***
ΚΟΡ. Οι κριτές, αν, όπως είναι δίκιο, κάμουνε καλό στο Χορό μας, ας ακούσουν πόσα θα κερδίσουνε. Χέρσο χτήμα σας είν᾽ ώρα να τ᾽ οργώσετε; Σ᾽ αυτό πρώτα, κι ύστερα στα ξένα, εμείς θα ρίχνουμε βροχή. Και θα σας φυλάμε αμπέλια κι όλα τα γεννήματα· 1120 ούτε αναβροχιές και στέγνες ούτε και νεροποντές. Μα αν κανείς, θνητός ενώ είναι, μας προσβάλει, εμάς θεές, ας προσέξει για να μάθει τί κακό θα δει από μας· να μαζέψει ή να τρυγήσει δε θα βρίσκει ούτε σταλιά· μόλις λίγο βλασταρώσει κάποιο κλήμα του ή ελιά, σφεντονίζοντας χαλάζι θα τα σμπαραλιάζουμε. Πάει κανείς να βγάλει πλίθους; Νά μια μπόρα εμείς γερή· κεραμίδι απ᾽ το χαλάζι δε θα μείνει στη σκεπή. Κι αν παντρεύεται, ή ο ίδιος ή δικός του ή φίλος του, νά βροχή οληνύχτα· «κάλλιο να ᾽μουνα στην Αίγυπτο» 1130 τότ᾽ εκείνος θα φωνάξει, «παρά που έκρινα στραβά».
Ο Άμπελος ήταν γιος ενός Σάτυρου και μιας Νύμφης, μεγαλωμένος στα βουνά της Φρυγίας.
Ο Νόννος τον περιγράφει σαν έναν νέο Σάτυρο, με όμορφα μαλλιά, λαιμό, ώμους, χείλη, αγαπημένο του θεού Διόνυσου και πιστό ακόλουθό του. Ο Διόνυσος, σε ένα παραλήρημα ερωτικού λόγου, αναρωτιέται ποιοι αθάνατοι μπορεί να είναι οι γονείς του, και αναφέρει ανάμεσα στους άλλους τη Σελήνη και τον Ήλιο, τις Χάριτες και τον Απόλλωνα, θεωρεί την ομορφιά του νέου ουράνια και τη συγκρίνει με της κερασφόρου Σελήνης, με του οινοχόου των θεών Γανυμήδη, του Φαέθοντα, του Νάρκισσου, και τον παρομοιάζει με τον θεό Έρωτα, όμως χωρίς φτερά και βέλη, σε θνητή υπόσταση, όχι όμως με μητέρα την Αφροδίτη, γιατί δεν θα μπορούσε ο πατέρας του να είναι ο Ήφαιστος ή ο Άρης. Και όταν ο νέος έπαιζε τον αυλό του στα φρυγικά όρη, ο Διόνυσος τον άκουγε χαρούμενος, ενώ όταν απουσίαζε, κανένα χαμόγελο δεν σχηματιζόταν στο πρόσωπο του θεού.
Για τον θάνατο του Άμπελου υπάρχουν δύο παραδόσεις. Και στις δύο ο Άμπελος μεταμορφώνεται, είτε στο ομώνυμο αγαπημένο και εμβληματικό φυτό του θεού Διόνυσου, είτε σε ένα από τα αστέρια του αστερισμού του Βοώτη*.
Σύμφωνα με τον Οβίδιο (Fast. 3.407 κ.ε.) ο νέος σκοτώθηκε, όταν ανέβηκε σε μια φτελιά, για να κόψει τους καρπούς ενός κλήματος που του είχε χαρίσει ο θεός του και το οποίο κρεμόταν από τα κλαδιά της φτελιάς. Ο Διόνυσος μεταμόρφωσε τον αδικοχαμένο νέο σε ένα από τα αστέρια του αστερισμού του Βοώτη.
Σύμφωνα με τον Νόννο (Διονυσιακά 11.185 κ.ε.) η Σελήνη τιμώρησε τον αλαζόνα Άμπελο, γιατί την προκάλεσε. Έστειλε μια μύγα στα πλευρά του ταύρου που ο Άμπελος είχε καβαλικέψει γεμάτος έπαρση, ότι δεν χρειαζόταν πια τη Σελήνη να του στείλει κανέναν κερασφόρο οδηγό του κοπαδιού· γιατί ο ίδιος και κέρατα είχε και είχε σταθεί πάνω στον ταύρο. Και η προσωποποιημένη θεά του φεγγαριού έστειλε μια μύγα που τρέλανε τον ταύρο και τον έκανε να πηδά σαν άλογο και να προκαλεί καταστροφές στα χωράφια. Τέλος, ο μαινόμενος ταύρος ξεκοίλιασε με τα κέρατά του τον Άμπελο. Η θλίψη του Διόνυσου για τον θάνατο του αγαπημένου του ήταν μεγάλη, τόσο που οι Μοίρες τον λυπήθηκαν και μετέτρεψαν το αγόρι στο ομώνυμο φυτό.
Κατά την κλασσική αρχαιότητα, γυναίκες και άνδρες θεωρούσαν τη δημιουργία απογόνων, πρωταρχική λειτουργία της ενήλικης ζωής τους. Πράγματι, η κυοφορία και η γέννηση νόμιμων παιδιών και δή αγοριών δεν αποτελούσε μόνο την κύρια υποχρέωση της γυναίκας προς την οικογένειά της, αλλά και την κυριότερη συνεισφορά της προς το σύνολο της κοινωνίας. Όμως δεν ήταν όλα τα βρέφη ευπρόσδεκτα! Η διατήρηση μια μεγάλης οικογένειας ήταν αρκετά δαπανηρή και λίγοι μπορούσαν να ανταποκριθούν στις ανάγκες της. Τα έκθετα βρέφη, κυρίως τα θηλυκά, αποτέλεσαν εικόνα της καθημερινότητας καθ΄ όλη την αρχαιότητα αντικατοπτρίζοντας μια τακτική που λειτούργησε ως μέσο οικογενειακού προγραμματισμού αλλά και ως τρόπος απόρριψης βρεφών με εμφανείς αναπηρίες ή παραμορφώσεις.
Σκοπός του γάμου η αναπαραγωγή
Από την αρχαία ελληνική γραμματεία προκύπτει σαφώς ότι πρωταρχικός σκοπός του γάμου ήταν η αναπαραγωγή. Οι νόμιμοι γιοί δεν ήταν απαραίτητοι μόνο για την συνέχιση της πατρικής οικογενειακής γραμμής και τη διασφάλιση της πατρικής περιουσίας αλλά αποτελούσαν και την εγγύηση της ασφάλειας των γονιών στα γεράματά τους. Γι’ αυτό οι γυναίκες που γεννούσαν αρσενικά παιδιά ανταμείβονταν από τους συζύγους τους και ορισμένες φορές τους δίνονταν μεγαλύτερες ελευθερίες, τουλάχιστον εντός του σπιτιού.
Πράγματι, μέσα από τη γέννηση ενός γιού μια νέα σύζυγος καταξιωνόταν στην κοινωνία ως “γυνή”, αφού αυτή ήταν η βασική της συνεισφορά στο κοινωνικό σύνολο. Όπως ακριβώς οι άνδρες πήγαιναν στη μάχη και θυσιάζονταν για το καλό της πολιτείας έτσι και οι γυναίκες γεννούσαν αρσενικά παιδιά που κάποια μέρα θα γίνονταν άξιοι πολίτες.
Αυτές οι κοινωνικές αξίες ασκούσαν στη γυναίκα μεγάλη πίεση προκειμένου να γίνει μητέρα. Η άποψη ότι η εγκυμοσύνη αποτελούσε προϋπόθεση, από ιατρικής πλευράς, για την διατήρηση της σωματικής και πνευματικής υγείας της γυναίκας σε συνδυασμό με την κοινωνική της καταξίωση, θα έκανε την εγκυμοσύνη και τη γέννα καταστάσεις κοινωνικά “ελκυστικές” για τις νεόνυμφες. Η σημασία τους για την ζωή των γυναικών φαίνεται από το γεγονός ότι αποτέλεσαν το κέντρο λατρευτικών δράσεων με στόχο τη διασφάλιση της γονιμότητας, την επιτυχία της κύησης και τη γέννηση υγιούς παιδιού, κυρίως αρσενικού.
Ο τοκετός
Ο τοκετός θεωρούνταν διαδικασία μιαρή που προκαλούσε δηλαδή πνευματική μόλυνση. Για το λόγο αυτό απαγορευόταν να πραγματοποιείται σε ιερά. Η νέα μητέρα θεωρούνταν μολυσμένη τουλάχιστον για τις δέκα πρώτες ημέρες μετά τη γέννα. Στο διάστημα αυτό ήταν περιορισμένη στο σπίτι και με ελάχιστους ανθρώπους ερχόταν σε επαφή. Το μίασμα δεν περιοριζόταν μόνο σε αυτή, αλλά σε οποιονδήποτε βοήθησε στον τοκετό ή βρισκόταν στο σπίτι την ώρα του τοκετού. Όσοι εκτέθηκαν στην μόλυνση δεν επιτρεπόταν να εισέρχονται σε ιερά ή να ασκούν τη λατρεία. Αυτή η απομόνωση των δέκα πρώτων ημερών είχε χαρακτήρα θρησκευτικό, επιπλέον όμως κάλυπτε και πρακτικές ανάγκες: τον αποκλεισμό της γυναίκας από τις δουλειές της καθημερινής ζωής και τη βιολογική προστασία της μητέρας και του βρέφους από τους κινδύνους που ελλόχευε η έκθεσή τους στον έξω κόσμο τις πρώτες αυτές κρίσιμες ημέρες.
Το λουτρό του νεογέννητου
Το λουτρό του νεογέννητου αμέσως μετά τη γέννα αποτελούσε την αρχική (και ανεπίσημη) αποδοχή του, τουλάχιστον από την πλευρά της μητέρας. Στον Ίωνα του Ευριπίδη, η Κρέουσα περιγράφει με λεπτομέρειες τη διαδικασία απόρριψης και εγκατάλειψης του νόθου γιού της:
“Σε τύλιξα σ' αυτά τα σπάργανα, που έφτιαξα σαν ήμουν κορίτσι κρυφά από τη μάνα μου, έργο της φτερωτής μου σαΐτας. Δεν σου πρόσφερα γάλα, ούτε της μάνας την τροφή από το στήθος, ούτε σε έπλυνα. Παραπετάχθηκες σε έρημη σπηλιά, βορά στα ράμφη των πουλιών, δώρο στον Άδη”.
Σε αυτό το χωρίο, η απουσία του λουτρού είναι ενδεικτική της απόρριψης του βρέφους από τη μητέρα του. Μολονότι η Κρέουσα τύλιξε σε σπάργανα τον γιό της, αρνείται να τον ταΐσει και να τον πλύνει – με τη συμβολική σημασία της αποδοχής.
«Αμφιδρόμια»
Η επίσημη αποδοχή του παιδιού από την οικογένεια γινόταν με τα “Αμφιδρόμια”, μια τελετή κατά την πέμπτη ή την έβδομη ημέρα από την γέννηση. Ο πατέρας κρατούσε το νεογέννητο και το περιέφερε γύρω από την πατρική εστία. Με αυτό το τελετουργικό παρουσίαζε το νέο μέλος στην οικογένεια. Την ίδια ημέρα ανακοίνωνε και δημόσια το χαρμόσυνο γεγονός κρεμώντας στην εξώθυρα στεφάνια ή κλαδιά διακοσμημένα με μαλλί. Συχνά κατά τη διάρκεια αυτού του τελετουργικού, στις φτωχές οικογένειες, έδιναν και το όνομα στο βρέφος. Οι πλουσιότερες οικογένειες διάλεγαν το όνομα σε ξεχωριστή τελετή τη “Δεκάτη”, τη δέκατη ημέρα από τη γέννηση. Ακολουθούσε θυσία ζώου σε δημόσιο ιερό από τον πατέρα. Αυτή η τελετή πιθανότατα σηματοδοτούσε και το τέλος της περιόδου μόλυνσης για τη μητέρα και συνέστηνε το βρέφος ως μέλος της ευρύτερης κοινωνίας.
Έκθεση βρεφών
Όμως κατά την αρχαιότητα δεν ήταν όλα τα βρέφη ευπρόσδεκτα: ιδιαίτερα τα παιδιά που γεννιούνταν εκτός γάμου και θεωρούνταν παράνομα ή αυτά που γεννιούνταν με κάποια αναπηρία ή δυσμορφία. Επιπλέον στους αρχαίους Έλληνες δεν άρεσαν οι μεγάλες οικογένειες γιατί κόστιζαν πολύ! Τα παιδιά έπρεπε να λάβουν την κατάλληλη μόρφωση και παιδεία και να είναι εξασφαλισμένα: με μια ικανή προίκα τα κορίτσια και με μια υπολογίσιμη περιουσία τα αγόρια. Τόσο η κοινή λογική όσο και ο νόμος επέτρεπε στον πατέρα (ιδίως αν είχε ήδη ένα ή δύο παιδιά) να ασκεί το δικαίωμα της επιλογής για την διατήρηση ή την απόρριψη του βρέφους. Μέσα στις πρώτες πέντε ημέρες της ζωή του, παιρνόταν η απόφαση. Συνηθέστερα απέρριπταν τα θηλυκά βρέφη παρά τα αρσενικά. Σε περιπτώσεις που η οικογένεια είχε ήδη πολλά αγόρια ή η έλευση μιας κόρης έφερνε απογοήτευση ή το βρέφος είχε κάποια παραμόρφωση ή φυσικό ελάττωμα ή ορατή αναπηρία, η απόφαση ήταν προφανής. Τοποθετούσαν το νεογέννητο μέσα σε καλάθι ή συνηθέστερα μέσα σε ρηχό αγγείο και το άφηναν έκθετο σε κάποιο δημόσιο χώρο π.χ. στην Αγορά, ή κοντά στο Γυμνάσιο, ή στην είσοδο κάποιου ναού. Συνήθως το βρέφος πέθαινε από την πείνα. Ήταν δυνατόν όμως και να σωθεί! Εάν ο λόγος της απόρριψης ήταν προφανής και οφειλόταν σε φυσικό ελάττωμα, το βρέφος δεν το άγγιζε κανείς και ο θάνατος του ήταν βέβαιος. Εάν όμως φαινόταν υγιές, ίσως κάποιος να το αναλάμβανε. Αν ήταν τυχερό μπορεί να γινόταν το “θρεπτό” τέκνο κάποιου άτεκνου ζευγαριού και να ανατρεφόταν σαν αθηναίος πολίτης ή αθηναία κόρη αντίστοιχα. Όμως οι προθέσεις δεν ήταν πάντα αγνές. Δεν ήταν σπάνιο το ενδεχόμενο να ανατραφούν για να γίνουν δούλοι ή και εταίρες τα κορίτσια. Ως αποτέλεσμα αυτής της τακτικής ο αριθμός των παραμορφωμένων ή αναπήρων στην κλασσική Αθήνα θα ήταν ελάχιστος, αφού κανείς δεν θα σκεφτόταν να κρατήσει και να μεγαλώσει ένα μωρό με εμφανή σημάδια παραμόρφωσης ή αναπηρίας.
Το φαινόμενο της έκθεσης βρεφών αναφέρεται συχνά από τον Αριστοφάνη στις κωμωδίες του (π.χ. στις Νεφέλες) σαν καθημερινό φαινόμενο της ζωής στην κλασσική Αθήνα, ενώ ο Σωκράτης δηλώνει ότι οι ακροατές του εξοργίζονται όταν προσβάλλει τις ιδέες τους “σαν τις γυναίκες που τους αρπάζουν τα παιδιά”.
Απόρριψη – βρεφοκτονία
Η απόρριψη ενός βρέφους μέσω της έκθεσης του, αποτέλεσε κοινωνικό φαινόμενο κατά την αρχαιότητα. Ωστόσο πρέπει να τονιστεί ότι δεν ήταν συνώνυμο με την βρεφοκτονία. Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς χρησιμοποιούν τους όρους “ἐκτίθημι” ή “ἀποτίθημι” ή “ἐκβάλλω” όταν αναφέρονται σε έκθετα νεογέννητα με σαφή διαχωρισμό από τη βρεφοκτονία “παιδοκτονέω”. Η ουσιαστική διαφορά μεταξύ “ἐκτίθημι” και “παιδοκτονέω” βρίσκεται όχι τόσο στη φύση της πράξης όσο στη θέση του θύματος. Η θανάτωση ή η πρόκληση του θανάτου ενός νεογέννητου τις πρώτες ημέρες της ζωής του ήταν κάτι διαφορετικό -νομικά ηθικά αλλά και εννοιολογικά -από τη θανάτωση ενός παιδιού που είχε αναγνωριστεί ως μέλος της οικογένειας και είχε λάβει το όνομά του.
ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΣΤΟΝ ΑΡΧΙΜΗΔΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Η Ελλάδα και ο Ελληνικός χώρος κατέχει σημαντική θέση στην παγκόσμια κονίστρα από την παλαιολιθική εποχή, όπως έδειξαν πρόσφατες μελέτες που δείχνουν ότι στο Αιγαίο έχουμε συχνή χρήση πλωτών μέσων και ναυσιπλοΐα από το 130000 με 100000 π.Χ., όπως αποδεικνύουν μελέτες που ανακάλυψαν σχετικά πρόσφατα μόνιμες εγκαταστάσεις ανθρώπων πολύ νωρίτερα από ότι αναμενόταν από την αντίληψη που έχουμε για ανάπτυξη πολιτισμού από προγόνους του ανθρώπου...
Το πολυσχιδές του εδάφους, τα πολλά σχετικά μικρά νησιά, παρέχουν καταφύγιο από τα μεγάλα αιλουροειδή και τις αρκούδες που κυριαρχούν κατά μεγάλες περιόδους στην ηπειρωτική Ελλάδα και δυσκολεύουν την ανάπτυξη και εξάπλωση των προγόνων του ανθρώπου. Αντιθέτως τα νησιά αποτελούν ιδανικά καταφύγια επειδή οι επικίνδυνοι θηρευτές, τα μεγάλα αιλουροειδή και οι αρκούδες, δεν έχουν αρκετό ζωτικό χώρο για να επιζήσουν και να αναπτυχθούν και να απειλούν τους ανθρώπους, οι οποίοι πλέουν το Αιγαίο και ζουν στις νήσους από την 15η χιλιετία π.Χ., πριν την Νεολιθική εποχή.
Ο πολιτισμός γεννιέται στην προσπάθεια του Ανθρώπου να επιζήσει σε ένα δύσκολο, συχνά επικίνδυνο περιβάλλον, με πάγους ή άγρια θηρία ή στις ερήμους. Η Ελλάδα, το πολυσχιδές του εδάφους, να νησιά, τα βουνά, οι μικρές απομονωμένες κοιλάδες, που διαμορφώνει τελικά και τους Έλληνες, οδηγεί βαθμιαία στην ανάπτυξη μικρών κοινωνιών όπου σε κάποιες από τις οποίες φαίνεται ότι υπάρχει ένα είδος κοινοβουλίου, όπως φαίνεται από το κοινοβούλιο της Λήμνου ή την «αυλή» της Κνωσού, όπου φαίνεται ότι πολλοί κάθονται για μεγάλο χρονικό διάστημα για να συζητήσουν και να εκφράσουν τη γνώμη τους ή και να ψηφίσουν έστω και αν τελικά την απόφαση λαμβάνει κάποιος άρχοντας.
Σε αυτές τις συνθήκες οι άνθρωποι μαθαίνουν να εκφράζονται, να αποφασίζουν από κοινού, να έχουν νέες ιδέες, να πείθουν, να διαλέγονται. Η Αγορά και η διαλεκτική, η «μαιευτική» και η επιστήμη γεννιούνται προς όφελος της ανθρωπότητας. Φυσικά τα ταξίδια των Ελλήνων στη διάρκεια των οποίων γνωρίζουν άλλους πολιτισμούς τους ανοίγουν τα μάτια και το μυαλό, όπως μας λέει και ο αρχαιότερος των συγγραφέων, Όμηρος (πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω, ο Οδυσσέας).
Αστρονομία Μητέρα του Πολιτισμού
Η αιτιοκρατία, η αντίληψη ότι υπάρχουν νόμοι της Φύσης που κυβερνούν όλα τα φαινόμενα που συμβαίνουν στο Γη και τον Κόσμο, τα μαθηματικά, η Φυσική Φιλοσοφία και γενικότερα η Φιλοσοφία που άλλαξε τον Κόσμο μας και οδήγησε στον Πολιτισμό, γεννήθηκαν με την Αστρονομία. Άνθρωπος, άλλωστε σύμφωνα με κάποια ετυμολογία είναι αυτό το ον που ατενίζοντας τον έναστρο ουρανό, θαυμάζοντάς τον από απλό έμβιο όν γίνεται άνθρωπος. Ασφαλώς χιλιετίες πριν από την ανάπτυξη της αγοράς, όπου οι άνθρωποι επικοινωνούν, συζητούν και επιχειρηματολογούν, πολύ πριν την ανάπτυξη της διαλεκτικής.
Οι πρόγονοι του ανθρώπου (όπως και αν τους ονομάζουμε) ατενίζουν τον ουρανό, κάθε ξάστερη νύκτα, και με τον καιρό, μέρα με την μέρα και νύκτα με την νύκτα, διαπιστώνουν την κυκλική κίνηση των απλανών αστέρων, αναγνωρίζουν τους πλανήτες που έχουν σημαντικότερο ρόλο στον Κοσμικό χορό, μελετούν την κίνηση της Σελήνης και την περίεργη μεταβολή του φωτεινού τμήματός της που καθορίζει πότε μπορεί κανείς να κυνηγήσει και να ψαρέψει, τον Ήλιο που είναι κυρίαρχος της ζωής μας σε αυτό τον πλανήτη με τις εναλλαγές των εποχών και το ημερονύκτιο.
Βαθμιαία από τον κοσμικό χορό των ουρανίων σωμάτων αντιλαμβάνονται την αρμονία των σφαιρών του Πυθαγόρα, που την μουσική τους δεν ακούμε, αλλά αντιλαμβανόμαστε με τα μαθηματικά, αφού τελικά (και πολύ σωστά) όλα είναι μαθηματικά κατά τους Πυθαγορίους, με τα οποία αποκλειστικά περιγράφεται η φύση και ο Κόσμος, δηλαδή αποκλειστικά μέσω των νόμων της φυσικής. Φυσικά τότε προσπαθούσαν να κατανοήσουν και να αναπαράγουν τα φυσικά φαινόμενα με τους τότε γνωστούς νόμους της φυσικής, όπως τους αντιλαμβάνονταν τότε.
Για παράδειγμα οι νόμοι της φυσικής για την πρόβλεψη των εκλείψεων ήταν οι γνωστές περιοδικότητες των εκλείψεων, οι Σάροι, τις οποίες χρησιμοποιούμε και σήμερα. Η αστρονομία είναι καθοριστική για την δημιουργία του πολιτισμού, την γέννησή του και την εξέλιξή του. Ο άνθρωπος προοδεύει καθώς οδηγείται στην ανάπτυξη αστρονομικών μοντέλων. Αρχίζει κυρίως με την δημιουργία ακριβών ημερολογίων που είναι απαραίτητα για την λειτουργία της κοινωνίας, ακόμη και αν αυτή δεν είναι οργανωμένη.
Ο σωστός χρόνος καθορισμού της σποράς και άλλων αγροτικών εργασιών είναι κεφαλαιώδους σημασίας για τις κοινωνίες των ανθρώπων και η χρήση ακριβών ημερολογίων απαιτεί σωστές παρατηρήσεις των κινήσεων του Ηλίου και της Σελήνης. Η Σελήνη με την πολύπλοκη τροχιά της και συνοδική περίοδο, δηλαδή περίοδο σχετικά με τη Γη και τον Ήλιο, η οποία είναι περίπου 29,5 ημέρες οδηγεί αναγκαστικά σε πολύπλοκα μαθηματικά και αναγκάζει τον άνθρωπο να τα αναπτύξει. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι όλος ο ανθρώπινος πολιτισμός δημιουργήθηκε επειδή η διάρκεια του έτους δεν είναι ακέραιο πολλαπλάσιο της διάρκειας του Σεληνιακού συνοδικού μήνα.
Αν δηλαδή τύχαινε το έτος να είναι 350 ημέρες και ο μήνας 35 ημέρες ή 70 ή 10 ημέρες δεν θα χρειάζονταν πολύπλοκα μαθηματικά. Η φύση είναι συχνά απλή, αλλά πολύ συχνότερα πολύπλοκη. Η Σελήνη έχει πολύπλοκη κίνηση διότι η θέση του επιπέδου κίνησής της γύρω από την Γη αλλάζει περιοδικά κατά +- 5ο περίπου με αποτέλεσμα οι εκλείψεις του Ηλίου και της Σελήνης και οι φάσεις επανεμφάνισης της Σελήνης στον ουρανό να έχουν διάφορες περιοδικότητες και ως εκ τούτου να απαιτούνται πολύπλοκα μαθηματικά για την πρόβλεψή τους.
Αρκετά πολύπλοκες είναι και οι κινήσεις των πλανητών, ειδικά όπως τις βλέπουμε από την Γη η οποία κινείται γύρω από τον Ήλιο με άλλη ταχύτητα από αυτήν που κινούνται οι άλλοι πλανήτες, πόσο μάλλον που ο καθένας τους έχει διαφορετική γωνιακή και γραμμική ταχύτητα. Οι αρχαίοι αστρονόμοι ανακαλύπτουν τις πολύπλοκες περιοδικότητες καθώς μετρήσεις των θέσεων των πλανητών συσσωρεύονται από παρατηρήσεις που γίνονται στη διάρκεια αιώνων.
