε ναυμαχία, και όταν πήραν την εξουσία, ομολογούν, ότι αυτόβουλα θανάτωσαν πολλούς πολίτες χωρίς δίκη ― αυτούς δεν πρέπει αλήθεια να τους τιμωρήσετε και τους ίδιους και τα παιδιά τους με τις βαρύτερες ποινές;

[37] Προσωπικά, δικαστές, υπολόγιζα ότι η κατηγορία που έχω διατυπώσει είναι αρκετή. Γιατί νομίζω ότι πρέπει κανείς με τις κατηγορίες του να φτάσει ώς το σημείο όπου θα σχηματιστεί η γνώμη ότι οι πράξεις ενός κατηγορουμένου αξίζουν την ποινή του θανάτου. Αυτή είναι η μεγαλύτερη τιμωρία που μπορούμε να τους επιβάλουμε. Δεν καταλαβαίνω, επομένως, γιατί πρέπει να διατυπώσω πολλές κατηγορίες εναντίον τέτοιων ανθρώπων, που, και αν ακόμα θανατώνονταν δυο φορές για κάθε ένα από τα εγκλήματά τους, δε θα μπορούσαν να τιμωρηθούν όπως τους αξίζει.

[38] Εξάλλου, αυτός δεν έχει δικαίωμα να καταφύγει στο μέσο που είναι συνηθισμένο σ᾽ αυτή την πόλη: να μην απολογούνται δηλαδή οι κατηγορούμενοι για όσα έχουν κατηγορηθεί, αλλά, αναφέροντας για τον εαυτό τους διάφορα άσχετα πράματα, μερικές φορές σας εξαπατούν, αποδείχνοντάς σας τάχα ότι είναι γενναίοι στρατιώτες ή ότι κάποτε, όταν υπηρετούσαν ως τριήραρχοι, έπιασαν πολλά εχθρικά πλοία ή ότι έφεραν στη συμμαχία σας πολλές πόλεις που ήταν εχθρικές.

[39] Ζητήστε αλήθεια από αυτόν να σας αποδείξει σε ποιά περίπτωση σκότωσαν τόσους εχθρούς, όσους πολίτες, ή σε ποιά περίπτωση έπιασαν τόσα πλοία, όσα οι ίδιοι παράδωσαν, ή ποιά πόλη πρόσθεσαν στη συμμαχία σας τόσο μεγάλη, όσο η δική σας που υποδούλωσαν.

[40] Και μήπως μάζεψαν ποτέ σε μάχη τόσα όπλα από τους εχθρούς, όσα πήραν από σας, ή μήπως κυρίεψαν τέτοια τείχη, σαν τα τείχη της πατρίδας τους που κατεδάφισαν; Αυτοί ακόμα και τα οχυρά, που ήταν σε διάφορα σημεία της Αττικής, τα γκρέμισαν και μετά σας ανακοίνωσαν ότι και το γύρω από τον Πειραιά τείχος δεν το κατεδάφισαν με εντολή των Λακεδαιμονίων, αλλά επειδή πίστευαν ότι μ᾽ αυτόν τον τρόπο γινόταν ασφαλέστερη η εξουσία τους.

Σολώνεια και περίκλεια δημοκρατία

Ένα από τα σημεία της άγνοιας και της πλάνης στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, είναι η λάθος εικόνα που έστησαν μέσα μας οι δάσκαλοι ότι η υψηλότερη τάχα κορυφή της κλασικής Ελλάδας είναι, ο Περικλής και ο «χρυσός αιώνας» του.

 

Η εκδοχή αυτή στην αξιολόγηση γενικά της ιστορίας της αρχαίας Ελλάδας έχει γίνει κύρια δέση. Και βέβαια ανταποκρίνεται σε μία μορφή της αλήθειας. Δεν είναι όμως η ουσιαστική της μορφή, που πηγάζει από τη μονιμότητα και χύνεται στη διάρκεια των πραγμάτων και των δράσεων. Δεν είναι δηλαδή η αλήθεια, που προορίζεται να δείχνει το «εσαεί», όπως θά ’λεγε ο Θουκυδίδης.

 

Η θέση ότι ο αιώνας του Περικλή, 460-430 π.Χ. είναι η κορυφή της κλασικής Ελλάδας εκφράζει την προφάνεια και την επιπολή. Και η αλήθεια της δεν η μπορεί παρά να είναι η προφανής και η επιπόλαιη. Γιατί η αλήθεια που φαίνεται δεν είναι κατά κανόνα και η αλήθεια που είναι. Κι εδώ μιλάμε για την πρώτη. Μιλάμε για την αλήθεια που την υπαγορεύουν τα θεατά και τα δρώμενα. Η αίσθηση του κατευθείαν και η αντίληψη του άμεσου.

 

Θα μπορούσε κανείς στη γλώσσα της φυσικής να το ειπεί ως εξής: Η εκδοχή ότι η εποχή του Περικλή συμπίπτει με την ύπατη στιγμή της ελληνικής ώρας είναι η στατική θέση του τρισδιάστατου, όπου τον χώρο τον ορίζουν τα σημεία. Δεν είναι η δυναμική θέση του τετραδιάστατου, όπου το χώρο τον ορίζουν τα γεγονότα. Αυτό σημαίνει πως η αλήθεια για τον χρυσό αιώνα του Περικλή έρχεται από τη νευτώνεια παράσταση της φυσικής, που δεν ακυρώνεται βέβαια ποτές, αλλά κάπου όμως ξεπερνιέται. Σε αντίθεση με τη σχετικιστική παράσταση της φυσικής, που μέσα στην περατότητά της είναι άπειρη.

 

Ακόμη πιο απλά, που θα ειπεί πιο σίγουρα: Η θέση ότι η εποχή του Περικλή είναι ο κόρυμβος της κλασικής Ελλάδας, αφήνει έξω την παράμετρο του χρόνου, που είναι η ανάποδη όψη του χώρου. Η θέση αυτή, δηλαδή, δεν αντικρύζει το ιστορικό προτσές μέσα στην ενιαία διάσταση του χωροχρόνου, αλλά ξεχωρίζει τον χώρο από τον χρόνο.

 

Η νευτώνεια Θέση βλέπει τον Περικλή στατικά. Τον θεωρεί, για παράδειγμα, την ώρα που χτίζει την Ακρόπολη, και εκεί τον απομονώνει. Δεν τον βλέπει δυναμικά. Δεν τον βλέπει σε συνάρτηση, για παράδειγμα, με ό,τι προηγήθηκε και με ό,τι ακολούθησε. Γιατί τότε Θά ’βλεπε έναν Περικλή που κληρονόμησε από τους προγόνους τη δόξα και τη λάμψη των Μηδικών, και κληροδότησε στους απογόνους το όνειδος και τη συφορά του Πελοποννησιακού Πολέμου.

 

Σε πρώτη λοιπόν φάση και σε πρώτη οπτική αποδέχεται κανείς την κατανόηση ότι στην εποχή του Περικλή η ιστορία της Ελλάδας άγγιξε το θριαμβικό της άκρο. Γιατί εκείνη την ώρα τις πράξεις των ελλήνων τις μαστιγώνει το οργιαστικό ρίγος της δύναμης και της δημιουργίας. Και τα έργα τους τα λούζει η ωκεάνεια αίσθηση της κυριαρχίας και της κατάφασης. Μία γενετήσια σύμπληξη άπειρης μάζας και άπειρης ενέργειας λύνει ολόκληρο το παρελθόν, αλλά δεν ημπορεί να δέσει το μέλλον του ανθρώπου.

 

Και πράγματι, στην εποχή του Περικλή έχουμε χτίστες και τεχνίτες πολλούς. Και θα δώσουν κρότους και ήχους που δεν ξανακούστηκαν.

 

Στον στοχασμό έχουμε τον πρώιμο Σωκράτη. Ενώ βαδίζει, μπροστά του βυΘίζουνται αγαλινά προς το λυκόφως οι τελευταίοι μεγάλοι προσωκρατικοί. Ο Ηράκλειτος, ο Παρμενίδης, ο Εμπεδοκλής, ο Λεύκιππος, ο Αναξαγόρας, ο Πίνδαρος.

 

Στην τραγωδία έχουμε το μέγα μεσημέρι του Σοφοκλή. Ο τραγικός των Οιδιπόδων κατευοδώνει τον πρεσβύτη Αισχύλο, την ώρα που καλωσορίζει το θαλασσοπλήγα Ευριπίδη.

 

Στην ιατρική έχουμε την τιμημένη ανάρρηση του Ιπποκράτη, που έζεψε τη θεραπευτική με τη φιλοσοφία στο έκκεντρο σημείο της σωματικής και της πνευματικής δίαιτας. Τι σημαίνει φιλοσοφική ιατρική το καταλαβαίνουμε για καλά σήμερα, καθώς βλέπουμε καθαρά ότι η αιτία που προκαλεί στους ανθρώπους τον καρκίνο είναι ο τρόπος που ζούμε. Το αφύσικο της κατοικίας δηλαδή, το αφύσικο της εργασίας, το αφύσικο της αναπνοής, το αφύσικο της κίνησης, το αφύσικο της αγωγής, το αφύσικο της ψυχαγωγίας. Ο Ιπποκράτης με τη φιλοσοφική ιατρική του σήμερα είναι περισσότερο επίκαιρος από τον Λεύκιππο με την ατομική φυσική του.

 

Στη γλυπτική έχουμε τα μαστοράτα του Πολύκλειτου, του Μύρωνα, του Φειδία. Τα λιθουργεία αυτών των μαστόρων είναι επί γης τα τελεστήρια του ρυθμού και της αρμονίας, που τις συστοιχίες τους στον ουρανό θα τις έβλεπε κανείς στους εύστολους αστερισμούς του Ωρίωνα του Ηνίοχου, του Μεγάλου Κύνα.

 

Στην αρχιτεκτονική έχουμε την Ολυμπία της Ήλιδας και την Ακρόπολη της Αττικής. Δυο ιερά της φύσης.

 

Στην πολιτική έχουμε τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών. Ωστόσο, είναι μια πολιτική επιστήμη που θέλει να αντικρύζει τον άνθρωπο σαν ευφροσύνη του σήμερα, και σαν αγνόηση του αύριο. Γιατί λίγο ακόμη και η πολιτική του Περικλή θα ξεδιπλώσει τους πανάθλιους Κλέωνες, τους αρριβίστες Αλκιβιάδες, τους αναξιοπαθούς Νικίες.

 

Μ’ έναν λόγο, η εποχή του Περικλή είναι μεγάλη, γιατί ’ναι η ώρα που ανθίζει το ρόδο. Ο ήλιος στυλώνεται στο μεσούρανο, και η μέρα γίνεται έκρηξη. Τώρα ο άντρας, στα σαράντα πέντε του χρόνια, ετοιμάζεται να φορέσει το στέμμα του βασιλιά. Από την άποψη αυτή η εποχή του Περικλή είναι ο χρυσός αιώνας της Ελλάδας. Και θά 'χε όλο το δίκαιο η παιδεία μας να τον προβάλλει στους νέους παράδειγμα της πρέπουσας αγωγής. Εάν δεν είχε λησμονήσει το ουσιώδες...

 

Λησμόνησε, δηλαδή, ότι το ρόδο που άνοιξε θα μαραθεί, και ο καρπός που έγινε θα πέσει. Ότι σαν έφθασε να μεσουρανήσει ο ήλιος, γρήγορα θα πάρει την κατρακύλα κατά τη σπηλιά της νύχτας. Και τον Ιούλιο Καίσαρα την ώρα που ήταν να του φορέσουν το στέμμα στο κεφάλι, τον σφάξανε είκοσι τρεις μαχαιροφόροι.

 

Όλα αυτά για την αγωγή σημαίνουν ένα. Ότι προτείνοντας πρότυπο στους μαθητές τον αιώνα του Περικλή, ανατρέφουμε τους νέους μας με το φύραμα της γεροντικής. Για να μορφώσουμε τη ζωή που ξεκινά, λαβαίνουμε κανόνα τη ζωή που φεύγει. Στην απειλή του μαρασμού εμπιστευόμασιε το λίκνο του σφρίγους.

 

Τώρα μπορεί να δείξει κανείς από μέσα, γιατί η εποχή του Περικλή δεν είναι ο αιώνας του χρυσού ή του αργύρου, σύμφωνα με τη γνωστή κλίμακα εκφυλισμού των γενεών, αλλά είναι ο αιώνας του χαλκού και του σιδήρου. Είναι, δηλαδή, η εποχή της σοβούσας παρακμής και της προχωρημένης αποσύνθεσης.

 

Αμέσως μετά τη νίκη στις Πλαταιές η ψuχoλoγία του πολίτη της Αθήνας, και της άλλης Ελλάδας, άλλαξε. Ένα βαρομετρικό υψnλής αγερωχίας που ανεβαίνει στον κομπασμό, και ένας άνεμος οίησης που ξαμολιέται μ’ όλους τους συριγμούς του θράσους, πήραν τη θέση του σεμνού και του μετρημένου, του ακοίμητου, και του ελαφρά μελαγχολικού Έλληνα της εποχής των Μηδικών. Μ’ έναν λόγο, έγινε αυτό που πάντα γίνεται, όταν η επιτυχία σπάζει τα φρένα του νου. Οι Έλληνες, και κύρια οι Αθηναίοι, «καβάλησαν καλάμι».

 

Στον καιρό τους το «καβάλησαν καλάμι»· ο Αισχύλος το δίδασκε πρωί και απόγευμα στα θέατρα με τη δική τους γλώσσα: Προσέχετε την ύβρη, τους έλεγε. Δεν υπάρχει χολερότερη χολέρα στον άνθρωπο. Κι όταν η ύβρη ανθίσει, τότε θα θρέψει το στάχυ της τύφλας, Και ύστερα θα θερίσετε τις θημωνιές του μεγάλου θρήνου. Ο πικρός Αισχύλος ειδοποιεί τους συμπολίτες του, σαν να βλέπει ολοκάθαρη μπροστά του τη συφορά της αθηναϊκής στρατιάς στη Σικελία ύστερα από εξήντα χρόνια.

 

Ο γκρεμισμός των Αθηναίων στην ύβρη, φαίνεται χαρακτηριστικά από τρία πατήματά τους σε σάπιο σανίδι.

