Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ

 I. Ο Αριστοτέλης και η σωκρατική παράδοση.

1. Όταν ο Αριστοτέλης έφθασε στην Ακαδημία το 367 π.Χ., ο Πλάτων ήταν ήδη 60 ετών και ο Σωκράτης είχε πεθάνει, πίνοντας το κώνειο, πριν από 22 χρόνια. Επιπλέον η λειτουργία της Ακαδημίας του Πλάτωνα συμπλήρωνε ήδη 20 συναπτά έτη και ο ιδρυτής της, ο Πλάτων, είχε αναπτύξει τα βασικότερα σημεία της φιλοσοφίας του «κλείνοντας» την ώριμη περίοδο της συγγραφικής του δραστηριότητας. Ένα στοιχείο ακόμα, ίσως, είναι χρήσιμο για να αποτιμήσουμε καλύτερα το «φιλοσοφικό κλίμα» και την ακαδημαϊκή ατμόσφαιρα που επικρατούσε τη στιγμή εκείνη, όταν ο Αριστοτέλης ήρθε στην Αθήνα, για να παρακολουθήσει τα μαθήματα κοντά στον Πλάτωνα: εννοούμε την χρονική απόσταση που χωρίζει την άφιξη του Αριστοτέλη στην Ακαδημία από την εποχή που ο Πλάτων είχε γράψει τους λεγόμενους «σωκρατικούς» διαλόγους του1. Είχαν παρέλθει ήδη 20 χρόνια, και είχε «κλείσει» δηλ. για τον Πλάτωνα το κεφάλαιο αυτό της φιλοσοφίας.

Συγκεκριμένα, η επίδραση της σωκρατικής διδασκαλίας, σε συνδυασμό με τη συναισθηματική φόρτιση, είχαν επηρεάσει τη σκέψη του Πλάτωνα κατά τη συγγραφή των διαλόγων αυτών, όπως είναι εύλογο και όντως εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει από τους ίδιους τους διαλόγους. Είναι εξάλλου γνωστό, και μας επιτρέπει ο ίδιος ο Πλάτων να αντιληφθούμε, ότι ο θάνατος του Σωκράτη ήταν το συγκλονιστικότερο γεγονός της ζωής του έως τότε, ίσως ολόκληρης της ζωής του. Ένα ανεξιλέωτο έγκλημα των Αθηναίων, για το οποίο ο ίδιος ποτέ δεν τους συγχώρησε, όπως μας αφήνει να εννοήσουμε στην έβδομη επιστολή του2. Υπό το κράτος αυτών των συναισθημάτων και σε χρόνο περισσότερο από μια δεκαετία γράφει τους δέκα πρώτους διαλόγους, που η έρευνα δέχεται ως «σωκρατικούς» 3. Μετά, όπως είναι φυσικό, απαλλάσσεται από τη συναισθηματική φόρτιση που του προκάλεσε ο θάνατος του Δασκάλου, αλλά και από την επιρροή της σωκρατικής διδασκαλίας. Τη στιγμή, λοιπόν, που φθάνει ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία ο Πλάτων μπαίνει στην τελευταία συγγραφική και φιλοσοφική του περίοδο. Ωστόσο η σωκρατική παράδοση είναι «ζωντανή» και διάχυτη στην Ακαδημία.

2. Ο Αριστοτέλης, βέβαια, όπως και οποιοσδήποτε άλλος, είχε και άλλα «μέσα» για να πληροφορηθεί τα σχετικά με τη διδασκαλία και το βίο του Σωκράτη, εκτός από τους (σωκρατικούς) διαλόγους του Πλάτωνα και τα έργα του Ξενοφώντα. Πρέπει ασφαλώς να δεχθούμε ότι γνώριζε και τις άλλες άμεσες πηγές, δηλαδή τα έργα και τη μαρτυρία αυτών που γνώρισαν τον Σωκράτη, εννοούμε τις κωμωδίες του Αριστοφάνη και το έργο του Αισχύνη από τη Σφηττό4. Αυτές είναι άλλωστε όλες οι γραπτές φιλοσοφικές πηγές που έχουμε από πρώτο χέρι για το βίο και τη διδασκαλία του Σωκράτη. Να προσθέσουμε, εκτός από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη, και τα αποσπάσματα δύο ακόμη κωμωδιογράφων, του Ευπόλιδος και του Αμειψία, οι οποίοι διακωμώδησαν τον Σωκράτη σε μια κωμωδία τους, τουλάχιστον, το 423 π.Χ., την ίδια χρονιά και στους ίδιους θεατρικούς αγώνες, όπου δίδαξε και ο Αριστοφάνης τις δικές του «Νεφέλες» 5. Εκτός όμως από τις γραπτές πηγές υπήρχε, ασφαλώς, η προφορική παράδοση, διάχυτη και ζωντανή, όπως είπαμε, στο χώρο της Ακαδημίας, αλλά μας επιτρέπεται να υποθέσουμε και στην Αθήνα, στους φιλοσοφούντες και στους διανοουμένους της εποχής. Αυτή την παράδοση ο Αριστοτέλης είναι βέβαιο την διαπίστωσε γρήγορα και θα τη αξιολόγησε ως ένα στοιχείο της φιλοσοφικής δραστηριότητας στην Αθήνα6.

Ένα ακόμα στοιχείο σοβαρό που πρέπει να συνυπολογίσουμε σ’ αυτές τις μαρτυρίες, είναι οι λεγόμενες σωκρατικές σχολές, δηλαδή η Κυρηναϊκή Σχολή, με ιδρυτή τον μαθητή του Σωκράτη Αρίστιππο τον Κυρηναίο, μια σχολή με έντονο ηδονιστικό χαρακτήρα. δεύτερη η Μεγαρική Σχολή, με ιδρυτή τον Ευκλείδη τον Μεγαρέα, με κατεύθυνση κυρίως λογική – γνωσιοθεωρητική. τρίτη η σχολή η καλύτερα φιλοσοφική αίρεση των Κυνικών με αρχηγό τον Αντισθένη και τέταρτη η Ηλειακή Σχολή με ιδρυτή τον Φαίδωνα τον Ηλείο, με ηθική κυρίως κατεύθυνση (βραχύβια ήταν η σχολή αυτή)7. Ο Αριστοτέλης ήξερε καλά τους αρχηγούς και ιδρυτές των σωκρατικών αυτών σχολών, μερικούς μάλιστα τους αντιμετώπισε και ως αντιπάλους η αιρεσιάρχες των φιλοσοφικών θέσεων (π.χ. τον Αντισθένη και τον Αρίστιππο)8. Έτσι μπορούμε, δικαιολογημένα, να συμπεράνουμε, ότι οι απόψεις του Αριστοτέλη για τον Σωκράτη βασίζονται σ’ αυτές τις τρεις πηγές που αναφέραμε, δηλαδή στα έργα των αυτήκοων μαρτύρων, μαθητών του η άλλων συγχρόνων του, στην προφορική παράδοση που οπωσδήποτε συντηρούσαν όλες οι σωκρατικές σχολές και προπάντων η Ακαδημία, και τρίτον στις ίδιες αυτές σωκρατικές σχολές με τη δραστηριότητα και τη διδασκαλία των ιδρυτών τους, άμεσων και αυτήκοων μαθητών του Σωκράτη.

3. Ο προσφορότερος τρόπος και η εγγύτερη πηγή για τον Αριστοτέλη ήταν, ασφαλώς, ο ίδιος ο Πλάτων και οι διάλογοί του, οι «σωκρατικοί» λεγόμενοι, για να γνωρίσει την προσωπικότητα του Σωκράτη και να πληροφορηθεί τα σχετικά με τη διδασκαλία του, δηλαδή τις φιλοσοφικές απόψεις του παράξενου εκείνου φιλοσόφου. Όλοι οι διάλογοι, ασφαλώς όχι, γιατί εμείς είμαστε βέβαιοι και μπορούμε να υποθέσουμε βάσιμα, ότι ο Αριστοτέλης ξεχώριζε τους λεγόμενους «σωκρατικούς»από το σύνολο των πλατωνικών διαλόγων, αυτό δέχεται σήμερα η έρευνα9. Ίσως όμως θα πρέπει να θέτουμε συνεχώς το ερώτημα, αν δηλαδή αναγνώριζε στον Σωκράτη και απόψεις που περιέχονται σε πλατωνικούς διαλόγους που εμείς σήμερα δεν μπορούμε να δούμε σωκρατικές απόψεις, αλλά μόνο πλατωνικές θέσεις με το στόμα του Σωκράτη. Από τα έργα του Ξενοφώντα δεν ξέρουμε αν άντλησε στοιχεία, ο ίδιος δεν αναφέρει ούτε μια φορά τον Αθηναίο αυτόν ιστορικό, φαίνεται ότι δεν τον εκτιμούσε ιδιαίτερα10. Αν και ο Αριστοτέλης συνηθίζει να μνημονεύει τις πηγές του η γενικά τους προγενέστερους, όταν αναφέρεται στις γνώμες τους, το πιθανότερο είναι, βέβαια, ότι είχε διαβάσει και τα έργα του Ξενοφώντα, ωστόσο δεν τον μνημονεύει.

ΙΙ. Η πρωτότυπη συμβολή του Σωκράτη στη Φιλοσοφία.

Φαίνεται όμως ότι ο Αριστοτέλης. όπως θα δούμε, υπολόγιζε πολύ την παράδοση, που ήταν ήδη αρκετά διαδεδομένη στα χρόνια της ωριμότητάς του, δηλαδή κατά τα μέσα του 4ου αι. Το «πνεύμα» της σωκρατικής φιλοσοφίας, άλλωστε, διαχέεται στα προγράμματα και στη διδασκαλία των σωκρατικών σχολών, πλην της Ακαδημίας βέβαια, διότι ο Πλάτων δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί «σωκρατικός», αφού υπερακόντισε τις απόψεις του δασκάλου του και των προδρόμων του συνολικά και εθεμελίωσε τη φιλοσοφία των ιδεών με διαχρονική δύναμη και εμβέλεια. Για την αντίληψη του Αριστοτέλη το όνομα του Σωκράτη συνδέεται με τον αναπροσανατολισμό του φιλοσοφικού στοχασμού από την έρευνα του κόσμου και της φύσεως προς τα προβλήματα του ανθρώπου, προς την ηθική φιλοσοφία11. Ο Σωκράτης εκλαμβάνεται ως το ορόσημο μιας «εποχής» (Εpoche des Sokrates), σηματοδοτεί μια αποφασιστική στροφή (Κonversion κατά τον Ηegel) της φιλοσοφικής ζήτησης, της έρευνας από τον κόσμο των αντικειμένων (την αντικειμενικότητα, την Οbjektivitat) προς τον κόσμο του υποκειμένου (την υποκειμενικότητα, την Subjektivitat), για να εκφρασθούμε με τους όρους της νεώτερης φιλοσοφίας και με το στόμα του Ηegel12.

Πράγματι, σε ένα από τα «βιολογικά» λεγόμενα έργα του ο Αριστοτέλης επισημαίνει την καίρια καμπή της Φιλοσοφίας από την κοσμολογία προς την ανθρωπολογία. Στο «Περί ζώων μορίων» (642α28 κε) συγκεκριμένα διαβάζουμε: Επί Σωκράτους τούτο μεν ηυξήθη (sc. το τι ην είναι και το ορίσασθαι την ουσίαν), το δε ζητείν τα περί φύσεως έληξεν, προς δε την χρήσιμον αρετήν και την πολιτικήν απέκλινον οι φιλοσοφούντες13. Αυτή η αλλαγή προσανατολισμού της φιλοσοφικής «ζήτησης» (το ζητείν): αυτό που επιζητούν οι άνθρωποι να ερευνήσουν και να μάθουν) συμβαίνει κατά την εποχή που ζει ο Σωκράτης, δηλαδή μια καίρια στιγμή στην Ιστορία της Φιλοσοφίας συνδέεται με το όνομα του Σωκράτη. Τότε, όντως, έκλεισε ο κύκλος των μεγάλων προσωκρατικών φιλοσόφων, με μια εξόχως σημαντική εξαίρεση: τον Δημόκριτο από τα Άβδηρα της Θράκης, που ήταν βέβαια σύγχρονος του Σωκράτη, αλλά είκοσι χρόνια νεώτερός του, του οποίου η δραστηριότητα όμως διαρκεί τριάντα χρόνια μετά το θάνατο του Αθηναίου φιλοσόφου14. Ο Αριστοτέλης λέει ρητώς, ότι το είδος του φιλοσοφείν που αρχίζει τώρα, επί Σωκράτους, δηλαδή από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. περίπου, πρέπει να υπολογίσουμε, έχει ως αντικείμενο πια την χρήσιμον αρετήν και την πολιτικήν, δηλ. τις χρηστικές αρετές θα λέγαμε του καθημέραν βίου και την ηθική φιλοσοφία (πολιτική). Με την επισήμανση αυτή αγγίζουμε ήδη το θέμα που αναφέρεται στην προσφορά και τη συμβολή του Σωκράτη στη φιλοσοφία, κατά τον Αριστοτέλη.

3. Ο γνωσιοθεωρητικός προσδιορισμός των ηθικών εννοιών.

Τις γνωσιοθεωρητικές προτάσεις του Σωκράτη αναπτύσσει ο Αριστοτέλης στο έργο του «Μετά τα Φυσικά», σε τρία άλληλοσυμπληρούμενα σημεία ( (α). Α6, 987b1-4, (β). Μ4, 1078b 17-19 και 28-31, (γ). Μ9, 1086b 2-6).

(α) Μεταφ. Α6, 987b1-4:

Σωκράτους δε περί μεν τα ηθικά πραγματευομένου, περί δε της όλης φύσεως ουθέν, εν μέντοι τούτοις το καθόλου ζητούντος και περί ορισμών επιστήσαντος πρώτου την διάνοιαν15.

Από το παράθεμα αυτό δύο συμπεράσματα είναι προφανή: (α) Ο Σωκράτης ασχολήθηκε με τα προβλήματα ηθικής φιλοσοφίας και δεν ενδιαφέρθηκε καθόλου για την έρευνα της φύσεως (περί τα ηθικά πραγματευομένου – περί δε της όλης φύσεως ουθέν) . 16 και επιπλέον ότι σ’ αυτά τα ηθικά, στις ηθικές έννοιες επιδίωξε και αναζήτησε να προσδιορίσει το καθόλου, δηλαδή τα μόνιμα χαρακτηριστικά των πραγμάτων, το Είναι τους και (β) Συγκέντρωσε την προσοχή του στο πρόβλημα των ορισμών πρώτος αυτός (και περί ορισμών επιστήσαντος πρώτου την διάνοιαν) 17.

Και στα άλλα δύο σημεία στο Μετά τα Φυσικά ο Αριστοτέλης θα επιμείνει ουσιαστικά στην ανάλυση τούτων των δύο στοιχείων αυτής της σημαντικής πρωτότυπης φιλοσοφικής προσφοράς του Σωκράτη: Το «σκεπτικό» – αιτιολόγηση που ακολουθεί τις δύο αυτές επισημάνσεις, σχετικά με τη συμβολή του Σωκράτη στην ηθική φιλοσοφία και στη γνωσιοθεωρία, διαφωτίζει αρκούντως τα πράγματα και δικαιώνει τις παρατηρήσεις του Αριστοτέλη.

Οι λόγοι που παρακίνησαν τον παράξενο Αθηναίο φιλόσοφο να στρέψει την έρευνά του και το ενδιαφέρον του στους ορισμούς συναρτώνται με την ουσία των πραγμάτων, με το γνωστό από τους πρώιμους, τους λεγόμενους σωκρατικούς διαλόγους του Πλάτωνα, το τι εστίν, όπως θα δούμε, δηλαδή τι είναι ένα πράγμα η μια ηθική έννοια. Ο Αριστοτέλης την προσπάθεια αυτή του Σωκράτη θα την χαρακτηρίσει με μια άλλη έκφραση, την ουσίαν εζήτει, αυτό που στοιχειοθετεί ουσιαστικά την έννοια του καθόλου18. Σ’ αυτό ακριβώς αποβλέπουν οι ορισμοί, δηλαδή στην ανάδειξη η στην «αποκάλυψη» του καθόλου των πραγμάτων, το οποίο πρέπει να αναζητήσουμε πέρα από τα διαρκώς μεταβαλλόμενα αισθητά. Ο,τι ακολουθεί στο κείμενο των «Μετά τα Φυσικά» αναφέρεται ευθέως στην θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα.