Διότι για να ανακαλύψεις περιοδικότητες χρειάζεσαι παρατηρήσεις πολλαπλάσιας διάρκειας και για μεγάλης διάρκειας περιοδικότητες της τάξης των 18, 19, 54 και 76 ετών χρειάζεσαι παρατηρήσεις αιώνων, που κάποιες από αυτές αρχίζουν από την προϊστορική εποχή. Από αυτή την πολύχρονη αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τον ουρανό, με τα άστρα, τον Ήλιο, την Σελήνη και τους πλανήτες, έχουμε την ανάπτυξη νέων οργάνων μέτρησης, που δίνουν την δυνατότητα πολλών και πολύ καλύτερων μετρήσεων, που μετά από μελέτη οδηγούν στην ανάπτυξη όλο και ακριβέστερων αστρονομικών μοντέλων που επιχειρούν να περιγράψουν την φύση με ακρίβεια.
Η γέννηση της αντίληψης ότι υπάρχουν νόμοι της φύσης και αιτιοκρατία οφείλεται συνεπώς στην μελέτη της κίνησης του Ήλιου και της Σελήνης, στην αρμονία των άστρων και των πλανητών και οδηγεί στην ανάπτυξη των επιστημών. Από τα μαθηματικά μοντέλα των Ελλήνων κατά τη διάρκεια των αιώνων μας επιτρέπεται να γνωρίζουμε τις αντιλήψεις τους σχετικά με την ερμηνεία του Κόσμου με την φυσική φιλοσοφία, δηλαδή με τις επιστήμες και τα μαθηματικά.
Η αστρονομία έδωσε πολλούς καρπούς, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αυτή οδήγησε στους νόμους της Φυσικής με τον Κέπλερ και τον Νεύτωνα και σήμερα συνεχίζει με απίστευτη επιτυχία. Ασφαλώς δεν θα είχαμε την σύγχρονη τεχνολογία χωρίς την διαστημική εποχή. Τα τελευταία 55 έτη της διαστημικής εποχής που άρχισε με τον Σπούτνικ (4η Οκτωβρίου 1957) η πρόοδος της ανθρωπότητας είναι αλματώδης σε όλα τα πεδία.
Ο σημερινός πολιτισμός μας βασίζεται στην αρχαία Ελληνική παράδοση της φιλοσοφίας και ειδικότερα στην φυσική φιλοσοφία και την παράδοση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων που αποτελεί την Επιτομή του Ελληνικού πολιτισμού, αφού η σύλληψη και η κατασκευή του απαιτεί εφαρμογή όλων των συνιστωσών της Ελληνικής φιλοσοφίας. Περικλείει την αντίληψη των Νόμων της Φύσης που βλέπουμε στους ορφικούς Ύμνους, την αιτιοκρατία, την αντίληψη των Πυθαγορείων ότι οι φυσικοί νόμοι εκφράζονται με ακρίβεια μόνο με μαθηματικά.
Περιέχει όλη την Φυσική Φιλοσοφία, που επιτρέπει στον Άνθρωπο να κατανοήσει την Φύση, να ερμηνεύσει και ακόμη να προβλέπει ορισμένα φυσικά φαινόμενα, ακόμη και πολύπλοκα, όπως αυτά της κίνησης των ουρανίων σωμάτων, αρχικά να τα εκφράζει με μαθηματικά μοντέλα και στη συνέχεια να τα αναπαριστά πιστά με γρανάζια.
Αλέξανδρος, η Βαβυλών και η Αίγυπτος
Ο Μέγας Αλέξανδρος όπου πήγε στις εκστρατείες του και στην Ελληνική Αυτοκρατορία που ίδρυσε, είχε μαζί του ως συμβούλους επιστήμονες που τους συμβουλευόταν σε πολλά. Αυτοί οι επιστήμονες συνέλλεγαν επιστημονικές πληροφορίες σχετικά με κάθε τι. Συνέλλεγαν γεωγραφικά στοιχεία, για να κάνουν καλούς χάρτες, πληροφορίες για φυτά και τα ζώα, παλαιά αστρονομικά δεδομένα μεταξύ των οποίων μπορούμε να υποθέσουμε ότι ήταν κατάλογοι εκλείψεων, θέσεις των πλανητών να τους αιώνες, πληροφορίες για ημερολόγια. Όλες αυτές τις πολύτιμες πληροφορίες τις καταγράφουν και τις στέλνουν πίσω στην Ελλάδα.
Αυτή η επιστημονική διαδικασία συνεχίζεται από τους διαδόχους του και μετά τον θάνατό του, και δημιουργείται μια παγκόσμια επιστημονική παράδοση προς όφελος των επιστημών και του πολιτισμού. Η κοινή πλέον γλώσσα των επιστημών, που γίνεται η Ελληνική, συμβάλλει στην ευκολότερη ανάπτυξη των επιστημών στον γνωστό τότε κόσμο που είναι πλέον Ελληνικός και έτσι γεννιέται αυτό που ονομάσθηκε Ελληνιστικός πολιτισμός, διότι ίσως ενοχλούσε ο όρος Ελληνικός. Η Αίγυπτος συνεισφέρει ασφαλώς με τις γνώσεις της, αλλά και με ένα απροσδόκητο τρόπο.
Η γραφειοκρατία στην τεράστια αυτή χώρα την οποία ο Αλέξανδρος απελευθερώνει από τους σκληρούς δυνάστες της τους Πέρσες, είναι, παραδόξως, ένας παράγοντας που οδήγησε σε πρόοδο. Η Ελληνο-Αιγυπτιακή γραφειοκρατία, που απαιτεί καταγραφή όλων των προϊόντων που διακινούνται στα λιμάνια και κυρίως στην Αλεξάνδρεια απαιτεί τεράστιο αριθμό ατόμων που να μπορούν να γράφουν και να κάνουν μαθηματικές πράξεις για να πληρώνονται οι φόροι. Για να εκπαιδευτούν αυτά τα άτομα απαιτούνται πολλοί δάσκαλοι και σχολεία.
Η εκπαίδευση οδηγεί κάποια προικισμένα άτομα να μορφώνονται πολύ καλά και να γίνονται επιστήμονες. Οι βασιλείς αντιλαμβάνονται περισσότερο την χρησιμότητα των σχολείων και των σχολών, δηλαδή των πανεπιστημίων εκείνης της εποχής. Γεννιούνται το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, η οποία τροφοδοτείται με αντίγραφο κάθε βιβλίου που υπάρχει σε διερχόμενο πλοίο. Η επιστήμη βασίζεται πλέον στην παγκόσμια κληρονομιά του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η Αλεξάνδρεια είναι το κέντρο της για αιώνες.
Η Κληρονομιά του Αρχιμήδη
Συγχρόνως δημιουργείται στις Συρακούσες ένα κέντρο επιστημών όταν ο Διονύσιος αποφασίζει και ιδρύει ένα κέντρο ανάπτυξης πολεμικής αρχικά τεχνολογίας μαζεύοντας επιστήμονες, μηχανικούς, τεχνικούς, τεχνίτες για να φτιάχνει καλύτερες πολεμικές μηχανές, καταπέλτες, πολιορκητικές μηχανές, πλοία κ.α. εφαρμογές και συγχρόνως αναγκαστικά αναπτύσσονται και οι επιστήμες. Ο Αρχιμήδης αναπτύσσεται εκεί.
Ο πατέρας του, Φειδίας, είναι αστρονόμος και ασφαλώς και μαθηματικός και πανεπιστήμων. Ο Αρχιμήδης προικίζεται από τον πατέρα του με όλες τις γνώσεις και έτσι γίνεται ο μέγιστος των μαθηματικών. Ο Αρχιμήδης βέβαια δεν είναι μόνο μαθητής του πατέρα του. Πηγαίνει στην μεγάλη Μητρόπολη, την Αλεξάνδρεια όπου ασφαλώς εκπαιδεύεται και γίνεται μεγαλοφυΐα. Ο Αρχιμήδης αναπτύσσει και τεχνικές εφαρμογές, στρατιωτικές, όπως αυτές που του επέτρεψαν να κρατήσει ελεύθερη την πατρίδα του, τις Συρακούσες, απωθώντας με διάφορες εφευρέσεις τους πολιορκητές Ρωμαίους για καιρό, σχεδόν μόνος του.
Ανάμεσα στα άλλα ξέρουμε από περιγραφές ότι φτιάχνει και ρολόγια και δυο Σφαίρες δηλαδή μηχανικά σύμπαντα. Αξίζει να αναφέρουμε ότι αιώνες αργότερα ο Ήρων μας δίνει τον ορισμό του μηχανικού ότι είναι αυτός, που μπορεί να κατασκευάσει ένα μηχανικό σύμπαν. Ο Αρχιμήδης έχει σχολή και μαθητές που θητεύουν και έτσι οι γνώσεις του πηγαίνουν σε άλλους επιστήμονες που εκπαιδεύει επάξια, όπως φαίνεται με την μελέτη μας του Μηχανισμού των Αντικυθήρων του οποίου η κατασκευή εκτιμούμε με υπολογισμούς ότι βασίζεται στις μετρήσεις του Αρχιμήδη και των μαθητών του που συνεχίζουν το έργο του για τρεις τουλάχιστον δεκαετίες.
Τα Μυστικά του Μηχανισμού
Τι μυστικά μπορεί να έχει ένα μηχάνημα; γιατί να ενδιαφέρεται κανείς να μελετήσει ένα μηχάνημα; Τι μπορεί να αποδώσει μια μελέτη ενός ξεχασμένου από πολλούς μηχανισμού, έστω και αν αυτό έχει ένα παράξενο όνομα, όπως Μηχανισμός των Αντικυθήρων ή Αστρολάβος των Αντικυθήρων, ή Σφαίρα (κατά Αρχιμήδη), ή Πλανητάριο, ή Πίνακα και Πινακίδιο, ή ακόμη και Πυξίδα όπως ονομάζουν παρόμοια μηχανήματα στα οποία αναφέρονται αρχαίοι συγγραφείς.
Η μελέτη του μηχανισμού απέδωσε προς όφελος της Ελλάδας, της ανθρωπότητας, της ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας, της ιστορίας της αστρονομίας, των μαθηματικών, της τεχνολογίας, της μεταλλουργίας, της χημείας, της μηχανικής και της φυσικής, της μετεωρολογίας και της κλιματολογίας, ακόμη και της αστροφυσικής και της γλωσσολογίας, όσο και αν αυτό φαίνεται παράξενο ή και απίθανο.
Η μελέτη του Μηχανισμού που διεξάγεται από επιστημονική ομάδα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών βασίζεται στις τομογραφίες που έγιναν με τον Τομογράφο με το περίεργο όνομα BladeRunner που σχεδίασε και κατασκεύασε με τους συνεργάτες του ο Roger Hadland, τότε ιδιοκτήτης της εταιρείας υψηλής τεχνολογίας X-tek Systems, από την Βρετανία, συνολικού βάρους 12 τόνων ειδικά σχεδιασμένο να διαπερνά γύρω στα 12 με 15 εκατοστά χαλκού. Αυτή η διεισδυτική ικανότητα ήταν απαραίτητη ιδιότητα που απαιτούσαμε από ένα τομογράφο, ώστε να μπορεί να αναδείξει τα μυστικά του μεγαλύτερου αρχαίου μυστηρίου.
Μια σημαντικότατη έκπληξη αποτελεί η ανάγνωση των ωρών, μηνών και ετών των εκλείψεων σε μια ελικοειδή κλίμακα των εκλείψεων 223 μηνών, του Σάρου, που με χρήση ενός γράμματος τριπλασιάζεται σε διάρκεια και γίνεται η περίοδος του Εξελιγμού διάρκειας 54 ετών περίπου. Μεγαλύτερη ήταν η έκπληξη που είχαμε όταν ο κ. Γ. Χένριξον, αστρονόμος ειδικός στις αρχαίες εκλείψεις, με βασισμένος στην ανάγνωση των ωρών, μηνών και ετών των αρχαίων εκλείψεων του Μηχανισμού, οι οποίες καλύπτουν μια χρονική περίοδο ενός Εξελιγμού, δηλαδή περιόδου 54 ετών και ενός μηνός, υπολογίστε πού θα μπορούσαν αν είχαν γίνει οι παρατηρήσεις.
Τεράστια ήταν η έκπληξη ότι όλες έχουν παρατηρηθεί στην Σικελία και ειδικότερα όλες σχεδόν στις Συρακούσες και μια στο Ταυρομένιο και ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη πως το 1/3 παρατηρήθηκαν την εποχή του Αρχιμήδη και οι υπόλοιπες σε μια περίοδο τριάντα περίπου ετών μετά τον φόνο του Αρχιμήδη. Αυτή η ανακάλυψη είναι πρώτου μεγέθους αστρονομική ανακάλυψη, διότι αποδεικνύει ότι η υπογραφή του μεγαλύτερου επιστήμονα όλων των εποχών, αποδεικνύει ότι ο Αρχιμήδης ήταν αστρονόμος.
Ξέραμε ότι είχε φτιάξει δυο αστρονομικά μηχανήματα, το πλανητάριο και την μηχανική, πιθανότατα αυτόματη, ουράνια σφαίρα, αλλά αυτό δεν αποδεικνύει ότι ήταν αστρονόμος, αλλά ότι είχε τουλάχιστον φτιάξει ένα δυο αστρονομικά αυτόματα για να δείξει την δεξιοτεχνία του.
Η Παγκόσμια Κληρονομιά
Χωρίς το παγκόσμιο Ελληνικό κράτος του Αλεξάνδρου και χωρίς την προσωπική συμβολή του, μέσω των επιστημόνων συμβούλων του μέγιστου των μαθητών του Αριστοτέλη, δεν θα μπορούσε να έχει υπάρξει η σημερινή επιστήμη και ο σημερινός πολιτισμός. Οι επιστήμες από την εποχή του Ερατοσθένη, του Ευκλείδη και του Αρχιμήδη αναπτύσσονται στον παγκόσμιο καμβά που έχει κατασκευάσει η Ελληνική Κοσμοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και χωρίς αυτή πρέπει να τονίσουμε ότι δεν θα μπορούσε αν είχε αναπτυχθεί η επιστήμη όπως την ξέρουμε σήμερα. Ίσως να είχε γεννηθεί κάτι άλλο.
Ο σημερινός κόσμος βασίζεται στις ανακαλύψεις των Ελλήνων επιστημόνων που ανθούν όπως και οι επιστήμες στην Αλεξάνδρεια, τις Συρακούσες, την Ρόδο, την Σελεύκεια, και όλο τον Κόσμο του Αλεξάνδρου. Τα bits και τα bytes του υπολογιστή μας, του φορητού τηλεφώνου μας, έχουν περάσει από την Αλεξάνδρεια και τις Συρακούσες και την Ρόδο και την Σελεύκεια και οι ρίζες τους πάνε στον Μέγα Αλέξανδρο.
Πολλές από τις νεότερες ανακαλύψεις στηρίζονται στους ώμους γιγάντων που, όπως μας λέει χαρακτηριστικά, ο Νεύτων στηρίχθηκε και αυτός. Ανάμεσα σε αυτούς είναι και οι τεράστιοι ώμοι του Αλεξάνδρου. Ο παγκόσμιος πολιτισμός, που είναι σε μεγάλο βαθμό Ελληνικός πολιτισμός και Ευρωπαϊκός πολιτισμός, βασίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στον Αλέξανδρο και την παγκόσμια κληρονομιά του.
Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΟΤΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥΣ ΜΕ ΓΡΑΝΑΖΙΑ
Οι μηχανισμοί με γρανάζια (οδοντωτούς τροχούς) κάνουν την εμφάνιση τους κυρίως στη διάρκεια της Ελληνιστικής περιόδου, από το 300 π.Χ. και μετά, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τις ελάχιστες φιλολογικές αναφορές σ' αυτούς που έχουν διασωθεί. Πράγματι, παρά το γεγονός ότι τόσο η αρχαία Ελληνική φιλολογία όσο και η Ρωμαϊκή, αναφέρονται αρκετές φορές σε μηχανισμούς κάθε φύσεως και μορφής, οι αντίστοιχες αναφορές σε μηχανισμούς με γρανάζια είναι ελάχιστες- ουσιαστικά δεν είναι πάντα γνωστό αν οι μηχανισμοί αυτοί περιείχαν οδοντωτούς τροχούς καθ' ολοκληρίαν ή σε περιορισμένη έκταση.
Ο Κικέρων (106 - 43 π.Χ.), για παράδειγμα, αναφέρει ότι ο Αρχιμήδης (287 - 212 π.Χ.) κατασκεύαζε ομοιώματα που αναπαριστούσαν τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, χωρίς όμως να προσδιορίζει με τι έμοιαζαν αυτά ή πώς λειτουργούσαν. Ο Βιτρούβιος στο έργο του, On Architectural γραμμένο τον 1ο μ.Χ. αιώνα, περιέγραψε έναν οδοντωτό μηχανισμό, σαφέστατα βραδυκίνητο και χονδροειδούς κατασκευής, παρόμοιο με αυτόν που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι στους υδρόμυλους.
Οι μηχανισμοί αυτής της μορφής εκτός από βραδυκίνητοι ήσαν κατασκευασμένοι, καθ' ολοκληρίαν ή εν μέρει, από ξύλο και η αρχαιολογική έρευνα δεν έχει ανακαλύψει μέχρι σήμερα σε ανασκαφή κάποιον παρόμοιο μηχανισμό. Σ' αυτά τα βραδυκίνητα μηχανήματα τα γρανάζια χρησιμοποιούνταν για να μεταφέρουν ενέργεια. Ο ακριβής αριθμός των δοντιών των τροχών και οι αμοιβαίοι, ως εκ τούτου, ρυθμοί περιστροφικών κινήσεων είναι θέμα ενός πρακτικού πλεονεκτήματος, αλλά, πιθανότατα, όχι αποφασιστικής σημασίας.
Σ' αντίθεση μ' αυτούς τους ογκώδεις μηχανισμούς βρίσκονται οι μηχανισμοί με γρανάζια από μέταλλο, μικροί σε όγκο, στους οποίους η μεταφερόμενη ενέργεια μπορεί να είναι ασήμαντη, όμως οι ανάλογοι ρυθμοί των περιστροφών είναι ιδιαίτερα σημαντικοί και τούτο επειδή οι κινήσεις τους (οι περιστροφές) ενσωματώνουν ακριβείς μαθηματικές αναλογίες. Γι' αυτόν το λόγο οι μηχανισμοί αυτής της μορφής είναι γνωστοί ως «μηχανισμοί με γρανάζια ακριβείας» ή μαθηματικά συστήματα οδοντωτών τροχών.
Κλασικό δείγμα τέτοιου μηχανισμού είναι ο περίφημος Υπολογιστής των Αντικυθήρων, που αποτελεί και την ουσιαστική απόδειξη ότι οι μηχανισμοί αυτοί όχι μόνο υπήρξαν, αλλά ήσαν και σε χρήση, παρά το γεγονός ότι για ορισμένες περιπτώσεις οι πηγές δεν διευκρινίζουν αν οι μηχανισμοί που περιγράφονται είχαν κατασκευαστεί ή αποτελούσαν θεωρητικά κατασκευάσματα. Επικεφαλής των οδοντωτών μηχανισμών θεωρούνται εκείνοι που περιλαμβάνουν και ένα διαφορικό γρανάζι, το οποίο έχει τη δυνατότητα να δέχεται δυο διαφορετικές κινήσεις εναρμονίζοντας τις.
Μηχανισμούς με γρανάζια γνωρίζουμε αρκετούς από περιγραφές κυρίως του Ήρωνα του Αλεξανδρινού, όπως το οδόμετρο, το ναυτικό δρομόμετρο, το βαρούλκο, ανυψωτικές μηχανές, σε συνδυασμό με ατέρμονα κοχλία, ή άλλες που τα γρανάζια συνδυάζονταν σε κάθετη σχέση μεταξύ τους. Πιθανότατα υπήρχαν και άλλα συστήματα οδοντωτών τροχών που δεν τα γνωρίζουμε, λόγω μη αναφοράς τους στις φιλολογικές πηγές, και φυσικά αναφερόμαστε σε μεταφερόμενους μηχανισμούς από μέταλλο και όχι στατικές κατασκευές όπως τα ηλιακά ρολόγια, οι ανεμόμυλοι ή οι υδρόμυλοι.
Από τη συνολική γνώση αυτών των μηχανισμών οι επιστήμονες έχουν καταλήξει σε τέσσερις διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι οδοντωτοί τροχοί μεταβίβαζαν ενέργεια / κίνηση:
α) Οδοντωτοί τροχοί που εμπλέκονται σε παράλληλη μορφή μεταξύ τους,
β) Οδοντωτοί τροχοί εμπλεκόμενοι μεταξύ τους σε ορθή γωνία,
γ) Ένας οδοντωτός τροχός που εμπλέκεται με έναν κανόνα και
δ) Ένας οδοντωτός τροχός που εμπλέκεται με έναν ατέρμονα κοχλία.
Για όλα τα συστήματα οδοντωτών τροχών υπάρχει περιορισμένη αναφορά σε γραπτές πηγές με αρκετή ασάφεια ώστε να μην είμαστε απόλυτα βέβαιοι για την ακριβή μορφή και χρήση τους. Αποδεικτικά στοιχεία έχουμε μόνο για μηχανισμούς με γρανάζια συνδυαζόμενα με ατέρμονα κοχλία, ανακάλυψη του Αρχιμήδη — κυρίως στις πολιορκητικές μηχανές του. Πληροφορία του Βιτρούβιου για χρήση από τον Κτησίβιο ενός οδοντωτού κανόνα και κωνικού γραναζιού (περίπου στα 280 π.Χ.) δυστυχώς δεν είναι αποδεκτή πλήρως από τους επιστήμονες.
Αναφέρθηκε και προηγουμένως ότι μόνο στα έργα του Ήρωνα (1ος μ.Χ. αιώνας) βρίσκουμε πλήρεις περιγραφές για μηχανισμούς με συστήματα οδοντωτών/τροχών. Και ενώ από τις ελάχιστες γραπτές πηγές γνωρίζουμε την ύπαρξη των οδοντωτών τροχών, τουλάχιστον από την εποχή του Αρχιμήδη, απορεί κανείς πώς ένας τόσο περίπλοκος μηχανισμός όπως ο υπολογιστής των Αντικυθήρων δεν αναφέρεται πουθενά ή σχεδόν πουθενά.
Αυτό μας κάνει να αναρωτηθούμε για πολλοστή φορά, πόσα αρχαία κείμενα καταστράφηκαν, πόσες χιλιάδες συγγράμματα κάθε μορφής χάθηκαν για πάντα, με την καταστροφή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Το μέγεθος της γνώσης που αφαιρέθηκε από την ανθρώπινη κληρονομιά είναι τεράστιο και δυστυχώς δυσαναπλήρωτο, όσο και αν υποτεθεί ότι υπερεκτιμούμε -όπως διατείνονται μερικοί- την αξία και το μέγεθος αυτής της βιβλιοθήκης.
Οι εχθροί του Ελληνισμού συνειδητά διέλυσαν και κατέστρεψαν τη συσσωρευμένη Ελληνική γνώση που υπήρχε στην Πέργαμο -φημισμένη αντίπαλο της Αλεξάνδρειας σε συγκέντρωση βιβλίων από περγαμηνή- στην Αλεξάνδρεια δυο φορές (από τον Καίσαρα και τους Μουσουλμάνους), στην Κωνσταντινούπολη, τη βασιλίδα των πόλεων, όπου στα υπόγεια του παλατιού των Βλαχερνών υπήρχαν χιλιάδες τόμοι συγκεντρωμένοι επί εκατοντάδες χρόνια και όπου η θέση του βιβλιοθηκάριου ήταν τίτλος ευγενείας, μεταβιβαζόμενος, κληρονομικά) δικαιώματι, από πατέρα σε γιο.
Μόνο έτσι εξηγείται το γεγονός της εμφάνισης εκατοντάδων ή χιλιάδων Ελληνικών έργων, που μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης φυγαδεύονται στη Δύση και συγκεντρώνονται σε χέρια εμπνευσμένων ιδιωτών ή ιδρυμάτων συμβάλλοντας στη δημιουργία βιβλιοθηκών τεράστιας σημασίας, όπως π.χ. αυτή του Βατικανού. Η Ελληνική γνώση στο σφυρί, στα χέρια ξένων που δεν μας επιτρέπουν επί πλέον να τη μελετήσουμε.
Επανερχόμενοι στον υπολογιστή των Αντικυθήρων, απορούμε για την ιστορική του απομόνωση, όμως είναι φανερό ότι υπήρξε προϊόν κάποιας πολύ συγκεκριμένης παράδοσης γύρω από την κατασκευή οδοντωτών μηχανισμών. Πόσο πίσω στο παρελθόν εκτείνεται αυτή η παράδοση; Η απάντηση δεν μπορεί να δοθεί ακόμη. Αν υποθέσουμε ότι αρχίζει με τον Αρχιμήδη γύρω στα 250 π.Χ., έως το 80 π.Χ. που κατασκευάζεται ο μηχανισμός, μεσολαβούν 170 χρόνια, τα οποία μάλλον δεν ήσαν αρκετά ώστε από τη σύλληψη του απλού γραναζιού να φτάσουμε στον υπολογιστή των Αντικυθήρων που διέθετε και ένα διαφορικό γρανάζι επί πλέον.