 

Το ένα είναι η ιμπεριαλιστική τους τροπή που αρχίζει πολύ ενωρίς. Την επαύριο κιόλας των Μηδικών, ο Θεμιστοκλής 8α εξαπατήσει τους Δωριείς, και θα χτίσει κρυφά τα Μακρά Τείχη. «Ανόητοι», λέει στους Αθηναίους του Θεμιστοκλή ήδη και του Κίμωνα, ο Πλάτων. «Χωρίς μυαλό και χωρίς δίκαιο γιομίσατε την πόλη με κάστρα και με πολεμικά λιμάνια. Με τειχιά και πλοία, και φόρους και εισφορές για τον πόλεμο. Και με πολλή άλλη τέτοια ασυλλογισιά».

 

Το άλλο είναι η ανεπαίσθητη κατολίσθηση του Αθηναίου πολίτη από την τάξη του σύμμαχου στην ατιμία του καταχτητή των Ελλήνων. Είναι εκείνο που η ιστορία το λέει μεταβολή της Αθηναϊκής Συμμαχίας σε Αθηναϊκή Ηγεμονία. Από τη στιγμή που οι Αθηναίοι βλέπουν στους Έλληνες των νησιών και των παραλίων ό,τι έβλεπε ο Πέρσης βασιλιάς στους Έλληνες της Ιωνίας, το έγκλημα πια έχει συντελεστεί. Η λαμπρή δημοκρατία του Κλεισθένη και του Σόλωνα είναι νεκρή. Και η πόλη του Περικλή έχει σημαδευτεί με το σημάδι του Κάιν.

 

Το τρίτο και πικρότερο, είναι η συμπεριφορά των Αθηναίων στους Μηλίους, όπως την εκθέτει ο Θουκυδίδης στο πέμπτο βιβλίο της ιστορίας του. «Είτε σας αρέσει είτε όχι», λένε οι Αθηναίοι πρέσβεις στους κατοίκους της Μήλου, «και στον πόλεμο θα κατέβετε και στο πλευρό μας θα σταθείτε. Εμείς σας προστάζουμε. Γιατί ’μαστε οι δυνατοί και σεις οι αδύνατοι. Και στέκεται υπέρτατος νόμος που ορίζει οι δυνατοί να κάνουν και οι αδύνατοι να παθαίνουν. Θα σκύψετε, λοιπόν, το κεφάλι, θα πάθετε ό,τι δεν θέλετε, και στο τέλος θα πείτε και “σπολλάτη”».

 

«Οι προύχοντες πράσσουσι και οι ασθενεΐς ξυγχωρούσιν». Αυτή είναι η δίκοπη φράση του Θουκυδίδη, που μετριέται στις πέντε δέκα σκληρότερες προτάσεις που άρθρωσε η γλώσσα των ανθρώπων. Σκληρή και από την άποψη της αδικίας, και από την άποψη της πραγματικότητας.

 

Βέβαια γνωρίζουμε ότι οι Μήλιοι δεν έστερξαν να υποταχθούν στη βούληση των Αθηναίων. Στον άδικο πόλεμο, εζήτησαν τη δίκαιη ουδετερότητα. Οι Αθηναίοι πολιόρκησαν το νησί, κυρίεψαν την πόλη, σφάξανε τους άντρες, σκλάβωσαν τις γυναίκες, και τη γη τούς την παίξανε στο ζάρι. Η σφαγή της Μήλου, κατά την προσωπική μου εκτίμηση είναι η αποκορύφωση της κατάπτωσης της περίκλειας δημοκρατίας. Ο Περικλής βέβαια τώρα, το 416 π.Χ., έχει πεθάνει. Όλα όμως όσα γίνουνται είναι παιδιά του.

 

Από την άποψη της υπέρβασης και της ύβρης ο αδικημός των Μηλίων από τους Αθηναίους είναι όμοιος με τον αδικημό του Ξέρξη να μαστιγώσει τον Ελλήσποντο, και να ρίξει τις χειροπέδες στα νερά. Και όπως ο Ξέρξης τιμωρήθηκε σε κάποια άλλα νερά -στη Σαλαμίνα-, έτσι που τα ουαί του να φτάσουν ως τη μακρινή Ασία, όμοια και οι Αθηναίοι τιμωρήθηκαν σε κάποιο άλλο νησί, στη Σικελία. Τρεις μέρες έκαμαν, και τ’ αυτιά τους δεν ήθελαν να πιστέψουν τη συφορά που τους βρήκε.

 

Κρατώ τη θέση, και όσο με τα χρόνια τη βασανίζω τόσο πιο στερεή γίνεται, ότι δεν υπάρχει πιο συγκλονιστική στιγμή σε ολόκληρη την ελληνική ιστορία, από την άποψη του φιλοσοφικού βάθους και της παιδαγωγικής πυκνότητας, όσο η καταστροφή της αθηναϊκής στρατιάς στις Συρακούσες. Ο μονοήμερος χαμός στη στεριά και στη θάλασσα, η σφαγή των στρατιωτών στα ποτάμια Κακύπαρι και Ασσίναρο, ο κλεισμός των αιχμαλώτων στα φοβερά λατομεία. Εκείνες οι «λιθοτομίες» θα μένουν το αρχέτυπο για όλα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, για όλα τα αρχιπέλαγα Γκουλάκ, για όλες τις Γιεζοφτσίνες. Και τα Γεντι-Κουλέ, και τα Επταπύργια.

 

Εάν λοιπόν η εποχή του Περικλή θεωρηθεί από τούτη την αθέατη όψη της νοσούσας δημοκρατίας και της μιλιταριστικής τροπής, τότε θα φανερωθεί ότι το πολιτικό ήθος και ο πολιτικός λόγος του ανθρώπου της δεν προσφέρεται παράδειγμα να το προτείνουμε στα παιδιά μας. Αντίθετα, είναι το παράδειγμα να τα αποτρέπει από το κακό και το λάθος.

 

Παράδειγμα να το δείχνουμε στα παιδιά μας είναι η δημοκρατία του Σόλωνα.

 

Τώρα, που θα μιλήσω για τη δημοκρατία του Σάλωνα, περιγράφω το πώς είδαν την παρουσία τους μέσα στη φύση και τη ζωή τους μέσα στην κοινότητα οι πολίτες της Αθήνας από τον θάνατο του Σόλωνα, το 560 π.Χ., ως την επαύριο της νίκης των Πλαταιών, το 479 π.Χ.

 

Αυτές οι δυόμισυ γενεές ανθρώπων, στην ιστορία της Αθήνας στην ιστορία της Ελλάδας στην ιστορία της Ευρώπης και στην ιστορία του ανθρώπου καθόλου, είναι ο χρόνος που στη διάρκειά του ο πολιτικός άνθρωπος, ο «homo politicus», σήκωσε το κεφάλι του μετάρσιο και έπληξε τα άστρα. Με αυτοσυναίσθημα, με δύναμη, με πολλή συλλογή και περισσότερη καρτερία ο σολώνειος πολίτης έπληξε τα άστρα όχι των γειτονικών μας αστερισμών, ούτε του Γαλαξία μας, ούτε της τοπικής ομάδας γαλαξιών. Αλλά τα άστρα στη μέση και στην άκρη του σύμπαντος. Από τη μεγάλη «έκρηξη» ως τη μεγάλη «ενδόρρηξη».

 

Σε λόγο πεζό θέλω να ειπώ ότι, όσο ο άνθρωπος θα ζει σε τούτο το γαλαζοπράσινο πλανήτη, και όσο η πολιτική του συνείδηση θα αναζητεί το τέλειο πολίτευμα για να συμβιώνει ειρηνικά και δίκαια στις κοινωνίες του, πάντα θα σημαδεύει σαν στόχο τη δημοκρατία του Σόλωνα. Θα γυρίζει προς το κέντρο της, όπως η πυξίδα γυρίζει προς τον βοριά.

 

Ακόμη, σε λόγο πεζό θέλω να ειπώ ότι, αν υπάρχουν σκεπτόμενα όντα σε άλλα σημεία του σύμπαντος, και έχουν δημιουργήσει προχωρημένους πολιτισμούς και τη δική τους ιστορία, ο τρόπος με τον οποίο θα έχουν οργανώσει τις κοινωνίες τους θα κατατείνει σταθερά στο μοντέλο της δημοκρατίας του Σόλωνα. Με δεδομένη, βέβαια, τη θέση των αστροφυσικών σήμερα ότι η δομή του σύμπαντος, από τα στοιχεία έως τους νόμους του, είναι ενιαία και ομότροπη.

 

Ποιο είναι το στοιχείο υποβάθρου στη δημοκρατία του Σόλωνα, που της δίνει το χαρακτήρα του πολυχρόνιου και του συμπαντικού; Είναι η απλή κατανόηση ότι εγώ οφείλω να στέκομαι απέναντι στη φύση και απέναντι στην πόλη, όπως οφείλεις να στέκεσαι κι εσύ απέναντι στη φύση και απέναντι στην πόλη.

 

Πιο πέρα: Εκείνο που ορίζει τη σχέση του ενός πλάσματος προς το άλλο μέσα στη φύση είναι το ίδιο που ορίζει τη στάση του ενός πολίτη προς τον άλλο μέσα στην πόλη, προσαρμοσμένο όμως στην ιδιαιτερότητα του είδους άνθρωπος, που είναι η νόησή του.

 

Πιο πέρα: Εκείνο που ορίζει τη θέση του ενός πλάσματος προς το άλλο μέσα στη φύση με όλες τις αντιθέσεις, τις ανισότητες, τις διαφορές και τις ετερότητές τους που υπάρχουν και πάντα θα σώζουνται, είναι η δύναμη που γεννά την ισορροπία ανάμεσά τους, ώστε να εμφανίζεται και να κρατεί η τάξη.

 

Πιο πέρα: Αυτή η δύναμη, που γεννά και τρέφει την τάξη μέσα στη φύση, από τους Έλληνες και τον Σόλωνα ονομάστηκε «Δίκη»·

 

Πιο πέρα: Για να υπάρχει στην πόλη η τέλεια και η αχάλαστη τάξη που υπάρχει στη φύση· η Δίκη της φύσης πρέπει να μεταφερθεί στην πόλη.

 

Πιο πέρα: Όταν η Δίκη της φύσης, προσαρμοσμένη στο είδος άνθρωπος, μεταφερθεί στην πόλη, τότε έρχεται στην πόλη η δικαιοσύνη των ανθρώπων.

 

Πιο πέρα και τέλος: Όπως η Δίκη είναι η κυβερνήτρα της φύσης που έκαμε ο άγνωστος δημιουργός, όμοια και η δικαιοσύνη, το ανθρώπινο αντίκρυσμα της Δίκης δηλαδή, είναι η κυβερνήτρα της πόλης που έκαμε ο Σόλων.

 

Επειδή η δικαιοσύνη της πόλης του Σόλωνα τεχνουργεί την ομοιότητα των πολιτών σε βάση φυσική, δεν υπάρχει ισοκατανομή των αγαθών, ούτε εξομοίωση των ποιοτήτων, ούτε η αταξική κοινωνία. Και οι πολίτες της πόλης του Σόλωνα δεν είναι οι Ουριήλ, οι Γαβριήλ, και οι άλλοι άγγελοι. Ο Σόλων, ο μεγαλύτερος ριζοσπάστης και οραματιστής, είναι συντηρητικός. Έτσι, η ισότητα της δημοκρατίας του Σόλωνα εδράζεται απάνου στη φυσική ανισότητα των πολιτών, που παρότι ανισότητα κατά το όμοιο, όλοι οι δάσκαλοι λόγου χάρη δεν έχουν το ίδιο ταλέντο, ωστόσο είναι ισότητα κατά το διάφορο, δάσκαλοι και πολιτικοί και μαστόροι λόγου χάρη είναι ίσοι απέναντι στην πόλη.

 

Την ισότητα των πολιτών κατά το διάφορο μέσα στην πόλη τη θεσπίζει η ίδια ισότητα των όντων κατά το διάφορο μέσα στη φύση. Ο λόφος, λόγου χάρη, έχει τον ιδικό του λόγο απέναντι στο όρος. Η κρήνη έχει την ιδική της φυσιογνωμία απέναντι στον ποταμό. Ο γαλάζιος αστέρας στέκεται άφταστος στον ουρανό, αλλά ο ταπεινός λύχνος είναι ο χρειαζούμενος στην κάμαρη. Και το ίδιο δίκαιο ορίζει την ισότητα κατά το διάφορο στα πλάσματα της φύσης. Ο βάτραχος συνυπάρχει με τον φρύνο. Το αηδόνι έχει τη λαλιά και ο έποπας τα χρώματα. Η καρπερή ελιά και ο άκαρπος έλατος, οι αγκίδες της τσουκνίδας και τα νάζια του ηλιοτρόπιου. Τέτοιας λογής και τόσο βαθύς είναι ο φυσικός λόγος που οργανώνει την ηθική τάξη στη δημοκρατία του Σόλωνα.

 

Η ισότητα κατά το διάφορο κάνει πολίτες όμοιους και ίσους τους πεντακοσιομέδιμνους και τους θήτες, τους διάκριους και τους πεδιακούς, τον στρατηγό και τον στρατιώτη μπροστά στους Μήδους, τον άξιο ρήτορα και τον Σκύθη αστυνόμο στην Αγορά, τον επώνυμο άρχοντα και τον ανώνυμο χειρωνάκτη στο χώρο της δουλειάς τους. Σαν να λέμε, και σαν να μη λέμε: Εσύ κι εγώ κι ο άλλος έχουμε κοινή τη χαρά του ψωμιού και τη λύπη του θανάτου. Εσύ με τα άλογα ράτσας, εγώ με τον φτωχό κλήρο, κι ο άλλος, ο μουζικάντης, που γυρίζει στα λαϊκά πανηγύρια έχοντας παραμάσχαλα την πανδούρα.

 

Οι πολίτες του Σόλωνα αγαπούσαν την πόλη τους, όπως αγαπούν, χωρίς να το ξέρουν, οι μοσκιές τον Μάη, οι μέλισσες τη μελισσοφωλιά, και τα κυπαρίσσια την αψηλή ησυχία τους.

 

Τι ωραία που έζησε, και π ωραία που πέθανε ο Τέλλος ο Αθηναίος, έλεγε κάποτε ο Σόλων. Ο Τέλλος ο Αθηναίος ήταν πολύ πιο πλούσιος από το Λυδό Κροίσο. Είχε πλούτο τη γνώση πως η ζωή είναι ένα τραγούδι μακρινό, που έρχεται αργά και φεύγει γρήγορα. Αν κατέχεις να χορεύεις στον ήχο του, όλες οι μέρες σου γίνουνται γλέντι. Ενώ ο Κροίσος ο Λυδός είχε πλούτο του το χρυσάφι, που δεν έφτανε να του σταθεί στην απειλή της τύχης, στην αρρώστεια του νου· και της σάρκας, στο φόβο του θανάτου.