Συγκεκριμένα, όταν ο Πλάτων δεχόταν τον ορισμό στις περιπτώσεις αυτές, θεώρησε ότι «το καθόλου» αφορά πράγματα διαφορετικά (έτερα) και όχι κάτι από τα αισθητά, γιατί, βέβαια, είναι αδύνατον, δεν μπορούμε να δεχθούμε ότι το κοινό στοιχείο (τον κοινόν όρον) όλων των πραγμάτων είναι κάτι από τα αισθητά, που διαρκώς μεταβάλλονται. Επομένως, πρέπει να αναζητήσουμε το στοιχείο εκείνο στα πράγματα που συνιστά κοινόν όρον, το ενοποιητικό στοιχείο της ουσίας τους, που δεν υπόκειται σε αλλαγές και αλλοιώσεις (όπως συμβαίνει με τα αισθητά αντικείμενα). Και επιλέγει ο Αριστοτέλης, συμπεραίνοντας κάτι που το δέχεται σήμερα η έρευνα, ότι δηλαδή ο Πλάτων τα όντα αυτού του είδους που συνιστούν τον κοινόν όρον των πραγμάτων, τα στοιχεία που δεν επιδέχονται τη φθορά και τις αλλοιώσεις των αισθητών, αυτά ακριβώς τα αποκάλεσε ιδέες (ιδέας προσηγόρευσε), ενώ προσδιόρισε ότι όλα τα αισθητά πράγματα αποκτούν υπόσταση (λέγονται) σε σχέση με αυτές και σύμφωνα με αυτές, δηλαδή τις ιδέες. Δηλαδή τα περισσότερα πράγματα που υπάγονται στο ίδιο γένος υπάρχουν, έχουν οντότητα, επειδή μετέχουν στις ιδέες (κατά μέθεξιν είναι τα πολλά).

(β) Στο 12ο βιβλίο του έργου του Μετά τα Φυσικά ο Αριστοτέλης ξαναφέρνει το λόγο στον Σωκράτη, όπου και πάλι με αφορμή τη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα αναπτύσσει τις αντιρρήσεις του (Μ4, 1078b 17-19, 23-25, 27-30 και 30-32)

b17: Σωκράτους δε περί τας ηθικάς αρετάς πραγματευομένου και περί τούτων ορίζεσθαι καθόλου ζητούντος πρώτου…

b23: Εκείνος (ο Σωκράτης) ευλόγως εζήτει το τι εστιν. Συλλογίζεσθαι γαρ εζήτει, αρχή δε των συλλογισμών το τι εστιν. Διαλεκτική γαρ ισχύς ούπω τότ’ ην κλπ.

b27: Δύο γαρ έστιν α τις αν αποδώη Σωκράτει δικαίως, τους τ’ επακτικούς λόγους και το ορίζεσθαι καθόλου. ταύτα γαρ (στιν άμφω περί αρχήν επιστήμης.

b30: Αλλ’ ο μεν Σωκράτης το καθόλου ου χωριστά εποίει ουδέ τους ορισμούς. οι δε εχώρισαν, και τα τοιο(τα των όντων ιδέας προσηγόρευσαν.

Όπως γίνεται φανερό από την πρώτη ανάγνωση και στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης επαναλαμβάνει τις βασικές θέσεις του για την ηθική φιλοσοφία του Σωκράτη: Περί τας ηθικάς αρετάς πραγματευομένου και περί τούτων ορίζεσθαι καθόλου ζητούντος πρώτου. Υπάρχουν, ωστόσο, μερικά νέα στοιχεία, που εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για τη φιλοσοφική πρωτοτυπία της προσφοράς του Σωκράτη. Καταρχήν πρέπει να προσέξουμε ότι έχουμε μια παρατήρηση διευκρινιστική, κάνει δηλαδή ο Αριστοτέλης μια μικρή επισήμανση ως προς το αντικείμενο των ενδιαφερόντων του Σωκράτη:όχι γενικώς περί τα ηθικά πραγματευομένου, αλλά έξειδικεύεται τώρα: περί τας ηθικάς αρετάς πραγματευομένου. Σημαντικότερα όμως είναι όσα ακολουθούν: Στην πρώτη φορά με το ενδιαφέρον του Σωκράτη για τα ηθικά προβλήματα συναρτάται και η προσπάθειά του να ερευνήσει δύο πτυχές που έχουν σαφώς γνωσιοθεωρητική σημασία, δηλαδή την έννοια του καθόλου και τους ορισμούς. έτσι «περιγράφει» μια διαδικασία ανίχνευσης των καθολικών εννοιών στους σωκρατικούς διαλόγους.

Ο Αριστοτέλης, συνεπής προς το δικό του τρόπο έρευνας της ιστορίας των φιλοσοφικών όρων, επισημαίνει ότι ο Σωκράτης πρώτος, για πρώτη φορά δηλαδή στην ελληνική φιλοσοφική παράδοση, επιζητεί να ορίσει τις ηθικές έννοιες, τι είναι δίκαιο, τι είναι ανδρεία, τι οσιότης19, επινοεί τους ορισμούς, πως να ορίσουμε δηλ. με ακρίβεια την ουσία των πραγμάτων, το Είναι τους που επισημαίνεται εκείθεν της αισθητότητάς των. Μ’ αυτήν την μέθοδο της σκέψης, κυριολεκτικά πέρα και μετά την οδό που οδηγεί στα φαινόμενα, ο Πλάτων φθάνει στη σύλληψη των ιδεών με τη διαλεκτική. Ο Σωκράτης ξέρει το διαλέγεσθαι, όχι όμως τη διαλεκτική μέθοδο, δηλαδή γνωρίζει τον τρόπο κυρίως του ερωτών (και του αποκρίνεσθαι), από την οποία θα προέλθει η διαλεκτική μέθοδος του Πλάτωνα20.

Τώρα στο 12ο βιβλίο των Μετά τα Φυσικά, με τη γνωστή μας πλέον προσπάθεια του Σωκράτη να ορίσει την ουσία των πραγμάτων διαμέσου του καθόλου, που πρώτος εγκαινίασε στην Ιστορία της Φιλοσοφίας, γίνεται ένα βήμα πιο πέρα, η μάλλον ο Αριστοτέλης βλέπει και μια άλλη πλευρά του θέματος: με το τι (στιν ο Σωκράτης δεν προσπελάζει μόνο την ουσία των όντων, αλλά ακριβώς η γνώση αυτή τον καθιστά ικανό να συγκροτεί επιχειρήματα και να οικοδομεί συλλογισμούς και αποδείξεις (συλλογίζεσθαι). Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Αριστοτέλης, αρχή των συλλογισμών το τι (στιν21. Δεν μπορούμε δηλαδή να καταρτίσουμε η να συγκροτήσουμε αποδεικτικούς συλλογισμούς, χωρίς να ξέρουμε την ουσία των πραγμάτων (το τι (στιν), διαφορετικά πέφτουμε σε αντιφάσεις και παραλογισμούς. Με τη μέθοδο που επισημάναμε, του συλλέγειν παραδείγματα και αναλύειν, επιδίωξε ο Σωκράτης να αποσαφηνίσει το τι έστιν, την ουσία των πραγμάτων, και να καταρτίσει πειστικά επιχειρήματα περί της ουσίας των όντων22.

Έπειτα από τις διαπιστώσεις αυτές ο Αριστοτέλης συνοψίζει, τρόπον τινά, τις θέσεις του όσον αφορά τον Σωκράτη και κωδικοποιεί τις συμβουλές του Δασκάλου εκείνου στη Φιλοσοφία: δύο γαρ (στιν α τις αν αποδώη Σωκράτει δικαίως, τούς τ’ επακτικούς λόγους και το ορίζεσθαι καθόλου (Μ4, 1078b28) 23. Δηλαδή ο Αριστοτέλης θεωρεί τον Σωκράτη θεμελιωτή η επινοητή του επαγωγικώς σκέπτεσθαι (=επακτικοί λόγοι, τα επαγωγικά επιχειρήματα) και εισηγητή των γενικών ορισμών, όπως ήδη αναλύσαμε πριν αυτούς τους όρους. Αυτά τα δύο στοιχεία ο Σταγειρίτης φιλόσοφος τα θεωρεί πρωταρχικής σημασίας για την κατάκτηση της γνώσης, το επιστημονικώς σκέπτεσθαι (ταύτα γαρ έστιν άμφω περί αρχήν επιστήμης, ο.π.) 24.

Ο Αριστοτέλης συνεχίζει στο σημείο αυτό και επιμένει να αποδείξει την πρωτοτυπία και τη σημασία της έννοιας του καθόλου και των ορισμών που προσγράφει στον Σωκράτη: ο μεν Σωκράτης το καθόλου ου χωριστά εποίει ουδέ τους ορισμούς· οι δε εχώρισαν και τα τοιαύτα των όντων ιδέας προσηγόρευσαν25. Δηλαδή ο Σωκράτης δεν εννόησε το καθόλου και τους ορισμούς χωριστά από τα πράγματα, αλλά μαζί μ’ αυτά και μέσα σ’ αυτά τα αντικείμενα του αισθητού κόσμου και όχι έξω από αυτόν, σ’ έναν άλλον κόσμο, δηλαδή στον κόσμο των νοητών. Αυτό τον χωρισμό αισθητών αντικειμένων και ιδεών (του καθόλου και του τι έστιν: ορισμών), όπως είναι γνωστό και ρητά το επισημαίνει ο Αριστοτέλης, τον έκανε ο Πλάτων, αυτόν, βέβαια, εννοεί με τη φράση: οι δε εχώρισαν κ.λπ. 26 Αυτό που έκανε ο Σωκράτης, δηλαδή να μη χωρίσει το καθόλου και το τι έστιν από τον κόσμο των αισθητών αντικειμένων, ήταν σύμφωνο η τουλάχιστον πιο κοντά στις απόψεις του Αριστοτέλη για τα πράγματα, ο οποίος έβλεπε, όπως είναι βέβαια γνωστό, το είδος μέσα στα πράγματα και όχι έξω απ’ αυτά, δηλ. έβλεπε τα πράγματα ως είδος και ύλη.

(γ). Στο ίδιο έργο «Μετά τα Φυσικά» ο Αριστοτέλης επανέρχεται για τελευταία φορά στο θέμα αυτό. Μερικά κεφάλαια πιο κάτω, και συγκεκριμένα στο ένατο κεφ. του 12ου βιβλίου, όπου και πάλι με αφορμή την κριτική των πλατωνικών ιδεών ξαναθυμάται τον Σωκράτη και τη συμβολή του στη Φιλοσοφία (Μ9, 1086b 2-6): Τούτο δε, ώσπερ εν τοις έμπροσθεν ελέγομεν, εκίνησε μεν Σωκράτης δια τους ορισμούς, ου μην εχώρισε γε των καθ’ έκαστον. και τούτο ορθώς εννόησεν ου χωρίσας. Δηλο( δε εκ των έργων. άνευ μεν γαρ του καθόλου ουκ έστιν επιστήμην λαβείν, το δε χωρίζειν αίτιον των συμβαινόντων δυσχερών περί τας ιδέας εστίν27.

Επαναφέρει δηλ. ο Αριστοτέλης την έννοια του καθόλου, το οποίο θεωρεί ως έτερόν τι είναι, κάτι διαφορετικό από αυτό που φαίνεται, γίνεται αντιληπτό με τις αισθήσεις και επισημαίνεται, για δεύτερη φορά στο ίδιο βιβλίο (επανάληψη η επιμονή στη σημασία του σωκρατικού εγχειρήματος;) ότι ο Σωκράτης ορθώς εννόησεν ου χωρίσας, το κατενόησε ορθώς και δεν εχώρισε το καθόλου από τα πράγματα, όπως είδαμε. Κλείνει αυτή τη συνοχή, λοιπόν, ο Αριστοτέλης, με τον γνωστό αφορισμό του, ότι δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τα πράγματα (=επιστήμην λαβείν) και να σκεφτούμε επιστημονικά, χωρίς τη γνώση των ουσιωδών χαρακτηριστικών τους (άνευ γαρ του καθόλου ουκ έστιν λαβείν επιστήμην). Μολονότι τα αισθητά πράγματα διαρκώς αλλάζουν, εντούτοις υπόκειται μια ορισμένη και αναλλοίωτη ουσία, μια ύλη (=η υποκειμένη ύλη, Φυσ. Α9, 192b 31) μαζί το είδος, ώστε είναι δυνάμει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο. Αν χωρίσουμε το καθόλου (=το τι έστιν η την ιδέα / είδος) από τα πράγματα, τότε δημιουργούμε έναν άλλο κόσμο, κυρίως όμως διασπούμε την ενότητα του όντος, το εν του κόσμου, και καταλήγουμε πάλι στην πολλαπλότητα, δηλαδή σε μια δυαρχία (=αρχή: εν ον) 28.

2. Το Σωκρατικό παράδοξο: Η αρετή είναι γνώση (ουδείς εκών κακός) 29

Είναι, βέβαια, γνωστό ότι προσγράφουμε στο Σωκράτη την παράδοξη φράση ότι «η αρετή είναι γνώση», καθώς και ότι ουδείς εκών κακός30. Η σωκρατική αυτή άποψη απασχόλησε τον Αριστοτέλη και στα τρία έργα του τα σχετικά με την Ηθική, κυρίως όμως στο μεγάλο έργο της ωριμότητάς του τα «Ηθικά Νικομάχεια». Στο 6ο βιβλίων των Ηθικών Νικομαχείων έχουμε την πρώτη και πιο ισχυρή αμφισβήτηση των σωκρατικών απόψεων (Ζ3, 1144b 17-30): Διόπερ τινές φασί πάσας τας αρετάς φρονήσεις είναι, και Σωκράτης τη μεν γαρ ορθώς εζήτει τη δ’ ημάρτανεν. ότι μεν γαρ φρονήσεις ώετο είναι πάσας τας αρετάς, ημάρτανεν, ότι δ’ ουκ άνευ φρονήσεως, καλ(ς έλεγεν. Σημείον δε. και γαρ νυν πάντες, όταν ορίζωνται την αρετήν, προστιθέασι την έξιν, ειπόντες και προς ( έστι, την κατά τον ορθόν λόγον.

b28: Σωκράτης μεν ουν λόγους (=διαλογισμούς) τας αρετάς ώετο είναι (επιστήμας γαρ είναι πάσας), ημείς δε μετά λόγου31.

Η βασική αντίρρηση του Αριστοτέλη για τις σωκρατικές αυτές θέσεις επικεντρώνεται στην επιμονή του Σωκράτη να θεωρεί την αρετή ως αποτέλεσμα θεωρητικής εμβάθυνσης στο γνωστικό περιεχόμενο μιας ηθικής έννοιας: ώσθ’ άμα συμβαίνειν ειδέναί τε την δικαιοσύνην και είναι δίκαιον, όπως επισημαίνει ο Σταγειρίτης φιλόσοφος σ’ ένα άλλο έργο του32. Ξεκινάει όμως ο Αριστοτέλης από ένα άλλο σημείο και με ένα ηθικό επιχείρημα, δηλαδή με ενστάσεις από την ίδια την ηθική. Τη γνώμη του Σωκράτη ότι οι αρετές είναι διανοητικές ενέργειες (=φρονήσεις) δεν την βρίσκει ορθή, αντίθετα βρίσκει σωστό το ότι δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε τις αρετές από την λειτουργία της θεωρητικής σκέψης, από τη νόηση (μετά φρονήσεως). Ο Αριστοτέλης, βέβαια, προβάλλει τη δική του θεωρία, ότι δηλαδή η αρετή είναι έξις μετά λόγου και μάλιστα κατά τον ορθόν λόγον, δηλαδή σύμφωνα με τις επιταγές του λόγου33.