Άρα θα πρέπει να πάμε πολύ πιο πίσω στο παρελθόν, άγνωστο όμως πόσο πίσω ακριβώς. Μας θλίβει αφάνταστα το γεγονός ότι τα δυο όργανα που εξετάζονται διασώθηκαν τυχαία: ο μηχανισμός των Αντικυθήρων επί 2.000 χρόνια παρέμενε καλά φυλαγμένος στο βυθό, ανασύρθηκε και διασώθηκε την τελευταία κυριολεκτικά στιγμή, αφού παραλίγο κάποιος από τους δύτες να πετούσε στη θάλασσα το συμπαγή όγκο του μηχανισμού, διαβρωμένου και κολλημένου πάνω σε βράχο, επειδή το θεώρησε άχρηστο.
Το Βυζαντινό ηλιακό ρολόι / ημερολόγιο πουλήθηκε στο Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου από κάποιον άγνωστο, ο οποίος δήλωσε ότι είχε αγοράσει τα τέσσερα υπολείμματα του στο Λίβανο. Ομολογουμένως μόνο δέος μπορεί να προκαλέσει το γεγονός ότι οι δυο συγκεκριμένοι μηχανισμοί μας έκαναν να αναθεωρήσουμε τη γνώμη που είχαμε για την Ελληνιστική περίοδο αφενός, και την εξέλιξη της μηχανικής επιστήμης αφετέρου. Ανακεφαλαιώνοντας διαπιστώνουμε ότι, παράλληλα με την έλλειψη γραπτών πηγών για το θέμα αυτό, έχουμε και σπανιότητα αρχαιολογικών αποδείξεων. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Διάφοροι ερευνητές και επιστήμονες υποστηρίζουν ότι επειδή τα μέταλλα στη διάρκεια των Ελληνιστικών χρόνων και της Ρωμαϊκής περιόδου ήσαν ακριβά, τα αντικείμενα από μέταλλο ξαναλιώνονταν για νέα χρήση. Είναι γνωστό πράγματι ότι καλλιτεχνικά έργα μεγάλης αξίας είχαν ξαναλιωθεί, όμως δεν μπορούμε να μην αναρωτηθούμε, βλέποντας τη μικρή σε όγκο ποσότητα μετάλλου π.χ. του μηχανισμού των Αντικυθήρων, πώς ήταν δυνατό να έλιωναν τόσο περίπλοκους μηχανισμούς, αδιαφορώντας για την ανεκτίμητη λειτουργική τους αξία, προσδοκώντας μόνο ένα ελάχιστο οικονομικό κέρδος από την τήξη τους.
Έτσι ή αλλιώς είναι γεγονός ότι τα αντικείμενα αυτά είναι σπανιότατα, αποτελούν δείγματα μιας θαυμάσιας παράδοσης στην κατασκευή μηχανισμών με γρανάζια μαθηματικής ακρίβειας, τρανό δείγμα της ανάπτυξης που πραγματοποιήθηκε από Έλληνες μηχανικούς και μαθηματικούς στη διάρκεια των Ελληνιστικών χρόνων και των αρχών της Χριστιανικής περιόδου. Και φυσικά πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι μια επιστήμη που συνέβαλε κατά πολύ σ' αυτή την παράδοση και την ανάπτυξη τους είναι η αστρονομία, αφού τα διασωθέντα όργανα έχουν άμεση σχέση με τους αστερισμούς και τη μέτρηση του χρόνου.
Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΤΟΥ ΝΑΥΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Η ανακάλυψη του ναυαγίου των Αντικυθήρων, απασχόλησε πολύ γρήγορα τον Τύπο, αλλά και το ενδιαφέρον των Ελλήνων. Οι εφηµερίδες τις εποχής, άρχισαν να δηµοσιεύουν πολύ συχνά αναφορές για το ναυάγιο, τα ευρήµατα του, ακόµα και για τις διαδικασίες ανέλκυσης των αρχαιοτήτων τα οποία βρέθηκαν στο ναυαγισµένο καράβι. Επίσης άρχισαν να δηµοσιεύονται και πολλά συγγράµµατα, από τους εµπλεκόµενους µε το ναυάγιο, ειδικούς. Η Αρχαιολογική εφηµερίδα αφιέρωσε ένα ολόκληρο τεύχος της, στα ευρήµατα του ναυαγίου και υπάρχουν αναφορές και σε άλλα δύο, και αρκετές σελίδες έχουν γραφτεί σχετικά µε το θέµα, στα πρακτικά της αρχαιολογικής εταιρίας.
Το 1903, εκδόθηκε από το αρχαιολογικό µουσείο, το σύγγραµµα του διευθυντή του Εθνικού Νοµισµατικού Μουσείου Ι. Ν. Σβορώνου, ''Ο Θησαυρός των Αντικυθήρων''. Ο αρχαιολόγος Βαλέριος Στάης, εξέδωσε το 1905 µια µελέτη επάνω στη προέλευση του καραβιού που ναυάγησε 2000 χρόνια πριν, µε την ονοµασία: ''Τα εξ Αντικυθήρων Ευρήµατα''. Ο καθηγητής ναυτικής ιστορίας στη σχολή Ναυτικών ∆οκίµων, Κωνσταντίνος Ράδος, εξέδωσε το 1910, το σύγγραµµα του, ''Περί του Θησαυρού των Αντικυθήρων''.
Ο Εµµ. Λυκούδης , νοµικός σύµβουλος του κράτους, και επιβλέπων της ανέλκυσης των αρχαιοτήτων, εξέδωσε το 1920, το ηµερολόγιο που κράτησε κατά την διάρκεια της ανελκύσεως, µε την ονοµασία : ''Σελίδες''. Οι απόψεις των µελετητών του ναυαγίου και των ευρηµάτων του, όπως θα δούµε και παρακάτω, πολλές φορές διίστανται σχετικά µε αυτά, χωρίς να µπορούν να καταλήξουν σε µία σαφή θεωρία, αφού ακόµα και σήµερα, 110 χρόνια µετά την ανακάλυψη του, πολλά ερωτήµατα παραµένουν αναπάντητα .
Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρίας
Στα Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρίας του 1900 και του 1901, υπάρχουν διάφορες αναφορές σχετικά µε το ναυάγιο των Αντικυθήρων.
Α. Πρακτικά του 1900
Στα Πρακτικά του 1900 (σελ. 95-102), υπάρχει µια ανακοίνωση ''Περί των εκ της παρά τα Αντικύθηρα θαλάσσης αγαλµάτων'', την οποία έκανε ο γραµµατέας της Αρχαιολογικής Εταιρίας στις 28 Ιανουαρίου του 1901, στην πρώτη γενική συνέλευση των εταίρων. Σύµφωνα µε την ανακοίνωση αυτή, Συµιακοί σφουγγαράδες ανακάλυψαν τυχαία στον βυθό της θάλασσας των Αντικυθήρων σωρό αρχαίων αγαλµάτων, γεγονός το οποίο και ανήγγειλαν στην Κυβέρνηση. Στη συνέχεια περιγράφονται κάποια από τα ανελκυσθέντα αγάλµατα και κυρίως το χάλκινο άγαλµα του Ερµή ή Εφήβου.
Στο τέλος της ανακοίνωσης αυτής, υπάρχει η εικασία ότι τα αγάλµατα των Αντικυθήρων έκλεψε Ρωµαίος στρατηγός, ίσως ο Σύλλας, για να τα µεταφέρει στην Ρώµη. Το καράβι όµως που µετέφερε τα αγάλµατα έπεσε σε τρικυµία και ναυάγησε στην θάλασσα των Αντικυθήρων µε αποτέλεσµα τα καλλιτεχνήµατα αυτά, να χαθούνε στον βυθό για να ξαναβρεθούνε 2000 χρόνια µετά.
Β. Πρακτικά του 1901
Στα Πρακτικά του 1901 (σελ. 17), αναφέρεται πως στον ισολογισµό της Αρχαιολογικής Εταιρίας, αναγράφεται η δαπάνη 3500 δραχµές που δόθηκε σαν δώρο στους 7 Συµιακούς δύτες (500 δραχµές στον καθένα), που βοήθησαν στην ανέλκυση των αρχαιοτήτων του ναυαγίου των Αντικυθήρων.
ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ
Ήταν παραμονές Πάσχα του 1900. Δυο σφουγγαράδικα της Σύμης που έρχονταν από την Αφρική αναγκάζονται από τον οστριογράρμπη (νοτιοδυτικό άνεμο) να καταφύγουν στην άμμο του ποταμού στα Αντικύθηρα. Το ένα από τα καΐκια ξεμύτισε μέχρι τον διπλανό κάβο, τη Βλυχάδα και σε 25 μέτρα από την ακτή κατέβασε με σκάφανδρο δύτη στις 35 οργιές να βγάλει θαλασσινά για τη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας. Σε λίγο ο δύτης έκανε σινιάλο να τον τραβήξουν επάνω. Κι αντί για πίνες και «γαϊδουρόποδα» ανέβασε στο καΐκι ένα χάλκινο χέρι αγάλματος.
Εντυπωσιασμένοι οι δυο καπετάνιοι των καϊκιών, ο Δημήτρης Ελευθερίου η Κοντός και ο Ηλίας Σταδιώτης βουτούν οι ίδιοι και βλέπουν με τα μάτια τους αυτά που τους είχε περιγράψει ο δύτης. Ένα βουλιαγμένο πλοίο φορτωμένο αγάλματα, μαρμάρινα και χάλκινα και πλήθος άλλα αντικείμενα, διάσπαρτα σε μια έκταση 55 μέτρων, καλυμμένα από λάσπη. Τα καΐκια επέτρεψαν στη Σύμη και για καιρό δεν ξανάγινε λόγος για το συμβάν. Στο διάστημα αυτό ο καταγόμενος από τη Σύμη καθηγητής της Αρχαιολογίας Α. Οικονόμου που είχε πληροφορηθεί το περιστατικό προσπάθησε να πείσει τους καραβοκύρηδες να δηλώσουν τα ευρήματά τους στην κυβέρνηση.
Επτά μήνες χρειάσθηκε για να τους πείσει. Οι δύο Συμιακοί ήρθαν σε επαφή με τον υπουργό Παιδείας Σπύρο Στάη, του έδειξαν το χάλκινο χέρι και συμφώνησαν να υπογράψουν συμβόλαιο με το οποίο θα αμείβονταν τόσο για τα δικαιώματα ανεύρεσης, ανάλογα με την αξία τους, όσο και για τις εργασίες ανέλκυσής τους από το βυθό. Μάλιστα τους διατέθηκε το οπλιταγωγό «Μυκάλη» με κυβερνήτη τον ύπαρχο Ανδρέα Σωτηριάδη που απέπλευσε για τα Αντικύθηρα ρυμουλκώντας τα δύο καΐκια.
Η συνεχής θαλασσοταραχή και οι ξέρες των βραχονησίδων «Θημωνιές» στα ανοιχτά του όρμου της Βλυχάδας δυσχέραιναν το έργο των δυτών, ενώ δεν ήταν δυνατόν να παραμένουν στο βυθό, σε βάθος 60 μέτρων, παραπάνω από πέντε λεπτά. Μετά από πολυήμερες προσπάθειες και τη συνδρομή ενός ακόμα βοηθητικού πλοίου, που εν τω μεταξύ είχε καταφθάσει από τον Πειραιά οι σφουγγαράδες έφεραν στην επιφάνεια μαρμάρινα και χάλκινα αγάλματα, πολυάριθμα πήλινα αγγεία και μεταξύ άλλων μερικά περίεργα κομμάτια από οξειδωμένο μπρούντζο που έμοιαζαν με σπασμένα γρανάζια.
Τα ευρήματα αυτά οι αρχαιολόγοι τα καταχώρισαν στα αρχεία τους με τον προσδιορισμό «ωρολόγιο η εξάντας» και μετά τα ξέχασαν... Επίσης αποφάνθηκαν ότι επρόκειτο για ναυάγιο αρχαίου Ελληνικού πλοίου του 1ου αιώνα π.Χ. που μετέφερε έργα τέχνης στη Ρώμη, ανάμεσα στα οποία ήταν και ο περίφημος «Έφηβος των Αντικυθήρων», του 340 π.Χ., από τα ελάχιστα χάλκινα αγάλματα που έχουν βρεθεί ως σήμερα. Εικάζεται πως απεικονίζει τον Περσέα, τον Πάρι ή κάποιον ανώνυμο αθλητή.
ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗΣ
Τέλος 2ου αιώνα π.Χ.: Κατασκευή του Μηχανισμού, πιθανότατα στη Ρόδο, η οποία εκείνη την εποχή ήταν κέντρο μεταλλουργίας.
80 π.Χ. περίπου: Ένα Ρωμαϊκό καράβι βυθίζεται ανοιχτά των Αντικυθήρων. Είχε πιθανότατα αποπλεύσει από τη Ρόδο με κατεύθυνση την Ιταλία.
Πάσχα του 1900: Σύμιοι σφουγγαράδες εντοπίζουν το ναυάγιο σε βάθος 45 - 60 μέτρων.
Χειμώνας του 1901: Ολοκληρώνεται το έργο της ανάσυρσης των θησαυρών του ναυαγίου. Μεταφορά των ευρημάτων στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών.
1902: Τα εμφανή γρανάζια του παράξενου χάλκινου ευρήματος τραβούν την προσοχή του Βαλέριου Στάη, αρχαιολόγου του μουσείου, ο οποίος αντιλαμβάνεται ότι πρόκειται για κάτι αξιοσημείωτο.
Δεκαετία του '30: Ο ναύαρχος Ιωάννης Θεοφανίδης δημιουργεί το πρώτο μοντέλο του Μηχανισμού.
Δεκαετία του '50: Η πρώτη σε βάθος μελέτη του Μηχανισμού από τον Βρετανό φυσικό και ιστορικό της επιστήμης Derek J. de Solla Price, τον ειδικό στη μελέτη επιγραφών Έλληνα επιστήμονα Γιώργο Σταμήρη και τον κ. Χαράλαμπο Καράκαλο, πυρηνικό φυσικό στον «Δημόκριτο» καταδεικνύει ότι πρόκειται για τον πιο πολύπλοκο μηχανισμό της αρχαιότητας, χωρίς να μπορεί να δοθεί απάντηση ως προς τη χρησιμότητά του.
Δεύτερο μισό του 20ού αιώνα: Πλήθος ερευνητών ασχολείται με τη μελέτη του Μηχανισμού. Από τις πιο αξιοσημείωτες μελέτες είναι αυτή του Βρετανού Michael Wright ο οποίος προχωρεί στη δημιουργία ενός μοντέλου, όπως είχε κάνει στο παρελθόν και ο Price.
Φθινόπωρο του 2005: Η ομάδα του Προγράμματος για τη μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων αξιοποιεί καινοτόμους τεχνολογίες για να συλλέξει δεδομένα τόσο από το εσωτερικό του Μηχανισμού όσο και από τις επιγραφές που φέρει αυτός.
Νοέμβριος του 2006: Τα αποτελέσματα της μελέτης των παραπάνω δεδομένων δημοσιεύονται στην επιθεώρηση «Nature». Από αυτά καταδεικνύεται η χρησιμότητα του Μηχανισμού: επρόκειτο για όργανο πρόβλεψης εκλείψεων. Ταυτόχρονα πραγματοποιείται στην Αθήνα συνέδριο για την παρουσίαση των αποτελεσμάτων και για τη συζήτηση των σημείων που παραμένουν σκοτεινά.
ΙΠΠΑΡΧΟΣ ΚΑΙ ΒΑΒΥΛΩΝΙΟΙ
Η συλλογική προσπάθεια των παραπάνω ερευνητών υποδεικνύει ότι ο Μηχανισμός αποτελεί τη μηχανιστική υλοποίηση της θεωρίας του Ιππάρχου (190 - 120 π.Χ. κατά προσέγγιση), του μαθηματικού, αστρονόμου και γεωγράφου ο οποίος με την εν λόγω θεωρία εξηγούσε τις περιοδικές ανωμαλίες στην κίνηση της Σελήνης με βάση την ελλειπτική τροχιά της. Το γεγονός ότι ο Ίππαρχος έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Ρόδο, η οποία φημιζόταν για την τεχνολογική υπεροχή της, ενισχύει την άποψη ότι εκεί ο Ίππαρχος (ή κάποιος άλλος υπό την καθοδήγησή του) μπόρεσε να δημιουργήσει ένα μηχάνημα εξαιρετικής πολυπλοκότητας.
Σύμφωνα δε με όλες τις ενδείξεις, ο Ίππαρχος θα πρέπει να μετείχε των αστρονομικών γνώσεων των Βαβυλωνίων, αφού αυτές απετέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία του Μηχανισμού. Το ισχυρό ιερατείο των Βαβυλωνίων κρατούσε τα αρχεία των πλανητικών μετακινήσεων για αιώνες και η δυνατότητα πρόβλεψης φαινομένων όπως οι εκλείψεις (οι οποίες εθεωρούντο οιωνοί) ενίσχυε τη θέση του. Ποιες ήταν όμως οι ενδείξεις αυτές;
Η ανάγνωση από τους Γιάννη Μπιτσάκη και Αγαμέμνονα Τσελίκα της πρότασης «...η σπείρα έχει 235 υποδιαιρέσεις» σε μία από τις εικόνες θραυσμάτων που είχαν ληφθεί κατά τη συλλογή στοιχείων υπήρξε εξαιρετικά διαφωτιστική: κατέδειξε αφενός ότι τα καντράν δεν έφεραν ομόκεντρους κύκλους αλλά σπείρες και αφετέρου ότι το πάνω καντράν στην οπίσθια όψη του Μηχανισμού (στο οποίο αναφερόταν η πρόταση) σχετιζόταν με τον Μετωνικό κύκλο των Βαβυλωνίων.
Ο Μετωνικός κύκλος προκύπτει από τη στενή ισοτιμία 19 ετών με 235 Σεληνιακούς μήνες (ένας Σεληνιακός ή Συνοδικός μήνας είναι το διάστημα μεταξύ δύο ομοίων φάσεων της Σελήνης, π.χ. από Πανσέληνο σε Πανσέληνο). Ο κύκλος αυτός αντιπροσωπεύει την επιστροφή της Σελήνης στην ίδια φάση και στην ίδια ημερομηνία του έτους. Με το κλείσιμο του κύκλου, ο Ηλιος, η Σελήνη και η Γη επιστρέφουν στους ίδιους περίπου σχετικούς προσανατολισμούς. Σπειροειδές αποδείχθηκε και το καντράν στο κάτω μέρος της πίσω πλευράς του Μηχανισμού, το οποίο φέρει 223 υποδιαιρέσεις στη σπείρα των τεσσάρων στροφών.
Τόσο ο αριθμός των υποδιαιρέσεων όσο και η ανάγνωση των συμβόλων («Σ» για τη Σελήνη και «Η» για τον Ήλιο) που εντοπίστηκαν μεταξύ αυτών καταδεικνύουν ότι αυτό αποτελεί αναπαράσταση του κύκλου του Σάρου, ο οποίος προβλέπει εκλείψεις: αν μια Ηλιακή ή Σεληνιακή έκλειψη συμβεί σήμερα, μια παρόμοια θα συμβεί έπειτα από 223 Σεληνιακούς μήνες. Έτσι από τις παρελθούσες εκλείψεις μπορούν να προβλεφθούν οι επόμενες.
Αξίζει να σημειωθεί ότι επειδή ο αριθμός των ημερών στον κύκλο του Σάρου δεν είναι ακέραιος, οι Σεληνιακές εκλείψεις είναι μετατοπισμένες κατά οκτώ ώρες και οι Ηλιακές (οι οποίες γίνονται ορατές από συγκεκριμένα γεωγραφικά πλάτη) μετατοπίζονται κατά 120 μοίρες. Ακριβείς επαναλήψεις Σεληνιακών εκλείψεων λαμβάνουν χώρα έπειτα από τρεις κύκλους του Σάρου (όταν οι οκτάωρες μετατοπίσεις συμπληρώσουν ένα 24ωρο), πράγμα το οποίο περιγράφεται από τον κύκλο του Εξελιγμού, διάρκειας 54 ετών.
Στον Μηχανισμό ο κύκλος του Εξελιγμού αντιπροσωπεύεται από ένα μικρότερο καντράν στο εσωτερικό τού κάτω μεγάλου καντράν της οπίσθιας όψης. Αλλά και το πάνω μεγάλο καντράν της ίδιας όψης φέρει ένα μικρότερο στο εσωτερικό του: αυτό αντιπροσωπεύει τον Καλλιππικό, κύκλος ο οποίος διαρκεί 76 χρόνια και είναι τέσσερις Μετωνικοί κύκλοι μείον μία ημέρα. (Έτσι αυξάνεται η ακρίβεια με την οποία αντιστοιχίζονται ένα Ηλιακό έτος με πλήρεις Σεληνιακούς μήνες).
Όσο για το καντράν της πρόσθιας όψης, αυτό εκτός από το κλασικό ημερολόγιο των 365 ημερών (με δυνατότητα ρύθμισης για δίσεκτα έτη) έδειχνε πιθανότατα τις σχετικές θέσεις των πλανητών (έχουν εντοπισθεί μόνο ο Ήλιος, η Σελήνη και η Αφροδίτη προς το παρόν). Πώς όμως «διαβάζονταν» οι ενδείξεις στα καντράν; Αν θυμηθεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν τα πικάπ, θα πάρει την απάντηση: η μετακινούμενη στις σπείρες βελόνα έδινε την ένδειξη.
ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Ο Μηχανισµός των Αντικυθήρων, όπως προαναφέρθηκε, ήταν ένα περίπλοκο αστρονοµικό όργανο ακριβείας. Ποια ήταν, όµως, η ακριβής χρησιµότητά του και τι ακριβώς έκανε αυτό το µυστηριώδες όργανο της αρχαιότητας; Οι ερευνητές από την πρώτη στιγµή της ανεύρεσης του ψάχνουνε την απάντηση και έχουνε δηµοσιευτεί πολλές µελέτες σχετικά µε το θέµα αυτό. Σύµφωνα µε τις τελευταίες έρευνες, στο µπροστινό δίσκο ενδείξεων, καταδεικνύονται οι θέσεις της Σελήνης και του Ηλίου στον ζωδιακό κύκλο και ένα ηµερολόγιο 365 ηµερών που µπορεί να προσαρµοστεί και στα δίσεκτα έτη.
Οι οπίσθιοι δίσκοι ενδείξεων, πιθανότατα να ήταν σπειροειδείς. Από αυτούς, ο άνω, που έχει πέντε δακτυλίους, δείχνει τους 235 µήνες του Μετωνικού κύκλου (σύµφωνα µε τον Μέτωνα 235 Σεληνιακοί µήνες ισούνται µε 19 ηλιακά έτη), ο άνω αριστερός υποβοηθητικός δίσκος τα 76 χρόνια του κύκλου του Καλλίππου (ο Κάλλιππος διορθώνοντας το σφάλµα του Μετωνικού κύκλου, υπολόγισε ότι 76 Ηλιακά έτη είναι 940 Σεληνιακοί µήνες) και ο άνω δεξιός υποβοηθητικός δίσκος (Ολυµπιακός δίσκος ενδείξεων) αντιπροσωπεύει τους Πανελλαδικούς αγώνες (Ολυµπιακούς, Ίσθµια, Νέµεα και Πύθια).
Ο κάτω οπίσθιος δίσκος ενδείξεων, δείχνει τον κύκλο του Σάρου (ο κύκλος του Σάρου, έχει περίοδο 223 συνοδικούς µήνες, που ισούνται µε 18 ηλιακά έτη, και µπορεί να χρησιµοποιηθεί στην πρόβλεψη εκλείψεων του Ηλίου και της Σελήνης) και ο κάτω υποβοηθητικός δίσκος τον κύκλο του Εξελιγµού (ο κύκλος του Εξελιγµού είναι τρεις περίοδοι Σάρου, δηλαδή 54 ηλιακά έτη) που προβλέπει εκλείψεις µε ακόµα µεγαλύτερη ακρίβεια από τον κύκλο του Σάρου.
ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Ανασύρθηκε από το βυθό της θάλασσας και εδώ και 100 χρόνια εξακολουθεί να γοητεύει την επιστημονική και την διεθνή κοινότητα με τα μυστικά που αποκαλύπτει. Ερευνητές απ' όλο τον κόσμο επιστρατεύουν τη σύγχρονη τεχνολογία, μελετούν τις αρχαίες πηγές και συνδυάζουν τα δεδομένα για να λύσουν τα μυστήρια του μηχανισμού, που φέρει τη σφραγίδα του αρχαιότερου υπολογιστή του κόσμου, κατασκευασμένου πριν από περίπου 21 αιώνες.
Ο μηχανισμός αυτός, εκπληκτικής ευφυΐας, ο οποίος μπορούσε να απεικονίσει σε βάθος δεκαετιών το ουράνιο στερέωμα, τις θέσεις του ήλιου και των άλλων γνωστών πλανητών, τις φάσεις της σελήνης ακόμα και τις εκλείψεις, κατασκευάστηκε στην Ελλάδα τον 1ο π.Χ. αιώνα. Ο αρχαίος Έλληνας που κατασκεύασε αυτό το ασύλληπτο για την εποχή του δημιούργημα κατάφερε μέσα σ’ ένα μικρό κουτί με μπρούτζινα γρανάζια, να χωρέσει όλη σχεδόν τη μέχρι τότε γνώση για την αστρονομία.