 

Μ’ έναν λόγο, η δημοκρατία του Σόλωνα είναι το πιο τίμιο πολίτευμα που δημιούργησε ο άνθρωπος, γιατί ο κάθε πολίτης της Αθήνας έταξε στην πρώτη γραμμή τη σχέση του με τον εαυτό του σαν μερίδιο της φύσης (μοίρα το λέγανε τότε), και σε δεύτερη γραμμή τη σχέση του με τους συμπολίτες σαν συμβίωση και αφορμή σύγκρισης. Μ' ενδιαφέρει λιγότερο, δηλαδή, αν ο τάδε πολίτης είναι πιο ακουστός από μένα, απ’ όσο μ’ ενδιαφέρει να με κοιτάξει ευφρόσυνα ένα κορίτσι μέσα στους μπαχτσέδες, ή να κοιτάξω λυπημένα ένα άστρο που βασιλεύει και να συλλογιστώ ότι έτσι ταχιά θα βασιλέψω κι εγώ.

 

Αυτή η φρόνιμη ιεράρχηση να προτάξεις τον εαυτό σου σαν ερώτημα υπαρκτικό, και ύστερα να ρωτήσεις τη σχέση σου με τους άλλους, έκαμε τον Αθηναίο πολίτη τέλεια αντικειμενικό. Τόσο αντικειμενικά βλέπει η λεμονιά τον χειμώνα που την παγώνει, βλέπει η νύφη την ημέρα που στεφανώνεται, και τα σύκα τους συκολόγους που τα τσιμπολογούν.

 

Σκεφτείτε για λίγο τον Αριστείδη, τον πολίτη της δημοκρατίας του Σόλωνα, τη στιγμή που γράφει το όνομά του στο όστρακο, ψηφίζοντας για τον άγνωστο αγράμματο συμπολίτη του. Χαράζει στο κεραμίδι τη λέξη «να εξοριστεί» με την ίδια προσοχή ή αδιαφορία που θά 'γραφε τη φράση: «Ο Δίας έχει θρονί του τον Όλυμπο», ή «τα σκατά του παιδιού είναι από θεού κι εκείνα».

 

Σκεφτείτε για λίγο τον Αισχύλο, τον πολίτη της δημοκρατίας του Σόλωνα, πώς έγραφε τις τραγωδίες του αδρασκελώντας την πεδιάδα του Μαραθώνα, ή ορτσάροντας στο στενό της Σαλαμίνας!

 

Στην εποχή του Σόλωνα ο κάθε πολίτης της Αθήνας ήταν σαν νά 'τανε ο μόνος άνθρωπος κάτω από τον ήλιο.

 

Να αναθρέψουμε τα παιδιά μας με τη φιλοσοφία και την ψυχολογία εκείνης της εποχής είναι σαν να μοιράζουμε στο καθένα ολόκληρο το Αιγαίο Πέλαγος. Έχω την ιδέα πως η ακίνητη πέτρα που πάνω της ακουμπάει η δημοκρατία του Σόλωνα είναι η έννοια της Δίκης.

 

Τι είναι η στέρνα του νερού για το περιβόλι; Και ο επιούσιος άρτος στο τραπέζι του δίκαιου; Και το δόρυ του Αλέξανδρου στη μάχη; Τι είναι το αστραφτερό μάτι του γαμπρού για τον υμέναιο; Όλα αυτά είναι Θεμελιώδη και κυρίαρχα, που πρωτολογούν και ορίζουν. Το ίδιο είναι και η ιδέα της Δίκης για τη δημοκρατία του Σόλωνα. Και πάρα πέρα η Δίκη είναι που έδωκε στη δημοκρατία του Σόλωνα το χρίσμα να γίνει το αρχέτυπο των πολιτευμάτων μέσα στο ξετύλιγμα της πολιτικής περιπέτειας του ανθρώπου.

 

Εάν οι διανοητές και οι επιστήμονες που γράψανε τα περισπούδαστα έργα για την ηθική και την πολιτική, από την «Πολιτεία» του Πλάτωνα ως την «Ηθική» του Σπινόζα και το «Κεφάλαιο» του Μαρξ, είχαν αγνοήσει το πλήθος των στοιχείων που ερεύνησαν, και δούλευαν μόνο την ιδέα της Δίκης, θα μας είχαν δώσει πολύ πιο φιλάνθρωπο, αδρό, και τελεσφόρο έργο για τη δίκαιη πολιτική μας συγκατοίκηση. Γιατί όλα τα άλλα πολιτικά σημαίνοντα σε σύγκριση με την ιδέα της Δίκης επουσιώνουνται, ξεθωριάζουν, απομαγνητίζουνται, δευτεραγωνιστούν.

 

Η Δίκη, παρότι απεριχώρητη έννοια, είναι απλή. Όπως συμβαίνει με όλα τα θεμελιώδη του κόσμου. Δίκη θα ειπεί να συμπεριφέρεται μετρημένα ο άνθρωπος στη σχέση του με τον εαυτό του, στη σχέση του με τον συνάνθρωπο, και στη σχέση του με τα φαινόμενα και τις δράσεις του κόσμου. Η πράξη του να τον υψώνει σταθερά στο επίπεδο της φυσικής αληθινότητας. Δίκη θα ειπεί να μη χαρίζεσαι ποτέ στον εαυτό σου μπροστά στο άδικο, στο ψέμα, στην αδυναμία, σ' αυτό που το νομίζεις συφέρο σου. Και όλες σου τις επιθυμίες να τις αφήνεις να ευδοκιμήσουν και να αυξηθούν όσο και το μπόι σου. Ούτε χιλιοστό περισσότερο.

 

Αν είναι να μάθουμε τα παιδιά μας αυτή τη Δίκη, τότε χαλάλι να κλείσουν με τα σχολειά. Να καταργήσουμε τα μαθήματα. Να κόψουμε τη γλώσσα στις μάνες, στους σοφούς, και στους δασκάλους. Που όλο μας ορμηνεύουν και όλο μας κανοναρχούν. Και να πιαστούμε να φυτέψouμε το δέντρο της στις απλωσιές της γης. Παντού.

 

Στην εποχή του Σόλωνα το λουλούδι που έδωκε στην πόλη του αυτό το φυτό ήταν ένας τύπος ζωής δύσκολης, περήφανης, τρισεύγενης, και τραγικής. Η τραγωδία στο θέατρο γεννήθηκε στην Αθήνα επί Σόλωνος. Και αντίστοιχα ο καρπός που έδωκε αυτό το φυτό, ο νόστιμος και ο στυλωτικός καρπός, ήταν η επόμενη μέρα της μάχης στον Μαραθώνα στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές. Τότε που η νίκη και η ιαχή της ζωής ανέβασαν τον άνθρωπο και την πόλη του στην κορυφή της φύσης. Τι θρίαμβος!

 

Και ακόμη αυτό: Επειδή η δυνατότητα του εχθρού μας γίνεται ο άριστος συνήγορος της αξίας μας, είναι χρήσιμο να θυμίσω πως στη μακριά μέρα της δημοκρατίας του Σόλωνα εκράτησε η τυραννίδα των Πεισιστρατιδών, Από τις δέκα το πρωί ως τις πέντε το απόγευμα την Αθήνα την κυβέρνησαν ηγεμόνες. Ωστόσο αυτή η τυραννίδα, ετούτος ο χολεριασμένος «Γεωργιανός χωροφύλακας» που είπε κάποτε για τον Στάλιν ο Λένιν, είναι η μαρτυρία και το δοκίμιο του θριάμβου της δημοκρατίας του Σόλωνα. Γιατί δεν κατάφερε να τη ζημιώσει. Δεν την επήρωσε σε χέρι, ή πόδι, ή μάτι. Αντίθετα, η σκουριά του δεσποτισμού των Πεισιστρατιδών έδειξε άπεφθο τον χρυσό της δημοκρατίας του Σόλωνα.

 

Δείγμα φανερό της δύναμης και της ευρωστίας της λαβαίνω τα μοτίβα του έρωτα και του θανάτου. Τις δύο κραταιές στιγμές που ορίζουν τη φύση και την πορεία του σύμπαντος.

 

Για το πρώτο μαρτυρεί ο ψυχικός δεσμός του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα. Όπως παλαιά, του Πάτροκλου και του Αχιλλέα. Αυτός ο ελληνικός έρωτας τους έσπρωξε να σκοτώσουν τον τύραννο Ίππαρχο. Από τότε ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων έλαβαν το χαρακτήρα του τυραννοκτόνου, και καταστάθηκαν το Παλλάδιο της αντίστασης ενάντια σε κάθε πολιτική βία.

 

Για το δεύτερο μαρτυρεί το επιτύμβιο της Αρχεδίκης, Ο σεμνός θάνατος δικαίωσε τη σεμνή ζωή, και ο έπαινος αποτέθηκε σεμνά στη γραμμένη ταφόπετρα. Η Αρχεδίκη είναι μια άλλη Καλλιπάτειρα που δε βρήκε τον Μαβίλη της. Ήταν γυναίκα και κόρη, και μάνα, και αδερφή τυράννων. Έζησε όμως και μεγάλωσε μέσα στο ρωμαλέο κλίμα της δημοκρατίας του Σόλωνα. Λόγος που ήταν ικανός να της παρασταθεί να κρατηθεί στην περιωπή του μέτριου και του ενάρετου βίου. Η επιγραφή που χάραξαν στον τάφο της, στη Λάμψακο, είναι μια δωριστί αρμονία. Είναι ο ίδιος μουσικός τρόπος που βρίσκουμε στα επιτύμβια του τραγικού ποιητή Αισχύλου, και του τραγικού μάντη Μεγιστία:

 

«Ετούτος ο τάφος την Αρχεδίκη σκεπάζει, την κόρη του Ιππία, άριστου τον καιρό του στους Έλληνες.
Είχε πατέρα, αδέρφια, γιους, άντρα τυράννους, μα δεν ξιπάστηκε ο νους της από την άτσαλη ύβρη».

 

Που στη δημοκρατία του Σόλωνα, η άτσαλη ύβρη ήταν το αντίθετο της σεμνής Δίκης. Όπως, αλλίμονο! και στον δικό μας υβριστικό καιρό, και σε κάθε καιρό.

Η επικοινωνία και το μικροκλίμα της συντροφικής σχέσης

Η επικοινωνία μεταξύ των συντρόφων αποτελεί δομικό στοιχείο για την ταυτότητα του ζευγαριού. Χτίζεται με την πάροδο του χρόνου και είναι το αποτέλεσμα συνάντησης των δύο προσώπων. Αποτελεί τη συνέχεια των «εαυτών» των συντρόφων.

Η αυτοεκτίμηση, η εμπιστοσύνη, η ασφάλεια, η αυτογνωσία που έχει ο καθένας από τους δυο, θα γίνουν το «χωράφι», στο οποίο θα καλλιεργείται το «κοινό», το «μαζί», το ζευγάρι. Η καλλιέργεια δεν σταματά. Ούτε το θέρισμα. Όσο είμαστε άνθρωποι που συνεχώς εμπλουτίζουμε την ταυτότητα και την προσωπικότητα μας, τόσο εμπλουτίζουμε και την ταυτότητα του ζευγαριού.

Όταν όμως δεν υπάρχει η αυτοεκτίμηση, η εμπιστοσύνη, η ασφάλεια, η αυτογνωσία ως στοιχεία στον κάθε σύντροφο, είναι πολύ εύκολο το «χωράφι» να μετατραπεί σε αρένα. Και η επικοινωνία να έχει μόνο στόχο την επικράτηση του ενός. Παιχνίδια εξουσίας. Ποιος θα έχει τον τελευταίο λόγο; Ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο; Ποιος πλήγωσε ποιον; Ποιος είναι το θύμα και ποιος ο θύτης; Ποιος θα φωνάξει περισσότερο; Ποιος θέλει τον καβγά και ποιος θέλει να τον αποφύγει; Ποιος θα χρησιμοποιήσει τα πιο σωστά λόγια για να αποστομώσει τον άλλον; Φαύλος κύκλος. Ο στόχος είναι η επικράτηση με κάθε κόστος και ο εξευτελισμός του άλλου προσώπου.

Αντίθετα, η λειτουργική επικοινωνία στο ζευγάρι εμπεριέχει ως προϋπόθεση την ανάδειξη του πιο καλού εαυτού  του άλλου. Εμπεριέχει την παραίτηση από την τελειότητα και την παραδοχή της ανθρώπινης φύσης. Μόνο αυτό επιτρέπει την ισότιμη σχέση, γιατί μόνο αυτό οδηγεί στην ανάληψη της προσωπικής ευθύνης για τους σπόρους που ρίχνω εγώ στο χωράφι. Η αυθεντική αγάπη με ελευθερώνει, γιατί δεν στηρίζεται  ούτε στη θυσία του εαυτού, αλλά ούτε στην κατηγόρια του άλλου. Μόνο αυτό επιτρέπει να ξεπεράσω τους φόβους και να συναντήσω τον αυθεντικό εαυτό μου, αλλά και το αυθεντικό πρόσωπο του άλλου. Μόνο όταν βλέπω τον σύντροφό μου ως σύμμαχό μου, και όχι ως αντίπαλο, μπορώ να ακούσω με ανοιχτές όλες μου τις αισθήσεις. Διαφορετικά θα κλειστώ και θα τον κατηγορήσω. Υπάρχουν όμως πολλοί μύθοι που αφορούν τις σχέσεις των ανθρώπων και έχουν δημιουργηθεί πολλές γενιές πίσω και είναι ακόμη σε ισχύ. Μύθοι που δηλητηριάζουν τη συντροφική σχέση και δεν επιτρέπουν την καλή κοντινότητα.

Η επικοινωνία του ζευγαριού δημιουργεί και το μικροκλίμα της σχέσης. Το μικροκλίμα της συντροφικής σχέσης είναι η ατμόσφαιρα που δημιουργείται στη σχέση από την αλληλεπίδραση των συντρόφων. Ποιο γίνεται το ζητούμενο στο ζευγάρι; Ο ανταγωνισμός; Οι παρεξηγήσεις; Η εξουσία; Η κάλυψη των αναγκών επιβίωσης; Η εκτόνωση; Σε αυτές τις περιπτώσεις οι σύντροφοι είναι αντίπαλοι και όχι σύμμαχοι. Το προχώρημα του ενός γίνεται πρόβλημα για τον άλλον. Η φροντίδα του ενός γίνεται η θυσία του άλλου. Η κοντινότητα γίνεται η αφορμή για την έκθεση των κακών στοιχείων του άλλου.