Σε ένα άλλο σημείο των «Ηθικών Νικομαχείων» (1116b 2-5) ο Αριστοτέλης δίνει μια εξήγηση / ερμηνεία της σωκρατικής αυτής θέσης, ότι δηλαδή η αρετή είναι γνώση (=επιστήμη). Συγκεκριμένα λέει ότι η εμπειρική γνώση που αποκτούμε από την καθημερινή τριβή με τα πράγματα, και τις επιμέρους περιπτώσεις για ορισμένα πράγματα που έχουν σχέση με το θάρρος η την ατολμία, και η ψυχραιμία που την συνοδεύει είναι μια μορφή ανδρείας (δοκεί δε και η εμπειρία η περί έκαστα ανδρεία είναι). Αμέσως μετά από αυτές τις σκέψεις, καταλήγει: όθεν και ο Σωκράτης ωήθη επιστήμην είναι την ανδρείαν34. Η γνώση, λοιπόν, καταστάσεων και πραγμάτων μας κάνει ικανούς για τα ανάλογα έργα, π.χ. για όσια πράγματα η δίκαιες πράξεις μας κάνει οσίους η δίκαιους. Αυτές ακριβώς τις προεκτάσεις της εμπειρικής γνώσεις στο επίπεδο της ηθικής αρνείται να δεχθεί ο Αριστοτέλης, διότι στερεί από την ηθική πράξη το στοιχείο της προαίρεσης και από την αρετή την μετά λόγου έξιν35.

Η πεποίθηση του Σωκράτη ότι η γνώση των ηθικών εννοιών επενεργεί στη νόησή μας η στο θυμικό μας αποτρεπτικά, όποιος δηλαδή ξέρει τι είναι αδικία και τι δικαιοσύνη, δεν μπορεί παρά να επιλέξει το δρόμο της αρετής, να είναι δηλαδή δίκαιος36, σ’ αυτό ακριβώς συγκεντρώνει τα πυρά του ο Αριστοτέλης: ότι δεν αρκεί η γνώση του τι είναι δίκαιο η τι είναι άδικο, για να υπερισχύσει των συμφερόντων η να κατισχύσει των παθών μας37.

Έμμεση τέλος απόρριψη της σωκρατικής θέσης για την ταύτιση της αρετής με τη θεωρητική γνώση περί αρετής αποτελεί και μια άλλη αναφορά του Αριστοτέλη στα «Ηθικά Νικομάχεια», όπου αναπτύσσει τη γνωστή άποψή του για την βουλητική ελευθερία του ανθρώπου (το εφ’ ημίν άρα το επιεικέσι και φαύλοις είναι) 38. Δεν αναφέρει ονομαστικώς τον Σωκράτη, δεν υπάρχει ωστόσο καμία αμφιβολία ότι αυτόν είχε στο νου του, όταν έλεγε: το δε λέγειν (sc. τον Σωκράτη) ως ουδείς εκών πονηρός ούδ’ άκων μακάριος, έοικε το μεν ψευδεί το δ’ αληθεί. Είχε προηγηθεί η κατηγορηματική γνώμη του ότι εφ’ ημίν δη και η αρετή, ομοίως δε και η κακία. Εν οις γαρ εφ’ ημίν το πράττειν και το μη πράττειν39.

Το εφ’ ημίν, βέβαια, δεν πρέπει να το συγχέουμε με την αρετή και τη γνώση, όπως αναφέραμε στα προηγηθέντα. Άλλο το να αποφασίσουμε να κάνουμε η να μην κάνουμε κάτι, και διαφορετικό είναι το θέμα, αν από άγνοια κάνουμε η αποφεύγουμε να κάνουμε κάτι. Ο Σωκράτης επέμεινε ότι κανένας δεν κάνει κάτι αντίθετο προς το «βέλτιστον» παρά μόνο δι’ άγνοιαν40.

ΙΙΙ.

Οι «σωκρατικές»προτάσεις για τη λειτουργία και την οργάνωση της πολιτείας (της πολιτικής κοινωνίας: Πολ. Β1, 1260b27).

Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στον «πολιτικό» Σωκράτη της πλατωνικής «Πολιτείας» πολλές φορές. Την αναφορά αυτή δεν τη δέχεται σήμερα η έρευνα ως σωκρατική κληρονομιά. Από το πρώτο κεφ. του 2ου βιβλίου των «Πολιτικών» αρχίζει με την κριτική της πλατωνικής «Πολιτείας» και με τη ρητή αναφορά στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα: ώσπερ εν τη Πολιτεί( τη Πλάτωνος. εκεί γαρ Σωκράτης φησί δειν κοινά τα τέκνα και τας γυνα(κας είναι και τας κτήσεις κ.λπ. (Β1, 1261α6-8). Η κριτική και η απόρριψη, βέβαια, των θέσεων αυτών της πολιτικής φιλοσοφίας του Πλάτωνα, τις οποίες ο Αριστοτέλης βάζει στο στόμα του πλατωνικού Σωκράτη, συνεχίζεται με διάφορες φάσεις και από διαφορετικές πλευρές. Στο ίδιο βιβλίο, λίγο πιο κάτω, ο Αριστοτέλης συνδέει τον Σωκράτη με τον τρόπο διακυβέρνησης της πολιτείας (1264, α11) και επιλέγει χαρακτηριστικά: η μεν ο(ν πολιτεία περί ης Σωκράτης είρηκεν ταύτας τε τας απορίας έχει και τούτων ουκ ελάττους ετέρας (1264b24).

Οι πολιτικές απόψεις του Σωκράτη, ασφαλώς δεν είναι αυτές που ο Αριστοτέλης προδήλως προσγράφει στον Πλάτωνα, μεταχειριζόμενος το όνομα του Σωκράτη. Πρόκειται ασφαλώς για τον πλατωνικό και όχι για τον ιστορικό Σωκράτη. Όπως έχει επισημάνει ο J. Stenzel (Ρ.Ε. 18=927:Α1 882) και αναφέρει συμφωνώντας ο Gr. Vlastos, ο Σωκράτης των «Πολιτικών» του Αριστοτέλη είναι απλώς ο αναδημιουργημένος (Vlastos, Σωκράτης 159, σημ. 67) Σωκράτης του Πλάτωνα. Δεν μπορούμε, συνεπώς, να μιλήσουμε για τις πολιτικές απόψεις του Σωκράτη στο έργο του Αριστοτέλη. Οι πολιτικές πράξεις του Σωκράτη είναι ιστορικά τεκμηριωμένες, δεν συμβαίνει το ίδιο όμως και με τις πολιτικές του θέσεις, δεν μπορούμε δηλαδή να μιλάμε για μια πολιτική φιλοσοφία του Σωκράτη αναζητώντας σχετικές μαρτυρίες στο έργο του Αριστοτέλη.

---------------

Σημειώσεις

 

1. Τα σχετικά με τη ζωή του Αριστοτέλη και τη μαθητεία του κοντά στον Πλάτωνα απασχόλησαν, όπως είναι ευνόητο, εκτενώς την έρευνα. Ενδεικτικώς θα αναφέρουμε μερικές μόνο μελέτες, αρχής γενομένης βέβαια από το πάντοτε χρήσιμο έργο του Εd. Ζeller, Die Ρhilosophie der Chriechen in ihrer geschicshtlichen Εntwicklung, ΙΙ 2, W.Β. Darmstadt 1963 5, σελ. 6 κε), όπου εκτίθεται όλη η αρχαία δοξογραφική παράδοση η σχετική με τον Αριστοτέλη (βίος, σπουδές, σχέσεις με τον Πλάτωνα κ.λπ.). Βλ. επίσης το άλλο μεγάλο έργο για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία (ανολοκλήρωτο, δυστυχώς, για τον Αριστοτέλη) του W.Κ.C. Guthrie, Α Ηistory of Greek Ρhilosophy VΙ Cambrigde Un. Ρr. 1981, σ. 20. Στη συνέχεια έγκυρες πληροφορίες αντλεί κανείς από τα εξής έργα: Ιng. During, Αristotle in the Αncient Βiographical Τradition, Goteborg 1957 καιτουίδιουσυγγραφέα:Αristoteles. Durstellung und Ιnterpretation seines Denkens, Ηeidelberg, Winter V. 1966. τομ. 1, σελ. 21. Ελλην. μτφ. Π. Κοτζιά – Παντελή. Ο Αριστοτέλης. Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του. ΜΙΕΤ Αθήνα 1991, σελ. 46 κε. (στη συνέχεια, οι παραπομπές στην ελλην. μτφ.). W. D. Ross, Αristotle, Μethuen London 1977 (αεκδ. 1923):ελλην. μτφ. Μαριλίζα Μητσού. Αριστοτέλης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, σ. 14 κε. Από την ελληνική βιβλιογραφία: βλ. Κ. Δ. Γεωργούλης, Αριστοτέλης ο Σταγιρίτης, εκδ. Ιστορ. και Λαογρ. Εταιρείας Χαλκιδικής, Θεσσαλονίκη 1963 (ανατύπ. 2000), σελ. 29 κε. Δημ. Λυπουρλής, Αριστοτελικά. Εκδ. ΑΠΘ. Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 2-23, επίσης: Αριστοτέλης. Βίος και έργα, καθώς και την παλαιότερη εργασία του: Μερικές αρχαίες διηγήσεις για τον Αριστοτέλη, Μακεδονικά 15 (1972) 1-48. Βλ. τέλος, Τερέζα Πεντζοπούλου – Βαλαλά, Προβολές στον Αριστοτέλη (αναδημοσίευση εργασιών της) Θεσσαλονίκη, Ζήτρος 1998, σελ. 323 – 342.

2. Ζ’ επιστολή 324e και 325α κε Πβ. Απολ. 30c-d. Βλ. Gr. Vlastos, Σωκράτης 321.

3. Βλ. σχετικά για τους λεγόμενους «σωκρατικούς διαλόγους» καταρχήν βέβαια στον Ζeller, Die Ρhilosophie der Criechen, ΙΙ 1, 467 κε. Α.Ε. Τaylor, Ρlato. Τhe man and his work. Μethuen London 1978. Ελλην. μτφ. Ιορδ. Αρζόγλου, Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του. ΜΙΕΤ Αθήνα 1992, σε. 45 κε, και 182 κε.

4. Ο Εd Ζeller (Die Ρhilosophie der Criechen, ο.π. 94) αναφέρει συστηματικά τις πηγές, από τις οποίες αντλεί ο Αριστοτέλης τις πληροφορίες του και ολοκληρώνει τις γνώσεις του για τον Σωκράτη. Τα έργα του Πλάτωνα, βέβαια, του Ξενοφώντα, των άλλων «σωκρατικών» και από την άγραφη παράδοση, που διέσωζε η Ακαδημία. Ειδικά από τους αυτήκοους μαθητές του μόνο ο Αισχίνης από τη Σφηττό της Αττικής (σημ. Σπάτα;) έγραψε για τον Σωκράτη. Τα αποσπάσματά του συγκέντρωσε ήδη στις αρχές του περασμένου αιώνα ο Η. Dittmar, Αeschines von Sphettos, 1912. Βλ. για τις πηγές του Αριστοτέλη όσον αφορά τον Σωκράτη τις πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις που κάνει ο Greg. Vlastos, Σωκράτης. Ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος. Μτφ. Παύλος Καλλιγάς, Εστία, Αθήνα 1993, σ. 160.

5. Ο Αριστοτέλης βέβαια δεν «έμαθε» για τον παράξενο Αθηναίο φιλόσοφο από την καρικατούρα του Σωκράτη των κωμωδιών, δεν υπάρχει αμφιβολία όμως ότι τη γνώριζε και ασφαλώς ήξερε να την αξιολογεί. Συνολική θεώρηση της έρευνας, όσον αφορά το θέμα των αριστοτελικών μαρτυριών για τον Σωκράτη, μας δίνει ο Μario Μontuori στο έργο του συλλογή εργασιών διαφόρων μελετών: Τhe Socratic Ρroblem. Τhe Ηistory – Τhe Solutions. Αmsterdam 1992, 141 κε:αναφορά στους σπουδαιότερους συγγραφείς από το τέλος του 19ου αι. Κ. Joel, (1893) έως τις μέρες μας (1990) και στις προσπάθειες που έγιναν να αποσαφηνίσουμε τις πηγές του Αριστοτέλη. Βλ. και στην ελλην. μτφ. ενός νεανικού μάλλον έργου του ίδιου συγγραφέα(1967) για τον Σωκράτη, δημοσιευμένου μάλιστα στην Αθήνα (μτφ.Θεόδ. Ιωαννίδης – Στέλλα Ανδρικίδου):Ο Σωκράτης από τον μύθο στην Ιστορία, εκδ. Κουκουλίδη, Αθήνα 1984.

6. Είμαστε βέβαιοι σήμερα ότι μέσα στην Ακαδημία ήταν «ζωντανή» η σωκρατική διδασκαλία ως θρύλος και παράδοση, άλλωστε μόνο προφορική παράδοση συνδέεται με το όνομα του Σωκράτη. Βλ. Εd. Ζeller, ο.π. ΙΙ1, σ. 94 σημ. 4. Πολλοί ερενητές θέλουν να συνδέουν το πρόβλημα των πηγών του Αριστοτέλη για τον Σωκράτη με την περίφημη «θεωρία» για τα «άγραφα δόγματα» της πλατωνικής κληρονομιάς. βλ. H. T. Kramer, Arete bei Platon und Aristoteles. Heidelberg 1959. Βλ. καιτηβιβλιοκρισίατου Gr. Vlastos, περί της προφορικής διδασκαλίας του Πλάτωνα: Gnomon 41 (1963)641- 55. (=Πλατωνικές Μελέτες, ο.π. σελ. 553).

7. Όπως είναι, βέβαια, γνωστό η σωκρατική Ηλειακή σχολή που ίδρυσε ο Φαίδων ο Ηλείος δεν έχει καμία σχέση με την Ερετρική που ίδρυσε ο Μενέδημος από την Ερέτρια, ο οποίος δεν υπήρξε μαθητής του Σωκράτη (απέχει άλλωστε χρονικά πολύ), αλλά έζησε στη σωκρατική παράδοση, Βλ. διεξοδικά Βασ. Α. Κύρκος, Ο Μενέδημος και η Ερετρική Σχολή. Ανασύσταση και μαρτυρίες. Αθήνα, εκδ. Εταιρ. Ευβ. Σπουδών, 1980, σελ. 65 κε.

8. Βλ. τη ρητή αναφορά του Αριστοτέλη στους Μεγαρικούς φιλοσόφους: Μεταφ. Θ3, 1046b 29 : εισί δε τινες… οίον οι Μεγαρικοί κ.λπ. β. Ν. Ηartmann, Der Μegarische und der aristotelische Μoglichkeitsbergriff (1937):Κleine Schriften ΙΙ. Βerlin 1957, σ. 85 κε. Επίσης βλ. Βασ. Α. Κύρκος, ΟΑριστοτελης και οι Μεγαρικοί. Γνωσιοθεωρητικές αντιθέσεις. «Φιλοσοφία» 10/21 (1980/84/σ. 354 κε.

9. Ο Gr. Vlastos (ο.π., σ. 147 σημ. 67) αναφέρει την ορθή παρατήρηση του J. Stenzel. (R.Ε 1927, στ. 882) ότι ο Αριστοτέλης «εισάγει» με διαφορετικό χρόνο του ρήματος τον ιστορικό Σωκράτη («ζητούσε», «πίστευε» κ.λπ.), από τον πλατωνικό Σωκράτη (φησί – λέει, π.χ. στα Πολιτικά [Β, 1261a6]).

10. Βλ. πάνω, Κ.C. Guthrie, Socrates. Cambridge Un. Ρr. 1971, ελλην. μτφ. Τάσος Νικολαΐδης, Ο Σωκράτης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1990, σ. 58 για την αξία της μαρτυρίας του Ξενοφώντα.

11. Εννοούμε εδώ τη γνωστή επισήμανση του Αριστοτέλη στο έργο του Περί ζώων μορίων 642a 28 κε (βλ. πιο κάτω).