Αλλά αυτή η απίστευτη εφεύρεση κατέληξε στη θάλασσα και το μυστικό της έμεινε κρυμμένο για 2.000 χρόνια. Τα Ρωμαϊκά πλοία της εποχής που ταξίδευαν από την Μ. Ασία στην Ιταλία περνούσαν από το θαλάσσιο χώρο Πελοποννήσου και Κρήτης, στη μέση του οποίου βρισκόταν το μικρό νησί των Αντικυθήρων. Οι απόκρημνες ακτές του νησιού αποτελούσαν πραγματικό κίνδυνο για τα πλοία, που μια καταιγίδα ήταν αρκετή για να τα ρίξει πάνω στα βράχια τους. Αυτό φαίνεται πως συνέβη το 70 περίπου π.Χ. με αποτέλεσμα να βυθιστεί μια υπερφορτωμένη με θησαυρούς γαλέρα, γνωστή σήμερα με την ονομασία «Ναυάγιο των Αντικύθηρων».
Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, μια ομάδα σφουγγαράδων από τη Σύμη που βουτούσαν στην περιοχή, εντόπισαν ένα μπρούτζινο χέρι στο νερό της θάλασσας και πολλούς ακόμα αμύθητους θησαυρούς. Ενημέρωσαν τις Ελληνικές αρχές και τον χειμώνα ξεκίνησε η ανέλκυση του ναυαγίου. Αρχικά ανασύρθηκαν περισσότεροι από 200 αμφορείς, μερικοί από τους οποίους σχεδόν άθικτοι, καθώς και αντικείμενα από τη σκευή του πλοίου, όπως λυχνάρια αλλά και περίτεχνα βάζα.
Όσο περισσότερο έψαχναν τόσο πιο περίτεχνα αντικείμενα έρχονταν στο φως. Ανάμεσα στα ανεκτίμητα αρχαιοελληνικά γλυπτά βρέθηκε και ένα ορειχάλκινο αντικείμενο σε μέγεθος φορητού υπολογιστή. Στην επιφάνεια του διακρίνονταν μόνο κάποια γρανάζια και αρχαίες επιγραφές. Σύμφωνα με τους ιστορικούς ερευνητές, φαίνεται πως το Ρωμαϊκό πλοίο είχε αποπλεύσει από τη Ρόδο ή τις ακτές της Μικράς Ασίας, μεταφέροντας σπουδαία έργα τέχνης. Το μπρούτζινο χέρι άνηκε σε Ελληνικό γλυπτό του 5ου αιώνα π.Χ. που απεικόνιζε ένα φιλόσοφο του οποίου το κεφάλι και άλλα τμήματα βρέθηκαν αργότερα.
Ένα άλλο άγαλμα ενός εφήβου, αριστούργημα της Ελληνιστικής εποχής, χρονολογήθηκε γύρω στο 340 π.Χ. Τα περισσότερα από τα αγάλματα που βρέθηκαν μισοβυθισμένα στον πυθμένα της θάλασσας, απέφυγαν τη διάβρωση, χάρη στην άμμο και τα ιζήματα που σκέπαζαν ως πέπλο την ιδιοφυΐα του δημιουργού τους. Όσο για το περίεργο αντικείμενο με τα γρανάζια και τις επιγραφές, ύψους περίπου 30 εκατοστών, παρατηρήθηκε πως όταν στέγνωσε άρχισε να διασπάται. Τα θραύσματά του προσέλκυσαν το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών, οι οποίοι από νωρίς αντιλήφθηκαν τη σχέση του με την αστρονομία.
Αρχικά όλοι οι θησαυροί του ναυαγίου μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, χωρίς να γνωρίζει κανείς τι ήταν αυτά τα παράξενα μπρούτζινα κομμάτια. Στις 17 Μαΐου 1902 ο Υπουργός Παιδείας, Σπυρίδων Στάης, πρόσεξε ότι ένα από τα ευρήματα είχε έναν οδοντωτό τροχό ενσωματωμένο και επιγραφές με αστρονομικούς όρους. Αν και ήταν γνωστό πως στην Ελλάδα χρησιμοποιούσαν ξύλινους οδοντωτούς τροχούς, η εικόνα με την αρχαία επιγραφή και τον τροχό λαξεμένο σε μπρούτζο ήταν πρωτόγνωρη.
Τα γρανάζια ήταν μεταλλικά και μάλιστα μεγάλης ακρίβειας. Τότε κατάλαβαν πως πρόκειται για έναν μηχανισμό εξαιρετικής ευφυΐας που ανέτρεπε τα μέχρι τότε δεδομένα. Παρόλα αυτά πολλοί πίστευαν πως ο μηχανισμός θα μπορούσε να είναι ένα σύγχρονο αντικείμενο το οποίο έπεσε τυχαία στην περιοχή όπου βρίσκονταν όλοι οι άλλοι θησαυροί του αρχαίου ναυαγίου. Τα μετέπειτα ευρήματα όμως έμελλε να βεβαιώσουν το «θαύμα». Το 1976, μια ακόμα ερευνητική αποστολή στο ναυάγιο των Αντικυθήρων, από τον διάσημο Γάλλο, Ζακ Κουστώ, έφερε στο φως τα πρώτα στοιχεία της χρονολόγησης.
Μαζί με πολλά νέα ευρήματα, αμφορείς, ξύλα από το πλοίο, και ορειχάλκινα ειδώλια, οι δύτες του ανέλκυσαν ορειχάλκινα και ασημένια νομίσματα. Τα 36 ασημένια νομίσματα και αρκετά ορειχάλκινα της αποστολής του Κουστώ, απεικόνιζαν ένα καλάθι, σύμβολο των βασιλιάδων της Περγάμου, έτσι οι ερευνητές κατέληξαν πως τα περισσότερα από τα νομίσματα αυτά είχαν κοπεί στην Πέργαμο και την Έφεσο. Αυτό μαρτύρησε πως το ναυαγισμένο πλοίο ερχόταν από την Μικρά Ασία μεταξύ 70 και 60 π.Χ. Ο λόγος που βρίσκονταν εκεί μπόρεσε εξηγήθηκε στη συνέχεια από τους ιστορικούς.
Τον 1ο αιώνα π.Χ. που η Ρώμη είχε ήδη κατακτήσει μακρινές αποικίες, μια γαλέρα μετέφερε θησαυρούς στη Ρώμη αφότου είχε λεηλατήσει την Πέργαμο και την Ρόδο. Η Πέργαμος ήταν άλλωστε σημαντικό εμπορικό λιμάνι της εποχής στο οποίο έφταναν εμπορικά πλοία για να ανταλλάξουν λάδι με αγγεία σιτάρι και ξυλεία. Το πλοίο μάλιστα ήταν μάλλον ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά πλοία της εποχής, αφού υπολογίζεται πως είχε μήκος 30 μέτρα, στοιχείο που συνέβαλε στην εύρεση της αφετηρίας του ταξιδιού. Την περίοδο εκείνη υπήρχαν λίγα λιμάνια που μπορούσαν να δεχτούν ένα τέτοιο πλοίο, η Δήλος η Πέργαμος, η Έφεσος και η Ρόδος ήταν μερικά από αυτά.
Το 1905 κατά την πρώτη σημαντική έρευνα για το ναυάγιο των Αντικυθήρων και τον ορειχάλκινο μηχανισμό που βρέθηκε εκεί, ο Άλμπερτ Ρεν, ένας Γερμανός, ειδικός στις αρχαίες επιγραφές, ήταν ο πρώτος που είδε σε αυτόν ένα αστρικό ημερολόγιο. Αν και ανακάλυψε πως ο μηχανισμός μπορούσε να προβλέψει την ανατολή και την δύση των άστρων σε βάθος χρόνου, δεν μπόρεσε να κατανοήσει απόλυτα την χρήση των γραναζιών, παρόλο που απ’ τις ανέκδοτες σημειώσεις του φαίνεται να είχε προχωρήσει αρκετά στην έρευνα.
Μετά το Ρεν, ο μηχανισμός έμεινε για 45 χρόνια κλειδωμένος στα υπόγεια του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας ως το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ακολούθησε ένας Άγγλος φυσικός και ερευνητής, ο Ντέρεκ ντε Σολ Πράις, ο οποίος εξέτασε ενδελεχώς τα κομμάτια βλέποντας με ραδιογραφήματα το εσωτερικό του μηχανισμού. Αφού διαπίστωσε πως υπήρχαν 27 γρανάζια, βεβαιώθηκε πως επρόκειτο για κάτι πολύπλοκο. Ο Πράις ήταν ο πρώτος που έλυσε τον γρίφο του πως ταίριαζαν μεταξύ τους τα τρία κύρια κομμάτια του μηχανισμού. Μέτρησε τα δόντια των γραναζιών και μαζί με το ζεύγος Καράκαλου σχεδίασαν την περίμετρο.
Παρόλο που ήταν πολύ δύσκολο να κατανοήσουν την τρισδιάστατη δομή του μηχανισμού, και μόνο η ανακάλυψη του πολύπλοκου συστήματος των γραναζιών τα οποία κινούσαν άλλα γρανάζια -γνωστό ως «επικυκλικό σύστημα»- αναθεωρούσε όλη την μέχρι τότε ιστορία, αφού μέχρι εκείνη τη στιγμή η επινόησή του χρονολογείτο 1.500 χρόνια αργότερα. Μια άλλη σημαντική ανακάλυψη που έκανε ο Πράις ήταν δύο βασικοί αριθμοί στην αρχαία αστρονομία, οι αριθμοί 127 και 235, αριθμοί που αντιστοιχούσαν στα δόντια των γραναζιών. Ο αριθμός 235 του Πράις αποδείχτηκε το κλειδί για τον υπολογισμό των κύκλων της Σελήνης.
Οι κύκλοι της Σελήνης άλλωστε ήταν πολύ σημαντικοί για τους αρχαίους. Με βάση αυτούς ήξεραν πότε να σπείρουν, πότε να πολεμήσουν, πότε να κάνουν τις γιορτές και τα νυχτερινά ταξίδια τους. Μετά από 20 χρόνια έρευνας κι ενώ νόμιζαν πως είχε ανακαλυφτεί ο γρίφος του μηχανισμού, ο Πράις διαπίστωσε πως υπήρχαν κι άλλα γρανάζια κι άλλοι αριθμοί. Έπρεπε να φτάσουμε στον 21ο αιώνα για να αποκαλυφθεί και να απεικονιστεί τρισδιάστατα το εσωτερικό του μηχανισμού. Τα σύγχρονα εργαλεία σάρωσης ανέδειξαν μια σειρά αλληλένδετων γραναζιών δείγμα εκπληκτικού σχεδιασμού.
Μαζί με τις φωτογραφίες υψηλής ανάλυσης από διαφορετικές γωνίες φωτισμού έκαναν δυνατή την ανάγνωση επιγραφών στα θραύσματα του μηχανισμού. Οι επιγραφές αυτές αποτελούσαν προφανώς ένα κάποιο εγχειρίδιο. Μιας και κάθε Ελληνική πόλη είχε δικό της ημερολόγιο, αποκρυπτογραφώντας τα Ελληνικά ονόματα των μηνών που υπήρχαν στον μηχανισμό, εμφανίστηκαν 4 που ήταν πολύ σπάνια. Ο Λανοτρόπιος, ο Δωδεξλατευς, ο Ψευδρεύς και ο Φοινικαίος βεβαίωσαν πως επρόκειτο για το Κορινθιακό ημερολόγιο, άρα ο μηχανισμός προερχόταν από την Κόρινθο ή από κάποια από τις αποικίες της .
Στη συνέχεια της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν οι δισδιάστατες φωτογραφίες, σε μια προσπάθεια να εξηγηθούν οι επιγραφές. Τα νέα στοιχεία συνέβαλαν στο να ανακαλυφθούν τα 223 δόντια του μεγάλου γραναζιού και κατ’ επέκταση η λειτουργία του. Οι ερευνητές οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα πως ο μηχανισμός υπολόγιζε όχι μόνο τις εκλείψεις αλλά και την ώρα τους. Ένα γρανάζι τοποθετημένο στο πίσω μέρος του μηχανισμού πάνω στο μεγάλο γρανάζι με τα 223 δόντια είχε έναν πίρο. Το γρανάζι με τον πίρο γύριζε σε λίγο διαφορετικό άξονα σε σχέση με αυτό με τις εγκοπές και με αυτό τον τρόπο υπολογιζόταν μέχρι και η ελλειπτική κίνηση της Σελήνης.
Στο σύνολό της, η μέχρι τώρα έρευνα, έχει αποκαλύψει μια αρκετά σαφή εικόνα του μηχανισμού. Τοποθετημένος μέσα σε ένα ορθογώνιο πλαίσιο ο μηχανισμός των Αντικυθήρων απεικόνιζε δεδομένα και στις δύο πλευρές του. Στην μπροστινή όψη μια κυκλική κλίμακα έδειχνε τις 365 ημέρες του έτους. Στο εσωτερικό της, σε μια δεύτερη κλίμακα εμφάνιζε τα δώδεκα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου. Περιστρέφοντας μια λαβή, δύο δείκτες για τον ήλιο και τη σελήνη τους τοποθετούσαν στην ακριβή θέση τους για κάθε ημέρα του χρόνου, ενώ μια μικρή περιστρεφόμενη σφαίρα έδειχνε και τη φάση της Σελήνης.
Για να εξασφαλιστεί η ακρίβεια, ανεξάρτητα από την ημέρα ή το έτος, στο πίσω μέρος του μηχανισμού υπήρχαν δύο σπειροειδείς κλίμακες που απεικόνιζαν τις εκλείψεις του ήλιου και της σελήνης. Η λαβή που κινούσε το δείκτη και τα γρανάζια που συμπλέκονταν όλα μαζί, εμφάνιζαν την έκλειψη στην μπροστινή κλίμακα. Επίσης υποδεικνύονταν οι πόλεις που φιλοξενούσαν όλους τους πανελλήνιους αγώνες. Τέλος καταγραφόταν και η θέση των πέντε γνωστών στην αρχαιότητα πλανητών.
Αν και κάποιοι πιστεύουν πως το πολύπλοκο αυτό μηχάνημα είχε κατασκευάσει ο Αρχιμήδης στις Συρακούσες και μετά την κατάληψη τους μεταφέρθηκε στην Κόρινθο, τίποτα δεν έχει ακόμα επιβεβαιωθεί. Όλες αυτές οι ανακαλύψεις, αποδεικνύουν πως οι αρχαίοι είχαν φτιάξει ένα μηχάνημα για να προβλέπουν το μέλλον σε βάθος δεκαετιών καταφέρνοντας να χωρέσουν σε αυτό όλο τον τότε γνωστό κόσμο.
Ως ο πρώτος υπολογιστής που κατασκεύασε ο άνθρωπος, ο μηχανισμός των Αντικυθήρων δεν προέβλεπε μόνο τις κινήσεις των πλανητών, τις εκλείψεις και την ώρα που θα γίνονταν αλλά ακόμα και την κατεύθυνση της σκιάς και το χρώμα που θα έπαιρνε η Σελήνη. Οι αρχαίοι κατάφεραν να αποτυπώσουν σε αυτόν τον μηχανισμό την εικόνα μέρους του σύμπαντος όπως πραγματικά είναι, πράγμα εκπληκτικό, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς πως μεταγενέστεροι διανοητές και επιστήμονες καιγόντουσαν στο πυρ το εξώτερο όταν υποστήριζαν πως η γη κινείται…
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων
Υλικό: Χαλκός
Προέλευση: Ναυάγιο Αντικυθήρων.
Χρονολόγηση: Β΄ μισό του 2ου αιώνα π.Χ.
Η εύρεση του Μηχανισμού ανάμεσα στα άλλα αντικείμενα του φορτίου του πλοίου που ναυάγησε στα Αντικύθηρα προσδίδει στο ναυάγιο μοναδικότητα και απαράμιλλη σπουδαιότητα. Σώζονται 7 μεγάλα θραύσματα (Α-G) και 75 μικρότερα σπαράγματα (1-75). Η ακριβής θέση τους και η αρχική δομή του Μηχανισμού αποτελεί αντικείμενο συνεχούς έρευνας. Περιελάμβανε τουλάχιστον 30 οδοντωτούς τροχούς καθώς επίσης κλίμακες, άξονες και δείκτες.
Οι Ελληνικές, αστρονομικού περιεχομένου επιγραφές στην επιφάνεια του Μηχανισμού αναφέρονται σε αστρονομικούς και ημερολογιακούς υπολογισμούς, ενώ οι επιγραφές στις μεταλλικές πλάκες, που τον προστάτευαν, αφορούν στις οδηγίες χρήσεις του οργάνου. Ο Μηχανισμός προστατευόταν από ξύλινο πλαίσιο, που έφερε από μια ορειχάλκινη πλάκα στην πρόσθια και στην οπίσθια όψη. Είναι ο αρχαιότερος, πολυσύνθετος αστρονομικός φορητός υπολογιστής, με τον οποίον προσδιορίζονταν οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και, πιθανότατα, των πέντε γνωστών κατά την αρχαιότητα πλανητών του Ερμή, της Αφροδίτης, του Άρη, του Δία και του Κρόνου.
Επίσης, χρησιμοποιούνταν για την πρόβλεψη των εκλείψεων του Ήλιου και της Σελήνης, για την τήρηση ενός πολυετούς ημερολογίου με μεγάλη ακρίβεια, καθώς και για τον προσδιορισμό του χρόνου τέλεσης των Πανελλήνιων Αγώνων που πραγματοποιούνταν στην Ολυμπία, στους Δελφούς, στη Νεμέα, στην Ισθμία και στη Δωδώνη. Η κατασκευή του ανάγεται στο Β΄ μισό του 2ου αιώνα π.Χ..
Η τεχνολογία του, η οποία παραπέμπει στους διαδόχους του Αρχιμήδη και τη Σχολή του Ποσειδωνίου στη Ρόδο, είναι αποτέλεσμα της ανάπτυξης της φιλοσοφίας και των θετικών επιστημών, που είχε συντελεστεί στον Ελλαδικό χώρο μέχρι εκείνη την εποχή, και στηρίχθηκε σε γνώσεις της Ελληνιστικής Εποχής (αστρονομικές σταθερές, μηχανικό σχεδιασμό και χρήση των Επικυκλικών οδοντωτών τροχών). Ο Μηχανισμός αποτελεί μαρτυρία για την αστρονομική, μαθηματική και μηχανική ιδιοφυΐα των αρχαίων Ελλήνων στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ.
Η Ιστορία της Έρευνας
Ο Μηχανισμός αναγνωρίσθηκε ως ένα αστρονομικό όργανο από την πρώτη δημοσίευσή του. Κατά την περίοδο 1953 - 1974, ο φυσικός και μελετητής της ιστορίας των επιστημών Derek J. de Solla Price εξέτασε την εσωτερική δομή των θραυσμάτων με τη βοήθεια ραδιογραφιών του φυσικού Χ. Καράκαλου και παρουσίασε μία δεύτερη ανακατασκευή. Κατέληξε ότι το αντικείμενο ήταν ένας ημερολογιακός, μηχανικός υπολογιστής. Τα πορίσματά του δημοσιεύθηκαν σε δύο βαρυσήμαντες μελέτες (1959, 1976) και υπήρξαν καθοριστικά για την μετέπειτα έρευνα.
Από το 1990 και εξής τα θραύσματα εξετάσθηκαν μακροσκοπικά, φωτογραφήθηκαν και ακτινογραφήθηκαν εκ νέου και υποβλήθηκαν σε γραμμική τομογραφία (A.G. Βromley και Μ.Τ. Wright). Προσφάτως εφαρμόσθηκαν στη σχετική έρευνα και οι τεχνικές της τρισδιάστατης επιφανειακής απεικόνισης και υπολογιστικής τομογραφίας. (Ομάδα Μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων). Αυτή η προσέγγιση είχε ως αποτέλεσμα την ανάγνωση περισσοτέρων επιγραφών και τη δημιουργία νέων προτάσεων για την ανακατασκευή του Μηχανισμού.
Τι είναι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων
Το ναυάγιο των Ανυικυθήρων χρονολογείται στο 80 - 60 π.Χ. περίπου, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του φορτίου του είναι παλαιότερο (2ος αιώνας π.Χ.). Μεταξύ των ευρημάτων που ανασύρθηκαν ήταν και ένα μπρούτζινο αντικείμενο μικρών διαστάσεων με ευδιάκριτα πάνω του γρανάζια και επιγραφές, το οποίο χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ.
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, όπως επικράτησε να λέγεται το ιδιαίτερο αυτό αντικείμενο που φυλάσσεται και εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, καταχωρίστηκε ήδη από την ανακάλυψή του στην οικογένεια των αστρονομικών οργάνων: αστρολάβος, πλανητάριο, όργανο για τη ναυσιπλοΐα είναι μερικές από τις λειτουργίες που του έχουν αποδοθεί. Με τη μελέτη του έχουν ασχοληθεί πολλοί επιφανείς επιστήμονες ήδη από την εποχή που ανακαλύφθηκε, ενώ είναι πλέον εδραιωμένη η πεποίθηση ότι πρόκειται για τον αρχαιότερο γνωστό αστρονομικό και ημερολογιακό μηχανικό υπολογιστή.
Τα τρία μεγαλύτερα θραύσματα του Μηχανισμού εκτίθενται στη Συλλογή Χαλκών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Άλλα 79 μικρότερα θραύσματα φυλάσσονται στη Χαλκοθήκη του Μουσείου. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένας αναλογικός υπολογιστής εκπληκτικής τεχνολογίας. Κατασκευάστηκε πριν από 2000 χρόνια και χρησιμοποιείτο για τον ακριβή υπολογισμό της θέσης του Ηλίου, της Σελήνης και, πιθανώς, των πλανητών, στον ουρανό. Υπολόγιζε τις φάσεις της Σελήνης, προέβλεπε εκλείψεις και προσδιόριζε την ημερομηνία τέλεσης των αρχαίων Στεφανιτών αγώνων.
Τι Σημαίνει ''Αστρονομικός και Ημερολογιακός Μηχανικός Υπολογιστής''
Ο υπολογισμός της θέσης των ουράνιων σωμάτων είχε ανέκαθεν ιδιαίτερη σημασία για την οργάνωση της ζωής των ανθρώπων. Σήμερα χρησιμοποιούμε ηλεκτρονικούς υπολογιστές και ειδικά λογισμικά για να προσδιορίσουμε, με βάση μια δεδομένη ημερομηνία και θέση παρατήρησης, τη θέση και τις φάσεις της Σελήνης, τους ορατούς αστερισμούς, για να προβλέψουμε τις εκλείψεις, αλλά και για να κάνουμε περίπλοκες μετατροπές μεταξύ των διαφόρων ημερολογίων με τα οποία η ανθρωπότητα για αιώνες καταγράφει τα αστρονομικά φαινόμενα.
Ορισμένες από αυτές τις λειτουργίες, ωστόσο, μπορούν να πραγματοποιηθούν και με τη χρήση διατάξεων με κινητά μηχανικά μέρη, οδοντωτούς τροχούς και δείκτες, χωρίς όμως την ίδια ακρίβεια και ταχύτητα με εκείνες του σύγχρονου υπολογιστή. Μηχανισμοί με τέτοιες δυνατότητες είναι οι αστρολάβοι (για τον υπολογισμό της ώρας και της ανατολής και δύσης των αστέρων), τα εξαιρετικά περίπλοκα αστρονομικά ρολόγια που μαζί με την ώρα δείχνουν και αστρονομικά φαινόμενα, τα πλανητάρια, κ.ά.
Η Σημασία του Μηχανισμού στην Εξέλιξη της Τεχνολογίας
Είναι τόσο σημαντικός για την εξέλιξη της Τεχνολογίας, όσο και η Ακρόπολη για την εξέλιξη της Αρχιτεκτονικής. Παρόμοιος αρχαίος μηχανισμός δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα. Έτσι εύλογα γεννάται το ερώτημα: τι τεχνική υποδομή υπήρχε την εποχή που κατασκευάστηκε και τι απέγινε η γνώση και η τέχνη που περιείχε;
Η Ανακάλυψη
Η ιστορία της ανακάλυψής του είναι εντυπωσιακή. Το 1900 Συμιακοί σφουγγαράδες αναγκάστηκαν να αγκυροβολήσουν στα Αντικύθηρα λόγω σφοδρής θαλασσοταραχής. Ήταν Μεγάλη Τρίτη και ένας δύτης, ο Ηλίας Λυκοπάντης, βούτηξε, είτε για να τσεκάρει μια νέα στολή, είτε -πιο πιθανόν- για να μαζέψει θαλασσινά για το νηστίσιμο γεύμα του καϊκιού. Αντ’ αυτών, προς μεγάλη έκπληξη του καπετάνιου, ο Ηλίας ανέσυρε από το βυθό τον βραχίονα ενός μπρούτζινου αγάλματος.
Είχε ανακαλύψει, σε βάθος περίπου 50 μέτρων, ένα από τα πλουσιότερα αρχαία ναυάγια που έμελλε να γίνει γνωστό ως το «Ναυάγιο των Αντικυθήρων». Λίγους μήνες αργότερα, η Αρχαιολογική Υπηρεσία ξεκίνησε μια σειρά συστηματικών ενάλιων ανασκαφών, κατά τη διάρκεια των οποίων ανασύρθηκαν σημαντικά ευρήματα, όπως για παράδειγμα ο περίφημος Έφηβος των Αντικυθήρων, πολλά από τα οποία εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα.