Αντίθετα, το καλό μικροκλίμα σε μια σχέση δεν καθορίζεται από τις εξωτερικές συνθήκες, αρνητικές ή θετικές. Είναι το κλίμα που επιτρέπει το καμάρι του ενός προς τον άλλον. Η έκθεση ενός αρνητικού στοιχείου του συντρόφου ακολουθείται από την πιο μεγάλη αγκαλιά, αφού όσο είμαστε άνθρωποι έχουμε τόσα αρνητικά όσα και θετικά. Μια δυσκολία γίνεται η αφορμή να καμαρώσω τις λύσεις που μπορεί να παράγει ο σύντροφός μου. Τα βλέμματα είναι γεμάτα εμπιστοσύνη, λαχτάρα, καμάρι. Το καλό μικροκλίμα παράγει σιγουριά, ελευθερία, ζεστασιά, εμπιστοσύνη. Έχει πείσμα, επιμονή, επιθυμίες και αποφάσεις ζωής που είναι για το καλό και των δύο συντρόφων. Έχει όρκους ζωής που προϋποθέτουν την ανάληψη της προσωπικής ευθύνης. Έχει έρωτα. Έχει αγάπη. Έχει καθαρότητα στα βλέμματα. Έχει λαχτάρα στην ψυχή.

Η Ανύψωση στο Πραγματικό

Η Πραγματικότητα Είναι Μία, για την Συνείδηση που το Αντιλαμβάνεται. Η Συνείδηση που δεν το Αναγνωρίζει και δεν το Κατανοεί διαμένει σε διάφορες εξωτερικές διαμονές, καταστάσεις ύπαρξης, που (παρόλο που εξαρτώνται από την Υπαρξιακή Βάση τους) θεωρούνται σαν ξεχωριστοί κόσμοι. Υπάρχουν Κόσμοι Απέραντοι κι Ελεύθεροι (σε σύγκριση με την γη). Οι άνθρωποι όμως προτιμούν να κατοικούν στη γη (στον υλικό κόσμο).

Αισθάνονται ασφαλείς στον εξωτερικό κόσμο και με τις εξωτερικές δραστηριότητες φροντίζουν να αποκτούν κάθε εμπειρία, στο μέτρο που μπορούν, κι αν τα πράγματα είναι ευνοϊκά νοιώθουν ευτυχισμένοι με την γήινη ζωή τους. Δένονται με τα πράγματα, τις καταστάσεις, τις εμπειρίες κι έτσι δεν θέλουν να αποχωριστούν από την ζωή. Είναι ακριβώς αυτή η δίψα για την γήινη ζωή που τους φέρνει ξανά και ξανά σε τούτο τον κόσμο των υλικών φαινομένων.

 

Αν κάποιος αγαπά την γήινη ζωή δεν έχει άλλο προορισμό από το να την ζει. Αυτός όμως που σήκωσε τα μάτια του στον Ουρανό κι Αναζητά ένα Χώρο Ανοιχτό για τα Όνειρά του συνειδητοποιεί ότι όλα αυτά που ζει στην γη είναι παροδικές καταστάσεις, που πάντα απολήγουν στην απώλεια. Στο τέλος όλοι φεύγουν με άδεια χέρια. Το μόνο που παίρνουν μαζί τους οι άνθρωποι είναι η κατανόησή τους από την ζωή. Κι αυτή η κατανόηση καθορίζει την πορεία τους μέσα στους κόσμους. Αυτό που πρέπει να καταλάβεις, να καταλάβει ο καθένας, είναι ότι η γήινη ζωή είναι μια φυλακή. Η ελευθερία είναι Έξω.

 

Δεν βγαίνεις από την φυλακή με τεχνάσματα. Ούτε με την συσσώρευση γνώσεων, ούτε με θρησκευτικές πρακτικές, ούτε με εξωτερικές πράξεις. Όλα αυτά σε κρατούν μέσα στην δραστηριότητα. Κι είσαι πάντα μέσα στην φυλακή ακόμα κι αν νομίζεις ότι εξελίσσεσαι, ή ότι έφτασες στην Φώτιση. Δεν υπάρχουν τέτοια πράγματα σαν την Φώτιση. Είναι απλά μια φαντασίωση των ανθρώπων. Αν πραγματικά θέλεις να Ελευθερωθείς απλά Κατανόησε τους περιορισμούς σου, τις αυταπάτες σου, τις ψευδαισθήσεις σου. Κι αυτή η Αναγνώριση θα τα διαλύσει όλα, όπως ο Δυνατός Ήλιος διαλύει την πρωινή καταχνιά. Αυτή είναι η μόνη Πραγματική Φώτιση που μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος.

 

Η Πύλη για την Απελευθέρωση Αποκαλύπτεται μόνο όταν σβήνουν οι αυταπάτες. Η Πύλη βρίσκεται Εδώ, Τώρα, και μπορείς να την Διαβείς μόνο σε Πραγματικό Χρόνο. Και πρέπει να το κάνεις Τώρα, δεν υπάρχει άλλος πραγματικός χρόνος. Αν πεις θα το κάνω αύριο πέφτεις στην παγίδα της διανόησης, της εικονικής πραγματικότητας που φτιάχνει η σκέψη και του φανταστικού χρόνου. Δεν υπάρχει χρόνος, υπάρχει μόνο το Παρόν, η Στιγμή που Ρέει. Κι επειδή μέσα στην Ροή αλλάζουν συνεχώς τα φαινόμενα η διανόηση δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ροής του χρόνου από το παρελθόν στο παρόν και το μέλλον. Σαν ένας άνθρωπος άρρωστος πρέπει να αναζητάς την γιατρειά Τώρα. Αλλιώς θα συνεχίσεις να ζεις μέσα στην αρρώστια.

 

Αν δεν Κατανοήσεις την πραγματικότητα που συμβαίνει κι αν δεν Αναγνωρίσεις την Απελευθέρωση σαν την μόνη Οδό Ζωής κι αν δεν Βαδίσεις Αυτή την Οδό, θα περιπλανιέσαι ξανά και ξανά στους κατώτερους κόσμους. Η Ελευθερία δεν είναι ένα αγαθό ή μια ιδανική κατάσταση που φανταζόμαστε κι επιδιώκουμε. Είναι η Ζωή χωρίς τους περιορισμούς, τις αυταπάτες, τις ψευδαισθήσεις. Είναι η Αληθινή Ζωή. Η Ίδια η Πραγματικότητα στην Ύστατη Ουσία της είναι Ελευθερία, Ελευθερία από όλα. Κανένας περιορισμός πουθενά, Καμία ιδιότητα. Κανένα όριο. Απεραντοσύνη. Αλήθεια.

 

Πρέπει να Περάσεις την Αόρατη Πύλη όχι κάνοντας κάτι αλλά εγκαταλείποντας όλες τις εξωτερικές δραστηριότητες, μέσα από την Ηρεμία του σώματος, την Ησυχία της ψυχής, την Σιωπή του νου, την «Απουσία» της ύπαρξης, μέχρι να βγεις στα Ανοιχτά, στον Θείο Ωκεανό που δεν έχει όρια.

 

Αν πραγματικά, μέσα σου, με όλη σου την ύπαρξη, είσαι Στραμμένος προς το Αληθινό, τότε μόνο μπορείς να το Βιώσεις. Χωρίς να αναζητάς, χωρίς ανυπομονησία, γνωρίζοντας πως όλα Προσφέρονται στην Ώρα τους κι όλα Φανερώνονται σε εκείνον που είναι έτοιμος. Απλά μην κρατάς καμία αυταπάτη και μην αφήνεις καμία έγνοια να σε εμποδίσει να Δεις. Η Αλήθεια Είναι Εδώ. Ήταν Πάντα Εδώ. Θα Είναι Πάντα Εδώ και μπορείς να την Γευτείς Εδώ, Τώρα, να ξεδιψάσεις την διψασμένη ύπαρξή σου που πέρασε από τις κοιλάδες της φαντασίας και της ερήμους της αυταπάτης. Το τέλος του ταξιδιού που έκανες μέσα στις αυταπάτες δεν είναι τέλος αλλά η Αρχή της Αληθινής Ζωής, μια Νέα Γέννηση στον Κόσμο του Φωτός.

 

Πάνω από όλα αυτό που πρέπει να κατανοήσεις είναι πως ό,τι έχεις μέσα στην ύπαρξη είναι ο εαυτός σου κι οι δυνάμεις σου στην κατανόηση. Μέσα σου θα βρεις την Όραση του Πραγματικού, την Κατανόηση, την Αλήθεια, την Ζωή. Και θα το κάνεις εσύ ο ίδιος, με τις δικές σου δυνάμεις. Μην υποτιμάς τις δυνάμεις σου, οι άλλοι δεν έχουν κάτι περισσότερο. Ούτε νοιάζονται πραγματικά μέσα στον εγωισμό τους, ούτε μπορούν, ούτε θα σε βοηθήσουν. Είσαι Απολύτως Μόνος σου. Μονάχα όταν το συνειδητοποιήσεις αυτό κι όταν μέσα σου διαλυθεί το σκοτάδι κι αρχίσεις να βλέπεις, τότε μόνο θα Δεις πως Όλα Είναι Ένα, κι όλα είναι στην θέση τους και δεν σε χωρίζει τίποτα από το κάθε τι.

 

Αυτό που  θα Κατανοήσεις, όταν το κατανοήσεις, είναι πως η Πραγματικότητα Είναι Μία χωρίς διαχωρισμούς. Είναι η άγνοια που δημιουργεί το εγώ κι είναι η διανόηση που κατασκευάζει τον κόσμο της δυαδικότητας, τον κόσμο των αντιθέτων. Μην παίρνεις για αληθινά πράγματα τις σκιές της φαντασίας.

 

Η Πραγματικότητα, η Αλήθεια, η Αληθινή Φύση όλων των όντων είναι όχι μόνο η Πηγή κάθε όντος αλλά και το Ύστατο Καταφύγιό του. Μονάχα όταν θα φτάσεις Εδώ θα Κατανοήσεις ότι Τελικά ποτέ δεν έφυγες, ποτέ δεν ταξίδεψες, απλά ονειρευόσουν κι έπαιζες ρόλους όπως σε μια θεατρική παράσταση που πάντα είναι κατασκευασμένη, γιατί απλά είναι «θέατρο».

Ποτέ δεν είναι αργά για να ζήσεις το "Πολύ"!

Όλοι έχουμε το «ΠΟΛΥ» μέσα μας. Η υπερβολή, το πάθος, το «πάντα» και το «ποτέ» είναι στοιχεία που ενυπάρχουν στην ανθρώπινη φύση. Απλώς μπορεί να μην τα εκφράζουμε όπως θέλουμε και όπως θα' πρεπε κανονικά, μακριά από προκαταλήψεις, κοινωνικά στερεότυπα, υποχρεώσεις, προβλήματα.

Ειδικά αν έχεις περάσει κάποια ηλικία και βρίσκεσαι σε αυτό που ονομάζεται κοινότυπα και ξερά «μέση ηλικία», τα στερεότυπα είναι ακόμα πιο έντονα. Πολλοί θα σου πουν ότι είναι αργά για το ένα και για το άλλο γιατί μεγάλωσες. Ποιος ορίζει πότε εσύ μεγάλωσες; Και ποιος ορίζει την ηλικία που πρέπει να έχει κάποιος ανάλογα με το τι θέλει να κάνει;

Ποτέ δεν είναι αργά για να κάνεις αυτό που πραγματικά θέλεις, ακόμα και αν δεν το έχεις κάνει ως τώρα.

Η ζωή είναι γεμάτη παραδείγματα ανθρώπων που ακολούθησαν και πέτυχαν το όνειρό τους και σε πολύ μεγάλη ηλικία. Αρκεί μόνο να θέλεις κάτι ΠΟΛΥ και να πιστεύεις στον εαυτό σου, τις δυνάμεις σου και στην καρδιά σου. Έπειτα έρχεται η τόλμη! Αυτό το μικρό βήμα που θα σε οδηγήσει στο να ζεις κάθε στιγμή της ζωής σου πολύ. Αυτό είναι το μυστικό: Να ζείς το «ΠΟΛΥ» χωρίς να σε νοιάζει αν θα σε κρίνουν οι άλλοι για τις επιλογές σου.

Ποτέ δεν είναι αργά για να κάνεις μια καινούρια αρχή, όπως τη σχεδίαζες πιο νέα αλλά η ζωή στα έφερε αλλιώς. Θες να σπουδάσεις, να μάθεις μια καινούρια ξένη γλώσσα, να κάνεις ταξίδια, να αρχίσεις κάποιο άθλημα, κάποιο μη συνηθισμένο χόμπι;

Εμφανίστηκε ξαφνικά στο δρόμο σου ο απόλυτος έρωτας; Θα πεις «όχι»; Για ποιο λόγο; Γιατί να χάσεις την ευκαιρία να ζήσεις την ευτυχία, που δεν έχεις βιώσει ως τώρα, επειδή ενδεχομένως φοβάσαι και να αφεθείς αλλά -και κυρίως- σκέφτεσαι το τι θα πουν οι συγγενείς και οι γνωστοί;

Θέλεις να κάνεις το επάγγελμα που ποτέ δεν έκανες διότι αποφάσισες να κάνεις οικογένεια; Ποτέ δεν είναι αργά για να το επιτύχεις. Ακόμα κι αν φαίνεται βουνό, ακόμα κι αν σε απορρίψουν σε συνεντεύξεις επειδή θα τους φανείς μεγάλη, μην το βάλεις κάτω! Η ζωή είναι για τους τολμηρούς και τους δυνατούς.

Ουδέν ακατόρθωτο. Αρκεί να αρχίσεις να ιεραρχείς τους στόχους σου και να βρίσκεις τη δύναμη να τους υλοποιείς.