12. G.W.F. Ηegel, Εinleitung in die Geschicthe der Ρhilosophie, εκδ. Joh. Ηoffmeister, 3ηεκδ. από Fr. Νikolin, Ηamburg 1959, (ανατ. 1966), σ. 148, πβ. 158 και 284 κε. Πβ. Κ. Ρopper, Τhe Οpen Society and his Εnemies, London 1977. Ελλην. μτφ. Ειρήνη Παπαδάκη, Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, Αθήνα, τομ. Α’ 1980 (τομ. B’ 1982) σ. 132 κε. Ο Ηegel, όπως είναι γνωστό, είναι ο πρώτος που αποκατέστησε το όνομα των σοφιστών στην Ιστορία της Φιλοσοφίας και θεωρεί μάλιστα τους σοφιστεές ως τους φορείς αυτού του αναπροσανατολισμού της φιλοσοφικής σκέψης.

13. Εκτενή ανάλυση και σχολιασμό αυτού του κειμένου βλ. στον Ν.Κ.C. Guthrie, Greek Ρhilosophy 3, 415 κε. Σχετικάστον F.Μ. Cornford, Βefore and after Socrates, Cambridge 1979 (ανατύπ. από 1932), σ. 4 κε. καιΕ. Βarker, Greek Ρolitical Τheory. Ρlato and his Ρredecessors, London 1970 (1ηεκδ. 1918, ανατ. 1980), σ. 60 κε: Τhe Τransmission from the Ρhysicists to the Ηumanists. Βλ. επίσης Cornford, ο.π., σ. 4 κε. 14. Ο Δημόκριτος ανήκει στους Προσωκρατικούς όχι από την άποψη του χρονικού πλαισίου (αφού ήταν τριάντα χρόνια νεότερος από τον Σωκράτη!), αλλά ως προς τον τρόπο του φιλοσοφείν, του σκέπτεσθαι. Ο φιλόσοφος αυτός εξακολουθεί να σκέπτεται και να τον απασχολούν τα προβλήματα του κόσμου (του όντος) και της φύσεως. Ωστε ο όρος «προσωκρατικός» δεν αναφέρεται στους χρονικούς προσδιορισμούς όσο στον τρόπο και τον προσανατολισμό της φιλοσοφικής έρευνας (ζητήσεως).

15. Βλ. τις εμβριθείς παρατηρήσεις του Gr. Vlastos (ο.π. Σωκράτης 155): Ο Αριστοτέλης δεν λέει ότι ο Σωκράτης επινόησε την έννοια του καθόλου, αλλά πιστεύει μόνο ότι ο Σωκράτης είναι «ο πρώτος που αναζήτησε καθολικούς ορισμούς για τις αρετές», όχι ο πρώτος που όρισε η διακρίβωσε την έννοια η τη φύση του καθόλου.

16. Αυτή την έκφραση / αφορισμό του Αριστοτέλη («περί της όλης φύσεως ουθέν») πρέπει ασφαλώς να τη δούμε ως συμπλήρωμα της αποτίμησης της φιλοσοφικής προσφοράς και του φιλοσοφικού προσανατολισμού του Σωκράτη, που έκανε ο φιλόσοφος στο Περί ζώων μορίων (642a2, το δε ζητείν τα περί φύσεως έληξεν. Βλ. Vlastos, Σωκράτης 155.

17. Την προσπάθεια του Σωκράτη να ορίσει τις ηθικές έννοιες πρέπει να τη δούμε και από μια άλλη πλευρά, που δεν αναφέρει ο Αριστοτέλης, την έχει επισημάνει ωστόσο η έρευνα. Πρόκειται δηλαδή για την κρίση των ηθικών αξιών και την συνακόλουθη σύγχυση των ηθικών εννοιών, που εντοπίζουμε στις αλληλοσπαρασσόμενες ελληνικές πόλεις / κράτη στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ., όπως τόσο δραματικά την «ιστορεί» ο Θουκυδίδης στα «Κερκυραϊκά» του 3ου βιβλίου της «Ιστορίας» του (Γ 82-83). Βλ. σχετικά W.Κ.C. Guthrie, Σωκράτης 157 κε. Ιng. During, Αριστοτέλης Α, 441. Gr. Vlastos, Σωκράτης 155.

18. Την έννοια του καθόλου ορίζει ο Αριστοτέλης κυρίως στα Μετά τα Φυσικά (Ζ13, 1038b 11-12): τούτο γαρ λέγεται καθόλου ο πλείοσιν υπάρχει πέφυκε, Βλ. Vlastos, Σωκράτης 154.

19. Πλούσια είναι η βιβλιογραφία, όπως είναι γνωστό, για την πολεμική που άσκησε ο Αριστοτέλης κατά της θεωρίας των ιδεών του Πλάτωνα. Ενδεικτικά μόνο θα αναφέρουμε μερικές εργασίες. Αν εξαιρέσουμε τους κλασσικούς (Ζeller, Ρ. Νatorp, L. Robin, Η. Cherniss, Guthrie κ.λπ.), θα χρειασθεί να παραμείνουμε σε μερικές εργασίες, σχετικά νεότερες: Και πρώτα από όλα, βέβαια, στον Gr. Vlastos, Ρlatonic Studies (συλλογή μελετών του). Ρrinceton 1973, μτφ. στα Ελληνικά Ιορδάνης Αρζόγλου, Πλατωνικές μελέτες, Αθήνα, ΜΙΕΤ 1994, καθώς και Σωκράτης, ο.π., σ. 152-153. Α.Ε. Τaylor, Πλάτων, ο.π., σε 179 σημ. Κ. Δ. Γεωργούλης, Αριστοτέλης, 188 κε. Τερέζα Πεντζοπούλου – Βαλαλά, Προβολές στον Αριστοτέλη, σ. 25-40 (Η αριστοτελική κριτική στην πλατωνική θεωρία των ιδεών), όπου και νεότερη βιβλιογραφία. Η. Flashar, Die Κritik der platonischen Ιdeenlehre in der Εthik des Αristoteles, στοντόμο: SΥNUSΙΑ. Festschr. W. Schadewald, Ρfullingen, 1965, σ. 223-246 και Ιng. During, Αριστοτέλης, Α 441 κε. για τη γένεση της θεωρίας των ιδεων.

20. Βλ. στον Ιng. During, ο.π. Α 47:Ο Σωκράτης είχε δημιουργήσει / επινοήσει μάλλον την τεχνική μιας αποδεικτικής μεθόδου, που βασιζόταν στην ερώτηση και στην απάντηση. Βλ. R. Τon Ι 33, 183b6. Βλ. επίσης στον Ζeller, ο.π., Die Ρhilosophie der Griechen ΙΙ 1, 107.

21. Βλ. στον W.Κ.C. Guthrie, Σωκράτης 160, όπου και τεκμηρίωση από τα πλατωνικά κείμενα (Θεαίτ. 146e, Ευθύφρ. 6d κ.λπ.) και σελ. 153: Ο Σωκράτης δεν επινόησε, βέβαια, τους επαγωγικούς συλλογισμούς. ΟΑ.Ε. Τaylor μάλιστα λέει ότι το επάγεσθαι απαντάται ήδη στα αρχαιότερα ιπποκρατικα κείμενα (Πλάτων 72). Επίσης Η. Μaier, Sokrates. Sein Werk und seine geschichtliche Stellung. Τubingen, 1913 (Ανατύπ. Αalen 1964) σ. 96, σημ. 2.

22. Πρόκειται μάλλον για μια «μέθοδο» αποδεικτική κατ’ αναλογίαν η με παραδείγματα, τόσο προσφιλή στο Σωκράτη, όπως είναι γνωστό. βλ. στον Ιng. During, Αριστοτέλης Α 441:με τη βοήθεια παραδειγμάτων προσπαθούσε να αποσαφηνίσει τις έννοιες. Π.Β. στον Ξενοφώντα την ανάλογη συμπεριφορά του Σωκράτη (Απομν. ΙV 6, 1), Ζeller ο.π., ΙΙ 1, 103 σημ. 1.

23. Αρχίζοντας από τον Εd. Ζeller (Die Ρhilosophie der Griechen ΙΙ 1, 107) όλοι οι ιστορικοί της Φιλοσοφίας και οι άλλοι ερευνητές επισημαίνουν την προσφορά του Σωκράτη στη «λογική», δηλαδή τη γνωσιοθεωρητική διερεύνηση των ηθικών εννοιών με την εφαρμογή μιας στοιχειώδους επαγωγικής μεθόδου. Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει στο Σωκράτη ως τη μοναδική του προσφορά τους «επακτικούς λόγους» και τους γενικούς ορισμούς (ορίζεσθαι καθόλου Μεταφ. Μ9, 1086b3 κε). Bλ. Α. Schwegler, Die Μetaphysik des Αristoteles Β. 1-2. 1846. (ανατ. Frankfurt, Μ 1980) 2, σ. 228. Ο Α.Ε. Τaylor (ο.π. 56) πιστεύει ότι οι επαγωγικοί συλλογισμοί (=επακτικοί λόγοι) συνιστούν τη συμβολή του Σωκράτη στη Φιλοσοφία. Π.β. Η. Μaier, Sokrates 99 κε. (με εκτενή ανάλυση των όρων), καθώς και στον W.Κ.C. Guthrie, Σωκράτης 152:ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τη στοιχειώδη μορφή αυτού του συλλογισμού (του επαγωγικού, της επαγωγής) αποβλέποντας στη σωστή ζωή μάλλον, παρά στη λογική η την επιστημονική μέθοδο. Ο Αριστοτέλης, βέβαια, θα μελετήσει και θα ολοκληρώσει το μηχανισμό της επαγωγής. Π.β. στον During, Αριστοτέλης Α, 441: δεν μπορεί να γίνεται λόγος για ολοκληρωμένη επαγωγή. Επίσης, στον Η. Κuhn, Sokrates 128.

24. Με την επαγωγική μέθοδο (έστω και σε στοιχειώδη μορφή) και τους γενικούς ορισμούς των εννοιών (το εστίν) ο Σωκράτης άνοιξε το δρόμο για τη γνωσιοθεωρητική θεμελίωση της ηθικής (περί τα ηθικά) και υπερέβη την εμπειρική γνώση των ηθικών εννοιών. Βλ. During, Αριστοτέλης Β 228. Schwegler, ο.π. σελ. 245. Ζeller, ΙΙ1, σελ. 102. Vlastos, Σωκράτης 158, όπου, ορθώς συνδέει τις αναφορές αυτές στα Μετά τα Φυσικά με τα Ηθ. Ευδ. 1226b 2-9:…επιστήμας γαρ ώετο είναι πάσας τας αρετάς.

25. Βλ. στον Α.Ε. Τaylor, Πλάτων 573, σημ. 8:ο Αριστοτέλης επικρίνει τον Πλάτωνα (και τους Πυθαγορείους) για τον χωρισμό των καθολικών εννοιών (=ιδεών) από τα πράγματα, και αντίθετα επαινεί τον Σωκράτη διότι ,… «ου χωριστά εποίει…», δηλ. δεν διαχώρισε τις καθολικές έννοιες από τα αισθητά πράγματα: Βλ. Vlastos, Σωκράτης 155:Ο Πλάτων έκανε ξεχωριστές οντότητες (=ιδέες) τις καθολικές ηθικές έννοιες (π.χ. το δίκαιον, το αγαθόν κ.λπ.). Π.β. Schwegler, Μetaphysik 228, και Β. Ν. Τατάκης, Σωκράτης 37 κε.

26. Έκφραση σεβασμού του Αριστοτέλη προς το δάσκαλό του τον Πλάτωνα στον πληθυντικό αριθμό: π.β. πάλι για το ίδιο θέμα, δηλ. τις ιδέες: Ηθ. Νικ. Α4, 1096a13: δια το φίλους άνδρας εισαγαγείν τα είδη, πάλι εννοεί τον Πλάτωνα!

27. Ακριβώς σ’ αυτό τον χωρισμό των καθολικών εννοιών από τα πράγματα βλέπει ο Αριστοτέλης το ασθενές σημείο της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών, ο οποίος διαιρεί τον κόσμο σε δύο χωριστές οντότητες, δηλαδή διασπά την ενότητα του όντος (των συμβαινόντων δυσχερών περί τας ιδέας). Βλ. στον Gr. Vlastos, Σωκράτης 154:ο Σωκράτης πράγματι, δεν έχει καμία σχέση με τις πλατωνικές ιδέες (και λίγο πριν: σελ. 152). Π.β. Τaylor, ο.π. σ. 573, σημ. 8.

28. Όπως τονίσαμε ήδη στην προηγούμενη σημείωση, ο χωρισμός των εννοιών από τα πράγματα οδηγεί σε ένα είδος δυαρχίας του κόσμου, του ενός και του όντος, αυτό ακριβώς που ήθελε να διασφαλίσει ο Πλάτων με τη θεωρία των ιδεών. ΟΑριστοτελης θεωρεί προδρόμους του Πλάτωνα (η «δασκάλους» του;) ως προς αυτό το σημείο της φιλοσοφίας του τους Πυθαγορείους, που πίστευαν ότι τα όντα είναι απεικάσματα (=μιμήσεις) των αριθμών, άρα έχουμε δύο κόσμους! (βλ. Μεταφ. Α6, 987b 11). Βλ. Εd. Ζeller, Die Ρhilosophie der Griechen, ΙΙ 1, 560 κε και W.Κ.C. Guthrie, Greek Ρhilosophy. VI σ. 45 κε.

29. Καταρχήν η αποφθεγματική αυτή φράση, όπως ήδη επισήμανε ο Gr. Vlastos (Πλατωνικές μελέτες, 296, πβ. και Σωκράτης 158) δεν απαντάνται τους πλατωνικούς διαλόγους (ούτε στον Ξενοφώντα). Μια παραπλήσια έκφραση βρίσκεται στον Πλάτωνα (Πρωτ. 361b4: ει άλλο τι ην η επιστήμη η αρετή, και μία αντίστοιχη στα «Απομνημονεύματα» (Γ 9,5) του Ξενοφώντα: την δικαιοσύνην και την άλλην πάσαν αρετήν σοφίαν είναι. Και οι δύο όροι («επιστήμη» και «σοφία») δηλώνουν τη γνώση αυτή την εποχή, όπως είναι άλλωστε γνωστό. Π.β. στο ίδιο έργο του Ξενοφώντα (Δ 6,7: επιστήμη … σοφία εστίν). Τατάκης, Σωκράτης 69.

30. Περίπου τα ίδια ισχύουν και γιαυτή την αφοριστική έκφραση: Βλ. την εγγύτερη έκφραση: Πρωτ. 358 c: επί γε τα κακά ουδείς εκών έρχεται. Στον Αριστοτέλη θα συναντήσουμε την «παραλλαγή» της: Ηθ. Μεγ. Β6, 1200b26: Σωκράτης … λέγων ότι ουθείς ειδώς τα κακά ότι κακά εισίν ελοιτ’ αν. Βλ. Gr. Vlastos, Σωκράτης 237.

31. Σ’ ένα άλλο έργο του ο Αριστοτέλης (Ηθ. Ευδ. Η13, 1246b34 ), όπου επαναφέρει το θέμα για τη σωκρατική ταύτιση της αρετής με τη φρόνηση, δίνει μια γνωσιολογική η μάλλον επιστημολογική ερμηνεία αυτής της γνώμης του Σωκράτη, με την επισήμανση ότι η επιστήμη και η αρετή είναι γένος άλλο γνώσεως, ανήκουν δηλαδή σε διαφορετικά είδη γνώσης, η μία (η φρόνηση) είναι θεωρητική γνώση για την ανεύρεση της αλήθειας (Προτρ. Β46), ενώ η αρετή είναι αποτέλεσμα μιας «πρακτικής» προσπάθειας του ανθρώπου να κατακτήσει κάτι «καλό», με τον εθισμό και την επιμονή (=έξις μετά λόγου). Ολόκληρο σχεδόν το 6ο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων είναι αφιερωμένο στη θεωρητική ανάλυση της φρονήσεως.

32. Ηθ. Ευδ. Α5, 1216b 2-20.