Ανάμεσά τους ήταν και ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ο οποίος, διαβρωμένος, κομματιασμένος και απολιθωμένος πλέον μετά από 2000 χρόνια στο βυθό της θάλασσας, έμελλε να αλλάξει τη γνώμη πού είχαμε μέχρι σήμερα για τις τεχνολογικές ικανότητες των προγόνων μας. Όπως αναφέρει ο Φυσικός, Μαθηματικός και Ιστορικός των Επιστημών, Ντέρεκ Ντε Σόλα Πράις (De Solla Price) «είναι το παλαιότερο δείγμα επιστημονικής τεχνολογίας που διασώζεται μέχρι σήμερα και αλλάζει τελείως τις απόψεις μας για την αρχαία Ελληνική τεχνολογία».
Γιατί ο Μηχανισμός Θεωρείται Αστρονομικός Υπολογιστής
Από τη στιγμή που ανακαλύφθηκαν τα θραύσματα του Μηχανισμού, εντύπωση προκάλεσε το γεγονός ότι τα μηχανικά μέρη του συνδυάζονταν με τμήματα επιγραφών όπου διακρίνονταν αστρονομικοί όροι, όπως «ΗΛΙΟΥ», «ΑΚΤΙΝΑ», «ΑΦΡΟΔΙΤΗ». Οι ομοιότητες αυτών των μηχανικών διατάξεων με πιο σύγχρονα αντικείμενα ήταν εμφανείς. Όσο προχωρούσε ο καθαρισμός των θραυσμάτων και αποκαλύπτονταν νέες επιγραφές, όπως αριθμοί που σχετίζονται με γνωστές αστρονομικές περιόδους (π.χ. ο ΙΘ για την περίοδο του Μέτωνος και ο ΣΚΓ για την περίοδο του Σάρου), ήταν φανερό σε όλους τους μελετητές ότι επρόκειτο για αστρονομικό όργανο.
Πως ήταν Συναρμολογημένος
Ο Μηχανισμός ήταν συναρμολογημένος σε ένα ξύλινο κιβώτιο (πυξίδα) διαστάσεων 32 εκ. × 16 εκ. × 10 εκ. (περίπου όσο ένα σημερινό Laptop!). Τη μπροστινή και την πίσω επιφάνεια κάλυπταν μπρούτζινες πλάκες, με ημερολογιακές ή αστρονομικές κλίμακες και δείκτες. Οι επιφάνειες αυτές προστατευόταν από δύο (επίσης) ξύλινα εξωτερικά καλύμματα, στα οποία ήταν προσαρμοσμένες, πυκνογραμμένες μπρούτζινες πλάκες. Περιείχε τουλάχιστον 30 συνεργαζόμενους οδοντωτούς τροχούς (γρανάζια) και η πολυπλοκότητά του είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν όλων των συσκευών που κατασκεύασε ο άνθρωπος κατά την επόμενη χιλιετία.
Από τι Αποτελείται ο Μηχανισμός και τι Δείχνει
Ο Μηχανισμός απαρτίζεται από μηχανικά μέρη: γρανάζια, κλίμακες, άξονες και δείκτες. Εκτός από αυτά, όμως, ένα ξεχωριστό χαρακτηριστικό του συνιστούν οι επιγραφές που είναι χαραγμένες σε πολλές από τις επιφάνειές του, καθώς και σε δύο πλάκες οι οποίες πιθανώς έκλειναν το μηχάνημα. Οι επιγραφές αυτές φαίνεται ότι αποτελούσαν ένα είδος «εγχειριδίου χρήσης» - εκτίμηση την οποία είχαν κάνει ήδη οι πρώτοι μελετητές των θραυσμάτων στις αρχές του 20ού αιώνα.
Η ένταξη των επιγραφών στο πλαίσιο των αστρονομικών γνώσεων του αρχαίου κόσμου, σε συνδυασμό με την εξέταση των σωζόμενων μηχανικών μερών (γρανάζια, άξονες, κλίμακες, μέρη στα οποία κινούνταν οι δείκτες κ.λπ.), επέτρεψε στους σύγχρονους ερευνητές να τεκμηριώσουν με αρκετή βεβαιότητα τις ημερολογιακές και αστρονομικές λειτουργίες του οργάνου. Καθώς ένα μεγάλο τμήμα του Μηχανισμού δεν σώζεται, η διερεύνηση ορισμένων επιπρόσθετων λειτουργιών του βασίζεται κατά μεγάλο μέρος στην ερμηνεία των επιγραφών.
Ο Πρώτοι Μελετητές
Ήδη από τον Μάιο του 1902, στην πρώτη δημοσίευση για τα ευρήματα του ναυαγίου των Αντικυθήρων, αναφέρεται το περίεργο «χαλκούν μηχάνημα» και του αποδίδεται αστρονομική χρήση. Σε επόμενες δημοσιεύσεις, ορισμένοι μιλούσαν για αστρολάβο, ενώ άλλοι φαντάζονταν έναν πιο σύνθετο μηχανισμό, κάτι σαν πλανητάριο. Η διαμάχη γύρω από τη λειτουργία του Μηχανισμού συνεχίστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1970 και τις πρώτες ακτινογραφίες, όπου πλέον επικράτησε συναίνεση για το είδος του οργάνου: επρόκειτο πια για έναν μηχανικό, αναλογικό υπολογιστή, στον οποίον αναπαριστώνται ημερολόγια και τα σχετιζόμενα αστρονομικά φαινόμενα.
Όμως οι λειτουργίες του δεν είχαν προσδιοριστεί ακόμη επακριβώς, οι διαβασμένες επιγραφές ήταν αποσπασματικές και οι θεωρίες για τις λειτουργίες του αμφισβητούνταν. Έτσι το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο χορήγησε δύο νέες άδειες για να εξεταστούν τα θραύσματα με τις πλέον σύγχρονες τεχνικές: το 1990 με γραμμική τομογραφία και το 2005, στην τελευταία έρευνα, με σύγχρονες τεχνικές τρισδιάστατης επιφανειακής απεικόνισης και τρισδιάστατης υπολογιστικής τομογραφίας.
Στην έρευνα αυτή, καθώς και στη μετέπειτα επεξεργασία των δεδομένων (η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα) εφαρμόστηκε το σύγχρονο πρότυπο της συνεργασίας μεταξύ ομάδων επιστημόνων διαφόρων ειδικοτήτων. Εκτός από τον Περικλή Ρεδιάδη, που το 1903, για πρώτη φορά, περιέγραψε το Μηχανισμό των Αντικυθήρων και μερικούς επιφανείς Έλληνες αρχαιολόγους στην αρχή του 20ου αιώνα, η μελέτη του Μηχανισμού συνεχίστηκε κυρίως από ξένους επιστήμονες, οι οποίοι εργάσθηκαν μεμονωμένοι, επικουρούμενοι από τις εκάστοτε δυνατότητες της τεχνολογίας.
Εκτός από τον Derek de Solla Price, που αναφέρθηκε παραπάνω, σημαντική υπήρξε η συμβολή του Άλαν Μπρόμλεϋ (Alan Bromley – από την Αυστραλία) και ιδιαιτέρως του Μάϊκλ Ράϊτ (Michael Wright – από τη Μεγάλη Βρετανία).
Τι έχει Βρεθεί μέχρι Τώρα
Τα πρώτα αποτελέσματα της νέας μελέτης, τα οποία παρουσιάστηκαν στις 30 Νοεμβρίου 2006, σε ένα συνέδριο στην Αθήνα και σε δύο άρθρα στο κορυφαίο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Nature (30 / 11 / 2008 και 31 / 7 / 2008), είναι εκπληκτικά. Υπολόγιζε με μεγάλη ακρίβεια τη θέση του Ηλίου, της Σελήνης και πιθανώς των πλανητών, στον ουρανό. Υπολόγιζε τις φάσεις της Σελήνης, προέβλεπε εκλείψεις και προσδιόριζε την ημερομηνία τέλεσης των αρχαίων Στεφανιτών αγώνων, τους Ολυμπιακούς αγώνες, τα Ίσθμια, τα Νέμεα, τα Πύθια (στους Δελφούς) και τα Νάϊα (στη Δωδώνη).
Επίσης βρέθηκαν άγνωστες επιγραφές στις εξωτερικές πλάκες και στο εσωτερικό του Μηχανισμού και διαβάστηκαν κείμενα χαμένα για χρόνια! Όλες οι επιγραφές είναι γραμμένες με Ελληνικούς χαρακτήρες. Τα μέχρις στιγμής συμπεράσματα επιβεβαιώνουν ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένα αστρονομικό όργανο, τόσο περίπλοκο που δεν είναι περίεργο ότι συνήθως αναφέρεται ως ο πρώτος (αναλογικός) υπολογιστής που κατασκευάστηκε ποτέ. Για την κατασκευή του πρέπει να συνεργάστηκαν δύο μεγαλοφυΐες: ένας άριστος γνώστης και ερευνητής της επιστήμης της Αστρονομίας και ένας ταλαντούχος τεχνίτης, με πολύ καλές γνώσεις Μαθηματικών.
Η Επιγραφή του Θραύσματος G
Πρόκειται για την εκτενέστερη επιγραφή που έχει διασωθεί στον Μηχανισμό «Θραύσμα G» αποτελούσε πιθανώς μέρος της εμπρόσθιας πλάκας που έκλεινε τον Μηχανισμό. Η ανάγνωση το 1905 της λέξης «ΣΤΗΡΙΓΜΟΣ» προήλθε από ένα κομμάτι που αργότερα συγκολλήθηκε στο θραύσμα G. Αυτή η λέξη παραπέμπει ευθέως στην τροχιά των πλανητών. Όμως, μέχρι τις νέες τομογραφίες, δεν διαβαζόταν παρά μόνο λίγες λέξεις. Ο φιλόλογος - παλαιογράφος Αγαμέμνων Τσελίκας έχει μέχρι σήμερα διαβάσει στους σωζόμενους 37 στίχους συνολικά 1380 γράμματα και 156 πλήρεις λέξεις.
Στην επιγραφή εμφανίζεται επανειλημμένα ο αριθμός ΣΞΕ (=265), Οι κύριοι αστρονομικοί όροι που αναφέρονται, όπως ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΙΣ, ΑΠΟΣΤΑΣΙΣ, ΑΠΟΣΤΗΜΑ, ΔΙΑΣΤΗΜΑ, ΚΙΝΗΣΙΣ, ΠΕΡΑΙΩΣΙΣ, ΣΤΑΣΙΣ, ΣΥΝΟΔΟΣ, ΠΛΑΝΗΤΙΚΗ ΤΑΞΙΣ, ΩΡΟΣΚΟΠΟΣ και τα ονόματα των πλανητών ΕΡΜΗΣ, ΑΦΡΟΔΙΤΗ και ΑΡΗΣ δείχνουν ότι πιθανώς πρόκειται για ένα μνημονικό οδηγό για τον υπολογισμό της θέσης, της κίνησης και των αποστάσεων αυτών των πλανητών σε σχέση με τον Ήλιο.
Τα ρήματα που χρησιμοποιούνται είτε είναι σε τρίτο πρόσωπο ή μετοχές και είναι περιγραφικά των κινήσεων, όπως ΑΝΑΣΤΡΕΦΕΙ, ΕΠΙΤΕΜΝΕΙ, ΛΑΓΧΑΝΕΙ, ΟΠΙΣΘΟΠΟΔΗ, ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ, ΠΑΡΑΤΕΙΝΕΤΑΙ, ΠΡΟΣΙΗ, ΣΤΡΕΦΕΤΑΙ, ΣΥΝΕΜΠΙΠΤΕΙ, ΥΠΟΛΕΙΠΕΤΑΙ, ΑΠΟΣΤΗΣΑΜΕΝΟΣ, ΠΡΟΣΑΞΑΣ, ΕΠΙΣΧΩΝ, είτε σε δεύτερο πρόσωπο σε οριστική ή προστακτική έγκλιση απευθυνόμενα στον χρήστη, όπως ΕΠΑΓΕΙΣ, ΕΠΙΠΡΟΣΘΗΣΟΝ, ΕΠΙΤΕΙΝΕ, ΠΑΡΑΤΕΙΝΕ, ΠΡΟΣΑΓΕΙΣ. Αυτό σημαίνει ότι ο κατασκευαστής του Μηχανισμού δεν τον κατασκεύασε για προσωπική χρήση, αλλά είχε κατά νουν και τη χρήση του και από άλλα πρόσωπα, ίσως μαθητές του ή αστρονόμους.
Το ''Κλειδί» του Μυστηρίου''
Σε δύο μικρά θραύσματα βρίσκονται τέσσερις αριθμοί - κλειδιά. Οι αριθμοί αυτοί αντιστοιχούν σε αστρονομικούς κύκλους: Στο θραύσμα 19, ο αριθμός ΙΘ (19 έτη, ο κύκλος του Μέτωνος σε έτη Ηλίου), ο αριθμός ΟΣΤ (όμικρον στίγμα 76 έτη, ο κύκλος του Καλλίππου) και ο αριθμός ΣΚΓ (223 Σεληνιακοί μήνες, ο κύκλος του Σάρου). Στο θραύσμα Ε, ο αριθμός ΣΛΕ (235 μήνες, ο κύκλος του Μέτωνος σε μήνες Σελήνης). Η τελευταία αυτή επιγραφή μας υποδεικνύει ότι κάποια σπείρα είναι διηρημένη σε 235 τμήματα.
Οι Αρχαίοι Αστρονομικοί Κύκλοι
Κύκλος του Μέτωνος ή ''Εννεαδεκατηρίς''
Ο κύκλος από μία νέα Σελήνη στην επόμενη ονομάζεται «Σεληνιακός μήνας» ή «Συνοδικός». Το πρόβλημα με τα ημερολόγια είναι ότι ένα έτος δεν περιέχει ακέραιο αριθμό Σεληνιακών μηνών και έτσι οι ημερομηνίες αποκλίνουν όσο προχωρά ο χρόνος. Παίρνοντας ως αφετηρία την ημέρα της Εαρινής Ισημερίας του 432 π.Χ, ο Αθηναίος αστρονόμος Μέτων πρότεινε τη λύση αυτού του προβλήματος με την εισαγωγή ενός ημερολογίου βασισμένου στον κύκλο των 19 ετών «Εννεαδεκατηρίς», ο οποίος συμπίπτει με 235 Σεληνιακούς μήνες.
Μέχρι και σήμερα ο υπολογισμός της ημερομηνίας του Πάσχα, που είναι κινητή εορτή στο ηλιακό μας ημερολόγιο καθώς βασίζεται στις φάσεις της Σελήνης, πραγματοποιείται με τη χρήση του Μετωνικού κύκλου.
Κύκλος του Καλλίππου
Περίπου έναν αιώνα μετά τον Μέτωνα, ο Ίωνας αστρονόμος Κάλλιππος βελτίωσε ακόμα περισσότερο τη σύμπτωση μεταξύ των κύκλων του Ήλιου και της Σελήνης παρατηρώντας ότι 4 Μετωνικές περίοδοι, 4 × 19 = 76 έτη, αλλά μείον μία ημέρα, συνέπιπταν ακόμα καλύτερα με την ανάλογη περίοδο των Σεληνιακών μηνών. Η κάτω σπείρα της οπίσθιας όψης είναι διηρημένη σε 223 τμήματα, καθένα από τα οποία αντιστοιχεί σε έναν Σεληνιακό μήνα. Οι 223 αυτοί μήνες αποτελούν τον κύκλο του Σάρου.
Ορισμένοι από τους μήνες περιέχουν επιγραφή με πρόγνωση έκλειψης και με κάποια χαρακτηριστικά της: το αν θα είναι έκλειψη Ηλίου ή Σελήνης, αν θα συμβεί κατά τη διάρκεια της ημέρας ή της νύχτας, αλλά και την ώρα στην οποία θα συμβεί. Ένας μικρότερος δείκτης μέσα στη σπείρα διατρέχει έναν κύκλο διηρημένο στα τρία. Πρόκειται για τον κύκλο του Εξελιγμού, ο οποίος περιέχει τρεις κύκλους Σάρου. Σκοπός του παραπάνω δείκτη είναι η διόρθωση της ώρας της έκλειψης κατά 8 ώρες για κάθε διαδοχική περίοδο Σάρου.
Κύκλοι του Σάρου και του Εξελιγμού
Οι Βαβυλώνιοι είχαν παρατηρήσει ότι κάθε 223 Σεληνιακούς μήνες (6.586 μέρες και ένα τρίτο μέρας, δηλαδή κάθε 18 έτη) επαναλαμβάνονται οι εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης, αλλά όχι ακριβώς με τις ίδιες συντεταγμένες. Αυτό το χρονικό διάστημα δεν περιέχει ακέραιο αριθμό ημερών, γεγονός που έχει ως συνέπεια τη μετατόπιση της επαναλαμβανόμενης έκλειψης κατά 8 ώρες, ή 120 μοίρες στο γεωγραφικό μήκος της Γης.
Οι αρχαίοι αστρονόμοι είχαν παρατηρήσει ότι το τριπλάσιο χρονικό διάστημα, δηλαδή 669 Σεληνιακοί μήνες, περιείχε ακέραιο αριθμό ημερών, και ονόμασαν αυτόν τον κύκλο «Εξελιγμό». Ο κύκλος του Σάρου είχε ονομαστεί «περιοδικός χρόνος» από τον Πτολεμαίο, αλλά το 1691 ο Έντμοντ Χάλεϋ καθιέρωσε τον όρο «Σάρος», μια εξελληνισμένη Βαβυλωνιακή λέξη η οποία είχε πιθανώς χρησιμοποιηθεί λανθασμένα για να υποδεικνύει χρονική περίοδο.
Πότε Κατασκευάστηκε
Από την τεχνοτροπία των επιγραφών, εξάγεται το συμπέρασμα ότι κατασκευάστηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του 2ου π.Χ. αιώνα (140 – 100 π.Χ.), ίσως στη Ρόδο, όπου την εποχή αυτή άνθιζε η επιστήμη της Αστρονομίας. Στη Ρόδο πέθανε το 10 π.Χ. ο μεγαλύτερος αστρονόμος της αρχαιότητας, ο Ίππαρχος. Εκεί έζησε, επίσης, ο γνωστότατος Στωικός φιλόσοφος και αστρονόμος, Ποσειδώνιος. Εκτιμάται ότι ο Μηχανισμός κατασκευάστηκε κατά το δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ., ενώ προϋπήρχε η παράδοση του Αρχιμήδη και της «σφαιροποιίας».
Από τον Ίππαρχο και τους κατοπινούς αστρονόμους είχαν ήδη προσδιοριστεί με αρκετή ακρίβεια οι αστρονομικές σταθερές ούτως ώστε να ήταν δυνατή η κατασκευή μηχανισμού αναπαράστασης της κίνησης των «πλανωμένων αστέρων» (δηλαδή των πλανητών), ενώ ήταν γνωστή και η πρώτη ανωμαλία της κίνησης της Σελήνης. Το κοσμολογικό μοντέλο που επικρατεί την περίοδο αυτή, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα δεν ήταν γνωστό την εποχή του Αρχιμήδη, είναι ένα σύστημα κύκλων και επικύκλων πάνω στους οποίους κινούνται οι πλανήτες.
Όπως δείχνει το παράδειγμα του Μηχανισμού, φαίνεται ότι το μοντέλο αυτό μπορούσε να μεταφερθεί σε ένα μηχανικό ομοίωμα με τη χρήση των κατάλληλων συνδυασμών γραναζιών. Πιθανός κατασκευαστής του Μηχανισμού έχει θεωρηθεί ο Ποσειδώνιος ο Ρόδιος. Ο Ίππαρχος και ο Ποσειδώνιος παραπέμπουν στη Ρόδο ή στις κοντινές ακτές της Ιωνίας ως τόπους κατασκευής του Μηχανισμού. Στα ίδια μέρη παραπέμπει και το φορτίο του πλοίου που ναυάγησε στα Αντικύθηρα.
Όμως το Μετωνικό ημερολόγιο έχει χαραγμένα ονόματα μηνών που φαίνεται να ανήκουν στην Κόρινθο ή σε κάποια από τις αποικίες της στον δυτικό Ελληνικό κόσμο, όπως το Ταυρομένιον, το οποίο είχαν ιδρύσει οι Συρακούσιοι. Άραγε να επέζησε η παράδοση του Αρχιμήδη σε κάποιο εργαστήριο που αργότερα θα ενέτασσε στη σφαιροποιία τις γνώσεις των επικύκλων ή των εκκέντρων, που επέτρεπαν την εξήγηση της μεταβολής της φαινόμενης ταχύτητας των ουράνιων σωμάτων;
Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι ο Ελληνιστικός κοσμοπολιτισμός από τη δυτική Μεσόγειο μέχρι τη Βαβυλώνα ήταν ο κατάλληλος χώρος για να μπορεί ένα προϊόν όπως ο Μηχανισμός να αξιοποιεί επιστημονικά δεδομένα και αστρονομικές χρηστικές απαιτήσεις, με ονοματολογία από όλη την περιοχή της Μεσογείου. Η σύγχρονη έρευνα για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων απάντησε σε πολλά ερωτήματα σχετικά με τις λειτουργίες του, αλλά γέννησε νέα όσον αφορά την προέλευσή του.
Ωστόσο σήμερα οι ιστορικοί των επιστημών και της τεχνολογίας έχουν πλέον πολλά δεδομένα για να εξηγήσουν τις λειτουργίες του Μηχανισμού, τον σκοπό της κατασκευής του και την ένταξή του στο πλαίσιο της αστρονομίας και της τεχνολογίας της εποχής του.
Ένας Αρχαίος Ελληνικός Υπολογιστής
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν ένας υπολογιστής υπό την αυστηρή έννοια του όρου. Έφερε επιστημονικές κλίμακες τόσο για την εισαγωγή των δεδομένων, όσο και για την ανάγνωση των αποτελεσμάτων. Στη μπροστινή επιφάνεια έφερε δύο ομόκεντρες κυκλικές κλίμακες. Η εξωτερική κλίμακα είχε 365 υποδιαιρέσεις και τα ονόματα των 12 μηνών στην Αιγυπτιακή γλώσσα με ελληνικούς χαρακτήρες (ΦΑΟΦΙ, ΘΩΘ, κτλ). Η εσωτερική κλίμακα είχε 360 υποδιαιρέσεις και τα ονόματα των 12 ζωδιακών αστερισμών (ΚΡΙΟΣ, ΠΑΡΘΕΝΟΣ, κτλ).
Στην πίσω επιφάνεια έφερε δύο ελικοειδείς σπείρες. Η πάνω σπείρα είχε 5 περιελίξεις. Το συνολικό μήκος της ήταν διαιρεμένο σε 235 τμήματα, που αντιστοιχούν στους 235 μήνες της περιόδου του Μέτωνα. Τα αρχαία ονόματα δώδεκα μηνών ήταν χαραγμένα στα τμήματα αυτά και επαναλαμβανόταν μέχρι να συμπληρωθούν και οι 235 μήνες (19 έτη). Στον κενό χώρο, εσωτερικά της πάνω ελικοειδούς σπείρας, υπάρχει μία μικρότερη κυκλική κλίμακα, διαιρεμένη σε τεταρτημόρια.
Η κάτω ελικοειδής σπείρα είχε 4 περιελίξεις και το συνολικό μήκος της ήταν διαιρεμένο σε 223 τμήματα, που αντιστοιχούν στους 223 μήνες της περιόδου Σάρος. Από την αρχαία εποχή ήταν γνωστό ότι οι εκλείψεις (του Ηλίου και της Σελήνης) επαναλαμβάνονται με την ίδια αλληλουχία και τα ίδια χαρακτηριστικά κάθε 223 μήνες. Στους μήνες της περιόδου Σάρος, όπου συμβαίνουν εκλείψεις, υπήρχαν εγχάρακτα σύμβολα (Η, Σ, ΗΜ, ΩΡ). Στον κενό χώρο, εσωτερικά της κάτω ελικοειδούς σπείρας, υπάρχει μία μικρότερη κυκλική κλίμακα, διαιρεμένη σε τρία τμήματα (120 μοιρών).
Πως Γινόταν οι Υπολογισμοί
Ο χειριστής μπορούσε να επιλέξει, με τη βοήθεια ενός δείκτη, μια οποιαδήποτε ημέρα από τις 365 που περιείχε η εξωτερική ετήσια κλίμακα της μπροστινής επιφάνειας του Μηχανισμού, πιθανώς με ένα μικρό περιστρεφόμενο στροφείο (μανιβέλα). Καθώς περιστρέφονταν το στροφείο έδινε κίνηση στους οδοντωτούς τροχούς οι οποίοι στην μπροστινή επιφάνεια κινούσαν δύο δείκτες, που έδειχναν τη θέση του Ήλιου και της Σελήνης στην εσωτερική κλίμακα της μπροστινής πλευράς που περιείχε τα 1 ζώδια (ζωδιακός κύκλος). Κάτω από την εξωτερική (ετήσια) κλίμακα, η οποία ήταν αποσπώμενη, υπήρχαν 365 οπές.
Κάθε τέσσερα χρόνια ο χειριστής, μπορούσε να την αποσπάσει και να τη μετατοπίσει κατά μία οπή, λαμβάνοντας έτσι υπόψη τα δίσεκτα έτη. Στην ίδια επιφάνεια ένας περιστρεφόμενος δείκτης με ένα σφαιρίδιο στο άκρον του, έδειχνε τις φάσεις της Σελήνης. Στο δείκτη αυτόν έδινε κίνηση μία κορώνα (οδοντωτός τροχός κάθετος προς τους υπόλοιπους). Το στροφείο έδινε επίσης κίνηση σε διαφορετικούς οδοντωτούς τροχούς, οι οποίοι κινούσαν δύο δείκτες στην πίσω πλευρά του Μηχανισμού.