Υποκειμενική Πραγματικότητα: Τα διαφορετικά μονοπάτια της αλήθειας

Πραγματικότητα. Μία λέξη την οποία όλοι χρησιμοποιούμε χωρίς ίσως να έχουμε σκεφτεί το ακριβές νόημα της. Τί είναι η πραγματικότητα; Αυτό που ζούμε καθημερινά, αυτό που βιώνουμε, βλέπουμε, αισθανόμαστε, μυρίζουμε. Αυτό που οι ίδιοι διαμορφώνουμε κάθε μέρα με τις πράξεις μας. Η επιλογή στις πράξεις μας, το να κάνουμε το ένα ή το άλλο. Τι γίνεται όμως με την έκταση ή την ένταση της δράσης μας;

Βιολογική σκοπιά

Εάν θεωρήσουμε πραγματικότητα αυτό που βλέπουμε, αισθανόμαστε ή γενικά βιώνουμε, τότε απλά σημαίνει πως πραγματικότητα είναι αυτό που εμείς ως άνθρωποι καταλαβαίνουμε με τα αισθητήρια όργανα που το είδος μας έχει αναπτύξει ως τώρα. Χωρίς απαραίτητα αυτό κάθε αυτό να είναι η «αντικειμενική πραγματικότητα». Τα αισθητήρια όργανα μας είναι περιορισμένα σε έναν τρισδιάστατο χώρο και σε συγκεκριμένες συχνότητες. Υπάρχει όμως μόνο αυτό;

 

Ο σκύλος μπορεί να καταλάβει πότε κάτι δεν πάει καλά. Ίσως και κάποιοι άνθρωποι ακόμα, μα το ένστικτο αυτό υπάρχει στην πραγματικότητα του σκύλου, ενώ συνήθως αποκλείεται από την πραγματικότητα του ανθρώπου. Μάλιστα, η πραγματικότητα των ειδών στον πλανήτη μας διαφέρει και ποικίλλει από είδος σε είδος, γιατί ακριβώς η πραγματικότητα είναι η εντύπωση, η αντίληψη του χωροχρόνου στον οποίο μέσα βρισκόμαστε από τα αισθητήρια όργανα μας. Η εντύπωση αυτή είναι που καθορίζει την πραγματικότητα μας, καθιστώντας την υποκειμενική όσον αφορά την βιολογική μας δομή.

Κοινωνική σκοπιά

Πέρα όμως από το βιολογικό κομμάτι μας και το πως ο εγκέφαλος μας ερμηνεύει τον κόσμο γύρω μας, υπάρχει και το φιλτράρισμα που γίνεται από μας βάσει του τρόπου με τον οποίο έχουμε μεγαλώσει. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ένας νεαρός άνθρωπος μεγαλώνει τον καθιστούν ικανό να ερμηνεύσει την δικιά του πραγματικότητα, στην οποία ζει, χωρίς να καταλάβει ή και να θέλει να μάθει ότι υπάρχει κάτι διαφορετικό πέρα από αυτό που βιώνει.

 

Για ένα παιδάκι στις στέπες της Μογγολίας, δεν υπάρχει ζωή πέρα από το κοπάδι του. Γι αυτό το παιδί η πραγματικότητα είναι αυτή. Το κοπάδι, τα φυσικά φαινόμενα, οι λύκοι που απειλούν τα ζώα του και την επιβίωση του. Πιθανό αυτό το παιδί να μην έρθει σε επαφή με τον «άλλον κόσμο» μέχρι να ενηλικιωθεί ή και να πεθάνει. Αντίστοιχα, ένας γόνος πλούσιας οικογένειας στην Αμερική δεν γνωρίζει πως είναι να μην έχεις φαί ή στέγη, μαθήματα πιάνου ή μαθηματικών, χρήματα για να αποκτήσεις ό,τι μπορεί να θελήσει κάποιος.

 

Φυσικά τα δύο μου παραδείγματα βρίσκονται στα δύο άκρα, όμως αυτό για να γίνει η διαφορά όσο γίνεται πιο έντονη. Και στις δύο περιπτώσεις ο ένας αγνοεί την κατάσταση του άλλου, ο ένας δεν θα μπορούσε ποτέ να πιστέψει ότι υπάρχει η περίπτωση του άλλου. Η πραγματικότητα μέσα στην οποία γεννήθηκαν και ζούνε είναι αυτή που καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τον «κόσμο».

Από την αποδεκτή πραγματικότητα στην αποκλίνουσα

 Φυσικά δεν θα μπορούσε να λείπει ένα τέτοιο παράδειγμα, που είναι ίσως και το αγαπημένο μου. Παρά την υποκειμενική πραγματικότητα που έχει ο καθένας μας, σχεδόν όλοι ακολουθούμε κάποιους κανόνες που μας πλαισιώνουν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πραγματικότητας, της κοινωνικής μας πραγματικότητας. Αυτό το πλαίσιο αποτελείται από τους νόμους του κάθε κράτους , τους κανόνες και τις αποδεκτές συμπεριφορές που έχει νομιμοποιήσει η κοινωνία. Αμέσως, όταν μια συμπεριφορά δεν είναι κοινωνικά αποδεκτή, περιθωριοποιείται στην καλύτερη ή ονομάζεται επικίνδυνη και καταδιώκεται στην χειρότερη.

 

Σε αυτό το παράδειγμα ενυπάρχουν τα δικαιώματα των «μειονοτικών» της κάθε κοινωνίας, όμως δεν θέλω να σταθώ σε αυτά εδώ, μιας και έδωσα το παράδειγμα των παιδιών λίγο πιο πάνω. Σε αυτό το σημείο η έννοια της πραγματικότητας θα αναζητηθεί στο πλαίσιο των αποκλίνουσων συμπεριφορών.

 

Ένας άνθρωπος με αποκλίνουσα συμπεριφορά έχει την δικιά του ερμηνεία της κοινωνίας στην οποία ενυπάρχει. Η διάπραξη φόνου (ας δώσουμε και εδώ το ακραίο παράδειγμα) τον οδηγεί κατευθείαν στην ονομασία του  ως αποκλίνουσα συμπεριφορά με ό,τι συνέπειες έχει αυτό ανάλογα τους νόμους δικαίου κάθε κράτους. Το σίγουρο είναι ότι ο άνθρωπος αυτός αξίζει τον σωφρονισμό εφόσον έκανε κάτι για το οποίο γνώριζε την συνέπεια και παρόλα αυτά άσκησε βία σε κάποιο άλλο μέλος της κοινωνίας. Όμως το θέμα του καλού ή του κακού, του σωστού ή του λάθους είναι επίσης σε αυτή τη φάση ανεξάρτητο.

 

Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι οι οποίοι έχουν διαπράξει φόνο το έκαναν μην έχοντας συναίσθηση ότι ασκούν βία σε έναν άλλον άνθρωπο. Η «αντικειμενοποίηση» του στόχου τους, τους έδινε την ψυχολογία να βγάλουν εις πέρας το έργο τους χωρίς να «χαλάσουν» την ψυχή τους. Σε πολλές αναφορές από την αστυνομία τέτοιων δολοφόνων, ο δράστης δεν «καταλάβαινε» ότι κάνει κακό σε άνθρωπο. Η διαστρέβλωση αυτή της πραγματικότητας είναι όντως κάτι ψυχικό, όμως παρότι αναγνωρίζουμε τέτοιες συμπεριφορές ως αποκλίνουσες, δεν γνωρίζουμε εκ των πραγμάτων τι συμβαίνει στον εγκέφαλο των δραστών και για ποιόν λόγο οδηγήθηκαν στην πράξη αυτή.

 

Ακόμα πιο περίεργο ή παράδοξο είναι οι αποκλίνουσες συμπεριφορές που έχουν γνώση του τι πράττουν και παρόλα αυτά το κάνουν μη θεωρώντας το λάθος. Εκεί προσωπικά είναι που μπερδεύομαι. Ασχέτως του γεγονότος, ότι ένας άνθρωπος παθαίνει κακό και μην αναφέροντας πάλι την πράξη κάθε αυτή, για να οδηγηθεί ένας άνθρωπος να διαπράξει ένα έγκλημα σώας τας φρένας σημαίνει ότι γ’ αυτόν δεν είναι έγκλημα. Σημαίνει ότι στην πραγματικότητα του δεν υπάρχει η έννοια της ηθικής ή του καλού-κακού ή απλά είναι τελείως διαφορετική από την συνηθισμένη συμπεριφορά.

 

Και εδώ ακριβώς είναι το παράδοξο του συλλογισμού μου. Είναι η διαστρέβλωση της πραγματικότητας στην οποία έχουν χαθεί ή απλά είναι μια άλλη πραγματικότητα, μια άλλη εκδοχή της από την οποία οι “συνηθισμένοι άνθρωποι” είναι αποκλισμένοι; Έτσι φτάνω στο συμπέρασμα ότι, η εκδοχή της πραγματικότητας της συνηθισμένης συμπεριφοράς των ανθρώπων δεν είναι άλλη από τους περιορισμούς που έχει επιβάλει πολιτικά η κοινωνία για την εύρυθμη λειτουργία της. Δεν υπάρχει μία πραγματικότητα, αλλά πολλές, όσες είναι και οι άνθρωποι πάνω στον κόσμο μας.

 

 Όμως το νόημα του άρθρου ήταν περισσότερο να αφήσει τον σπόρο της σχετικότητας και να  αμφισβητήσει αυτό που πολλοί από εμάς θεωρούμε ως πραγματικότητα.

Κανέναν δεν μπορείς να σώσεις αν δεν θέλει να σωθεί

Ποιος δεν έχει νιώσει κάποια στιγμή την ανάγκη να βοηθήσει κάποιον που είναι φανερό πως χρειάζεται βοήθεια; Να γίνει για λίγο μικρός ή μεγάλος ήρωας και σωτήρας για κάποιον άλλο; Και ποιος δεν έχει νιώσει αργά ή γρήγορα απογοήτευση στη διαπίστωση πως κανέναν δεν μπορείς να σώσεις αν δεν θέλει ο ίδιος να σωθεί;

Οι ήρωες είναι αναπόσπαστο κομμάτι των επιρροών μας παιδιόθεν και αν κρίνουμε από τον διεθνή κινηματογράφο που αναπαράγει κι ενδυναμώνει διαρκώς τους ήδη υπάρχοντες ήρωες των παιδικών μας χρόνων – ενώ παράλληλα δεν παύει να δημιουργεί συνεχώς καινούργιους – φαίνεται πως εξακολουθεί να παραμένει αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξής μας. Ίσως γιατί είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της ιδεατής φύσης μας, την οποία αφού αδυνατούμε να προσεγγίσουμε αλλιώς, αρκούμαστε να προσεγγίσουμε μέσω αυτών, εικονικά έστω.

Δεν είναι λίγες οι φορές ωστόσο που κάποιος δίπλα μας, κοντά μας ή και εντελώς άγνωστος, ζητάει τη βοήθειά μας, εκλιπαρεί γι΄αυτήν ή και την απαιτεί ίσως. Και τότε, συνήθως αυτόματα, σπεύδουμε να τον βοηθήσουμε με όποιον τρόπο μπορούμε, σύμφωνα πάντα με τις επιταγές της ηθικής μας, του δεσμού που μας συνδέει μαζί του ή τον βαθμό της κοινωνικής μας ευαισθησίας.

Η αλληλεγγύη και ο ανθρωπισμός μας επιβάλλουν να συνδράμουμε στην αδυναμία του άλλου. Και η ενσυναίσθηση ή η υψηλή αίσθηση ευθύνης, μας οδηγεί σαν πυξίδα σ’ αυτούς πολλές φορές, υπαγορεύοντάς μας να βρούμε λύσεις που εκείνοι δεν μπόρεσαν να βρουν για τους ίδιους. Και αυτό είναι υπέροχο, ειδικά όταν δεν γίνεται για προβολή του Εγώ και κοινωνικές ή άλλες σκοπιμότητες. Γιατί ενισχύει τα υψηλά μας αισθήματα προς τον συνάνθρωπο, ενδυναμώνει την πίστη μας στο καλό και ικανοποιεί την ανάγκη μας για πρόσφορά.

Μέχρις ενός σημείου όμως. Μέχρι το σημείο που εκείνος αρνείται την βοήθειά μας, ή αρχίζει να στηρίζεται εξ ολοκλήρου σ’ αυτήν, αρνούμενος την ευθύνη του για τη ζωή του και απομυζώντας μας κυριολεκτικά, απαιτώντας να είμαστε διαρκώς αρωγός του προκειμένου να συνεχίσει να υπάρχει. Γιατί είναι άλλο να απλώνεις το χέρι σου σε κάποιον που πέφτει στο γκρεμό για να τον βοηθήσεις να στηριχτεί και να ορθοποδήσει και άλλο να απαιτεί να τον πιάσεις χωρίς εκείνος να κάνει την παραμικρή προσπάθεια να ακουμπήσει έστω το χέρι σου. Και γιατί είναι άλλο να βοηθάς κάποιον που πνίγεται να σωθεί και άλλο να τον αφήσεις να γαντζωθεί επάνω σου κινδυνεύοντας έτσι να σε παρασύρει στον πνιγμό μαζί του.

Το ενδιαφέρον και η ευθύνη μας για τη ζωή και την ευημερία του άλλου, είναι απόδειξη πως είμαστε άνθρωποι. Αν όμως αυτά δεν συνάδουν με την αναγνώριση της ευθύνης που έχει ο καθένας απέναντι στη δική του ζωή πρωτίστως, καταλήγει δυστυχώς, καταχρηστικό κι ανούσιο.

Να περιμένω το θαύμα;

Γίνονται θαύματα τελικά; Θαύματα που αλλάζουν τη ζωή μας; Αξίζει να τα περιμένουμε; Να ελπίζουμε; Μήπως αυτά γίνονται μόνο σε ταινίες ή γράφονται σε βιβλία; Μήπως δε γίνονται ακριβώς όταν δεν τα πιστεύεις; Μήπως πιστεύοντάς τα είσαι απλά ονειροπόλος;

Σε πολλούς από μας, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινής, υπήρξαν περίοδοι που όχι μόνο δε μας άρεσε η ζωή μας αλλά τα βλέπαμε και όλα ...σκουρόχρωμα. Ξέραμε τι μας φταίει σαφώς και τι ακριβώς θέλαμε να αλλάξει. Το να μεταβληθεί όμως η κατάσταση που ζούσαμε και κυρίως να πάρουν σάρκα και οστά τα όσα επιθυμούσαμε, έμοιαζε με θαύμα.

Ελπίζοντας
Μέσα μας βαθιά όσο κι αν δε θέλουμε ή αν δεν το δείχνουμε, πάντα υποβόσκει ζωντανή η σπίθα της ελπίδας, ακόμη και στις πιο δύσκολες φάσεις μας. Κι ευτυχώς δηλαδή που συμβαίνει αυτό, αφού το ρητό των Λατίνων τα λέει όλα: DUM SPIRO SPERO.

Η ελπίδα είναι η κινητήριος δύναμη που μας κρατά στα πόδια μας. Εξαρτάται βέβαια και για το τι ελπίζουμε ακριβώς. Κι εδώ υπηρσέρχονται τα θαύματα.