33. Πβ. Ηθ. Νικ. Β4 1106b27: Μεσότης τις άρα εστίν η αρετή, στοχαστική (έχει ως στόχο, σκοπό) ούσα του μέσου.

34. Ηθ. Νικ. Γ8, 1116b 3-5.

35. Ενστάσεις έχει ο Αριστοτέλης και στη σωκρατική θέση ότι οι αρετές είναι έλλογες ενέργειες (λόγους τας αρετάς ώετο είναι, (μεις δε μετά λόγου, Η.Ν. Ζ 13, 1144b 28-29). Τούτο, βέβαια, επειδή θεωρούσε ότι όλες οι αρετές είναι μορφές γνώσης (επιστήμας γαρ είναι πάσας, ο.π.).

36. Ηθ. Ευδ. Α5, 1216b 17: … επιστήμας γαρ ώετ’ είναι πάσας τας αρετάς, ώσθ’ άμα συμβαίνει ειδέναί τε την δικαιοσύνην και είναι δίκαιον κ.λπ. (ώστε το να ξέρει κανείς τι είναι η δικαιοσύνη συγχρόνως συμπίπτει με το να είναι δίκαιος). Πβ. (στο ίδιο έργο) Γ1, 1230a7 και Η13, 1246b 34 κε. Κυρίως βλ. στα Ηθ. Μεγ. Α1, 1183b 15: … ότι επί των επιστημών συμβαίνει άμα ειδέναι την επιστήμην τι εστι και είναι επιστήμονα… ει γαρ ιατρικήν τις οίδε τι εστιν, και ιατρός ούτος ευθέως εστίν κ.λπ. ΟΑριστοτελης συνεχίζει και αναπτύσσει τις ίδιες σκέψεις που εξέθεσε στα Ηθικά Ευδήμεια, ότι δηλαδή αν ξέρει κάποιος τι είναι δικαιοσύνη, δεν σημαίνει ότι είναι δίκαιος κ.λπ. Βλ. Gr. Vlastos, Σωκράτης 158.

37. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι η επιμονή του Σωκράτη να θεωρεί την αρετή γνώση (=επιστήμη) διχάζει την ανθρώπινη ψυχή, δηλαδή αναιρεί το «άλογο»μέρος της ψυχής μας κατά συνέπεια το συναίσθημα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πράττοντος ανθρώπου / υποκειμένου:Ηθ. Μεγ. Α1, 1182a20-23: συμβαίνει ουν αυτώ επιστήμας ποιούντι τας αρετάς αναιρείν το άλογον μέρος της ψυχής. τούτο δε ποιών αναιρε( και πάθος και ήθος. Βλ. Gr. Vlastos, Σωκράτης 157: ο Σωκράτης δεν ξέρει την τριμερή διαίρεση της ψυχής.

38. Γ7, 1113b13. Πβ. Ηθ. Μεγ. Α9, 1187a18 κε. Αλλ’ ως έοικεν, εφ ημίν το σπουδαίοις είναι και το φαύλοις. Βλ. Η. Μaier, Sokrates, ο.π. σ. 86 κε. Πβ. G. Κafka, Sokrates, Ρlaton und der sokratische Κreis. Μunchen 1921, σ. 57: και ο Σωκράτης πίστευε ότι κάθε απόφαση για τα ηθικά ενεργήματα (πράξεις) του ανθρώπου προϋποθέτει μια βουλητική ενέργεια, η οποία βέβαια ήταν το αποτέλεσμα γνώσης (εκούσια).

39. Ηθ. Νικ. Γ5, 1113b 14. Βλ. Η. Κuhn, Sokrates. Versuch uber den Ursprung der Μetaphysik. Βerlin 1984 (ανατύπ. Μunchen 1959), σ. 128: για τον Σωκράτη το ηθικό πρόβλημα δεν είναι κυρίως θέμα βουλητικό, αλλά πρωτίστως υπόθεση βαθειάς και συνειδητής γνώσης των πραγμάτων.

40. Ηθ. Νικ. Η3, 1145b 27: Ο Αριστοτέλης στο σημείο αυτό ασκεί κριτική στην άποψη του Σωκράτη που αρνούνταν την (εκούσια) ακολασία (=ακρασία): Σωκράτης μεν γαρ όλως εμάχετο προς τον λόγον ως ουκ ούσης ακρασίας (ο.π. b25-26), διότι πίστευε πως εφόσον κανείς ξέρει τι είναι ακολασία, δεν μπορεί να σέρνεται σαν ανδράποδο! (επιστήμης ενούσης κ.λπ.):ο.π. b23-25. Βλ. στον Gr. Vlastos, Σωκράτης 159.

Κίνδυνοι εφηβείας: Πότε τα παιδιά το σκάνε από το σπίτι

O χειρότερος εφιάλτης κάθε γονέα είναι αυτός: να διαπιστώσει πως το παιδί του το έχει σκάσει από το σπίτι! Σε κατάσταση πανικού, καλεί τους φίλους του, τους συγγενείς, και την αστυνομία.

Ας είμαστε ρεαλιστές: κάθε παιδί μπορεί να το σκάσει, ανά πάσα στιγμή, αν οι συνθήκες είναι κατάλληλες. Εάν το παιδί νιώσει αρκετή πίεση, σύμφωνα με τα δικά του δεδομένα, το να το σκάσει είναι ένα μέσο διαφυγής που πιθανώς να αποφασίσει να χρησιμοποιήσει. Για να προβεί σε μια τέτοια ενέργεια τα μόνα που απαιτούνται είναι: ικανότητα, θέληση και ευκαιρία. Και, ας το παραδεχτούμε, τα παιδιά έχουν και την ευκαιρία καθώς και τη δυνατότητα να ‘διαφύγουν’ σε καθημερινή βάση, οπότε αρκεί απλώς να είναι πρόθυμοι να το κάνουν πράξη. Πρόκειται για μια ανάγκη που είναι δυνατό να αναπτυχθεί για διάφορους λόγους. Θα μπορούσε να την έχει προκαλέσει μια αγχωτική κατάσταση που βαραίνει το παιδί, όπως ο φόβος του να αντιμετωπίσει τις συνέπειες για κάτι που έκανε ή η πάλη για απόκτηση εξουσίας στη σχέση του με τους γονείς του. Σε ορισμένες περιπτώσεις η ανάγκη αυτή έγκειται σε κάποιο πρόβλημα κατάχρησης ουσιών. Είναι σημαντικό να αναλογιστούμε πως τα παιδιά συχνά εξιδανικεύουν την φυγή από το σπίτι, συνδέοντας την με μια ρομαντική αντίληψη ελευθερίας, και όχι με την αντικειμενικές δυσκολίες που ενδεχομένως θα βιώσουν: κρύο, πείνα, κτλ. Η απόφαση να φύγουν από το σπίτι είναι, για τα παιδιά και τους έφηβους, ένας μηχανισμός επίλυσης ενός προβλήματος που δεν μπορούν οι ίδιοι να διαχειριστούν διαφορετικά. Είναι, λοιπόν, πιο εύκολο για αυτά να το σκάσουν, παρά να βρουν τρόπους να ξεπεράσουν το πρόβλημα οριστικά. Ο κύριος λόγος, επομένως, που οδηγεί τα παιδιά στο να εγκαταλείπουν το σπίτι τους είναι η έλλειψη δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων. Αντιθέτως, η οπτική τους γωνία τα εγκλωβίζει σε ακραίους συλλογισμούς, γεγονός που δεν τους επιτρέπει να αναζητήσουν πιο φρόνιμες και ισορροπημένες λύσεις για τα προβλήματά τους.

 

Ο έφηβος που το σκάει έχει εξαντλήσει τις διεξόδους που θα μπορούσαν να αποφέρουν αποτελεσματικές λύσεις στο πρόβλημα που τον βασανίζει. Δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τη δυσάρεστη κατάσταση που βιώνει, ούτε διαθέτει τη ικανότητα να διαχειριστεί, ή έστω να παραδεχτεί τα αρνητικά συναισθήματα που τον κατακλύζουν. Οπότε, το να εγκαταλείψει το σπίτι και τους γονείς του, φαντάζει πλέον ως η πιο άμεση και ιδανική λύση για τα προβλήματά του.

 

Είναι σημαντικό όμως να υπάρξει και διαχωρισμός ανάμεσα στα παιδιά που το σκάνε περιοδικά και τα παιδιά που επιλέγουν να φεύγουν σε μία πιο μόνιμη βάση. Όταν το παιδί φεύγει από το σπίτι προσωρινά, τότε κάνουμε λόγο για επεισοδιακή φυγή. Δεν πρόκειται για πάγια συμπεριφορά, και το παιδί δεν τη χρησιμοποιεί ως στρατηγική επίλυσης προβλημάτων. Δεν είναι, επίσης, ένας χειρισμός προκειμένου να αποκτήσει εξουσία στη σχέση του  με τους γονείς του. Το παιδί επιστρατεύει αυτήν την τακτική διότι, στην πραγματικότητα, προσπαθεί να αποφύγει τις δυσάρεστες συνέπειες - ταπείνωση, αμηχανία – από μία λανθασμένη πράξη του. Αντιθέτως, ο έφηβος που επιλέγει να το σκάει για μεγάλο χρονικό διάστημα και αξιοποιεί αυτήν την τακτική στις περισσότερες, αν όχι σε όλες, τις περιστάσεις όπου υπάρχει κάποια ρήξη, το κάνει για να ελέγχει καταστάσεις και να ασκεί εξουσία στον γονέα, ο οποίος, από τον φόβο του μην τεθεί σε κίνδυνο η ακεραιότητα του παιδιού του, ενδίδει συνήθως στις απαιτήσεις του. Μάλιστα, πάνω στον πανικό τους, μερικοί γονείς υπερ-διαπραγματεύονται, αδυναμία που ο έφηβος αντιλαμβάνεται και καταλήγει να εκμεταλλεύεται προκειμένου να πετύχει την ικανοποίηση των επιθυμιών του. Οι συγκεκριμένοι γονείς, όσο καλές κι αν οι προθέσεις τους, οφείλουν να κατανοήσουν ότι τα παιδιά που απειλούν να το σκάσουν σε μόνιμη βάση, χρησιμοποιούν αυτήν την απειλή για χειραγώγηση. Στην πραγματικότητα δεν προσπαθούν πλέον να επιλύσουν κανένα πρόβλημα, απλώς αποφεύγουν να λογοδοτήσουν σε οποιαδήποτε μορφή εξουσίας και αποσκοπούν στην επιβολή της δικής του θέλησης. Πολλοί γονείς θα αναρωτηθούν, λοιπόν, εάν υπάρχουν κάποια προειδοποιητικά σημάδια ώστε να αποτρέψουν το παιδί τους από το να επιλέξει να το σκάσει. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν απτές ενδείξεις που φανερώνουν ότι το παιδί σας είναι έτοιμο να εγκαταλείψει το σπίτι. Βέβαια, μπορείτε να παρατηρήσετε εάν έχει αναπτυχθεί μια μυστικοπαθής συμπεριφορά, εάν το παιδί αποταμιεύει το χαρτζιλίκι του ενώ παλαιότερα δεν το έκανε, ή εάν έχουν αρχίσει να εξαφανίζονται αντικείμενα αξίας από το σπίτι. Αν ποτέ αναγνωρίσετε κάτι ύποπτο στη συμπεριφορά του παιδιού σας, δεν υπάρχει λόγος να εθελοτυφλείτε: εμπιστευθείτε το ένστικτό σας και μιλήστε του.

 

Όσον αφορά την αποτροπή της φυγής από το σπίτι, υπάρχουν διάφοροι τρόποι να βοηθήσετε το παιδί σας να μην κάνει την συγκεκριμένη επιλογή.

1. Πρωταρχικά, είναι απαραίτητο να του διδάξετε δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, και να αντιληφθεί ότι η φυγή δεν θα λύσει τα προβλήματά του. Ρωτήστε το παιδί σας, «Τι θα μπορούσες να κάνεις διαφορετικά προκειμένου να επιλύσεις αυτό το πρόβλημα; Ποιοι είναι μερικοί εναλλακτικοί τρόποι για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος;» Είναι σημαντικό να διδάξετε το παιδί σας πώς να προσεγγίζει ένα πρόβλημα που χρήζει επίλυσης, όπως επίσης και να επιβραβεύετε το παιδί σας όταν είναι σε θέση να το κάνει με επιτυχία ή τουλάχιστον να απευθυνθεί σε εσάς για βοήθεια αντί να το αποκρύψει και, ως εκ τούτου, να επιλέξει να το σκάσει κάποια στιγμή. Καλό είναι επαινείτε το παιδί σας όσο το δυνατόν περισσότερο, όταν κάνει κάτι θετικό.
2. Στην προσπάθεια σας να αποτρέψετε το παιδί σας από το να θεωρήσει την φυγή ως κατάλληλη επιλογή, είναι εξίσου αποτελεσματικό να δημιουργήστε μια ατμόσφαιρα αποδοχής και άνευ όρων αγάπης, εννοώντας «δεν μπορώ να σε αγαπήσω καθόλου λιγότερο αν κάτι πάει στραβά, ούτε μπορώ να σε αγαπώ περισσότερο αν κάνεις κάτι σωστά – σε αγαπώ στον υπέρτατο βαθμό και αυτό δεν μπορεί να αλλάξει με βάση της συμπεριφοράς σου, άσχετα με τις συνέπειες που προφανώς ακολουθούν σε σχέση με την κάθε επιλογή που κάνουμε.» Αυτό το είδος της ατμόσφαιρας στο σπίτι βοηθάει την ενίσχυση της αυτοπεποίθησης των παιδιών και δημιουργεί αίσθηση ασφάλειας και ενδυνάμωσης, καλλιεργώντας την αντίληψη πως πάντα υπάρχει κατανόηση και τρόπος αντιμετώπισης κρίσιμων καταστάσεων.
3. Εξίσου σημαντικό είναι να ελέγχετε το παιδί σας ορισμένες στιγμές στη διάρκεια της ημέρας. Αν και αυτό μπορεί να είναι δύσκολο, διότι ο έφηβος απαιτεί τον χώρο του ενώ γονιός είναι εξαντλημένος από τις απαιτήσεις της εργασίας του και τα τρεχάματα της καθημερινότητας, η διαφορά που δημιουργεί είναι ουσιαστική. Όσο και να το πολεμάει το παιδί σας, βαθιά μέσα του νιώθει το ενδιαφέρον σας όταν θα μπείτε στο δωμάτιο έστω και για ένα λεπτό απλώς για να ρωτήσετε πώς είναι. Δείχνει ότι νοιάζεστε και πως του προσφέρετε  γενναιόδωρα τη στήριξή σας.
4. Σε περίπτωση που πιστεύετε ότι το παιδί σας έχει την τάση να το σκάσει ή πως έχει αποφασίσει κάτι τέτοιο, μιλήστε του ανοικτά! Προσπαθήστε να το κάνετε να ανοιχτεί και να σας εκφράσει το πρόβλημά του ώστε να το βοηθήσετε να το αντιμετωπίσει. Εξηγήστε του πως θα δείξετε κατανόηση και θα αποτελέσετε στήριγμα, χωρίς να επιβαρύνετε περεταίρω τη θέση του. Κάντε μια συζήτηση για το μεγάλο μάθημα της ανάληψης ευθυνών και φροντίστε να κατανοήσει πως τα προβλήματα που αποφεύγουμε δεν λύνονται αλλά, αντιθέτως, μας ακολουθούν σε όλη μας τη ζωή. Αν το παιδί επιμένει ότι θα φύγει, εξηγήστε του πως στην πραγματικότητα έχει τόσο τη δυνατότητα όσο και την ικανότητα να διαφύγει, μα εστιάστε στο ότι θα βρεθεί σε πολύ επικίνδυνες καταστάσεις από τις οποίες δεν θα είστε σε θέση να τον προστατεύσετε. Δώστε του χρόνο να σκεφτεί τη συζήτησή σας, να ηρεμήσει, και μετά αποπειραθείτε να τον κάνετε να σας εκφράσει τα συναισθήματά του για αυτό που βιώνει ώστε να του προσφέρετε την αμέριστη συμπαράστασή σας..