Ο ένας δείκτης έδειχνε σε ποιο μήνα της περιόδου του Μέτωνα βρισκόταν η Σελήνη (πάνω ελικοειδής σπείρα των 235 μηνών). Η κίνηση της Σελήνης ήταν διορθωμένη ως προς την ανωμαλία που προέρχεται από την έκκεντρη τροχιά της γύρω από τη Γη με τη βοήθεια δύο έκκεντρων οδοντωτών τροχών, οι άξονες των οποίων απείχαν 1.1 mm. Ο κάτω τροχός είχε μία ακίδα (πείρο) η οποία οδηγούσε τον πάνω τροχό εμπλεκόμενη σε μια σχισμή του.
Έτσι ο πάνω τροχός εκτελούσε μια επικυκλική κίνηση, η γωνιώδης ταχύτητα του οποίου παρακολουθούσε την κίνηση της Σελήνης στον ουρανό με πολύ μεγάλη ακρίβεια. Ο άλλος δείκτης ακολουθούσε την κάτω ελικοειδή σπείρα των 223 μηνών (περίοδος Σάρος). Όταν περνούσε από ένα μήνα που περιείχε εγχάρακτα σύμβολα, ο χρήστης, διαβάζοντας τα σύμβολα, αντιλαμβανόταν ότι επίκειται έκλειψη Ηλίου (Η) ή Σελήνης (Σ) την τάδε ημέρα (ΗΜ) και ώρα (ΩΡ).
Διασυνδέσεις με τη ΒΔ Ελλάδα και τη Σικελία
Σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω (περί Ιππάρχου και Ρόδου), θα ανέμενε κανείς τα αρχαία ονόματα των δώδεκα μηνών που είναι χαραγμένα στην κλίμακα του Μέτωνα, να προέρχονται από την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Απροσδόκητα όμως, προέρχονται από την περιοχή της δυτικής Ελλάδας (Κέρκυρα, Βουθρωτό, Δωδώνη) και της Σικελίας (Ταυρομένιο), από αποικίες της Κορίνθου. Η ανακάλυψη αυτή ανοίγει νέες προοπτικές, όσον αφορά την προέλευση ή χρήση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες
Ο δείκτης της μικρής κλίμακας, η οποία βρίσκεται εντός της πάνω ελικοειδούς σπείρας, έδειχνε το έτος τέλεσης των Στεφανιτών αθλητικών αγώνων. Περιφερικά της κλίμακας έχουν διαβαστεί οι λέξεις ΟΛΥΜΠΙΑ, ΠΥΘΙΑ, ΙΣΘΜΙΑ, ΝΕΜΕΑ και ΝΑΑ, ενώ εσωτερικά, σε κάθε τεταρτημόριο, αναγράφονται τα έτη του τετραετούς Ολυμπιακού κύκλου.
Το Εγχειρίδιο Χρήσης
Είναι προφανές ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν μία πολύπλοκή και μοναδική αστρονομική συσκευή. Έτσι δεν είναι περίεργο ότι συνοδευόταν και από ένα εκτεταμένο και αναλυτικό εγχειρίδιο χρήσεως (user’s manual). Οι προστατευτικές πλάκες που αναφέρθηκαν παραπάνω, ήταν γεμάτες με επιγραφές. Μέχρι τώρα έχουν διαβαστεί περίπου 2500 εγχάρακτα γράμματα, όλα της Ελληνικής αλφαβήτου, τα οποία βεβαίως σχηματίζουν λέξεις και προτάσεις, που αναφέρονται σε αστρονομικούς, γεωγραφικούς και τεχνικούς όρους.
Το ύψος των περισσοτέρων γραμμάτων είναι μεταξύ 1.5 και 2.5 mm και είναι χαραγμένα από ένα καλλιγράφο. Σημαντική είναι η ανακάλυψη της λέξης «ΙΣΠΑΝΙΑ», ανάμεσα στις επιγραφές, που πιθανώς αποτελεί την πρώτη γραπτή χρήση της λέξεως. Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τη λέξη «ΕΣΠΕΡΙΑ» (επειδή βρίσκεται δυτικά της χώρας μας, προς τη διεύθυνση που δύει ο Ήλιος την εσπέρα), ή «ΗΒΗΡΙΑ». Η λέξη «ΙΣΠΑΝΙΑ» είναι, βέβαια, αρχαιότατη, αλλά χρησιμοποιήθηκε επισήμως για πρώτη φορά από τους Ρωμαίους.
Η Χρήση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων
Τα περισσότερα από τα μεταλλικά μέρη του αρχαίου Μηχανισμού φαίνεται ότι έχουν κοπεί από φύλλα χαλκού, χαμηλής περιεκτικότητας σε κασσίτερο. Το σύμπλεγμα των οδοντωτών τροχών έφερε ένα δίσκο στην πρόσθια όψη και δύο δίσκους με σπείρες στην οπισθία. Ο πρόσθιος δίσκος διέθετε δύο ενάλληλες κλίμακες, μία σταθερή με τα ονόματα και τα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου και μία κινητή με τους μήνες του αιγυπτιακού ημερολογίου (365 ημέρες). Ένας δείκτης, που πιθανώς κατέληγε σε χρυσό σφαιρίδιο, έδειχνε την κίνηση και τη θέση του Ήλιου, ενώ ένας άλλος, που μάλλον είχε στο άκρο του αργυρό σφαιρίδιο, έδειχνε την κίνηση και τη θέση της Σελήνης.
Είναι σχεδόν βέβαιη η ύπαρξη και ενός τρίτου δείκτη, που σημείωνε την ανατολή και τη δύση των τότε γνωστών πλανητών κατά τη διάρκεια του έτους. Επάνω και κάτω από το δίσκο υπήρχαν επιγραφές, το Παραπήγμα, που ήταν ένα αστρικό ημερολόγιο, αναφερόταν δηλαδή στην ανατολή και στη δύση των αστέρων και των αστερισμών σε ετήσια βάση. Οι αριθμοί - «κλειδιά» που αναφέρονται στις επιγραφές κάποιων θραυσμάτων του Μηχανισμού (θραύσμα 19 και Ε), αποτελούν μαρτυρία για την ύπαρξη αστρονομικών ημερολογίων, σχετικών με τις φάσεις της Σελήνης, Κύκλος Μέτωνος, Κύκλος Καλλίπου και Κύκλος Σάρος.
Στην οπίσθια όψη του Μηχανισμού υπήρχαν δύο δίσκοι με σπείρες. Ο επάνω δίσκος φέρει σπείρα πέντε δακτυλίων, διαιρεμένη σε 235 διαστήματα, που αντιστοιχούσαν σε 235 σεληνιακούς μήνες, 19 δηλαδή έτη. Πρόκειται για τον Κύκλο του Μέτωνος. Η αναφορά του αριθμού 76 στις επιγραφές του μηχανισμού, αποτελεί μάλλον μαρτυρία για την ύπαρξη δείκτη για τον Κύκλο του Καλλίπου, αστρονομική περίοδος διάρκειας 76 ετών, που «βελτιώνει» τον Κύκλο του Μέτωνος. Ένας μικρότερος δείκτης θα διέτρεχε τον κύκλο της Ολυμπιάδας, όπου αναφέρονται οι Πανελλήνιοι αγώνες σε κάθε ένα από τα τέσσερα έτη της Ολυμπιάδας.
Ο κάτω δίσκος της οπίσθιας όψης αποτελείται από μια σπείρα τεσσάρων δακτυλίων, διαιρεμένη σε 223 τμήματα, που αντιστοιχούσαν σε 223 Σεληνιακούς μήνες, 18 έτη δηλαδή, οι οποίοι αποτελούν τον Κύκλο του Σάρος. Ένας μικρότερος κύκλος διαιρεμένος στα τρία δηλώνει τον Κύκλο του Εξελιγμού, ο οποίος περιέχει τρεις Κύκλους Σάρος, και προβλέπει με μεγαλύτερη ακρίβεια τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης. Η περιστροφή μίας χειροκίνητης λαβής σε μία από τις στενές πλευρές του Μηχανισμού μετέδιδε κίνηση σε όλους τους δείκτες μέσω των οδοντωτών τροχών και των αξόνων, που τους συνέδεαν.
Επιλέγοντας μία ημέρα στην πρόσθια κλίμακα με το ημερολόγιο και το επιθυμητό έτος και μήνα στην άνω σπείρα της οπίσθιας όψης, οι υπόλοιποι δείκτες παρείχαν τις αντίστοιχες αστρονομικές πληροφορίες. Αντιστρόφως, εάν ο δείκτης τοποθετείτο σε ένα αστρονομικό φαινόμενο, τότε θα προέκυπτε η ημερομηνία που θα συνέβαινε ή είχε ήδη λάβει χώρα το συγκεκριμένο φαινόμενο.
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι το πολυτιμότερο κατάλοιπο της αρχαίας τεχνολογίας και απηχεί τη φιλοσοφική, κατά κανόνα γεωκεντρική, θεώρηση του κόσμου και της δημιουργίας του εκ μέρους των αρχαίων Ελλήνων διανοητών, οι οποίοι προέτασσαν τα μαθηματικά και τη φυσική ως εργαλεία για την αποκρυπτογράφηση του σύμπαντος.
Πώς Λειτουργεί ο Μηχανισμός
Η περιστροφή από τον χρήστη μίας χειροκίνητης λαβής κινεί ταυτόχρονα όλους τους δείκτες, μέσω των γραναζιών και των αξόνων που τους συνδέουν. Έτσι, αν επιλεγεί μία ημερομηνία στην μπροστινή κλίμακα των 365 ημερών (με δυνατότητα ρύθμισης για μία επιπλέον ημέρα κάθε τέσσερα έτη), οι υπόλοιποι δείκτες θα δώσουν όλες τις διαθέσιμες αστρονομικές πληροφορίες για αυτήν την ημερομηνία. Αντιστρόφως, ο χρήστης μπορεί να φέρει έναν δείκτη σε κάποιο αστρονομικό φαινόμενο και κατόπιν να δει την ημερομηνία στην οποία το συγκεκριμένο φαινόμενο θα συμβεί (ή που συνέβη στο παρελθόν).
Για παράδειγμα, μπορεί ο χρήστης να δει άμεσα την αντιστοιχία ανάμεσα στο ηλιακό και στο σεληνιακό ημερολόγιο, αλλά και τη θέση και φάση της Σελήνης, καθώς και τις εκλείψεις που μπορούν να συμβούν σε συγκεκριμένη μέρα του σεληνιακού μήνα. Ο Πράις, όπως και ο Ρεμ σχεδόν επτά δεκαετίες πριν από αυτόν, πρότεινε ότι ο Μηχανισμός εμπεριείχε και επικυκλικά γρανάζια, δηλαδή γρανάζια που περιστρέφονται πάνω σε άξονες που οι ίδιοι είναι τοποθετημένοι σε γρανάζια. Επρόκειτο για ένα σημαντικό βήμα στην ιστορία της τεχνολογίας.
Τα επικυκλικά γρανάζια δίνουν τη δυνατότητα πρόσθεσης και αφαίρεσης, και όχι μόνο πολλαπλασιασμού και διαίρεσης λόγων περιστροφής όπως λ.χ. -64. Το επόμενο γνωστό παράδειγμα επικυκλικών γραναζιών στην τεχνολογία της Δύσης εμφανίζεται δεκαέξι αιώνες αργότερα. Το γρανάζι «εισόδου» ενός από τα δύο επικυκλικά γρανάζια φέρει έναν πίρο ο οποίος εισέρχεται σε μία σχισμή του γραναζιού «εξόδου». Έτσι τα δύο γρανάζια περιστρέφονται πάνω σε ελαφρώς διαφορετικούς άξονες που χωρίζονται από απόσταση περίπου ενός χιλιοστού.
Το αποτέλεσμα είναι ότι, ενώ το γρανάζι εισόδου περιστρέφεται με σταθερή ταχύτητα, η ταχύτητα περιστροφής του γραναζιού εξόδου μεταβάλλεται από τη μικρότερη έως τη μεγαλύτερη τιμή, και αντιστρόφως. Αυτή η διάταξη είναι ακριβώς ό,τι χρειάζεται για την απεικόνιση της φαινομενικά μεταβαλλόμενης ταχύτητας περιστροφής της Σελήνης, σύμφωνα με την πιο προχωρημένη θεωρία της εποχής εκείνης, η οποία αποδίδεται στον Ίππαρχο τον Ρόδιο. Οι μεγάλοι οπίσθιοι άνω και κάτω δείκτες κινούνται μέσα σε σπείρες, όπως η «βελόνα του πικάπ».
Με 5 περιστροφές (στην άνω) ή 4 (στην κάτω) ενός σχετικά περιορισμένου χώρου οι δείκτες διατρέχουν 235 ή 223 τμήματα που το καθένα τους αντιστοιχεί σε έναν σεληνιακό μήνα των κύκλων του Μέτωνος και του Σάρου αντίστοιχα. Για να βρει την πρόγνωση μίας έκλειψης με τον κάτω δείκτη του Σάρου, ο χρήστης θα στρέψει τη λαβή έως ότου ο άνω δείκτης τοποθετηθεί στο ζητούμενο έτος και μήνα του Μετωνικού ημερολογίου, ενώ ταυτόχρονα περιστρέφεται και ο κάτω δείκτης, και ενδεχομένως καταλήγει σε τμήμα όπου έχει σημειωθεί πρόγνωση έκλειψης (αν δεν σημειώνεται έκλειψη.
Ο χρήστης μπορεί να συνεχίσει την περιστροφή μέχρι ο κάτω δείκτης να τοποθετηθεί πάνω σε πρόγνωση έκλειψης). Στην επιγραφή αναφέρεται η ώρα της έκλειψης, αν θα πραγματοποιηθεί μέρα ή νύχτα, καθώς και ο τύπος της (Ηλίου ή Σελήνης). Το αντίστοιχο έτος και ο αντίστοιχος μήνας δίνονται από τη θέση του άνω δείκτη. Όμως ή ακριβής μέρα της έκλειψης πρέπει να διαβαστεί από τους εμπρόσθιους δείκτες, ως εξής: με μικρές πλέον μετακινήσεις, ο χρήστης τοποθετεί τον δείκτη του Ήλιου είτε παράλληλα με τον δείκτη της Σελήνης, εφόσον πρόκειται για έκλειψη Ηλίου, είτε διαμετρικά αντίθετο, στην περίπτωση έκλειψη Σελήνης.
Η μέρα τότε μπορεί να διαβαστεί από τη θέση του δείκτη στο αιγυπτιακό ημερολόγιο. Αν ένα γρανάζι με 100 δόντια συμπλέκεται με ένα άλλο που έχει 50 δόντια και του μεταδίδει την κίνησή του, τότε το δεύτερο θα περιστρέφεται με τη μισή περίοδο, δηλαδή δύο φορές πιο γρήγορα: όταν το μεγάλο εκτελεί μία περιστροφή, το μικρό εκτελεί δύο, σε αντίθετη φορά. Με κατάλληλους συνδυασμούς γραναζιών πολλαπλασιάζονται και διαιρούνται οι λόγοι περιστροφής με σκοπό την απεικόνιση των κατάλληλων αστρονομικών περιόδων.
Η επιλογή του πλήθους των δοντιών των σωζόμενων γραναζιών του Μηχανισμού είναι αποτέλεσμα υπολογισμών με αφετηρία τις περιόδους του Μέτωνος και του Σάρου, καθώς και της θεωρίας της μεταβαλλόμενης ταχύτητας της Σελήνης. Αυτά τα συγκεκριμένα γρανάζια του Μηχανισμού είναι το b2 με 64 δόντια και το c1 με 38. Ο λόγος είναι συνεπώς -64/38 (το αρνητικό πρόσημο σημαίνει ότι η φορά του δεύτερου (η «έξοδος»), είναι αντίθετη από τη φορά του πρώτου (η «είσοδος»). Ο αριθμός 38 εμπεριέχει τον πρώτο αριθμό 19, δηλαδή το πλήθος των ετών στον κύκλο του Μέτωνος.
Πως οι Αρχαίοι Έλληνες Έφτασαν στα ''Γρανάζια''
Είναι εξαιρετική η περιγραφή την οποίαν δίνει ο Αριστοτέλης (270 π.Χ.) στα Μηχανικά (§848α), για τη μετάδοση κινήσεως μέσω χάλκινων ή σιδηρών μικρών δίσκων που εφάπτονται μεταξύ τους. Ουσιαστικώς, το σχετικό χωρίον εξηγεί λεπτομερώς πώς, όταν κινήσουμε έναν κύκλο, τότε διάφοροι άλλοι εφαπτόμενοι κύκλοι περιστρέφονται κατ’αντίστροφη φορά ο καθένας. Ως μηχανισμός, αυτοί οι δίσκοι δεν μπορούν να ανήκουν σε πολύσπαστον:
Πρώτον διότι οι τροχαλίες της εποχής εκείνης ήσαν μεγάλες και ξύλινες – και πάντως δεν «εφάπτονταν» η μια στην άλλη και ούτε στρέφονταν αντιστρόφως.
Δεύτερον επειδή ο συγγραφέας αναφέρεται σε ένα μικρό όργανο που περιείχε πολλούς «τροχίσκους», του οποίου η αρχική αιτία της κίνησης ήταν κρυφή.
Παρατηρούμε τώρα ότι, έστω και η βασική σύλληψη του οργάνου αυτού ως «τροχού τριβής» είναι μια θεμελιώδης Ελληνική γνώση για το πρώτο ήμισυ του 3ου π.Χ. αιώνα. Διότι είναι ευχερέστατο να προσπαθήσει κανείς να αυξήσει τη μεταξύ τροχίων τριβή κάνοντάς τους πιο «αδρούς» μέσω πολύ μικρών οδοντώσεων – δηλαδή εφευρίσκοντας την αρχή των οδοντωτών τροχών (τα «γρανάζια»).
Οι Επίκυκλοι
O Εύδοξος ήταν ο πρώτος αστρονόμος ο οποίος έλυσε το πρόβλημα που έθεσε ο Πλάτων: να εξηγηθούν οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων με ομαλές κυκλικές κινήσεις. Σύμφωνα με τη λύση του Εύδοξου, το κέντρο κάθε πλανήτη είναι ένα σημείο ενός κύκλου, ο οποίος ονομάζεται επίκυκλος. Το κέντρο του επίκυκλου είναι ένα σημείο ενός άλλου κύκλου, του φέροντα, ο οποίος έχει ως κέντρο το κέντρο του σύμπαντος, δηλαδή της Γης. O Ίππαρχος προσδιόρισε το μέγεθος αυτών των κύκλων καθώς και τις κινήσεις τους.
Έτσι έγινε δυνατή η κατασκευή ενός μηχανικού μοντέλου του σύμπαντος, καθώς φέροντες και επίκυκλοι μπορούσαν να απεικονιστούν σε μικρογραφία με γρανάζια. Ο Πτολεμαίος, βασισμένος στη γνώση των προγενεστέρων Ελλήνων αστρονόμων, κατασκεύασε ένα σύστημα το οποίο προέβλεπε με καταπληκτική ακρίβεια τις κινήσεις όλων των γνωστών τότε ουρανίων σωμάτων. Για να το καταφέρει αυτό χωρίς να προδώσει την αρχή του Πλάτωνα, εισήγαγε και άλλους κύκλους στην κίνηση των πλανητών.
Το σύστημα του Πτολεμαίου το οποίο αναπτύσσει στη Μεγάλη μαθηματική σύνταξη της αστρονομίας (Αλμαγέστη), επέζησε, με διάφορες προσθήκες και διορθώσεις, ως τον 17ο αιώνα. Ένα άλλο βιβλίο του Πτολεμαίου, οι Υποθέσεις των πλανωμένων, είναι μια μηχανική αναπαράσταση του σύμπαντος, η οποία μπορούσε να αποτελέσει μοντέλο μηχανικών πλανηταρίων, πιο πολύπλοκων και προηγμένων από τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων.
Ο Μοναδικός ο Μηχανισμός (χωρίς Προγόνους και Επιγόνους)
Αναφορές σε μηχανισμούς παρόμοιους με τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων βρίσκουμε σε πολλά αρχαία κείμενα. Καμία όμως περιγραφή δεν ταιριάζει απολύτως με τις γνώσεις μας για το συγκεκριμένο όργανο. Είναι πολύ πιθανό να είχαν κατασκευαστεί αρκετοί ανάλογοι μηχανισμοί στην αρχαιότητα, οι οποίοι όμως δεν σώθηκαν επειδή το υλικό τους ανακυκλωνόταν για την κατασκευή άλλων αντικειμένων.
Η τεχνολογία για την κατασκευή γραναζιών και η χρήση τους για τη μεταβολή των λόγων περιστροφής ήταν γνωστές τουλάχιστον έναν αιώνα πριν από το χρονικό διάστημα στο οποίο εκτιμάται ότι κατασκευάστηκε ο Μηχανισμός, δηλαδή το δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ. Ο μηχανολογικός σχεδιασμός και η κατασκευή παρόμοιων μηχανισμών ήταν εφικτά κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους: ο Ευκλείδης (περί το 300 π.Χ.) είχε θέσει τις βάσεις της θεωρητικής Γεωμετρίας και ο σύγχρονός του Αυτόλυκος είχε θεμελιώσει τη σφαιρική αστρονομία.
Στα δε Ελάσσονα Μηχανικά του Αριστοτελικού corpus (περί το 270 π.Χ.) βρίσκουμε πλήθος μηχανικών λύσεων που σχετίζονται με έναν τέτοιον μηχανισμό. Μετά την κατασκευή του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, ο Κικέρων (τέλη 2ου – αρχές 1ου αιώνα π.Χ.), ο Βιτρούβιος (1ος αιώνας π.Χ.) και ο Ήρων (1ος αιώνας π.Χ. – 1ος μ.Χ.) αναφέρονται λεπτομερώς σε μηχανισμούς με γρανάζια, αλλά και σε πλανητάρια. Μάλιστα, η τεχνική ορολογία του Ήρωνος συμπίπτει αρκετά με τους όρους που αναγνωρίστηκαν στο «εγχειρίδιο χρήσης» του Μηχανισμού.
Η συνεισφορά των Αράβων στη μεταφορά της αρχαίας Ελληνικής γνώσης έχει συζητηθεί εκτενέστατα. Λιγότερο γνωστή είναι η συμβολή τους στην τεχνολογία, ενώ ακόμα λιγότερο γνωστή (ειδικά σε ό,τι αφορά τους μηχανισμούς με γρανάζια) είναι η συμβολή του Βυζαντίου, παρ’ όλη την ύπαρξη του Βυζαντινού ηλιακού ωρολογίου / ημερολογίου. Μετά τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, ο επόμενος γνωστός περίπλοκος αστρονομικός μηχανισμός με γρανάζια είναι το πλανητάριο (astrarium) του Τζοβάννι Ντόντι (γύρω στο 1365).
Αργότερα κατασκευάστηκαν στη δυτική Ευρώπη όλο και πιο ακριβή πλανητάρια, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν από αστρονόμους, αλλά και αποτέλεσαν πολύτιμα αντικείμενα που προσέδιδαν αίγλη στους ιδιοκτήτες τους. Παρά την απουσία ευρημάτων, ευλόγως εικάζεται ότι η παράδοση διασώθηκε από γενιά σε γενιά χάρις στους ανώνυμους τεχνίτες, όπως γίνεται και σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις.
Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ - ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΛΕΤΕΣ ΤΟΥ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ
Η Λεηλασία του Ελληνικού χώρου και η αποψίλωση του από τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς δεν είναι προνόμιο σημερινών ασυνείδητων αρχαιοκαπήλων ή κακή συνήθεια κάποιων Άγγλων λόρδων του πρόσφατου παρελθόντος· προδιδάξαντες υπήρξαν οι Φράγκοι που κυριολεκτικά κατέκλεψαν τη Βασιλεύουσα στα 1201 και πριν από αυτούς οι πνευματικοί τους πατέρες οι Ρωμαίοι. Οι τελευταίοι, με την ιδιότητα του κατακτητή, κατάφεραν εύκολα ν' αποσπάσουν έναν τεράστιο αριθμό αριστουργημάτων τέχνης, επίπλωσης, γενικά ό,τι μπορούσε να μεταφερθεί, για να στολίσουν τις πόλεις, πλατείες, ανάκτορα, επαύλεις και ό,τι άλλο τους ενδιέφερε.
Γενικά αυτό το «πάθος», η «αγάπη» για την κλασική Ελλάδα χαρακτήριζε σχεδόν όλους τους ''φιλέλληνες'' που γνώρισαν αυτήν τη γη. Αλλά και τα θαλάσσια ύδατα που περιβάλλουν την Ελλάδα και τις γειτονικές χώρες, όταν κάποτε αποτελούσαν τμήματα της πρώτης θαλασσοκρατορίας των Ελλήνων, κρατούν στα σπλάχνα τους, στα σκοτεινά τους βάθη, μυστικά που έρχονται σιγά σιγά στο φως με πολύ κόπο. Το υποβρύχιο περιβάλλον ήταν πολύ δύσκολο για εξερεύνηση και μόνο τα τελευταία είκοσι χρόνια έγινε προσιτό και μας αποκάλυψε πολλά από τα μυστικά που κρύβει.