Γίνονται θαύματα;
Η ζωή ούτως ή άλλως έχει δείξει πόσο απρόβλεπτη είναι και πως είναι επίσης ο μεγαλύτερος σκηνοθέτης και σεναριογράφος. Υπάρχουν περιπτώσεις που μας έχει εκπλήξει πραγματικά με καταστάσεις που έμοιαζαν με θαύμα. Ωστόσο το κατά πόσο είναι ορθό να ζεις περιμένοντας αυτό το θαύμα, σηκώνει πολλή συζήτηση. Αν απλά το εύχεσαι κι ωστόσο κάνεις ό,τι καλύτερο μπορείς με ό,τι έχεις ή πιστεύεις σε πιο γήινα πράγματα, κανένα κακό. Αν όμως σου γίνει εμμονή αυτό το θαύμα που περιμένεις και δε συμβιβάζεσαι με εναλλακτικές, υπάρχει πρόβλημα. Άλλωστε τα θαύματα ακόμη κι όταν συμβαίνουν,το κάνουν απροειδοποίητα.

Η αλήθεια είναι πως δεν είναι συχνό φαινόμενο γι'αυτό άλλωστε και το αποκαλούμε έτσι.

Διαχείριση θαύματος
Ας υποθέσουμε ότι συμβαίνει λοιπόν το θαύμα που προσδοκούσαμε. Καταρχήν πόσο αληθινό ή μόνιμο θα είναι, μένει να αποδειχτεί. Κι αυτό το κάνει μοναχά ο χρόνος. Ας είμαστε λοιπόν αισιόδοξοι αφού αυτό βοηθά μα ας πατάμε και στη γη μια που αυτό βοηθά περισσότερο.

Τα θαύματα γι'αυτό ονομάζονται έτσι, ακριβώς επειδή εμπεριέχουν ακραίες αλλαγές σε πρόσωπα και καταστάσεις.

Κατανοητό λοιπόν ότι οι πιθανότητες είναι ελάχιστες. Σαφώς παίζει ένα ρόλο και ο παράγοντας τύχη ενδεχομένως μα περισσότερο οι δικές μας επιλογές καθορίζουν τα πάντα. Έπειτα, σημασία έχει και η χρονική στιγμή που τελικά συντελείται το θαύμα. Αν ακόμη μας αφορά η μεγάλη αυτή αλλαγή όταν πραγματωθεί. Πόσο είμαστε σε θέση τελικά να διαχειριστούμε όλο αυτό που επιθυμούσαμε διακαώς;
Διότι άλλο να ονειρεύεσαι κάτι και τελείως διαφορετικό να είναι πια η πραγματικότητά σου.

Ονειροπόλος, απαισιόδοξος ή ρεαλιστής;
Τι από αυτά τα τρία χαρακτηριστικά είναι κάποιος που πιστεύει ή δεν πιστεύει στα θαύματα; Ποιος το ορίζει αυτό και ποια τα όρια; Λεπτά σαφέστατα τα όρια και είναι μάλλον θέμα οπτικής ή χαρακτήρα. Το υγειέστερο εννοείται πως είναι να είσαι ρεαλιστής και να ακροβατείς με σωστή ισσοροπία ανάμεσα στην απαισιοδοξία και στο όνειρο.

Πόσο να προσμένω;
Σε αυτό το ερώτημα κανένας δε μπορεί να απαντήσει. Αυτό είναι καθαρά προσωπική υπόθεση. Έχει να κάνει με τις αντοχές μας,την υπομονή μας και πολλά άλλα.

Τουλάχιστο ας ζούμε ό,τι μπορούμε αν είναι η απόφασή μας να το περιμένουμε. Είναι το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε. Μα αν είναι να συμβεί, ας έχουμε υπόψιν πως θα συμβεί ακόμη και αν εμείς πια εγκαταλείψαμε. Γίνονται καμιά φορά και τα θαύματα...

Θαύματα, ρεαλισμός, όνειρα, υπομονή, διαχείριση, ελπίδα, αλλαγές, χρόνος...

Η Ψυχολογία της Εργασιακής Υγείας

Η Εργασιακή Υγεία είναι ένας ξεχωριστός κλάδος της Υγείας, ο οποίος έχει ως αντικείμενό του την υγεία και την ασφάλεια στην εργασία. Επικεντρώνεται κυρίως στην πρωτογενή πρόληψη από τους κινδύνους και τις στρεσογόνες συνθήκες της εργασίας.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ.), αντιμετωπίζει την υγεία με μια ευρεία έννοια. Ορίζει ότι είναι η κατάσταση πλήρους φυσικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς η απουσία αρρώστιας ή αναπηρίας. Υπό το πρίσμα αυτό, το υγιές εργασιακό περιβάλλον δεν είναι εκείνο στο οποίο υπάρχει απλά η απουσία επιβλαβών συνθηκών, αλλά εκείνο που διαθέτει συνθήκες που προάγουν την υγεία. Αυτές μπορεί να είναι: συνεχής αξιολόγηση των κινδύνων, παροχή πληροφοριών και εκπαίδευσης σε θέματα υγείας, διαθεσιμότητα πρακτικών και δομών που προάγουν την εργασιακή υγεία.

Πιο αναλυτικά, η εργασιακή υγεία ορίζεται ως η προαγωγή και η διατήρηση της σωματικής, πνευματικής, ψυχικής και κοινωνικής υγείας των εργαζομένων στον υψηλότερο βαθμό, μέσω της πρόληψης, του ελέγχου των κινδύνων και της προσαρμογής της εργασίας στον εργαζόμενο, καθώς και του εργαζόμενου στην εργασία.

Προαγωγή της Υγείας στην Εργασία (Workplace Health Promotion)
Η προαγωγή της υγείας είναι η διαδικασία, η οποία καθιστά ικανό το άτομο να αποκτήσει έλεγχο και να βελτιώσει την υγεία του. Υπό αυτή την έννοια, ένα υγιές εργασιακό περιβάλλον είναι εκείνο στο οποίο ο εργαζόμενος έχει κάνει την υγεία και την προαγωγή της υγείας του προτεραιότητά του και μέρος της εργασιακής ζωής του.

Σε μια πρόσφατη δημοσίευση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, με τίτλο «Παγκόσμια Στρατηγική για Εργασιακή Υγεία για όλους» (‘Global Strategy on Occupational Health for All’), παρατηρήθηκε ότι η εργασιακή υγεία αποτελεί βασική προϋπόθεση για την παραγωγικότητα των εργαζομένων και της εταιρίας και είναι πολύ σημαντική για τη γενικότερη κοινωνικο-οικονομική και βιώσιμη ανάπτυξη. Το κόστος σε οικονομικό και ανθρώπινο επίπεδο εξαιτίας του εργασιακού στρες, σε συνδυασμό με το γεγονός, ότι η προαγωγή της υγείας στην εργασία μειώνει τα έξοδα υγειονομικής περίθαλψης και βελτιώνει την παραγωγικότητα των εργαζομένων, κάνει σαφές ότι στην ατζέντα όλων (εργοδοτών, εργαζομένων, πολιτείας) οφείλει να είναι η πρόληψη ασθενειών και η προαγωγή της υγείας.

Η Ψυχολογία της Εργασιακής Υγείας
Ο στόχος της ψυχολογίας της εργασιακής υγείας είναι να αναπτύξει, να διατηρήσει και να προάγει την υγεία των εργαζομένων άμεσα, καθώς και την υγεία των οικογενειών τους. Το πρωταρχικό ενδιαφέρον είναι η πρόληψη της ασθένειας ή του ατυχήματος, δημιουργώντας ασφαλή και υγιή εργασιακά περιβάλλοντα.

Εργασιακό Στρες
«Οι άνθρωποι ενοχλούνται όχι από τα πράγματα, αλλά από τον τρόπο που βλέπουν τα πράγματα», Επίκτητος (Εγχειρίδιον)

«Δεν υπάρχει τίποτα καλό ή κακό, εξαρτάται από τον τρόπο που το αντιλαμβανόμαστε», Σαίξπηρ (Άμλετ, Πράξη ΙΙ, Σκηνή 2)

Το εργασιακό στρες γίνεται με γρήγορους ρυθμούς η μοναδική αιτία ασθένειας στην εργασία και έχει επιπτώσεις τόσο για τον εργαζόμενο όσο και τον εργοδότη. Το Εργασιακό στρες εμφανίζεται, όταν οι απαιτήσεις και οι συνθήκες του περιβάλλοντος δεν αντιστοιχούν/ταιριάζουν με τις ανάγκες, τις προσδοκίες και τις αξίες ή υπερβαίνουν την σωματική ικανότητα, τις δεξιότητες ή τις γνώσεις που απαιτούνται για να χειριστεί κανείς την κατάσταση.

Το στρες είναι μια εξελισσόμενη διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει μια πολύπλοκη συναλλαγή του ατόμου με το περιβάλλον του. Σε αυτή τη διαδικασία, είναι σημαντικό να υπολογίσει κανείς τις ερμηνείες των ανθρώπων, καθώς και το γεγονός ότι η φύση του στρες είναι ένα φαινόμενο υποκειμενικής αντίληψης. Διαφορετικά είναι αδύνατον να γίνει αντιληπτό, γιατί κάποιοι άνθρωποι παρουσιάζουν αρνητική συμπεριφορά σε κάποια γεγονότα, ενώ άλλοι δεν αντιδρούν καθόλου ή αντιδρούν σε άλλα γεγονότα.

Το στρες συχνά συγχέεται με την πρόκληση. Όμως, οι δύο αυτές έννοιες δεν είναι ίδιες. Η πρόκληση κινητοποιεί σωματικά και ψυχολογικά και δίνει κίνητρο σε κάποιον να μάθει καινούριες δεξιότητες και να βρίσκεται σε μια συνεχή ανάπτυξη και εξέλιξη. Όταν κάποιος αντιμετωπίσει μια πρόκληση νοιώθει ικανοποίηση. Αυτό, κάνει την πρόκληση ένα σημαντικό συστατικό της υγιούς και παραγωγικής εργασίας. Η σημασία της πρόκλησης στην εργασία βρίσκει αντιστοιχία στη φράση «λίγο στρες σου κάνει καλό».

Επιπτώσεις εργασιακού στρες
Για τους εργαζόμενους, η χρόνια έκθεση σε στρεσογόνες συνθήκες, όπως ο φόρτος εργασίας, η αμφισβήτηση του ρόλου, η επαγγελματική στασιμότητα, η μειωμένη υποστήριξη από τον προϊστάμενο, χαμηλού βαθμού συμμετοχή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, ανασφάλεια και πολλά ακόμη σχετίζονται με χαμηλά επίπεδα υγείας.

Σε σωματικό επίπεδο: αϋπνίες, πονοκέφαλοι, ορμονικές διαταραχές, δερματολογικά προβλήματα, μυοσκελετικές παθήσεις

Σε ψυχολογικό – συναισθηματικό επίπεδο: συναισθηματική εξουθένωση, απώλεια όρεξης, κακή διάθεση, κατάθλιψη, συγκρούσεις στο σπίτι

Σε εργασιακό επίπεδο: μείωση παραγωγικότητας & απόδοσης, συχνές απουσίες, ατυχήματα, κακές σχέσεις με συναδέλφους/προϊσταμένους/ υφισταμένους, μείωση δέσμευσης/αφοσίωσης στην εταιρία.

Μπορείς τα πάντα αρκεί να το θες

Αποτυχίες, εμπόδια, δρόμοι γεμάτοι ανωμαλίες κι εσύ μια ζωή λαχανιασμένος να προλάβεις τη ζωή σου που φεύγει. Αδικία, ανισότητα κι ανισοτιμία, θα μπορούσαν εύλογα να περιγράψουν τη ζωή σου μέχρι σήμερα. Η αλήθεια είναι πως είτε γεννήθηκες σε λάθος εποχή, όπως ενίοτε πιστεύεις, είτε η ατυχία σου κυριάρχησε των καιρών, το μόνο σίγουρο είναι πως η ζωή δε σου φέρθηκε ως τώρα με καμία ευκολία κι η στέρηση θα μπορούσε να ‘ταν κούνια σου.

Έχεις μάθει μοναχός να βρίσκεις την άκρη στις πιο πολύπλοκα δεμένες κλωστές. Έχεις κατορθώσει να σε χάσεις και να σε ξαναβρείς ακόμα πιο ισχυρό. Έχεις βιώσει κρίση, διεθνή και μη. Οι άνθρωποι δε σου φέρθηκαν όπως σου άρμοζε και τα γιατί κάποια στιγμή άρχισαν να σε κουράζουν αδιαφορώντας για την εύρεση απάντησης πια. Κατέληξες να κοντεύεις τα τριάντα, να έχεις δίπλα σου τους βασικούς, τα βασικά, τα απολύτως απαραίτητα κάποιες φορές κι όμως μέσα σου αισθάνεσαι συνειδητά πλήρης κι ευτυχισμένος.

Η αλήθεια είναι πως γνωρίζεις από πρώτο χέρι τι σημαίνει να κοπιάζεις κι αν είναι κάτι για το οποίο μπορείς να είσαι υπερήφανος είναι η επίτευξη των στόχων, των μικρών και των μεγαλύτερων που οριοθετούνται με ψυχαναγκαστική τάξη και στρατηγική στο κεφάλι σου.

Είναι που καταλαγιάζοντας τόσα κύματα στη ζωή σου, κατάλαβες πως τελικά το μόνο που μετράει είναι οι στόχοι σου. Όλες εκείνες οι προσδοκίες που είχες χρόνια μα για κάποιους λόγους παραμέρισες, όλες εκείνες οι προτεραιότητες που κάλυπταν κατά διαστήματα τη δυστυχία που σου προσέφεραν άλλες καταστάσεις, όλα αυτά είναι και τα μόνα που μετράνε.

Όλα όσα θες, όλα αυτά είσαι εσύ. Χωρίς τους στόχους σου τίποτα δεν μπορεί να δικαιολογήσει την επιφανειακή και μηχανική σου ύπαρξη στη ζωή σου την ίδια. Γι’ αυτό πρώτα οι στόχοι κι οι ενδόμυχες επιθυμίες σου κι ύστερα όλα τ’ άλλα. Κι αν ακούγεται εγωισμός, όπως εύστοχα ανέφερε κάποτε ο Τσάρλι Τσάπλιν, είναι απλώς αγάπη για τον εαυτό σου. Ό,τι κι αν γίνεται, να μάθεις να παραμένεις φύλακας άγγελος των στόχων σου, των κουκκίδων εκείνων που έχεις κατά νου και μανιάζεις να υλοποιήσεις.