Σε περίπτωση που πιστεύετε ότι η κατάσταση είναι πλέον εκτός ελέγχου και πως δεν μπορείτε να βοηθήσετε τον έφηβό σας να αναπτύξει τις δεξιότητές του στην επίλυση προβλημάτων, εφόσον δεν σας ανοίγεται και δεν δέχεται να τον προσεγγίσετε, η συμβουλή που απομένει να σας δώσω είναι να απευθυνθείτε σε ειδικό το συντομότερο δυνατό. Ένας ψυχολόγος-ψυχοθεραπευτής θα μπορέσει να βοηθήσει στον επαναπροσδιορισμό της μεταξύ σας σχέσης ώστε να εισπράττει πιο έντονα τα αισθήματα εμπιστοσύνης, κατανόησης και υποστήριξης από το οικογενειακό του περιβάλλον. Επίσης μπορεί να τον διδάξει δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων και να ενισχύσει την αυτοπεποίθηση του ώστε να νιώθει πως έχει την ικανότητα να βρίσκει ουσιαστικές λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει και να ανταποκρίνεται με ωριμότητα στις αντιξοότητες της ζωής.

Τα χρώματα της ψυχής

'Ερωτας, κίνητρο ζωής, η απόλυτη ένωση ψυχής και σώματος. Αν χωρίσεις το σώμα από την ψυχή, κάνεις κάτι που μοιάζει με θάνατο....Στον έρωτα υπάρχει μια τέτοια ευφράδεια στη σιωπή, που διεγείρει περισσότερο κι απ'τη γλώσσα.

 Είναι το δυνατότερο συναίσθημα, το μόνο που μπορεί με μια σπίθα να παράξει μια λάμψη τόσο δυνατή, ώστε να φωτίσει μια έκταση πέρα απ'όση μπορούν να δούν τα μάτια μας. Στην πιο μικρή στιγμή μαζί του, ζούμε όλη μας τη ζωή. Όταν αγαπάμε δεν έχουμε ανάγκη να καταλάβουμε τι συμβαίνει, γιατί από εκείνη τη στιγμή όλα συμβαίνουν μέσα μας. Τα πράγματα αποκτούν ακόμη μεγαλύτερο νόημα.

Ο έρωτας δε σκοτώνει αλλά δημιουργεί.Δεν είναι συμβατός με την υποταγή, ούτε με τη ζήλια, ούτε με το φόβο. Υπάρχει στην πιο αγνή, τέλεια και απεριόριστη μορφή του όταν βασίζεται στην εμπιστοσύνη και την ισότητα. Δεν είναι τυφλός, έχει τέλεια όραση. Και μας δίνει τη δυνατότητα να δούμε όπως δεν είχαμε δει ποτέ πριν. Το να αγαπάμε σημαίνει να καταθέτουμε την ευτυχία μας στην ευτυχία του άλλου.

"Κρατήστε την αγάπη στην καρδιά σας. Η ζωή χωρίς αυτή μοιάζει με ανήλιαγο κήπο που τα λουλούδια είναι νεκρά"

OSCAR WILDE

-Η αγάπη είναι το μόνο που έχουμε και το μόνο που μπορεί να μας βοηθήσει...

Ευριπίδης

Η Φωνή της Σιγής

Μην πιστεύεις πως το να κάθεσαι μέσα σε δάση σκοτεινά, σε απομόνωση υπερηφάνειας και χωριστά από τους ανθρώπους, πως το να ζεις με ρίζες κι αγριόχορτα, να σβήνεις τη δίψα με το χιόνι της μεγάλης Οροσειράς, μην πιστεύεις, ω Υποψήφιε, πώς όλο αυτό θα σε οδηγήσει στο σκοπό της τελικής απελευθέρωσης.

Να είσαι υπομονετικός, Υποψήφιε, σαν κάποιος που ούτε την αποτυχία φοβάται, μα που ούτε και την επιτυχία επιθυμεί. Προσήλωσε το βλέμμα της ψυχής σου στο αστέρι του οποίου είσαι η αχτίδα, το φλεγόμενο αστέρι, που λάμπει στα σκοτεινά βάθη της αιώνιας ύπαρξης, στις απέραντες πεδιάδες του αγνώστου.

Να είσαι καρτερικός σαν κάποιος που διαρκεί αιώνια. Οι ίσκιοι ζουν κι εξαφανίζονται. Αυτό που μέσα σου θα ζει παντοτινά, αυτό που μέσα σου «γνωρίζει» γιατί είναι η ίδια «η γνώση», δεν ανήκει σε αυτή τη φευγαλέα ζωή. Είναι ο άνθρωπος που υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρχει.

Γλυκοί είναι οι καρποί της ανάπαυσης και της απελευθέρωσης για χάρη του Εαυτού, αλλά γλυκύτεροι είναι οι καρποί του διαρκούς και πικρού χρέους, της θυσίας για χάρη των άλλων, των συνανθρώπων που υποφέρουν.

Ο ευτυχισμένος άνθρωπος

Ευτυχισμένος
είναι ο άνθρωπος
που δεν είναι
τίποτα.

Ευτυχισμένος δεν είναι ο άνθρωπος που δεν έχει τίποτα, γιατί, τα πλούτη πολλοί εμίσησαν, τη δόξα όμως;

Ευτυχισμένος είναι εκείνος που… που δεν είναι! Δεν είναι τα πλούτη του, οι γνώσεις του, οι απόψεις του, η εικόνα του, τα αποκτήματά του, τα κατορθώματά του, το παρελθόν του, η ιστορία του, η ηλικία του, το όνομά του, οι ρόλοι του …. κι άλλα πολλά.

Και τι απομένει αν ο άνθρωπος δεν είναι όλα αυτά;
Τι απομένει να είναι;
Τίποτα.

Πέρα από τα έχω -κατέχω -ανήκω -υπερέχω -ελπίζω -φοβάμαι -είμαι -θέλω βρίσκεται ο δρόμος προς την Ελευθερία και την Ευτυχία.

Η Ευτυχία ανήκει
στη χώρα του Χωρίς και του Τίποτα….

Απόρριψη...

Δεν το έλεγα εγώ; Πάλι τα ίδια. Πάλι με απορρίψανε!

Δεν αξίζω, δεν είμαι αρκετός, δεν τα καταφέρνω, όλο λάθη κάνω. Είμαι ανίκανος τελικά!
Γι’ αυτό δεν με θέλουν, ούτε με αγαπάνε.
Απόρριψη λοιπόν. Δηλαδή σκέφτομαι ότι απορρίπτομαι.
Μια τόση δα σκέψη, κι έχει τόσο μεγάλη δύναμη! Έχει τόση δύναμη, ώστε τελικά επαληθεύεται!
Στην ουσία είναι μόνον μια πεποίθηση και ως πεποίθηση γίνεται δυνατή. Καταφέρνει να μου κινητοποιήσει φόβο. Όμως, αυτός ο φόβος είναι τόσο καλά κρυμμένος, που ούτε εγώ, ο ίδιος, δεν είμαι σε θέση να τον εντοπίσω. Και έτσι τον θρέφω. Τον κρύβω πίσω μου, και αυτός κρυμμένος, φουντώνει, μεγαλώνει και με εξουσιάζει.
Με κάνει να εγκαταλείπω τον εαυτό μου, να μην με φροντίζω, να γίνομαι αυστηρός και απόμακρος.
Άλλοτε πάλι, παραχωρούμαι και κάνω τα χατίρια των άλλων ή αντίθετα το παίζω Σωτήρας τους. Τι να κάνω κι εγώ; Προσπαθώ να ξεφύγω από την επιρροή του.
Αν δεν τα καταφέρω, και με νικήσει, τότε καταστρέφω ό,τι προσωπική δημιουργική ικανότητα έχω, και κάνω κάθε τι άλλο εκτός από τα δικά μου Θέλω.
Και τότε έρχεται ένα άλλο θηρίο, εξίσου απειλητικό με τον φόβο. Ο θυμός! Θυμός γιατί την πάτησα ξανά.

Φόβος-Θυμός.
Ξανά και ξανά αυτός ο κύκλος. Κύκλος ατελείωτος!
Τότε είναι που μου φταίνε οι άλλοι. Αυτοί με απορρίπτουν. Θα τους δείξω λοιπόν κι εγώ! Απομακρύνομαι, ή αντιθέτως επιτίθεμαι.
Αλλά, ω του θαύματος!
Τώρα που όλα αυτά τα αναγνώρισα, και ακόμη περισσότερο, που τα έγραψα, έγινε κάτι μαγικό. Ο φόβος μίκρυνε, ξεφούσκωσε σαν ένα μπαλόνι που έσκασε. Έπαψε να είναι κρυμμένος και αυτό τον έκανε μικρό και αδύναμο.
Όλοι μπορούμε να εξασθενίσουμε τους φόβους που μας προκαλούν οι πεποιθήσεις. Τους φόβους που μας εμποδίζουν να κάνουμε πράξη τα Θέλω μας.
Αρκεί να τους αποδεχτούμε.

Αναζητώντας την Αυτογνωσία

Παρακολούθησε προσεκτικά τον ίδιο σου τον εαυτό σα να’σουν εχθρός σου. Γιατί δεν μπορείς να μάθεις να κυβερνάς τον εαυτό σου, αν δε μάθεις πρώτα να κυβερνάς τα πάθη σου και να υπακούς τις διαταγές της συνείδησής σου.

Η γνώση και η κατανόηση είναι οι πιστοί σύντροφοι της ζωής που ποτέ δεν θα σε προδώσουν. Γιατί η γνώση είναι το στέμμα σου, κι η κατανόηση το σπήπτρο σου. Κι όταν έχεις αυτά τα δύο, δε μπορείς να έχεις μεγαλύτερους θησαυρούς.

Υπάρχουν τέσσερα πράγματα που ένας κυβερνήτης πρέπει να εξορίσει από το βασίλειό του: η Οργή, η Φιλαργυρία, το Ψέμα και η Βία.

…Κι έτσι η ανθρωπότητα είναι διαιρεμένη σε δύο μεγάλες ομάδες, κι η μία αποτελείται από τους γηρασμένους και τους λυγισμένους που στηρίζονται σε στραβά ραβδιά, και καθώς περπατάνε στο μονοπάτι της ζωής λαχανιάζουν σα να σκαρφαλώνουν βουνό, ενώ στην πραγματικότητα βυθίζονται στην άβυσσο.

Και η δεύτερη ομάδα αποτελείται από τους νέους που τρέχουν με πόδια φτερωμένα, και τραγουδάνε σα να’χαν στο λαρύγγι ασημένιες χορδές, και σκαρφαλώνουν το βουνό σα να τους τραβάει κάποια ακατανίκητη μαγική δύναμη.

Σε ποια από τις δύο αυτές κατηγορίες ανήκετε αδελφοί μου; Κάντε αυτή την ερώτηση στον εαυτό σας, όταν βρεθείτε μοναχοί μέσα στη σιωπή της νύχτας.

Κρίνετε μόνοι σας αν ανήκετε στους Σκλάβους του Χτές ή στους Λεύτερους Ανθρώπους του Αύριο.

Άνθρωπος και Σύμπαν

Ο άνθρωπος είναι Απειροσύνη. Όταν γνωρίσουμε τον άνθρωπο θα γνωρίσουμε τον Κόσμο. Ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ένα αντίγραφο του Κόσμου, αλλά ένας ζωντανός καθρέφτης όλων όσων συμβαίνουν στον Κόσμο. Στο μέλλον ο άνθρωπος θα είναι ικανός να χρησιμοποιεί τη ζωντανή ανθρώπινη μορφή για να προβλέπει επερχόμενα γεγονότα στον πλανήτη και στον Κόσμο. Ο άνθρωπος είναι το πιο ευαίσθητο όργανο που φτιάχτηκε ποτέ στο Σύμπαν, αν και ο νους του καταγράφει μόνο ένα μικρό μέρος όλων εκείνων των εντυπώσεων που προέρχονται από Κοσμικά γεγονότα και αντανακλώνται στον καθρέφτη της ''αιθερικής'', ''αστρικής'' και νοητικής μορφής του.

Τα κύτταρα, τα άτομα, τα όργανα, οι αδένες, τα ''αιθερικά'' κέντρα, το κυκλοφοριακό και το νευρικό σύστημα, όλα αντανακλούν διαφορετικά συμβάντα που διαδραματίζονται στον Κόσμο. Όλες αυτές οι εντυπώσεις μπορούν να παρατηρηθούν στην ηλεκτρομαγνητική σφαίρα του ανθρώπου σαν σε καθρέφτη. Μπορεί κανείς να δει πύρινες εστίες και γραμμές να τη διατρέχουν με πολλαπλούς σχηματισμούς.

Όταν ο άνθρωπος κατακτήσει τη συνείδηση του, θα είναι ικανός να μεταφράζει τη γλώσσα αυτών των πύρινων εκδηλώσεων και με αυτό τον τρόπο να επικοινωνεί με τον Κόσμο, δίνοντας στον Κόσμο τη δυνατότητα να αυτοεκπληρωθεί στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος εξελίσσει την ικανότητά του να καταγράφει εντυπώσεις που έρχονται από τον Κόσμο, καθώς ξεδιπλώνει τη συνείδησή του προς την Απειροσύνη και εξαγνίζει τη φύση του με το πυρ της προσπάθειας.

Στο μονοπάτι της Κοσμικής εξέλιξης έρχεται μια στιγμή όπου ο Κόσμος ακτινοβολεί σε μεγάλο βαθμό μέσα στον άνθρωπο και ο άνθρωπος λέει «Είμαι ένα με τον Κόσμο και η καρδιά μου είναι η καρδιά του «Κόσμου».

Η ανθρώπινη άυρα είναι η οθόνη που πάνω της βλέπουμε το αποτέλεσμα των λειτουργιών ευαίσθητων «ηλεκτρονικών λυχνιών»…Κάθε όργανο, κάθε σύστημα, κάθε αδένας, κάθε κέντρο στον άνθρωπο αποτελείται από ένα σύνολο λυχνιών που έχουν διαφορετικές ικανότητες στην καταγραφή και την αντανάκλαση των γεγονότων στον πλανήτη και στον Κόσμο. Ο άνθρωπος συνήθως δεν έχει επίγνωση του γεγονότος, εξαιτίας της εστίασης της συνείδησής του. Η συνείδηση του ανθρώπου συνήθως δεν είναι εστιασμένη ή εστιάζεται πάνω στα «παιχνίδια» του, αλλά η ομορφιά του ανθρώπινου όντος είναι ότι υπάρχει σαν ένας καθρέφτης του Κόσμου ανεξάρτητα από την έλλειψη της καταγράφουσας συνείδησής του. Θαυμάζουμε που οι αρχαίοι λάτρευαν το μυστήριο του ανθρώπου στην ανθρώπινη μορφή!

Πολλές καταστάσεις της ανθρώπινης ζωής.μπορεί να είναι το αποτέλεσμα Κοσμικής αναταραχής, πάνω στην οποία ο άνθρωπος δεν έχει κανένα έλεγχο. Στο μέλλον θα είναι δυνατό να προβλέπουμε πλανητικές διαταραχές, πυρκαγιές, λιμούς, καιρικές συνθήκες και επιδημίες παρατηρώντας απλώς τις ηλετρομαγνητικές σφαίρες του ανθρώπου πάνω στις οποίες θα ανακλώνται Κοσμικές αναταραχές καταγραμμένες από την καρδιά, τον εγκέφαλο, τους αδένες και τα κέντρα και οι οποίες θα προβάλλονται στην οθόνη της αύρας. Ο άνθρωπος, λοιπόν, είναι ο καθρέφτης των Κοσμικών γεγονότων και μεχρι στιγμής δεν είναι σε θέση να ελέγξει τις συνέπειες των κυμάτων πίεσης που έρχονται από τον Κόσμο.