Η υποβρύχια αρχαιολογία είναι μια εντελώς σύγχρονη επιστήμη αφού οι τεχνολογικές ανακαλύψεις εφοδίασαν πρόσφατα με τ' απαραίτητα μέσα τους ειδικούς για την εξερεύνηση του βυθού. Η εξερεύνηση αυτή γίνεται κάτω από αυστηρούς όρους, οι οποίοι πρέπει να τηρούνται απόλυτα, και ήπιες καιρικές συνθήκες, κυρίως ήρεμη θάλασσα και προσοχή των δυτών ως προς τον ορισμένο χρόνο παραμονής στο βυθό, οι δυσκολίες επιτείνονται και από τη μεγάλη οικονομική επιβάρυνση, τις χρονοβόρες διαδικασίες αποκατάστασης των ευρημάτων και πολλά άλλα.
Δεν είναι όμως αυτής της μορφής τα προβλήματα που απασχολούν το μεγάλο φορτηγό πλοίο, που, φορτωμένο με Ελληνικούς θησαυρούς, παλεύει με τα κύματα του Αιγαίου, σε μια χρονική στιγμή που εντοπίζεται στα μέσα του 1ου π.Χ. αιώνα. Το πλοίο μεταφέρει χάλκινα και μαρμάρινα αγάλματα, αμφορείς, έπιπλα και άλλα προϊόντα «ιδιόρρυθμων πολιτισμικών ανταλλαγών», που στην εποχή μας ονομάζονται «αρχαιοκαπηλείες». Όλα αυτά τα αριστουργήματα μεταφέρονταν στη Ρώμη επειδή οι προγονοί μας και κατασκευαστές τους δεν μπορούσαν να τα φυλάξουν.
Γι' αυτόν το λόγο άλλωστε αυτού του είδους οι ''πολιτισμικές ανταλλαγές'' είχαν, ανέκαθεν, μία και μόνο κατεύθυνση: από την Ελλάδα προς τις άλλες χώρες! Η παρούσα ''πολιτισμική ανταλλαγή'' συναντά φοβερές δυσκολίες. Ο αγριωπός κάβο-Μαλέας έχει αφρίσει, τα κύματα είναι τεράστια, και το πλοίο αναγκάζεται να πάει προς τα νοτιανατολικά, επιχειρώντας να προσπεράσει την Πελοπόννησο από το δίαυλο μεταξύ Κυθήρων και Αντικυθήρων. Όμως ούτε και τώρα το βοηθά η τύχη· τα στοιχεία της φύσης λυσσομανούν, η τρικυμία είναι τρομερή, ο αέρας φυσά με μεγάλη ορμή και ετοιμάζεται να ξηλώσει ακόμη και το υποτυπώδες κατάστρωμα του φορτηγού.
Τέλος, το πλοίο με σχισμένα πανιά, καταπτοημένο πλήρωμα και μπάζοντας νερά από παντού παραδίνεται. Το ξεκοιλιασμένο σκαρί βυθίζεται στη θέση Ποταμάκια, κοντά στο ακρωτήριο Γλυφάδα, σε βάθος 60 περίπου μέτρων και σ' απόσταση 30 περίπου μέτρων από την ακτή, στο μικρό νησί των Αντικυθήρων. Βρίσκει λιμάνι στο βυθό, όπου θα παραμείνει ανενόχλητο για 2.000 χρόνια, διασώζοντας μερικά εξαιρετικά έργα τέχνης και ένα τεχνούργημα, ένα αστρονομικό όργανο μοναδικής αξίας, τον περίφημο υπολογιστή των Αντικυθήρων.
Η Ελληνική θάλασσα ''υφάρπαξε'' και διέσωσε ένα σπανιότατο μηχανισμό, η αξία του οποίου είναι μεγαλύτερη από αυτήν όλων μαζί των υπολοίπων ευρημάτων του ναυαγίου. Και τούτο επειδή έργα τέχνης από την αρχαία Ελλάδα υπάρχουν πολλά, παρόμοιοι μηχανισμοί όμως ούτε ένας. Η Ελληνική θάλασσα φύλαξε στα σπλάχνα της μια μοναδική μαρτυρία που αφορά την ικανότητα των προγόνων μας να κατασκευάζουν εκλεπτυσμένους αστρονομικούς μηχανισμούς με γρανάζια, των οποίων μοναδικό δείγμα -έως το 1983- ήταν ο υπολογιστής των Αντικυθήρων.
Όπως σημειώνει ο Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις, καθηγητής της Ιστορίας των Επιστημών στο πανεπιστήμιο του Γέιλ, που τον μελέτησε εξονυχιστικά ''...το πιο αινιγματικό, το πιο περίπλοκο κομμάτι επιστημονικού μηχανισμού που έχουμε από την αρχαιότητα είναι τούτο εδώ''. Το παράξενο αυτό τεχνούργημα αναγνωρίζεται τώρα σαν αστρονομικό ή ημερολογιακό υπολογιστικό μηχάνημα, που έχει σε μια πολύ περίπλοκη διάταξη πάνω από τριάντα διαφορετικά γρανάζια - τροχούς.
Είναι μια χειροπιαστή μαρτυρία όλων όσων γνωρίζαμε ως τώρα μόνο από διάφορα κείμενα ή άλλες λογοτεχνικές πηγές, και δεν αποκλείεται να προκαλέσει μια πλήρη αναθεώρηση των δοξασιών μας για την εκλείπουσα τεχνολογία της αρχαιότητας. Θα περάσουν περίπου δυο χιλιάδες χρόνια για να δουν ξανά το φως της ημέρας, εντελώς τυχαία, τα πολύτιμα αντικείμενα του ναυαγίου. Το 1900 είναι το έτος που σηματοδοτεί για τη χώρα μας τη χρονική αφετηρία της επιστημονικής έρευνας που ονομάζεται «υποβρύχια αρχαιολογία».
Ήταν η πρώτη και κατά ευτυχή συγκυρία μια πολύ σημαντική ανακάλυψη, που πρωταγωνιστές της είχε σφουγγαράδες από τη Σύμη, οι οποίοι είχαν προσορμιστεί στο σημείο εκείνο του ναυαγίου λίγο πριν από το Πάσχα του 1900. Είχαν καταφύγει εκεί για ν' αποφύγουν την έντονη θαλασσοταραχή που είχε ξεσπάσει. Όταν η θάλασσα ηρέμησε, αποφάσισαν να βουτήξουν για σφουγγάρια. Ο δύτης Ηλίας Σταδιάτης έπεσε πρώτος· κατεβαίνοντας σε βάθος 42 μ. αντίκρισε ένα αρχαίο ναυάγιο μήκους περίπου 50 μέτρων, να κείτεται στο βυθό γεμάτο με μπρούντζινα και μαρμάρινα αγάλματα.
Αμέσως μετά κατέβηκαν άλλοι δύο δύτες για να επιβεβαιώσουν το εύρημα και κατόπιν οι σφουγγαράδες επέστρεψαν στο νησί τους. Πέρασαν έξι μήνες συζητήσεων και το Νοέμβριο του 1900 συναντήθηκαν με τον Α. Οικονόμου, καθηγητή της Αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Αθηνών και αυτός τους έφερε σ' επαφή με το Σπυρίδωνα Στάη, υπουργό Παιδείας και γνωστό αρχαιολόγο. Αφού έγιναν οι σχετικές συμφωνίες για την αμοιβή των σφουγγαράδων, ξεκίνησε η επιχείρηση διάσωσης με επικεφαλής επιβλέποντα τον καθηγητή Α. Οικονόμου, και με την προστασία του οπλιταγωγού «Μυκάλη», ενός σκάφους του πολεμικού ναυτικού.
Έτσι άρχισαν να έρχονται στο φως τα θαυμάσια ευρήματα και οι πρώτες ανακαλύψεις έγιναν γνωστές από τις εφημερίδες της 27ης και 28ης Νοεμβρίου. Αργότερα στους αρχικούς έξι δύτες προστέθηκαν άλλοι τέσσερις και άλλος ένας αρχαιολόγος, όλο το συνεργείο εργάστηκε κάτω από δύσκολες συνθήκες μέχρι τις 30 Σεπτεμβρίου 1901, οπότε τελείωσε η αποστολή με βαριές απώλειες: ένας δύτης νεκρός και δύο ανάπηροι για πάντα.
Τα ευρήματα των ανελκύσεων, που σήμερα κατέχουν μια σημαντική θέση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, αποτελούνταν από τον περίφημο «Έφηβο των Αντικυθήρων», ένα υπέροχο χάλκινο άγαλμα ενός γυμνού θεού ή ήρωα του 4ου π.Χ. αιώνα, ένα αξιόλογο κεφάλι κάποιου «φιλόσοφου», δυο αγαλματίδια από χαλκό του 5ου π.Χ. αιώνα και τα υπολείμματα πέντε ή έξι ντυμένων αγαλμάτων, που η θάλασσα τα είχε διαβρώσει.
Η χρονολόγηση των ευρημάτων προσδιόρισε το ναυάγιο ανάμεσα στο 80 - 50 π.Χ., χρονολόγηση με την οποία συμφωνούν όλοι οι ειδικοί, ενώ το πλοίο χαρακτηρίστηκε ως εμπορικό σκάφος που εκτελούσε δρομολόγιο από τη Ρόδο προς την Ιταλία με ενδιάμεσο σταθμό το λιμάνι του Πειραιά. Τμήμα μαδεριού από το πέτσωμα του πλοίου διασώθηκε επίσης δίνοντας πολύτιμες πληροφορίες για τις ναυπηγική δομή του.
ΤΑ ΥΠΟΛΕΙΜΜΑΤΑ TOΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ
Μέσα στο σάλο που δημιουργήθηκε από την ανακάλυψη κανείς δεν έδωσε σημασία στα υπολείμματα ενός παράξενου ξύλινου κιβωτίου που περιείχε κάποια υποτυπώδη ίχνη μηχανισμού σε κακή φυσικά κατάσταση. Μόνο οκτώ μήνες αργότερα έγιναν αντιληπτά τα κομμάτια του μηχανισμού και κίνησαν αμέσως την προσοχή των ειδικών, «...με τα ξεκάθαρα ίχνη γραναζιών πάνω τους και τη μοναδική αλλά και πολύ δυσανάγνωστη επιγραφή που βρέθηκε σ' ολόκληρο το ναυάγιο». Μια πρώτη αναφορά έγινε στις 23 Μάιου 1902.
Είχε αρχίσει εν τω μεταξύ ο καθαρισμός και η συγκόλληση των υπόλοιπων ευρημάτων. Από κακή χρήση όμως φαίνεται ότι ο μηχανισμός έσπασε σε διάφορα τμήματα. Από την πρώτη στιγμή που ασχολήθηκαν με τον μηχανισμό οι ειδικοί, άρχισαν οι επιστημονικές αντεγκλήσεις και διαξιφισμοί. Σε μια δημοσίευση του ο νομισματολόγος Σβορώνος δήλωσε ότι το αντικείμενο ήταν ένας αστρολάβος με σφαιρικές προβολές πάνω σε μια σειρά δακτυλίων, ο Κων/νος Ράδος υποστήριξε ότι δεν ήταν αστρολάβος, επιβεβαίωνε όμως τις επιγραφές, τονίζοντας πόσο δύσκολη ήταν η ανάγνωση τους.
Είχε ήδη συσταθεί πάντως μια επιτροπή για το θέμα και όλη η μελέτη είχε ανατεθεί στον υπολοχαγό Ρεδιάδη, ο οποίος υποστήριξε ότι το αντικείμενο ταυτιζόταν περίφημα με τον αστρολάβο που είχε περιγράψει ο Φιλόπονος (Αλεξάνδρεια, 625 μ.Χ.). Όμως ο Κ. Ράδος επέμενε ότι το αντικείμενο ήταν πολύ περίπλοκο για να είναι ένας απλός παραδοσιακός αστρολάβος. Οι ενθουσιώδεις διαξιφισμοί έδωσαν σιγά σιγά τη θέση τους σε λεπτομερέστερες αναλύσεις και μια πρώτη γενική περιγραφή του θησαυρού των Αντικυθήρων παρουσιάστηκε στην εφημερίδα Εφημερίς, όπου από τις επτά πλάκες του μηχανισμού μόνο η μία παρουσιαζόταν με λεπτομέρειες.
Παράλληλα, ο Κων/νος Ράδος, στο Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο που έγινε στην Αθήνα, το 1905, παρουσίασε τις δικές του απόψεις για το μηχάνημα και ο Δημ. Στάης δημοσίευσε ένα σχετικό πόνημα, στο οποίο χρονολογούσε το μηχάνημα στον 1ο π.Χ. αιώνα. Λίγο αργότερα, στη διαμάχη για το μηχανισμό αναμείχθηκε ο κλασικός φιλόλογος από το Μόναχο Άλμπερτ Ρεμ, που σε άρθρο του επέκρινε τους Έλληνες συναδέλφους του για την έλλειψη λεπτομερειών και τις κακές φωτογραφήσεις των τμημάτων του μηχανισμού.
Συμφωνώντας με τον Κων/νο Ράδο, ο Ρεμ υποστήριξε ότι ο μηχανισμός δεν ήταν αστρολάβος αλλά ένα πλανητάριο σαν τη «Σφαίρα του Αρχιμήδη». Γι' αυτό δέχθηκε σφοδρή επίθεση από το Ρεδιάδη, που σε άρθρο του στην ''Εφημερίς'' αντέκρουε τους ισχυρισμούς του Γερμανού επιστήμονα χωρίς συγκεκριμένη άποψη. Αναιρούσε απλώς τα στοιχεία του ξένου φιλόλογου και κατέληγε στο ότι εφόσον όλος ο μηχανισμός βρέθηκε μέσα σε ξύλινη θήκη, θα μπρούσε κάλλιστα να είναι κάποιο ναυτιλιακό όργανο, άποψη που απέρριψε αργότερα ο Πράις.
Μετά από αυτά ο Ρεμ συνέχισε για πολλά χρόνια να εξετάζει τα τμήματα του μηχανισμού, πήρε πολλές φωτογραφίες του, αλλά δυστυχώς πέθανε χωρίς να προλάβει να δημοσιεύσει κάποια σχετική εργασία. Όλα τα στοιχεία που είχε συγκεντρώσει ο Άλμπερτ Ρεμ παραχωρήθηκαν αργότερα από τη χήρα του στον Πράις, που την ολοκλήρωσε κατά αξιοθαύμαστο τρόπο.
Η πιο αξιόλογη προσπάθεια για την κατανόηση του μηχανισμού εκ μέρους των Ελλήνων επιστημόνων, πριν ασχοληθεί μαζί του ο Πράις, ήταν αυτή που έκανε ο υποναύαρχος Ι. Θεοφανίδης το 1928, την οποία ενέταξε σε μια μεγαλύτερη εργασία του για τα ταξίδια του Αγίου Παύλου, όπου αναφερόταν στην αρχαία Ελληνική πελαγοδρομία (δυνατότητα πλεύσης στην ανοικτή θάλασσα). Στην εργασία του αυτή ο Ι. Θεοφανίδης ταύτιζε το μηχανισμό με έναν αστρολάβο άγνωστης μορφής έως τότε. Η προηγούμενη εργασία μαζί με ένα εισαγωγικό άρθρο του Κ. Μαλτέζου δημοσιεύθηκε στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών για το οποίο σημειώνει ο Πράις:
«Ο Μαλτέζος δίνει μόνο μια γενική περίληψη όσων είχαν δημοσιευτεί ως τότε, αλλά ο Θεοφανίδης προσθέτει πολλές καινούριες πληροφορίες για τα γρανάζια που φαίνονταν στα κομμάτια και προτείνει να γίνουν αναστυλώσεις που όχι μόνο απαιτούν στερεογραφική προβολή αλλά ξαναφέρνουν στο προσκήνιο το θέμα της ταύτισης του οργάνου με αστρολάβο. Δυστυχώς, στον περιορισμένο εκείνο χώρο του άρθρου δεν μπορούσαν να γίνουν πλήρεις και συστηματικές αναπαραστάσεις των κομματιών και ολόκληρου του μηχανισμού ώστε να υποστηριχτούν εκείνες οι υποθέσεις και θεωρίες και να συνδυαστούν με την πραγματικότητα».
Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΝΤΕΡΕΚ ΝΤΕ ΣΟΛΑ ΠΡΑΙΣ
Μέχρι να εμφανιστεί στο προσκήνιο ο Πράις, πολλά άλλα δημοσιεύματα είχαν δει το φως, προερχόμενα τόσο από Έλληνες όσο και από ξένους ερευνητές. Ανάμεσα στους Έλληνες επιστήμονες διακρίνεται η εργασία του Κων/νου Ράδου, ενώ από τους ξένους διακρίνονται οι Herman Diels, A. Schlachter, Ernst Zinner, Robert Τ.Gunther, Willy Hartner, George Karo και άλλοι. Η πρώτη επαφή του Πράις με το μηχανισμό έγινε το 1951, όταν ερευνούσε για διάφορα ιστορικά στοιχεία σχετικά με επιστημονικά όργανα και ιδιαίτερα για αρχαίους αστρολάβους και πλανητάρια.
Το 1953 ο Dr. Χρήστος Καρούζος, διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών, του έδωσε μια νέα σειρά φωτογραφιών του μηχανισμού. Το καλοκαίρι του 1958 ο Πράις με επιχορήγηση της Αμερικανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας έφτασε στην Αθήνα και με τη βοήθεια του Dr. Γεώργιου Σταμίρη, ειδικού επιγραφολόγου στο Ινστιτούτο Προχωρημένων Μελετών του Πρίνσετον (Institute of Advanced Studies), στο Νιου Τζέρσεϊ, εξέτασε και πάλι το μηχανισμό. Ο Dr. Γ. Σταμίρης είχε διαβάσει στις επιγραφές κάπου 793 γράμματα, ενώ ο Θεοφανίδης 350 και ο Σβορώνος αρχικά 220 γράμματα.
Με τον τρόπο αυτό έγινε μια πιο διεξοδική έρευνα και τα συμπεράσματα της δημοσιεύθηκαν από τον Πράις στο επιστημονικό περιοδικό Scientific American, ενώ τα νέα στοιχεία προστέθηκαν σε μια μονογραφία γενικότερης μορφής. Οι ανακοινώσεις αυτές δημιούργησαν αίσθηση στο κοινό, ειδικευμένο ή μή, αποσπώντας πολλές αντιδράσεις, θετικές ή αρνητικές. Ανάμεσα στις τελευταίες ήταν και το άρθρο ενός αμερικανού καθηγητή, που υποστήριζε ότι ο μηχανισμός ήταν σύγχρονης εποχής και είχε γίνει παρεμβολή του στο ναυάγιο για εντυπωσιασμό.
Οι προβληματισμοί και οι αμφιβολίες του Πράις ήσαν έντονες. Μιλώντας για την περίοδο εκείνη σημειώνει τα εξής:
«Πρέπει να ομολογήσω πως πολλές φορές στη διάρκεια των ερευνών αυτών ξυπνούσα τη νύχτα και αναρωτιόμουν μήπως κάτι δεν ταίριαζε με τα κείμενα, τις επιγραφές, την τεχνοτροπία και το αστρονομικό περιεχόμενο, που όλα υποδηλώνουν καθαρά πως ανάγονται στον 1ο π.Χ. αιώνα. Υπήρχε ακόμα το γεγονός ότι το μηχάνημα είχε φτιαχτεί ολόκληρο από ένα κράμα χαλκού - κασίτερου και όχι χαλκού - ψευδάργυρου, που χρησιμοποιήθηκε για τα περισσότερα όργανα από τα τέλη του Μεσαίωνα. Μετά υπάρχουν κι άλλοι που πολύ πρόθυμα θέλουν να πιστεύουν ότι ο εξαιρετικά περίπλοκος μηχανισμός του οργάνου αυτού βρίσκεται τόσο έξω από τα πλαίσια των δυνατοτήτων της Ελληνιστικής τεχνολογίας, ώστε μόνο ξένοι αστροναύτες που επισκέφθηκαν τον.πολιτισμό μας από το διάστημα θα μπορούσαν να σχεδιάσουν και να κατασκευάσουν. Μολονότι δεν αποκλείεται να πάθει κανείς σοκ αν αναθεωρήσει εκ βάθρων την Ελληνιστική τεχνολογία, δε χρειάζεται να υπογραμμίσω -ή μάλλον ίσως χρειάζεται- ότι δεν μπορώ να συμφωνήσω με μια τόσο ριζοσπαστική ερμηνεία. Πιστεύω μάλλον πως η όλη ιστορία της αρχαίας Ελληνικής επιστήμης μοιάζει πολύ πιο λογική αν υποθέσουμε πως η παλιά άποψη, ότι δηλαδή ποτέ τους δεν ξεπέρασαν τις απλές μηχανές του Ήρωνα, ήταν απόλυτα υποτιμητική και απαιτεί πλέον κάποια διόρθωση».
ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΠΡΑΙΣ - ΚΑΡΑΚΑΛΟΥ
Ο καθηγητής Πράις συνέχισε τις προσπάθειες του για αρκετά χρόνια δίχως να λύσει το πρόβλημα, μέχρι το 1971, όταν σκέφτηκε ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τις ακτίνες Γ για να ραδιογραφήσει το εσωτερικό των διαβρωμένων τμημάτων του μηχανισμού. Στην προσπάθεια του αυτή βοηθήθηκε από το Ελληνικό Κέντρο Πυρηνικής Ενέργειας «Δημόκριτος» και τον Χαράλαμπο Καράκαλο, πυρηνικό φυσικό που συνέβαλε αποφασιστικά στην έρευνα του Σόλα Πράις.
Η βοήθεια και συμμετοχή του Καράκαλου αφορούσε στην προετοιμασία των ραδιογραφιών Γ και κατόπιν μιας σειράς ραδιογραφιών Χ, μια δουλειά που απαιτούσε μακροχρόνιες εκθέσεις στις ακτινοβολίες, δύσκολη τοποθέτηση των κομματιών και πολλές προκαταρκτικές αναλύσεις των πλακών με τρόπο που να ταίριαζαν οι ραδιογραφίες ώστε ν' αποκαλύψουν τις σημαντικές τους λεπτομέρειες, μολονότι τα δείγματα κάθε άλλο παρά ομοιόμορφα ήσαν στις ραδιογραφικές διαφάνειες. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι αρκετό χρόνο πριν ο Πράις αποφασίσει να ραδιογραφήσει το μηχανισμό, ο Χαρ. Καράκαλος είχε ξεκινήσει αυτήν ακριβώς την εργασία μέσα σε ειδική αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών, με δική του πρωτοβουλία, σκοπεύοντας να παρουσιάσει κάποια προσωπική εργασία του με τα αποτελέσματα των ραδιογραφήσεων του μηχανισμού. Έτσι, όταν ο Πράις αποτάνθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο ζητώντας να του επιτραπεί η ραδιογράφηση του υπολογιστή, πληροφορήθηκε ότι αυτήν ακριβώς την έρευνα είχε ήδη ξεκινήσει ο Χαρ. Καράκαλος.
Έτσι έσπευσε να τον συναντήσει και να του ζητήσει να συνεργαστούν. Στα χρόνια που ακολούθησαν αναπτύχθηκε μια στενή συνεργασία ανάμεσα στον Αμερικανό και τον Έλληνα επιστήμονα, που οδήγησε την έρευνα σε εξαιρετικά καλό σημείο, αφού η από κοινού εξέταση του μηχανισμού έδωσε λύσεις σε πολλά προβλήματα.
«Κομματάκι κομματάκι ο Καράκαλος κι εγώ καταφέραμε να αναλύσουμε τις δύσκολες περιπτώσεις όπου η σύνδεση μεταξύ ορισμένων τροχών παρουσίαζε ακόμη δυσκολίες. Εξετάσαμε πολ,ύ προσεκτικά τη δομή της διαφορικής περιστροφικής πλάκας και τα δοντάκια της πίσω κάτω πλάκας και προσδιορίσαμε τα σημεία σύνδεσης τους με τόσο λίγη αμφιβολία και τόσο μεγάλη ακρίβεια, που για πρώτη φορά οι αναλογίες των οδοντωτών τροχών μπορούσαν να ταυτιστούν με γνωστές αστρονομικές και ημερολογιακές παραμέτρους».
Και ο Πράις συμπληρώνει:
«Υπήρχε κι ένας ορισμένος ρομαντισμός στη συνεργασία ανάμεσα στο Ελληνικό Κέντρο Πυρηνικής Ενέργειας με τον εξαιρετικά σύγχρονο εξοπλισμό και τις διευκολύνσεις του, τους διευθυντές και τους παράγοντες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών και εμάς τους δύο σ' εκείνη την προσπάθεια, να ρίξουμε περισσότερο φως στο μυστηριώδες αντικείμενο που άρχιζε να γίνεται γνωστό σαν ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία για την καλύτερη κατανόηση της αρχαίας Ελληνικής επιστήμης και τεχνολογίας».
Θα προσθέταμε πως δεν είναι μόνο το σημαντικότερο στοιχείο της αρχαίας Ελληνικής εξέλιξης στη μηχανική αλλά ένα μοναδικό τεκμήριο για την ιστορία της επιστήμης, αφού η ύπαρξη του προϋποθέτει μια μηχανική παράδοση το λιγότερο τριακοσίων ή και περισσότερων χρόνων. Η μοναδικότητα του ευρήματος είχε τονιστεί από τον Σόλα Πράις από την πρώτη στιγμή, όταν είχε δηλώσει ότι:
«Τίποτα σαν κι αυτό δεν φυλάσσεται πουθενά αλλού στον κόσμο», για να συμπληρώσει: «Τίποτα που να συγκρίνεται μ' αυτό δεν αναφέρεται σε οποιοδήποτε αρχαίο επιστημονικό κείμενο ή λογοτεχνικό υπαινιγμό. Αντίθετα, απ' όλα όσα ξέρουμε για τις επιστήμες και την τεχνολογία της ελληνιστικής περιόδου, θα 'πρεπε να συναγάγουμε το συμπέρασμα πως τέτοια συσκευή ήταν αδύνατο να υπήρχε τότε».