Οι στόχοι σου είναι πολύτιμοι. Γι’ αυτό κι έμαθες να μην τα παρατάς. Ενθουσιάζεσαι πια και με την παραμικρή ένδειξη βελτίωσης μιας και συμφωνείς πως είναι μια γερή βάση, ένα ισχυρό θεμέλιο υλοποίησης και των πιο μεγάλων πλάνων. Δεν υπάρχει ομορφότερο δώρο για τον άνθρωπο απ’ το να πραγματοποιούνται τα όνειρά του τα μεγάλα. Από το να κοπιάζει δίχως αύριο και να βρίσκει αντίκτυπο στην επιτυχία του. Γιατί μέσα απ’ την επιτυχία, η αποτυχία αντιμετωπίζεται πια μόνο ως η οδός για περισσότερη επιμονή προκειμένου να κατορθώσει όσα φαντάζουν ακατόρθωτα.

Μα κοίτα οι στόχοι σου να είναι αποκλειστικά κι αυστηρά δικοί σου. «Να αποφοιτήσεις με έναν καλό βαθμό απ’ το Λύκειο, να περάσεις σε ένα καλό πανεπιστήμιο, να βρεις μια δουλειά, να αποκτήσεις δική σου οικογένεια και να κριθείς αντάξιός της». Όλα τα «να» που βρέθηκαν στη ζωή σου να τα κοσκινίζεις κι όσα από αυτά ανήκουν στην πραγματικά δική σου επιθυμία, όλα αυτά να τα κυνηγάς μέχρι να τα κατακτήσεις.

Ο άνθρωπος μπορεί τα πάντα, φτάνει να σταματήσει να φοβάται, φτάνει να αρχίσει να αναγνωρίζει την αξία του, τις ικανότητές του και το γεγονός πως δεν υπάρχει αδύνατο όταν υπάρχει θέληση! Είναι ευλογία να επιτυγχάνεις τους στόχους σου, είναι προσωπική υπερηφάνεια να εξελίσσεσαι μέσα στα δύσκολα, είναι τιμή σου να προσπαθείς και να παλεύεις κάθε φορά για το καλύτερο με γνώμονα πάντα τα δικά σου σοφά κριτήρια!

Να ζεις όπως θέλεις, όχι όπως πρέπει

Ένα από τα πιο κοινότυπα διλήμματα, που μας μαρκάρουν από την ώρα που θα γεννηθούμε είναι εκείνου του θέλω-πρέπει.

Ποιος δε θυμάται τη μαμά του, να του απαγορεύει παγωτό Γενάρη μήνα, γιατί δεν πρέπει; Ποιος δε σας ρώτησε, μα τι θέλεις επιτέλους στη ζωή σου, ή ποιος δε σας είπε κάνε εκείνο ή το άλλο; Όλοι καθημερινά ερχόμαστε αντιμέτωποι με τέτοιου είδους ερωτήματα συνεχώς και αδιαλείπτως.

Πόσα θέλω μας θυσιάστηκαν στο βωμό των πρέπει και πόσες επιταγές της λογικής καταποντίστηκαν από επιθυμίες; Άπειρα.

Τι είναι τελικά το σωστό; Ποιος είναι εκείνος ο δρόμος, που θα μας κάνει πραγματικά ευτυχισμένους και θα μας κάνει να νιώθουμε γεμάτοι και πλήρεις;

Το πρώτο βήμα είναι σίγουρα η αυτογνωσία. Το να ξέρεις που πατάς και που βρίσκεσαι, οι στόχοι σου, οι πόθοι σου και ότι άλλο μπορεί να υπάρχει στο μυαλό, πρέπει να είναι ξεκάθαρα. Είναι το πιο σημαντικό για τη μετέπειτα αποδοχή ή απόρριψη των σχεδίων σου. Διότι άμα δε ξέρεις, τι θες, θα επικρατεί χάος μέσα σου και το χάος φέρνει μπλεξίματα.

Μόνο αν τα βρεις εξάλλου, θα μπορείς να τα υποστηρίξεις. Τότε θα ξέρεις, ποιες θα είναι οι κατάλληλες κινήσεις που θα πρέπει να κάνεις, για να τα ολοκληρώσεις. Επίσης, για να το αποδεχτεί το περιβάλλον σου, πρέπει να είσαι εσύ εκείνος, που θα τα υποστηρίξεις μέχρι τέλους. Να τα δηλώνεις σθεναρά και να μην επηρεάζεσαι από φίλους ή οικογένεια.

Το να άγεσαι και φέρεσαι από τις περιστάσεις και τις συνθήκες, θα σε αποπροσανατολίσει από τους στόχους σου και στο τέλος θα βρεθείς με άδεια χέρια. Να τολμήσεις να γίνεις ηθοποιός, ακόμα κι αν οι δικοί σου περιμένουν να αναλάβεις το δικηγορικό τους γραφείο. Να πας να του εξομολογηθείς τον έpωτά σου ακόμα κι αν είναι με άλλη. Ο τολμών νικά λένε και δεν έχουν άδικο.

Αν ζήσεις μια ζωή μακρυά από τα θέλω σου, θα ζήσεις μια ξένη ζωή. Μια ζωή που δε σου ανήκει χτισμένη σε όνειρα και βλέψεις άλλων. Δεν υπάρχει χειρότερο από το να ξυπνήσεις μια μέρα και να συνειδητοποιήσεις, πως η ζωή σου είναι ένα κράμα επιθυμιών των άλλων και δειλίας να αντιταχθείς σε διάφορες προτροπές και διαταγές. Ζωή έχει μία και είναι πολύ κρίμα να τη ζούμε διαφορετικά από ότι θέλουμε.

Ακόμα κι αν φας τα μούτρα σου, ακόμα κι αν τα πράγματα δεν έρθουν ρόδινα, ακόμα κι αν αποδειχθούν λανθασμένες οι επιλογές σου, θα είναι κατά δικές σου και τα παθήματά σου θα γίνουν τα καλύτερα μαθήματά σου. Μόνο πείρα και γνώση φέρνουν οι αποτυχίες και όχι χασούρα.

Να ζείτε όπως θέλετε λοιπόν, μακρυά από πρέπει και από ότι μπορεί να ορίζει η θέση σας, η δουλειά σας, οι γονείς σας.

Να ζείτε για πάρτη σας και να ζείτε τολμηρά. Μόνο τότε έχει αξία να ζεις.

Μάντης Τειρεσίας

Η μητέρα του ονομαζόταν Χαρικλώ, όπως η γυναίκα του σοφού Κενταύρου Χείρωνος, κι άνηκε στις θεραπαινίδες της Παλλάδος Αθηνάς. Έτσι είδε ο Τειρεσίας στα νιάτα του αυτό που δε θα ‘πρεπε ποτέ να δη. Η θεά τριγύριζε με την άμαξα στη Βοιωτία, ευχαριστημένη για τα άλογά της. Εδώ έβγαλε τα ρούχα της για να δροσιστή στο μπάνιο. Αυτό το έκανε μια φορά, στην Ιπποκρήνη, στην «πηγή του ίππου», πάνω στον Ελικώνα, στη γαλήνη του μεσημεριού και στην ερημιά. Ο Τειρεσίας, με το πρώτο χνούδι στο πηγούνι, κυνηγούσε εκεί μόνος στον ιερό τόπο με τα σκυλιά του. Παρακινημένος από ασίγαστη δίψα έτρεξε στην πηγή, ο τρομερός. Χωρίς να το θέλη είδε αυτό που δεν επιτρεπότανε να δη. Είδε το στήθος και το κορμί της Αθηνάς. Μετά απ’αυτό δεν έπρεπε πια να ξαναδή το φως του ήλιου. Η θεά έβαλε τα χέρια της πάνω στα μάτια του και τον τύφλωσε. Όμως απ’ αγάπη στη συνοδό της Χαρικλώ του ‘δωσε το χάρισμα της μαντείας:  του καθάρισε τ’ αυτιά, για να μπορή να καταλαβαίνη τη φωνή των πουλιών και του έστειλε ένα ραβδί από ξύλο αγριοκερασιάς, που μ’ αυτό θα μπορούσε να προχωρή σα να ‘βλεπε.

Μια άλλη ιστορία για την τύφλωση του Τειρεσίου είχε το ίδιο νόημα: κι εδώ ο Τειρεσίας είδε κάτι που δε θα ‘πρεπε να δη. Διηγούνταν ότι όταν ήταν νεαρός βοσκός σ’ ένα λιβάδι στον Κιθαιρώνα – ή στο βουνό Κυλλήνη, στην περιοχή όπου ο Ερμής ασκούσε την τέχνη του με το ραβδί το στολισμένο με ζευγάρι από φίδια- είδε δυο φίδια την ώρα που ζευγαρώνονταν. Το ζήτημα, για το οποίο δεν πίστευαν ότι ήταν κάτι ασυνήθιστο στη ζωή των βοσκών στην Ελλάδα, θα ‘πρεπε να είχε σπουδαία σημασία στα αρχαία χρόνια, αν δεχτούμε πως κάτι τέτοιο για τους μεταγενέστερους, ήταν έκφραση ενός πραγματικού αστείου των θεών. Ο Τειρεσίας είχε σκοτώσει, έτσι έλεγαν, το θηλυκό φίδι που ζευγάρωνε και την ίδια στιγμή μεταμορφώθηκε σε γυναίκα. Έτσι, σαν γυναίκα, έζησε τα επόμενα εφτά χρόνια και δοκίμασε τον έρωτα του άνδρα. Μετά από εφτά χρόνια είδε πάλι ένα ερωτευμένο ζευγάρι. Τώρα σκότωσε με τη γροθιά του το αρσενικό κι αμέσως μεταμορφώθηκε πάλι σε άνδρα. Τότε μάλωσαν μεταξύ τους ο Ζευς και η Ήρα, αν το αρσενικό ή το θηλυκό φύλο ένιωθε περισσότερο την αγάπη. Για διαιτητή διάλεξαν τον Τειρεσεία. «Μόνο το ένα από τα δέκα μέρη απολαμβάνει ο άνδρας – έτσι ακούστηκε η απόφασή του – τα δέκα πραγματοποιεί η γυναίκα, που χαίρεται με την ψυχή της».

Η Ήρα θύμωσε γι’αυτό, επειδή το αποκάλυψε, και τον τιμώρησε με τύφλωση. Ο Ζευς γι’ αυτό τον προίκισε με το χάρισμα του μάντη και του επέτρεψε να ζήση εφτά γενεές ανθρώπων. Μας παραδόθηκε όμως, ότι αυτό το χάρισμα δεν έκανε ευτυχισμένο τον σοφό άνδρα: «Πατέρα, Ζευ – θα ψιθύρισε αναστενάζοντας -ή θα ‘πρεπε να μου χαρίσης συντομώτερη ζωή, ή τόσο μόνο γνώση, όση έχουν και οι κοινοί θνητοί. Όπως είναι τώρα τα πράγματα, δεν είναι για μένα καθόλου τιμή το ότι θα ζήσω εφτά γενεές ανθρώπων!» Τυφλός και προικισμένος με θεϊκή γνώση, έπρεπε να ζήση τα πεπρωμένα του Κάδμου και των απογόνων του – ήσαν έξι γενιές – και να ξέρη μόνος απ’ όλους τους ανθρώπους τι γίνεται και στον κάτω κόσμο. Αυτό το δώρο το παραχώρησε η Περσεφόνη. Στο βασίλειο των νεκρών τον επισκέφτηκε αργότερα ο Οδυσσεύς, και άφησε αυτόν, που ακόμα και εδώ κρατούσε το χρυσό ραβδί του μάντη, να μπη πρώτος στο λάκκο, τον γεμάτο με το αίμα των σφαγίων. Ο Τειρεσίας τον γνώρισε και του μίλησε, χωρίς ακόμα να ‘χει πιει, και όταν ήπιε αίμα, του φανέρωσε όλη τη μελλοντική του μοίρα.

Είδε επίσης τη μοίρα του Οιδίποδος, που εκπληρώθηκε, όπως ο Τειρεσίας το προφήτεψε.

Πώς δημιουργήθηκε το φεγγάρι;

 Δύο νέες έρευνες υποστηρίζουν ότι η Σελήνη σχηματίστηκε από την ένωση μικροσκοπικών κομματιών ενός κονιορτοποιημένου πλανήτη που εκτοξεύτηκαν στο διάστημα από μία καταστροφική σύγκρουση με τη Γη 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν.

 

Τα νέα ευρήματα έρχονται να ενισχύσουν την επικρατούσα θεωρία της «γιγαντιαίας πρόσκρουσης». Προηγούμενες εκδοχές της θεωρίας υποστήριζαν ότι η Σελήνη δημιουργήθηκε μετά από την πρόσκρουση στη Γη ενός αγνώστου ουράνιου σώματος στο μέγεθος του Άρη. Η παρόμοια κατεύθυνση της περιστροφής της Γης και της τροχιάς της Σελήνης είναι ένα από τα ισχυρότερα επιχειρήματα αυτής της θεωρίας. Όμως η θεωρία αυτή παρουσίαζε αρκετά κενά. Οι δύο νέες μελέτες προσφέρουν εξηγήσεις για το πώς η Γη και η Σελήνη έχουν την ίδια γεωχημική σύσταση, αλλά με δύο διαφορετικές προσεγγίσεις

Η πρώτη έρευνα, υπό τον δρ. Ματία Κουκ του Ινστιτούτου SETI της Καλιφόρνια και την δρ. Σάρα Στιούαρτ του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, ισχυρίζεται ότι η απάντηση βρίσκεται στο ρυθμό περιστροφής της Γης.

 

Αν η γήινη ημέρα είχε διάρκεια δύο με τρεις ώρες την εποχή της σύγκρουσης, τότε η σύγκρουση μεταξύ της Γης και του άγνωστου πλανήτη θα ήταν δυνατό να είχε εκτοξεύσει αρκετό υλικό ώστε να σχηματιστεί η Σελήνη. Άλλωστε το μέγεθος της μάζας της είναι μόλις 1,2 τοις εκατό σε σχέση με τη Γη.

 

Μια τόσο γρήγορη περιστροφή είναι οριακή αλλά όχι απίθανη εάν αναλογιστούμε πως την πρώιμη περίοδο ύπαρξης του ηλιακού μας συστήματος οι συγκρούσεις ουράνιων σωμάτων ήταν συχνές και οδηγούσαν σε υψηλές ταχύτητες. Αμέσως μετά τη σύγκρουση, ο συνδυασμός της βαρύτητας από τον Ήλιο και τη Σελήνη οδήγησαν στο σχηματισμό της 24ωρης περιστροφής που έχουμε σήμερα.