Στο μέλλον, όταν ο άνθρωπος μάθει περισσότερα γύρω από το λεπτό μηχανισμό που διαθέτει, και συνειδητά καταγράφει και ερμηνεύει τις εντυπώσεις που φτάνουν σε αυτόν, θα είναι ικανός να μετουσιώσει και να μεταμορφώσει αυτές τις εντυπώσεις και να τις χρησιμοποιήσει για να διευρύνει τη συνείδησή του, για να βελτιώσει την υγεία του και τις κοινωνικές συνθήκες, για να διεισδύσει στα βαθύτερα επίπεδα επίγνωσης που θα του επιτρέψουν να χειρίζεται τους νόμους και τις ενέργειες του Κόσμου για να προάγει το σκοπό της Δημιουργίας. Ένα τεράστιο κύμα στον ωκεανό είναι μεγάλη καταστροφή για ορισμένους ανθρώπους, αλλά είναι ευχαρίστηση για έναν έμπειρο στο σέρφινγκ.

Είναι πια καιρός να καταγράφουμε καθημερινά όλα τα ασυνήθιστα αισθήματά μας. Καταγράφοντάς τα θα οξύνουμε την ευαισθησία μας στην καταγραφή εντυπώσεων και τελικά θα είναστε ικανοί να μεταφράζουμε το μήνυμα των αισθημάτων και να προβλέπουμε τις μελλοντικές μας δράσεις. Έτσι θα βρεθούμε πιο κοντά στον Κόσμο και ο Κόσμος θα καταγράφεται πιο καθαρά μέσα μας και θα μας οδηγεί στο μονοπάτι προς την Απειροσύνη.

Ο άνθρωπος είναι Απειροσύνη και ο Κόσμος είναι ένας θαυμάσιος, Μεγάλος Ουράνιος Άνθρωπος. Ο Κόσμος επηρεάζεται από την κατάσταση του ανθρώπου και αυτός μοιράζεται στο δικό του επίπεδο όλα όσα συμβαίνουν στον Κόσμο. Μια έκρηξη στον Κόσμο μπορεί να εκδηλωθεί σαν μνια επιδημία ή να φέρει κύματα συναισθηματικής και νοητικής διαταραχής με τις φυσικές τους αντιστοιχίες. Από την άλλη, ο σχηματισμός ενός συστήματος στο Διάστημα φέρνει χαρά, δημιουργικότητα και ένα πνεύμα συνεργασίας στις καρδιές εκείνων που στοχεύον στη βελτίωση του συνόλου της Ζωής.

Στον πυρήνα κάθε ανθρώπου βρίσκεται ένα σπέρμα, το σπέρμα του Κοσμικού Ανθρώπου, ένα ιερό καταφύγιο.

Η αρχαιοελληνική μας παράδοση – ''Κάθαρση''.

"Γιος είμαι της Γης και του Έναστρου Ουρανού,μα από τη δίψα είμαι στεγνός και χάνομαι. Δώστε μου γρήγορα να πιω το κρύο νερό που ρέει από τη λίμνη της Μνήμης"
Σαν μύστης να πιεις το νερό της Μνημοσύνης, όχι από τη πρώτη πηγή που θα συναντήσεις, εκείνη της Λήθης ! Θα σε περιμένει έπειτα αγαλλίαση όταν βρεθείς με τους υπόλοιπους βάκχους. Κράτα τούτα τα λόγια μυστικά και μέσα σου βαθιά.
Γιατί κανένα μυστήριο δε θα σου προσφέρει λεκτική διδασκαλία. Οι αρχέγονες γνώσεις, και οι τελετουργικές εμπειρίες, ολοκληρώνουν τον άνθρωπο με την βιωματική γνώση, αυτό και θα λάβεις.
Λυτρωτής σου Θεός ο Διόνυσος- Βάκχος, που μαζί με την Περσεφόνη, και τη Δήμητρα, αποκαλύπτουν το μυστήριο της ζωής.
Μετά από αυτή την κάθαρση στα νερά και στις πηγές, και την Ελευσίνα, μακρύς θα είναι ο δρόμος σου.. μέχρι τον Κάτω κόσμο.
Οι νήσοι των Μακάρων και τα Ηλύσια Πεδία, τα Ταυροκαθάψια, και τα Κορυβαντικά ή τα Λαβυρινθικά, κρύβουν μέσα τους τον πιο μεγάλο δάσκαλο και θεό, τον Διόνυσο Ζαγρέα.
Το αίμα και η σάρκα, ο οίνος και ο σίτος, Ο Διόνυσος και η Δήμητρα Θάνατος και Ζωή, και ένα κοινό χαρακτηριστικό, αναγκαίο υλικό, ας το πούμε "Δια-δικασία", την "ΚΑΘΑΡΣΗ" Πνευματική κάθαρση στη διάσταση ζωής και θανάτου. γιατί και ο θάνατος συνδέεται με την ανανέωση, την αναγέννηση, και την ανάδυση αξιών, όπως ο Διόνυσος και ο Ορφέας.
Η Καθαρτική ήταν τέχνη στην αρχαία Ελλάδα, και διδάσκονταν στα Κρητικά μυστήρια. Ποια θεά μπορούσε να εκπροσωπήσει επάξια τη ροή και τη μητέρα της Φύσης; Η ΡΕΑ.
Η θεά Ουρανού και Γης, σύζυγος του Κρόνου-Χρόνου και μητέρα του Δία.
Κατά τη διαδικασία πλυσίματος των χεριών με αγιασμένο νερό, και αποτοξίνωσης, εγκοίμησης στο ασκληπιείο, και τροφή φρούτων, ( νηστεία) , ο μύστης προετοιμαζόταν για τα αγωνίσματα της ζωής, και τον αποσυμβολισμό πραγμάτων-αντικειμένων. Γνώση και αποσαφήνιση ιερών θεσμών- αρχών- ιδεών και νόμων.
Εννέα ημέρες η Δήμητρα αναζητούσε την κόρη της, 27 ημέρες ( 2+7=9) κρατούσαν τα μυστήρια της Θεάς Ρέας, Εννέα ημέρες νήστευαν οι Πυθαγόρειοι και καθάρονταν στη θάλασσα.
Έτσι και εσύ θα μάθεις για τη Φωτιά. Εκείνη την Προμηθεϊκή και τον Όφι,της Αθηνάς, του Απόλλωνα, του Ασκληπιειού, του Βελερεφόντη και του Φαέθωνα και τους Ιχθύς, και την Περιστερά της Αφροδίτης, και το Σιτάρι, το Ρόδι,της Δήμητρας, μέχρι και το Μίτο της Αριάδνης. Θα οδηγηθείς στο άδυτο όπου θα αντικρίσεις σύμβολα όπως ο Διπλός Πέλεκυς, και το Υφάδι της Ζωής, και τη Παρθενική ζώνη, και το Ιερό Δέντρο της Ζωής και θα καταλάβεις τον Διόνυσο Δενδρίτη, και όλη την πορεία σου στη Γη.. και όχι μόνο.
Στοιχεία και σπονδεία, με παραστάσεις, αλλά και δακτυλίδια, που στο λαβύρινθο του προς μύηση σου μυαλού δημιουργούν συνειρμούς και επαναφέρουν θύμησες και γνώσεις.
Όσα αναζητάς σήμερα και δεν βρίσκεις, αυτά μέσα σου ξεδιπλώνονται. Η πνευματική διαύγεια και η ένωση δυο δυνάμεων στο "εν".
Η παραγωγική και η γονιμοποιός, το αρσενικό και το θηλυκό, δεξιόστροφες και αριστερόστροφες κινήσεις, και ημισφαίρια του νου- της ζωής, των πράξεων σου.
Και όλα αυτά προσφέρονταν από τους Μύστες στο Θεό του Πνευματικού Φωτός, και από κείνον σε σένα.Όπως και τότε, έτσι και σήμερα. Μύηση και Αγνός βίος, Θρόνωση και Πυρρίχιος Χορός, από Μαινόμενος σαν ταύρος και με τις Μαινάδες χορεύοντας, στη Μετάληψη του Πνευματικού Φωτός. Θάνατος και πλασματική αναβίωση ... Να πεθαίνεις από την παλιά σου κατάσταση και να οδηγείσαι σε μια υψηλότερη σφαίρα. Έτσι οδηγείσαι στον Διόνυσο Ελευθερέα.
Η γέννηση του Διονύσου και ο διαμελισμός του, η καινούργια απαρχή στη Ζωή , είναι η μύησή σου από ατελές πλάσμα και παιδί σε τέλειο ον. από κάμπια σε πεταλούδα.
Πεθαίνεις, ξαναγεννιέσαι, αναλαμβάνεις τις ευθύνες σου, δείχνεις θάρρος και αντοχή και αγαλλιάζεις παρέα με το Βάκχο, και πάλι από την αρχή....
"Συμπαντικά στοιχεία "γνώσης- μύησης - φύσης- καθαρμού"
Ύδωρ, χαλκός, θειάφι, αλάτι, δενδρολίβανο, θυμιάματα.
Ύδωρ από τη βροχή και την Αφροδίτη και το Δια
Θειάφι από τον Ήφαιστο και τον ‘Αρη
Δενδρολίβανο από τις Αμαζόνες και την Άρτεμη
Θυμιάματα από την Εστία και την Ήρα, το Δευκαλίωνα και την Πύρα.
Σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, τον Αναξίμανδρο, τον Αναξιμένη, τον Ηράκλειτο, και άλλους φιλοσόφους, που αναφέρουν ως αίτιο δημιουργίας της ζωής τη φωτιά, το νερό, τον αέρα και όλη τη γη.., οι πρόγονοί μας δεν θα μπορούσαν
να μην συνδέσουν δοξασίες και ιεροπραξίες με τη γέννηση, το θάνατο, το γάμο, με αυτά τα στοιχεία της Φύσης της ίδιας του ανθρώπου.
Σαν γεννήθηκε ο Δίας, πλύθηκε στον Γορτύνιο ποταμό,
Η Ρέα καθάρεται σε συγκεκριμένες πηγές πριν το γάμο, ώστε να είναι γόνιμη και να βλαστήσει , να φέρει νέα ζωή στον κόσμο. Ο νεκρός περνά στην Αχερουσία λίμνη. Στην Ελευσίνα οι κρατήρες νερού άδειαζαν με την Ανατολή και τη Δύση, αναζητώντας τον Όμβριο Δία σαν βροχή χρυσή να στείλει καθαρμό και να συλλάβει η Γη Καθάρσιος ο Θεός Απόλλωνας και ο Λευκάτιος Απόλλων,
Θαργήλιος άρτος, προσφορά στο θεό για να επέλθει η κάθαρση ( οι πρώτοι καρποί προσφορά στο θεό,βρασμένοι στο νερό),
Γιαυτό και σε ιαματικό νερό ο Αχιλλέας βυθίστηκε όντας μωρό, προκειμένου να γίνει άτρωτος.
Κατά τα Θαργήλια, εορτή προς τιμήν του :Απόλλωνα και της Άρτεμης, γίνονταν θυσίες προς τον Ήλιο και τις Ώρες. Δηλαδή στο Πυρ,που κατείχε σημαντική θέση ανάμεσα στις μυητικές παραδόσεις.
Γιαυτό το λόγο και η Εστία έκαιγε αδιαλείπτως στους Ναούς!
Γιαυτό το λόγο και το άναμμα Πυράς σε βουνά ψηλά, ανήγγειλε την γέννηση του Θεού Διονύσου - τον ερχομό του Θεού Απόλλωνα !
Η Ηλιακή λάμψη, η αχτίδα του Ήλιου- Φοίβου - Φαέθωνα, εφόσον επιδρά στον πλανήτη Γη, επιδρά στη φυσική και πνευματική υπόσταση του ανθρώπου.
Γιαυτό και με τη Φωτιά γλιτώνουμε από λημούς, γιαυτό και στη φωτιά η Δήμητρα μυούσε τον Δημοφώντα.
Γιαυτό η Εστία, η φωτιά, η φλόγα και η πυρκαγιά και ο Ηφαιστος μαζί, αναδύουν το αειζωον πυρ, τους μύστες στις τελετές και τους καθαρούς από πάθη , εξαγνισμενους θνητούς.
Αφ´Εστιας αρχεσθαι ... Έλεγαν οι παρθένοι Εστιάδες. Στην Εστία δίπλα καθόταν ο ικέτης. Στο Εφέστιο ιερο πυρ τιμούσαν τους θεούς.
Η φλόγα καθαρίζει , αναφλέγεται κινείται παρέχει τροφή εκδηλώνει συναισθήματα ζεστασιας δίνει αγνότητα. Μα και στα κάρβουνα πάνω πατάμε, εκεί αυτοσυγκεντρωνόμαστε εκστασιαζόμαστε.
Εκει διατηρείται η σιωπή η σεμνότητα και οι διαχρονικές αξίες .
Η Εστία αντιπροσωπεύει τη ζεστασιά μα αν τη πλησιάσεις πολύ, ίσως και να καείς.
Η Εστία ήταν το άσυλο των Ικετών αλλά και βωμός και θυμιάματα και πάντοτε με τον Ερμή απεικονίζε το ιερό πυρ.
Και ο βωμός στους Δελφούς - η κοινή Εστία της Ελλάδος, άσβεστη φλόγα με κλαδιά έλατου και δάφνης, ενδυνάμωνε ψυχοπνευματικά τον επισκέπτη, εξάγνιζε, και ατσάλωνε με τη βοήθεια του Ηφαίστου, και ένωνε γη και ουρανό .
Μα και με την καύση αποχαιρετούν ακόμα κάποιοι λαοί τους νεκρούς .
Και οι Ολυμπιακοί αγώνες με τη φλόγα της Ολυμπίας ξεκινούν .
Πυρ δια τη τέλεση των μυστηρίων, πυρ υπήρχε πάντα και θα ανάβει με μέτρο και θα σβήνει με μέτρο, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο .
Ζευς: πρωταρχικό κοσμικό πυρ γιατί ενώνει εξαγνίζει, και δίνει τη σωτηρία στο Διόνυσο !
Αλλά και ο Αναξιμένης αναφέρει πως όλα προήλθαν από τον αέρα .
Αέρας και ψυχή και θεία πνοή.
Για κείνον ο αέρας και το πνεύμα είναι ταυτόσημες έννοιες .
Οι άνεμοι στέκονται εμπόδιο στα σχέδια μας , οι άνεμοι μας κάνουν θαλασσοπόρους. Γιαυτό και χρειαζόμαστε ατσάλινη θέληση και δύναμη .
Ήρα Άρης και χαλκόκροτοι Κουρήτες !
Ψυχοτρόφοι Κουρήτες που φέρνουν Ομόνοια ευνομία του κόσμου σωτήρες
Άρης ισχυρόκαρδος που μας οπλίζει με θέληση και κατέχει το σκήπτρο της ανδρείας,
Ήρα Παμβασιλεία ανάσα μας - και όλα Ζωή Χοή και ένα είστε
Πόσα καλούμαστε να εξερευνήσουμε για να συνειδητοποιήσουμε το Όλον Φως - τον Απόλλωνα ..
«Σθένος συμμετρία αρμονία ισορροπία Δικαιοσύνη»
Δεν γνωρίζω αν "κάθαρση" είναι και το δάκρυ, και σίγουρα δε φτάνει για να ξεπλύνει μάρμαρα, και παλίμψηστα, που αιώνες ματώνουν .
Σίγουρα το δάκρυ δε μπορεί να ξεθάψει μια αρχαία κόρη, έναν ναό ,ή μια στήλη.
Σίγουρα το κλάμα είναι μια σπονδή στον Ήλιο.
Σίγουρα το δάκρυ μας βοηθά στην αποφόρτιση τη συναισθηματική.
Είναι όμως και ένδειξη ανδρείας και άλλοτε και αδυναμίας.
Όπως κυλάει το δάκρυ, έτσι κυλούν όλα, το λέμε Ροή και Ρέα, στην αέναη κίνηση του
Κρόνου- Χρόνου, που καλούμαστε να αναδείξουμε ότι καλύτερο υπάρχει μέσα μας, ότι περισσότερο δυνάμεθα.
Είναι συγκινητικό να ακούς τον Εθνικό ύμνο και να δακρύζεις,
Εξίσου σημαντικό και το να δακρύζεις από τα γέλια.
Γιατι κι'αυτό καθαρτήριος κρουνός είναι και αποσυμφόρηση, όλα όσα αντιμετωπίζουμε χωρίς να απολογούμαστε, αλλά με παρρησία.
Όμως εάν κλαις και δεν γνωρίζεις τα αίτια και απλώς ξεσπάς, ή ζητάς μέσω του κλάματος αγκαλιά και παρηγοριά, αυτό σίγουρα δε λέγεται κάθαρση.
Δεν ωριμάζεις ποτέ, δεν θα ανακαλύψεις ποτέ τη δύναμη σου, για να κάνεις και συ τον άθλο σου.
Απλά ένα ακόμα κακομαθημένο μωρό, θα μείνεις που θα κλαίει προσπαθώντας να συγκινήσει και ίσως να εκμεταλλευτεί την αδυναμία των γονιών του.
Τι ανωριμότητα... να είσαι και θύμα...
Όμως αν σκεφτούμε πως και η γη ανθίζει με βροχή, και πως και η ψυχή ανοίγει με το δάκρυ...
Κι' αν όλα γίνονται γιατί οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε και να γνωρίσουμε τον εαυτό μας;
Όχι, δεν θα ισχυριστώ πως ο πόνος και οι δοκιμασίες σε προάγουν σαν άνθρωπο,
Θα πω ότι η καταξίωση σου, μετριέται και με τα δάκρυα που δεν έχυσες, μένοντας πιστός αν και παγωμένος, σταθερός στις ιδέες και τα πιστεύω σου.
Εκει βρίσκεται ο άθλος σου.
Και με ένα δάκρυ έρχεσαι στη ζωή και μένα δάκρυ θα γιορτάσεις, και με το κλάμα το στερνό, αποχαιρετάς αγαπημένα πρόσωπα.
Είναι συνυφασμένη η ζωή μας με το πόνο και το δάκρυ, είναι σαν το νερό και το αλάτι, που κάνουν αιώνια χοή στο Ποσειδώνα.
Όμως κάθαρση είναι και κείνο της μάνας το δάκρυ που σε σπουδάζει και σε καμαρώνει , και που σε στέλνει και στρατιώτη.
Τι δεν είναι όμως κάθαρση ;
Δεν είναι κάθαρση να ξεθάβεις αρχαία, να ενημερώνεις και να δίνεις γνώση στον κόσμο, αν πρώτα εσύ δεν το νιώθεις το χρέος και το καθήκον μέσα σου.
Αν εσύ ξεπουλάς τις μελέτες σου...
Δεν είναι κάθαρση να αποβλέπεις στο προσωπικό σου όφελος , μέσω ιεροπραξιών, συμποσίων και συναντήσεων...., και να λες πως κάνεις έργο
Δεν είναι κάθαρση για την κοινωνία να διανέμεις φυλλάδες, χωρίς ο ίδιος να έχεις ήθος
Δεν είναι κάθαρση όταν η διαστρεβλωμένη σου προσωπικότητα, νεκρώνει οργανισμούς, κύτταρα και μέλη της κοινωνίας, επειδή ο δήθεν σκοπός σου αγιάζει τα μέσα
Δεν είναι κάθαρση η ικανοποίηση της ματαιοδοξίας σου, και η λαγνεία σου.
Δεν είναι κάθαρση αυτή του νερού με το βασιλικό στην εκκλησιά, μήτε οποιουδήποτε κληρικού και παπά
Δεν είναι κάθαρση, η αδυναμία σου να προσεγγίσεις συναισθηματικά τον ίδιο σου τον εαυτό.
Δεν είναι κάθαρση ,να καταπνίγεις τα θέλω σου για το καλό κάποιων, μήτε να τους κοροϊδεύεις, σκεπτόμενος πως τους προσφέρεις ένα κόσμο ιδεατό... μα ψεύτικο στο μέσα...
Κάθαρση για την κοινωνία- κάθαρση προσωπική ... τίποτα από τα δυο δεν έρχεται σε σύγκρουση.
Το μυαλό γεννάει παράθυρα, και οι αδυναμίες σου χορεύουν μια στο κακό, μια στο καλό.
Ξέρω ότι οι Πρόγονοί μας, αισθάνονταν, συναισθάνονταν, καλλιεργούσαν το πνεύμα, το νου, το σώμα.
Επένδυαν στους παιδαγωγούς, ώστε οι νέες γενιές να μπορούν να αναστηλώνουν όχι μόνο κολώνες και ναούς, μα τους ναούς μέσα τους.
Να πυρώνονται, να λειαίνονται, να σφυρηλατούνται, αλλά και με έλαια να φρεσκάρονται.
Στα στάδια, νέα άτομα που ασκούνται και αγωνίζονται και εκπαιδεύονται, λειτουργούν με αυτό το τρόπο, όχι για το φαίνεσθαι και για να εντυπωσιάσουν, αλλά γιατι΄η αρμονία ψυχής, νου και σώματος, είναι το ύψιστο μέλημα , τόσο των ατόμων όσο και της κοινωνίας.
Γιαυτό το λόγο και οι αρχαίοι Έλληνες δεν φοβόντουσαν, δεν τρόμαζαν ποτέ.
Γι' αυτό και ήταν ανοιχτοί στα συναισθήματα τους. Είτε ήταν θυμός είτε οργή είτε τραγωδία είτε κωμωδία. Ολα΄τα αναγνώριζαν και όλα τα τιμούσαν, τόσο εντός όσο και εκτός θεάτρου.
Γιαυτό και γυμνοί στα γυμναστήρια αθλούνταν, γιαυτό και τέχνη δημιούργησαν γυμνή στο φως του ήλιου με απαράμιλλη ομορφιά, γιαυτό και στις πηγές και στα καθαρτήρια, ομαδικά πήγαιναν, όπως και στα θεράπεια, γιαυτό έκαναν το θέατρο. Για την από κοινού κάθαρση ολόκληρης τη πόλης !
Έτσι καθάρονταν από βρέφη με πνευματικό νερό, και συνέχιζαν μέχρι και το τέλος του βίου τους, με πνευματικές καθάρσεις, φοιτώντας σε φιλοσοφικές σχολές και με την ενασχόληση τους στα τα κοινά.
Σήμερα ποιος θνητός, ποιος ήρωας δύναται την ιστορία του να τη σφιχταγκαλιάσει;
Είναι δύσκολο να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε το γυμνό, να μυηθούμε , να μελετήσουμε και να γιατρευτούμε.
Είναι δύσκολο να δούμε τη γυμνή αλήθεια και το καθαρό φως.
Είναι δύσκολο ο συγχρόνως άνθρωπος να καλύψει το συναισθηματικό του κενό μέσα στις αντιφάσεις της ζωής
Είναι δύσκολο να αποφύγεις το ηρεμιστικό, που στα σίγουρα ξέρεις πως θα σε ηρεμήσει από μια άσχημη συναισθηματική μετάπτωση.
Οι Πρόγονοι μου κατόρθωσαν την κάθαρση του πόνου, τη νοητική ευεξία, το Είναι και την ύπαρξή μας.
Αυτογνωσία, Πνευματική εξέλιξη, Συνείδηση.
Ελευθερία και κατανόηση της λύπης και της μελαγχολίας και της αθυμίας, Διάλογος,
Ποιος είμαι, τι είναι το "ον", τι σημαίνει "υπάρχω", που βρίσκομαι,΄τι είναι χώρος και χρόνος,
Στην Αρχαία Ελλάδα, δεν κυριαρχούσε το Υπέρ-εγώ.
Κι’αν η ζωή του Έλληνα μοιάζει με αρχαία Ελληνική τραγωδία, είναι γιατί δυστυχώς
έχει αποδυναμωθεί τόσο η παιδεία, και όλο το σύστημα αξιών (πολιτικό-ηθικό-κοινωνικό). διότι κάποιοι, κατάφεραν σταδιακά να ξεριζώσουν το Ελληνικό Φως, και την Ελληνική κοσμοθέαση,
Κάθε μέρα με τον τρόπο που συμπεριφερόμαστε όλοι εμείς οι δήθεν διανοούμενοι, όλοι εμείς οι δήθεν πανεπιστημιακοί, συγγραφείς και αλτρουιστές, σκοτώνουμε τον τον Ευριπίδη και τον Αριστοφάνη και το Σωκράτη. Εμείς προδίδουμε Θερμοπύλες, εμείς που ξεχάσαμε να αγωνιζόμαστε, και στα παραπήγματα και στα συντρίμμια να παλεύουμε, για λίγη Δικαιοσύνη.
Κρυμμένοι πίσω από τον ωχαδερφισμό, γινόμαστε οι σύγχρονοι τιτάνες, που διαμελίζουμε τη χώρα μας, διαμελίζουμε τα παιδιά μας, διαμελίζουμε τα σύνορά μας.
Η μοναδική λύση για την Κάθαρση είναι η Νέμεση.
Μονάχα με τον κακοτράχαλο δρόμο, μονάχα με ριζικές και ενωτικές κινήσεις, μονάχα όταν απαλλαγούμε από το ρόλο του θύματος, θα μπορέσουμε, να επιφέρουμε Κάθαρση πολιτική, πνευματική, ιδεολογική.
Μονάχα και να ξέρα τι θα πει ... κάθαρση και τι αυτογνωσία;
Καημένε μου Έλληνα .... δε στα’παν στα βιβλία...

Η μοναξιά είναι ωραιότερη όταν μοιράζεται

Η έλλειψη κοινωνικών σχέσεων όχι μόνο προκαλεί δυστυχία αλλά μπορεί να βλάψει την σωματική και νοητική υγεία κάποιου, σύμφωνα με επιστημονική έρευνα του Πανεπιστημίου του Σικάγο. Είναι μάλιστα τόσο βλαβερή για την υγεία όσο το κάπνισμα ή η παχυσαρκία, αφού αυξάνει την πίεση του αίματος, το επίπεδο του άγχους (την ορμόνη του στρες «κορτιζόλη» δηλαδή), εξασθενεί το ανοσοποιητικό σύστημα και αυξάνει τις πιθανότητες εμφάνισης Αλτσχάιμερ, κατάθλιψης και αϋπνίας. Παράλληλα, μειώνει τα επίπεδα θέλησης και επιμονής και υποθάλπει έτσι την ικανότητα κάποιου να ακολουθεί ένα υγιεινό τρόπο ζωής.

Υπάρχουν βέβαια διάφοροι «τύποι» μοναξιάς και ο καθένας συμπεριφέρεται μέσα σε αυτούς διαφορετικά. Υπάρχουν άνθρωποι που ενώ δεν συναναστρέφονται συχνά ή σε βάθος με άλλους ανθρώπους, δεν νιώθουν μοναξιά. Και άλλοι που ακόμα και ανάμεσα σε αμέτρητο κόσμο νιώθουν μελαγχολία και εγκατάλειψη. Υπάρχουν άνθρωποι που νιώθουν μοναξιά συνέχεια και άλλοι που την νιώθουν περιστασιακά, επειδή π.χ. δεν έχουν κάποιον σύντροφο. Άνθρωποι που θέλουν να είναι μοναχικοί και άλλοι που ενώ προσπαθούν να επικοινωνούν με άλλους ανθρώπους και να μοιράζονται την ζωή τους μαζί τους, δεν τα καταφέρνουν και καταλήγουν μόνοι.

Οι λόγοι για τους οποίους μπορεί να νιώθει κανείς μοναξιά επίσης διαφέρουν.

Ένας από αυτούς είναι η κακομεταχείριση, η απόρριψη ή η εκμετάλλευση από άλλους ανθρώπους (ακόμα και από την ίδια τους την οικογένεια). Ένας άλλος είναι η δυσκολία κάποιου ατόμου να ενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο για δικούς του προσωπικούς λόγους. Ενώ κανείς μπορεί να νιώθει μοναξιά λόγω μιας ερωτικής απογοήτευσης, ή λόγω έλλειψης κάποιου αγαπημένου προσώπου.

Στις μεγαλουπόλεις, σε μέρη που ζει κυριολεκτικά ο ένας πάνω στον άλλο, η απάντηση που δίνουν οι περισσότεροι στο «Γιατί είσαι μόνος;» είναι σχεδόν πάντα η ίδια:«Δεν έχω χρόνο, δουλεύω πολλές ώρες, έχω μια καριέρα να φροντίσω, έχω πολλές υποχρεώσεις, έχω να πληρώσω δόσεις για τηλεοράσεις, βίντεο, κομπιούτερ, για να πάρω αυτοκίνητο που όμως δεν μπορώ να το χρησιμοποιήσω για να συναντήσω φίλους και συγγενείς γιατί οι αποστάσεις είναι μεγάλες και έχει και πολύ κίνηση, οι άνθρωποι με απογοητεύουν, υπάρχει πολύ κακία στον κόσμο κ.τ.λ.». Κάπως έτσι οι άνθρωποι δημιουργούν ένα φρούριο μοναξιάς γύρω τους, κλείνοντας απ’έξω οποιονδήποτε θα μπορούσε να τους δώσει χαρά ή να μοιραστεί μαζί τους τις όμορφες στιγμές της ζωής. Η κατάσταση αυτή με τα χρόνια διαιωνίζεται και καταλήγει σήμερα η κατάθλιψη να αποτελεί την μεγαλύτερη μάστιγα του αιώνα.

Ένας μοναχικός άνθρωπος στα όρια της κατάθλιψης, λοιπόν, νιώθει πόνο, χαμό, ακόμα και μίσος. Κάποιοι μάλιστα έχουν δηλώσει μηδενικά αισθήματα, μούδιασμα, απάθεια για ό,τι συμβαίνει γύρω τους. Και κάποιοι άλλοι ότι νιώθουν πως δεν έχουν τον έλεγχο της μοναξιάς τους. Είναι αυτό δυνατόν; Σύμφωνα με την κυρία Χρονοπούλου, αν και τα παραπάνω είναι αλήθεια και τα πράγματα δεν είναι εύκολα για τους μοναχικούς ανθρώπους «προσωπικά πιστεύω ότι η μοναξιά είναι σχεδόν πάντα επιλογή. Όπως κουραστήκαμε για όλα τα υλικά αγαθά που έχουμε αποκτήσει, το ίδιο θα χρειαστεί και πρέπει να κουραστούμε και για να διατηρήσουμε τις σχέσεις που έχουμε ή τις νέες που θέλουμε να κατακτήσουμε. Οι διαπροσωπικές σχέσεις θέλουν διαρκή φροντίδα και προσπάθεια προκειμένου να μην φτάνουν σε τέλμα.»

Πώς αντιμετωπίζεται όμως η μοναξιά; Οι επιστήμονες, λένε, πως οι άνθρωποι που λόγω της μοναξιάς έχουν φτάσει στα όρια της κατάθλιψης «βυθίζονται» σε έναν αυτοκαταστροφικό τρόπο ζωής. Κάποιοι δημιουργούν έναν φανταστικό φίλο ή εραστή που νομίζουν πως αν περιμένουν ή αν κυνηγήσουν κάποτε θα έρθει. Άλλοι κλαίνε συχνά, αποσύρονται από την κοινωνική ζωή, θέλουν συνέχεια να είναι μόνοι, να κοιμούνται, παρατάνε τον εαυτό τους εντελώς. Ακόμα χειρότερα, κάποιοι μοναχικοί άνθρωποι αποκρύβουν τα συναισθήματά τους από τους γύρω τους και μπορεί ακόμα να έχουν τάσεις αυτοκτονίας. Ενώ κάποιοι άλλοι, λιγότερο ίσως αυτοκαταστροφικοί, επιχειρούν να βρουν λαθος την ανακούφιση στην θρησκεία.

Κι όμως υπάρχει τρόπος να αποφύγουμε όλα τα παραπάνω και να μην μένουμε μόνοι, αρκεί να έχουμε διάθεση και να αποφασίσουμε να δώσουμε μέρος από τον χρόνο μας και στους άλλους. «Δεν γίνεται να κάνουμε σχέσεις από τον καναπέ μας όσο βολικός κι αν είναι αυτός».