 

Η δεύτερη έρευνα, υπό την αστροφυσικό Ρόμπιν Κάναπ του Southwest Research Institute στο Κολοράντο των ΗΠΑ, υποστηρίζει ότι ο υποθετικός πλανήτης δεν είχε το μέγεθος του Άρη όπως υποσηρίζουν οι Κουκ και Στιούαρτ (περίπου 5-10% της μάζας της Γης), αλλά σχεδόν την ίδια μάζα με τη Γη.

 

Η ίδια προσέγγιση έχει χρησιμοποιηθεί και για να εξηγήσει τη δημιουργία του Χάροντα, δορυφόρου του Πλούτωνα.

 

Σύμφωνα με το υπολογιστικό μοντέλο της δρ. Κάναπ, η σύγκρουση θα είχε προκαλέσει περαιτέρω αύξηση του ρυθμού περιστροφής της Γης, αλλά θα ελαττώθηκε με την πάροδο των χρόνων.

 

Στα επόμενα χρόνια αναμένεται να ξεκαθαρίσει ποια μελέτη από τις δύο έχει προτείνει το πιο σωστό μοντέλο. Το ερώτημα που θα παραμένει είναι γιατί η Αφροδίτη, που επίσης υπέστη γιγαντιαίες συγκρούσεις κατά τη διάρκεια του σχηματισμού της, δεν έχει δικό της δορυφόρο.

 

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο υποθετικός πλανήτης που συγκρούστηκε με τη Γη πολλές φορές αναφέρεται με το όνομα Θεία, από την Τιτανίδα Θεία Ευρυφάεσσα ή Ευρυφάτεια, που σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν σύζυγος του Τιτάνα Υπερίωνα και γέννησε τη θεά του φεγγαριού, Σελήνη, αλλά και τον Ήλιο με την Ηώ.

Ο πληθωρισμός σαν ιστορία

Μια από τις ιδιομορφίες του πληθωρισμού, είναι ότι φαίνεται να συμβαίνει ταχύτερα από την ταχύτητα του φωτός. Ακόμα και το φως χρειάζεται 30 δισεκατομμυριοστά του δευτερολέπτου για να διασχίσει ένα εκατοστόμετρο μήκους. Ο πληθωρισμός όμως διαστέλλει το σύμπαν από μια διάμετρο μικρότερη αυτής του πρωτονίου σε διάμετρο 10 cm σε χρόνο 15 Χ 10^-33 sec. Κάτι τέτοιο είναι δυνατόν, γιατί αυτό που διαστέλλεται είναι ο ίδιος ο χωροχρόνος και μεταφέρει μαζί του την ύλη. Τίποτα δεν κινείται ταχύτερα από το φως μέσα στον χωροχρόνο, είτε κατά την διάρκεια του πληθωρισμού, είτε και ύστερα από αυτήν. Πράγματι, επειδή η ίδια η διαστολή του χωροχρόνου λαμβάνει χώρα τόσο γρήγορα, η ύλη δεν προλαβαίνει να μετακινηθεί σημαντικά στο χρονικό αυτό διάστημα, και η διαδικασία αυτή «παγώνει» την αρχική ομοιογένεια της πρωταρχικής κβαντικής φυσαλίδας που εξελίχθηκε κατόπιν σε σύμπαν. 

 

Το πληθωριστικό σενάριο πέρασε από διάφορα στάδια ανάπτυξης κατά τη σύντομη ιστορία του. Το πρώτο πληθωριστικό μοντέλο αναπτύχθηκε από τον Alexei Starobinsky, στο Ινστιτούτο L. D. Landau για τη θεωρητική φυσική στη Μόσχα στα τέλη της δεκαετίας του 1970, αλλά τότε δεν χρησιμοποιήθηκε ο όρος πληθωρισμός. Το αρχικό ήταν ένα πολύ περίπλοκο μοντέλο βασισμένο σε μια κβαντική θεωρία βαρύτητας, αλλά προκάλεσε αίσθηση μεταξύ των κοσμολόγων της τότε Σοβιετικής Ένωσης και έμεινε γνωστό ως το «μοντέλο Starobinsky» για το σύμπαν. Δυστυχώς, εξαιτίας των δυσκολιών που είχαν τότε οι επιστήμονες της Σοβιετικής Ένωσης να ταξιδέψουν έξω από τα σύνορα της χώρας τους, το μοντέλο αυτό δεν διαδόθηκε στη Δύση.

 

Το 1981, ο Alan Guth, τότε στο MIT, δημοσίευσε μια διαφορετική εκδοχή του πληθωριστικού σεναρίου, μη γνωρίζοντας τίποτα για την δουλειά του Starobinsky. Η εκδοχή αυτή ήταν πιο προσιτή, τόσο γιατί ήταν πιο κατανοητή όσο και γιατί ο Guth ζούσε στις ΗΠΑ και μπορούσε να σχολιάζει ελεύθερα τις ιδέες του με τους συναδέλφους του ανά τον κόσμο. Προφανώς υπήρχαν κάποια μειονεκτήματα με τις συγκεκριμένες λεπτομέρειες του αρχικού μοντέλου του Guth, που ο ίδιος τα αναγνώρισε αμέσως. Ειδικότερα, το μοντέλο του Guth άφηνε το σύμπαν μετά τον πληθωρισμό, γεμάτο με ένα συνονθύλευμα φυσαλίδων, που όλες τους διαστέλλονταν με τον δικό τους τρόπο και συγκρούονταν η μία με την άλλη. Δεν βλέπουμε καμιά ένδειξη γι αυτές τις φυσαλίδες στο πραγματικό σύμπαν, κι έτσι προφανώς το απλούστερο αυτό μοντέλο του πληθωρισμού δεν μπορούσε να είναι σωστό. Αλλά ήταν αυτή ακριβώς η εκδοχή της πληθωριστικής ιδέας που έκανε γνωστή στους κοσμολόγους τη δύναμη της θεωρίας.

 

Τον Οκτώβριο του 1981, έγινε μια διεθνής συνάντηση στη Μόσχα, όπου η θεωρία του πληθωρισμού ήταν το κέντρο των συζητήσεων. Ο Stephen Hawking παρουσίασε μια εργασία που ισχυριζόταν ότι ο πληθωρισμός δεν μπορούσε να δουλεύει καθόλου, αλλά ο Ρώσσος κοσμολόγος Andrei Linde παρουσίασε μια βελτιωμένη εκδοχή, που την αποκαλούσε «νέο πληθωρισμό», η οποία ξεπερνούσε τις δυσκολίες που παρουσίαζε το μοντέλο του Guth.

 

Κατά ειρωνεία της τύχης ο Linde ήταν ο μεταφραστής της ομιλίας του Hawking και είχε την άχαρη δουλειά να παρουσιάσει στο κοινό τον αντίλογο προς τη δική του εργασία! Αλλά μετά τις τυπικές παρουσιάσεις ο Hawking πείσθηκε ότι ο Linde είχε δίκιο, και ο πληθωρισμός μπορούσε εν τέλει να δουλεύει.

 

Μέσα σε λίγους μήνες, το νέο πληθωριστικό σενάριο δημοσιεύτηκε επίσης από τον Andreas Albrecht και τον  Paul Steinhardt, του πανεπιστημίου της Pennsylvania, και μέχρι το τέλος του 1982, ο πληθωρισμός είχε πια καθιερωθεί. Ο Linde ενεπλάκη σχεδόν σε κάθε σημαντική εξέλιξη της θεωρίας από τότε.

 

Το επόμενο βήμα έγινε όταν αναγνωρίστηκε ότι δεν χρειαζόταν να ισχύει τίποτε ιδιαίτερο στην περιοχή της κλίμακας Planck ώστε να φτάσει να γίνει το Σύμπαν μας. Αν η περιοχή αυτή ήταν μέρος μιας μεγαλύτερης περιοχής στην οποία μπορούσαν να εμφανίζονται όλα τα είδη των βαθμωτών πεδίων, τότε μόνον οι περιοχές εκείνες στις οποίες αυτά τα πεδία δημιουργούσαν πληθωρισμό, θα μπορούσαν να οδηγηθούν στην κατάσταση ενός τεράστιου σύμπαντος σαν το δικό μας. Ο Linde αποκάλεσε αυτή την κατάσταση χαοτικό πληθωρισμό, γιατί τα βαθμωτά πεδία μπορούσαν να έχουν οποιαδήποτε τιμή σε διαφορετικές θέσεις του αρχικού υπέρ-σύμπαντος.

 

Αυτή είναι η καθιερωμένη εκδοχή του πληθωρισμού σήμερα, και μπορεί να θεωρηθεί ως παράδειγμα εκείνων των σεναρίων που σχετίζονται με τη λεγόμενη ανθρωπική αρχή (σημειώστε όμως ότι αυτή η χρήση του όρου χάος, είναι σαν την καθημερινή σημασία της λέξης, που σημαίνει μια περίπλοκη, μπερδεμένη κατάσταση, και δεν έχει τίποτα να κάνει με το μαθηματικό αντικείμενο που είναι γνωστό ως «θεωρία χάους»). 

 

Η ιδέα του χαοτικού πληθωρισμού οδήγησε σε αυτό που είναι γνωστό μέχρι σήμερα, ως η τελευταία λέξη του πληθωριστικού σεναρίου.

 

Η μεγάλη αναπάντητη ερώτηση στην καθιερωμένη κοσμολογία του Big Bang είναι, τί υπήρχε πριν από την αρχική ανωμαλία;

 

Συχνά λέγεται ότι η ερώτηση αυτή δεν έχει νόημα, επειδή ο χρόνος ξεκίνησε μαζί με την ανωμαλία. Όμως ο χαοτικός πληθωρισμός μας λέει ότι το σύμπαν μας προήλθε από μια κβαντική διακύμανση σε μια προϋπάρχουσα περιοχή του χωροχρόνου, και ότι ακριβώς ισοδύναμες διαδικασίες μπορούν να δημιουργήσουν περιοχές πληθωρισμού μέσα στο δικό μας σύμπαν. Ως αποτέλεσμα, νέα σύμπαντα μπορούν να γεννηθούν από το δικό μας, και το σύμπαν μας το ίδιο μπορεί να έχει προκύψει από άλλο σύμπαν, με διαδικασία που δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος. Μια παραλλαγή αυτού του θέματος μας λέει ότι η γέννηση συμπάντων γίνεται μέσω μαύρων τρυπών, και ότι κάθε φορά που μια μαύρη τρύπα καταρρέει σε μια ανωμαλία, «αναπηδά» σε ένα άλλο νέο σύνολο χωροχρονικών διαστάσεων, δημιουργώντας ένα νέο πληθωριστικό σύμπαν. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται σενάριο των βρεφών συμπάντων.

 

Υπάρχουν ομοιότητες  μεταξύ της ιδέας του αιώνιου πληθωρισμού και του αυτο-αναπαραγόμενου σύμπαντος, και της εκδοχής της Μόνιμης Κατάστασης του σύμπαντος, που αναπτύχθηκε στην Αγγλία από τους Fred Hoyle και Jayant Narlikar, όπου εκεί το πεδίο-C παίζει το ρόλο του βαθμωτού πεδίου που οδηγεί τον πληθωρισμό. Όπως παρατήρησε ο ίδιος ο Hoyle σε μια συνάντηση της Βασιλικής Αστρονομικής Εταιρίας στο Λονδίνο το 1994, οι σχετικές εξισώσεις στη θεωρία του πληθωρισμού είναι ακριβώς οι ίδιες όπως αυτές στη δική του εκδοχή της ιδέας της Μόνιμης Κατάστασης, αλλά με το γράμμα C να έχει αντικατασταθεί με το γράμμα «Ø». «Αυτό», είπε ειρωνικά ο Hoyle, «κάνει όλη τη διαφορά στον Κόσμο.»

 

Οι σύγχρονοι υποστηρικτές του πληθωριστικού σεναρίου έφτασαν στις εξισώσεις τους, τελείως ανεξάρτητα από τη προσέγγιση του Hoyle, και δεν είναι πρόθυμοι να παραδεχτούν αυτή την αναλογία, αφού έχουν στηριχτεί στο μοντέλο του Big Bang. Πράγματι, όταν ο Guth ρωτήθηκε στα 1980, πως σχετιζόταν η νέα τότε θεωρία του πληθωρισμού με την θεωρία της Μόνιμης Κατάστασης, φέρεται ότι απάντησε: «Τι είναι η θεωρία της Μόνιμης Κατάστασης;» Πάντως αν και ο πληθωρισμός θεωρείται γενικά ως εξέλιξη της κοσμολογίας του Big Bang,  ίσως είναι καλύτερα να τον δούμε ως σύζευξη των καλύτερων χαρακτηριστικών τόσο του Big Bang όσο και της θεωρίας της Μόνιμης Κατάστασης.
 

Όλη αυτή η ιστορία μπορεί να θεωρηθεί ως μια φιλοσοφική διαμάχη, τόσο ανώφελη όσο η διαμάχη για το πόσοι άγγελοι μπορούν να χωρέσουν χορεύοντας στη μύτη μιας βελόνας, όμως υπάρχει το γεγονός ότι οι παρατηρήσεις της ακτινοβολίας υποβάθρου που εκτέλεσε ο δορυφόρος COBE, μας έδωσε σχηματισμούς μικροσκοπικών ανωμαλιών, τους οποίους προβλέπει ο πληθωρισμός.

 

Μια από τις πρώτες αμφισβητήσεις του πληθωρισμού, ήδη από το 1981, ήταν ότι παραήταν καλός για να είναι αληθινός. Πιο συγκεκριμένα, αν η διαδικασία αυτή ήταν τόσο αποτελεσματική για την εξομάλυνση του σύμπαντος, πως θα μπορούσαν διάφορες ανωμαλίες στο μέγεθος των γαλαξιών, ή σμηνών γαλαξιών να έχουν δημιουργηθεί;

 

Όταν όμως οι ερευνητές κοίταξαν πιο προσεκτικά τις εξισώσεις, αναγνώρισαν ότι οι κβαντικές διακυμάνσεις θα μπορούσαν επίσης να έχουν δημιουργήσει μικροσκοπικές ρυτιδώσεις στην δομή του σύμπαντος, ακόμη και όταν το σύμπαν είχε μέγεθος της τάξης του 10^-25cm, δηλαδή 100 εκατομμύρια φορές μεγαλύτερο από το μήκος Planck.