Ενώ η συνεργασία Πράις-Καράκαλου είχε προχωρήσει πολύ στην ανασύσταση του συστήματος των γραναζιών, η τύχη βοήθησε ώστε να βρεθεί ένα τμήμα του μηχανισμού στην αποθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου. Το τεμάχιο αυτό (τεμάχιο D, όπως το αναφέρει ο Πράις) είχε χαθεί και ήταν γνωστό σ' αυτόν μόνο από φωτογραφίες. Όταν το ραδιογράφησε ο Καράκαλος, τον Ιούνιο του 1973, συμπληρώθηκαν αρκετά κενά και η συναρμολόγηση του μηχανισμού ήταν σχεδόν πλήρης.
Ο καθηγητής Πράις μπόρεσε ν' ολοκληρώσει τη μελέτη του και τελικά, το 1974, δημοσίευσε το περίφημο σύγγραμμα του για το όργανο αυτό, στο οποίο εξιστορείται όλη η προσπάθεια που καταβλήθηκε για την κατανόηση της χρήσης του και την αποκατάσταση των τμημάτων του.
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑΚΟΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΕΛΗΝΗΣ
Τι είναι τελικά αυτός ο πολύπλοκος μηχανισμός το διευκρινίζει ο ίδιος ο επιστήμονας που τον ανέλυσε:
«Όπως θ' αποδειχθεί στην τεχνική ανάλυση που ακολουθεί, ο μηχανισμός μπορεί πια να θεωρηθεί ως ημερολογιακό υπολογιστικό μηχάνημα του Ήλιου και της Σελήνης, που μπορεί να κατασκευάστηκε γύρω στο 87 π.Χ. και να χρησιμοποιήθηκε ένα δυο χρόνια, στη διάρκεια των οποίων του έγιναν αρκετές επισκευές. Ίσως να κατασκευάστηκε από μηχανικό που να είχε κάποια σχέση με τη σχολή του Ποσειδωνίου στη νήσο Ρόδο, και να βρέθηκε στο ναυάγιο του πλοίου που κατευθυνόταν για τη Ρώμη, περίπου την εποχή που ο Κικέρωνας επισκέφθηκε τη σχολή εκείνη, γύρω στα 78 π.Χ. Το σχέδιο του μηχανισμού μοιάζει ν' ακολουθεί ακριβώς την παράδοση που είχε ξεκινήσει ο Αρχιμήδης στην κατασκευή των πλανηταρίων. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε στη σχολή της Ρόδου, μεταδόθηκε στο Ισλάμ, όπου κατασκευάστηκαν παρόμοια μηχανήματα με οδοντωτούς τροχούς και τελικά άνθησε στον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα με την παράδοση των μεγάλων αστρονομικών ρολογιών και συναφών μηχανικών οργάνων, που υπήρξαν ζωτικά για τη μεταγενέστερη επιστημονική και βιομηχανική επανάσταση. Η πιο εντυπωσιακή ίσως πλευρά του μηχανισμού είναι το ότι περιέχει το πολύ περίπλοκο σύστημα ενός διαφορικού γραναζιού που δέχεται δυο διαφορετικές περιστροφές και θα πρέπει να υποθέσουμε πως ένα τέτοιο περίπλοκο σύστημα οδοντωτών τροχών είναι πολύ πιο χαρακτηριστικό του υψηλού επιπέδου της ελληνορωμαϊκής μηχανικής απ' όσο νομιζόταν μέχρι τώρα με βάση μόνο τα κείμενα που υπάρχουν. Έτσι, το περίεργο αυτό τεχνούργημα, το αρχαιότερο δείγμα επιστημονικής τεχνολογίας που διαθέτουμε, μοναδικό περίπλοκο μηχανικό όργανο που διασώθηκε από την αρχαιότητα, αλλάζει ριζικά τις απόψεις μας σχετικά με τους Έλληνες και φανερώνει μια πολύ μεγαλύτερη συνοχή στην ιστορική εξέλιξη ενός από τους σημαντικότερους επιστημονικούς κλάδους που οδήγησαν στη δημιουργία του σύγχρονου πολιτισμού μας».
Στο σημείο αυτό ίσως θα 'ταν σκόπιμο να αναφερθεί η άποψη του Άρθουρ Κλαρκ, ενός άλλου επιστήμονα σκεπτικιστή και πασίγνωστου συγγραφέα επιστημονικών και λογοτεχνικών έργων, που ως μηχανικός παρατηρεί τα εξής:
«Ο θρύλος του μηχανισμού των Αντικυθήρων είναι από εκείνους για τους οποίους νιώθω πως έχω κι εγώ τη δική μου ανάμειξη, για πολλούς και διάφορους λόγους. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 έφερα τον Πράις σ' επαφή με τον Ντένις Φλάναγκαν, εκδότη του περιοδικού Scientific American, ο οποίος τον έπεισε να γράψει το άρθρο που για πρώτη φορά παρουσίαζε στον πολύ κόσμο αυτή την καταπληκτική συσκευή. Αλλά και στα επόμενα χρόνια δεν έπαψα να πιέζω τον Πράις να ολοκληρώσει την έρευνα του, που τελικά είδε το φως της δημοσιότητας το 1974 με την εργασία του: "Μηχανισμοί από τους Αρχαίους Έλληνες". Το1965 επίσης έκλεψα λίγο χρόνο από τις σκοτούρες του Συνεδρίου της Διεθνούς Αστροναυτικής Ομοσπονδίας για να επισκεφθώ το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και να περιεργαστώ με τα ίδια μου τα μάτια τα διαβρωμένα από την αρμύρα κομμάτια που βρίσκονταν στον πάτο ενός άδειου κουτιού πούρων και αργότερα έγραφα: "Συγκλονιστική είναι η εμπειρία από το κοίταγμα αυτού του κειμηλίου. Όσο κι αν είναι συνήθως μάταιοι και άκαρποι οι συλλογισμοί του τύπου ''τι κι αν''... ο μηχανισμός των Αντικυθήρων σπρώχνει ωστόσο τον άνθρωπο σε τέτοιου είδους εικασίες" Αν και πέρασαν πάνω από δυο χιλιάδες χρόνια, ο μηχανισμός αυτός εκπροσωπεί ένα επίπεδο τεχνολογικής ανάπτυξης, που η δική μας τεχνολογία δεν κατόρθωσε να φτάσει παρά μόνον το 18ο αιώνα. Δυστυχώς, αυτός ο περίφημος μηχανισμός περιέγραφε απλώς τις προφανείς κινήσεις των πλανητών. Δε βοηθούσε στην ερμηνεία τους». Και καταλήγει ο Άρθουρ Κλαρκ με μια παρατήρηση που έχει μεγάλη σημασία: «Με τα πολύ πιο απλά όργανα των επικλινών επιπέδων των εκκρεμών και των βαρών που πέφτουν ο Γαλιλαίος έδειξε το δρόμο για την κατανόηση τους και στο σύγχρονο κόσμο. Αν η διορατικότητα των Ελλήνων συμβάδιζε με την ιδιοφυΐα τους, τότε ίσως και η βιομηχανική επανάσταση να άρχιζε χίλια χρόνια πριν από τον Κολόμβο. Και στην εποχή μας τότε δε θα προσπαθούσαμε να περιφερόμαστε απλώς γύρω από τη Σελήνη, αλλά θα είχαμε φτάσει και σε άλλους κοντινούς πλανήτες».
Η δήλωση αυτή από τον σκεπτικιστή Άρθουρ Κλαρκ είναι για μας συγκλονιστική, δίνει μια νέα διάσταση στο θέμα της τεχνολογικής εξέλιξης, έτσι όπως τη γνωρίζουμε μέσα από διάφορα κείμενα που έχουν διασωθεί και τονίζει το γεγονός ότι η πτώση του Ελληνικού κόσμου υπήρξε ένα θανατηφόρο χτύπημα στην εξέλιξη αυτή.
ΑΠΟ ΤΙ ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ
Από το σπανιότατο αυτό επιστημονικό όργανο, μετά από πολλές απροσεξίες, περιπέτειες και παραλείψεις, διασώθηκαν τελικά τέσσερα τμήματα, τα οποία μπορεί να δει σήμερα ο επισκέπτης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας τοποθετημένα σε διαφανές πλεξιγκλάς. Ο Πράις για διευκόλυνση της έρευνας χαρακτήρισε τα τμήματα αυτά με τα γράμματα a, b, c, d, στην εξαντλητική μελέτη και έρευνα των οποίων αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας του (37 σελίδες σε σύνολο 70 σελίδων).
Στο τμήμα της εργασίας του που έχει υπότιτλο, ''Πλαίσιο, γενική κατασκευή και ωρολογιακός μηχανισμός'', μελετά κατά σειρά τους δίσκους της πίσω επιφάνειας (δίσκους του Ζωδιακού), τον μπροστινό δίσκο (του Ηλιακού μηχανισμού), τη διάταξη των πλακών και των εξαρτημάτων του μηχανισμού σε βάθος, τις πλάκες των θυρίδων, το γενικό προσανατολισμό και τη χρήση του μηχανισμού, την ακρίβεια στον υπολογισμό των δοντιών των γραναζιών, κάνει περιγραφή των γραναζιών και των συνδέσεων μεταξύ τους.
Και, τέλος, περιγράφει και αναλύει τις επιγραφές που υπήρχαν σ' όλες τις επιφάνειες του ξύλινου πλαισίου του μηχανισμού. Σε όλα αυτά, ή περίπου σ' όλα, θα αναφερθούμε εδώ με γενικές περιγραφές, αφού η εξειδικευμένη παρουσίαση όλων των τμημάτων του οργάνου προϋποθέτει γνώσεις μαθηματικών και αστρονομίας, άρα αποτελεί προνόμιο ειδικών επιστημόνων.
Α. Συναρμολόγηση των Τεσσάρων Τεμαχίων — Γενική περιγραφή
Είδαμε ότι κανείς δεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία στο κιβώτιο που περιέβαλλε το μηχανισμό όταν αυτό έφτασε στην επιφάνεια μετά από 2.000 χρόνια πίστευαν ότι δεν αποτελούσε τίποτα παραπάνω από τα απομεινάρια ενός παράξενου χάλκινου αντικειμένου, το οποίο, έτσι όπως ήταν διαβρωμένο από την αλμύρα της θάλασσας και κομματιασμένο, δεν μπορούσε κανείς να καταλάβει για τι ακριβώς επρόκειτο.
Πολύ περισσότερο δεν μπορούσε κάποιος να φανταστεί ότι τα ασήμαντα αυτά υπολείμματα θα συγκροτούσαν στο μέλλον αυτό το περίεργο όργανο που ξαφνιάζει με την πολυπλοκότητα της χρήσης των 30 περίπου γραναζιών που διαθέτει, έτσι όπως διακρίνεται πλήρως αποκαταστημένο από τον Πράις. Όταν ανασύρθηκε το εύρημα και μεταφέρθηκε στο μουσείο μαζί με τα άλλα αποκτήματα της έρευνας, τα τέσσερα τμήματα ήσαν στη θέση τους, αφού διετηρείτο και ένα τμήμα του ξύλινου πλαισίου που το περιέβαλλε και το συγκρατούσε.
Αυτό το ξύλινο πλαίσιο, το οποίο περιείχε και κάποιες επιγραφές, λόγω άγνοιας -ας μην ξεχνάμε ότι ήταν η πρώτη φορά που γινόταν παρόμοια αρχαιολογική έρευνα υποβρυχίως- συρρικνώθηκε και καταστράφηκε. Όταν άρχισαν οι ειδικοί να ασχολούνται με αυτό το εύρημα, έγινε γρήγορα αντιληπτό ότι τα τέσσερα τμήματα που είχαν διασωθεί ταίριαζαν απολύτως μεταξύ τους, γεγονός που αποδεικνύει ότι αποτελούσαν ένα και το αυτό σύνολο.
Όπως σημειώνει ο Πράις, ''Η πετυχημένη συναρμολόγηση των τεσσάρων τμημάτων επιβεβαιώνεται γιατί ταιριάζουν τόσο τα χρώματα και τα ίδια τα κομμάτια μεταξύ τους, όσο και η δομή του ωρολογιακού μηχανισμού''. Σε μια ωραία γραμμική αναπαράσταση φαίνεται καθαρά αυτή η ταύτιση των τμημάτων, στην οποία διακρίνεται επίσης και τμήμα του ξύλινου πλαισίου που είχε διασωθεί. Από την αναδιάταξη των τεσσάρων υπολειμμάτων μπορούμε να σχηματίσουμε μια ιδέα για το πρωτότυπο σε γενικές λεπτομέρειες.
Αποτελείται από ένα κιβώτιο με διαβαθμισμένες πλάκες στο εξωτερικό του και έναν εξαιρετικά πολύπλοκο μηχανισμό στο εσωτερικό. Ο μηχανισμός αυτός αποτελείται από 30 οδοντωτούς τροχούς, που η διάμετρος τους ποικίλλει από τα 132 μέχρι τα 9 χιλιοστά. Οι οδοντωτοί αυτοί τροχοί εκινούντο με διαφορετική ταχύτητα ο καθένας και έμπαιναν σε κίνηση με τη βοήθεια ενός χειροκίνητου άξονα, που διαπερνούσε τις πλευρές του κιβωτίου και εν συνεχεία κινούσε τους δείκτες πάνω στις διαβαθμισμένες πλάκες στην εξωτερική επιφάνεια.
Τόσο οι διαβαθμισμένες πλάκες όσο και οι θυρίδες του κιβωτίου καλύπτονταν από επιγραφές στα Ελληνικά, που πρέπει να χρησίμευαν σαν οδηγίες για τη χρήση του μηχανισμού. Οι επιγραφές αυτές σώθηκαν μόνο εν μέρει και ανάμεσα τους μπορούμε να διακρίνουμε καθαρά λέξεις όπως ΠΛΕΙΑΣ, ΛΤΡΑ, ΑΕΤΟΣ, ΑΡΚΤΟΥΡΟΣ, ΤΑΥΡΟΣ, ΑΦΡΟΔΙΤΗ, ΗΛΙΟΣ, ΔΙΔΥΜΟΙ, καθώς και ΠΑΧΩΝ, ΟΥΡΑΝΟΣ, ΕΣΠΕΡΙΑ, ΔΥΟΝΤΑΙ κ.α. Γύρω από το μεγάλο δίσκο υπάρχει δακτύλιος, επάνω σε μαθηματικές υποδιαιρέσεις του οποίου είναι γραμμένοι οι μήνες του έτους.
Σε άλλο δίσκο σημειώνεται η ετήσια κίνηση του Ήλιου μέσα στο ζωδιακό κύκλο, ενώ αλλού σημειώνεται η ετήσια κίνηση λαμπρών αστέρων και αστερισμών. Παραμένει όμως άγνωστο το νόημα πολλών άλλων υποδιαιρέσεων, αλλά και ο σκοπός πολλών συμπλεγμάτων των δίσκων. Υπήρχαν επιγραφές τόσο στην εξωτερική όσο και στην εσωτερική πλευρά του ξύλινου πλαισίου, της θήκης δηλαδή που περιείχε το μηχανισμό. Η θήκη αυτή είχε ένα άνοιγμα στην μπροστινή πλευρά και δύο πίσω. Χρησίμευαν σαν πίνακες ενδείξεων και έφεραν και αυτές γράμματα.
Ο μπροστινός πίνακας έδειχνε τα σημεία του ζωδιακού κύκλου, και μια κινητή κλίμακα μετρήσεως σε δακτύλιο γύρω του έδειχνε τους μήνες. Άλλα σημεία έδειχναν τις ώρες ανατολής και δύσης των κυριότερων αστέρων. Το κατασκεύασμα και οι υποδιαιρέσεις του έδειχναν ότι είχε γίνει με βάση την αριθμητική θεωρία της Βαβυλωνιακής αστρονομίας, της εποχής που η Βαβυλώνα βρισκόταν υπό Ελληνική κυριαρχία, δηλαδή υπό την εξουσία των Σελευκιδών.
Άλλη μια ενδιαφέρουσα ένδειξη ήταν ότι το μηχάνημα δεν αποτελούσε ένα μουσειακό έκθεμα αλλά βρισκόταν σε χρήση, όπως διαπιστώνεται από εμφανή ίχνη δύο επισκευών, για εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικών με τις κινήσεις των αστέρων, των αστερισμών, για την ανατολή και τη δύση τους, για τη σύμπτωση τους κ.λπ.
Β. Οι Δίσκοι της πίσω Επιφάνειας
Και στις δύο πλευρές του οργάνου υπάρχουν ομόκεντροι δίσκοι που αποτελούν τμήματα του μηχανισμού οι δίσκοι αυτοί έχουν σχέση μεταξύ τους και φέρουν ίχνη από επιγραφές. Δυστυχώς, εκτός από ελάχιστες, οι επιγραφές αυτές δεν μπορούν να διαβαστούν. Ο Πράις έκανε εξονυχιστική έρευνα στους δίσκους και στους δακτυλίους που φέρουν, στηριζόμενος σε ραδιοφωτογραφίες. Από όλους τους δίσκους ξεχωρίζουν οι δυο ομόκεντροι της μπροστινής επιφάνειας, που αποτελούν τμήμα του ηλιακού ρολογιού, και τα δυο ομόκεντρα ζεύγη της πίσω επιφάνειας που παρείχαν πληροφορίες για τις θέσεις του Ήλιου και της Σελήνης στο Ζωδιακό.
Γ. Ο Μπροστινός Δίσκος
Από τα τέσσερα τμήματα του μηχανισμού μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει αυτό που χαρακτηρίζεται ως τμήμα C και που έφερε τον μπροστινό ωρολογιακό δίσκο και το παράπηγμα. Μετά από διάφορους συσχετισμούς, ο Πράις υποθέτει ότι αυτή η πλευρά είχε στο κέντρο της το μεγάλο ωρολογιακό δίσκο και δυο τμήματα πάνω και κάτω από αυτόν. Από την ύπαρξη του παραπήγματος στο κάτω τμήμα υποθέτει ότι τούτο αποτελούσε τμήμα μιας μεγάλης επιγραφής, της οποίας το πάνω τμήμα περιείχε πιθανότατα την κύρια επιγραφή - ονομασία του μηχανισμού.
Με αυτό τον τρόπο η πλευρά αυτή διαμορφωνόταν ως εξής: κύρια επιγραφή (πάνω), ωρολογιακός δίσκος (κέντρο) και παράπηγμα (κάτω). Ο ωρολογιακός δίσκος αποτελείται από δυο δακτυλίους, τον εσωτερικό, που μάλλον ήταν σταθερός και ακίνητος και περιείχε το Ζωδιακό, και τον εξωτερικό, που ήταν περιστρεφόμενος. Και οι δυο έχουν υποδιαιρέσεις κατά διαστήματα μιας μοίρας και μεγαλύτερα ανά 30 μοίρες. Στον εσωτερικό δακτύλιο διακρίνεται καθαρά το όνομα ΧΥΛΑΙ (χηλαί, τα νύχια του Σκορπιού, δηλ. το ζώδιο του Ζυγού), ενώ στον εξωτερικό μπορούμε να δούμε καθαρά μόνο δυο γράμματα (ΠΑΡΘΕ)ΝΟ, (Υ).
Αναφερόμενος στα σημάδια των γραμμάτων που μόλις διακρίνονται, όπως ένα Ε στο ζώδιο του Σκορπιού και ένα (ύ στο αντίστοιχο της Παρθένου ο Πράις σημειώνει:
«Αυτά τα γράμματα του αλφαβήτου γραμμένα με τη σειρά γύρω στο Ζωδιακό Κύκλο, που φαίνεται πως ξεκινούν και τελειώνουν με τη Φθινοπωρινή Ισημερία, πρέπει ν' αποτελούν σχεδόν σίγουρα παραπομπές στις αντίστοιχες αράδες του κειμένου του παραπήγματος. Καθώς ο Ήλιος μπαίνει σε καθεμιά απ' τις χαραγμένες μοίρες του Ζωδιακού, το ημερολογιακό παράπηγμα αναφέρει τις ανατολές και τις δύσεις των σημαντικότερων φωτεινών αστεριών. Αυτή ακριβώς είναι η παράδοση των Ελληνικών αστρονομικών ημερολογίων της εποχής, αλλά δεν μπορούμε να προχωρήσουμε παραπέρα γιατί, δυστυχώς, δεν έχουμε την επιγραφή του παραπήγματος και τ' αντίστοιχα γράμματα του Ζωδιακού Κύκλου. Αυτά που υπάρχουν ήδη, αναφέρονται όλα σε γεγονότα λίγο πριν το θερινό ηλιοστάσιο, μόλις τρία τέταρτα του κύκλου και του ημερολογίου μακριά απ' τα διατηρημένα τμήματα των κύκλων με τις υποδιαιρέσεις».
Στον εξωτερικό δακτύλιο μπορεί να διαβάσει κανείς καθαρά τη λέξη ΠΑΧΩΝ, και λίγο πιο πέρα δυο γράμματα της λέξης ΠΑ(ΥΝΐ). Τόσο η λέξη ΠΑΧΩΝ όσο και η λέξη ΠΑΥΝΙ είναι ονόματα δύο συνεχιζόμενων μηνών του Ελληνοαιγυπτιακού έτους που εδιαιρείτο σε περιόδους 30 ημερών η καθεμιά και μια επαγόμενη περίοδο πέντε ημερών, χωρίς διορθώσεις για δίσεκτα έτη και άλλες ανωμαλίες. Ο Πράις τονίζει ότι αυτό το ημερολόγιο χάρη στην ευκρίνεια του χρησιμοποιόταν από όλους τους αστρονόμους.
Ανάμεσα στις ονομασίες ΠΑΧΩΝ και ΠΑΥΝΙ υπήρχε μια μικρή χαραγμένη γραμμή που μάλλον ήταν στην πραγματικότητα ένα καθοδηγητικό σημάδι που χαράχτηκε την ημερομηνία κατασκευής του μηχανισμού. Ο Πράις, βασιζόμενος στην παραπάνω ένδειξη και χρησιμοποιώντας έναν εκπληκτικό συλλογισμό, υπολόγισε ότι η χρονολογία κατασκευής του μηχανισμού ήταν το 87 π.Χ. Οι υποδιαιρεμένοι κύκλοι της μπροστινής ωρολογιακής πλάκας που αποτελούν τη μοναδική επιστημονικά υποδιαιρεμένη πλάκα που διασώθηκε από την αρχαιότητα έγιναν αντικείμενο ιδιαίτερων μετρήσεων για να διαπιστωθεί η ακρίβεια των υποδιαιρέσεων τους.
Εντύπωση προκάλεσε και ένα τυμπανοειδές αντικείμενο, που πιθανότατα ήταν τμήμα του ωρολογιακού μηχανισμού, ευρισκόμενο στο κέντρο του μπροστινού δίσκου, ίσως μια ωρολογιακή πλάκα που έδειχνε τη θέση της Σελήνης και γυρνούσε με το εσωτερικό ακραξόνιο στον άξονα Β. Μια άλλη πιθανότητα, με βάση την κατασκευή του, είναι να πρόκειται για ένα χειροστρόφαλο, δηλαδή μια μανιβέλα που ταίριαζε στον τετράγωνο άξονα που λείπει και έδινε κίνηση στο διαφορικό τροχό Α.
Αν συμβαίνει αυτό, το γωνιώδες υποστήριγμα και η τρύπα μπορεί να είναι τα κατάλοιπα ενός χερουλιού που διπλωνόταν. Ένας τέτοιος μηχανισμός μανιβέλας, συναρμολογημένος πάνω σ' ένα δίσκο, θα ήταν κάτι το καταπληκτικό για την εποχή εκείνη, αλλά μέσα σ' ένα τόσο εξαιρετικά περίπλοκο σύνολο γιατί να μην υπάρχει και μια τέτοια πιθανότητα.
Δ. Διάταξη των Πλακών και των Εξαρτημάτων του Μηχανισμού σε Βάθος
Αναφορικά με τη διάταξη των πλακών και των εξαρτημάτων του μηχανισμού σε βάθος, ο Πράις, αντλώντας στοιχεία από το πάχος των μπρούντζινων πλακών και κάποια ανάγλυφα γράμματα -τα οποία χρησίμευαν σαν γράμματα «κλειδιά»-, υποστηρίζει ότι αρχικά υπήρχαν δυο εντελώς ξεχωριστοί μηχανισμοί, ένας στην εμπρός πλάκα και ένας στην πίσω. Ο καθένας απ' αυτούς τους δυο μηχανισμούς θα πρέπει να ήταν ανεξάρτητος, χωρίς να χρειάζεται την υποστήριξη του ωρολογιακού δίσκου, που φαίνεται πως κι αυτός ήταν κινητός.
Οι δυο μηχανισμοί θα μπορούσαν έτσι να ενώνονται πλάτη με πλάτη και οι τροχοί και οι άξονες που διαπερνούσαν και τις δυο πλάκες θα μπορούσαν να ενώνονται με σφήνες και σύρτες και τετραγωνισμένα ακραξόνια. Τέλος, κάνοντας μια γενική αναθεώρηση των πλακών και των διαφόρων εξαρτημάτων ολόκληρου του μηχανισμού κατά βάθος ο Πράις καταλήγει ότι έχουμε τα εξής:
α) Πλάκα (ή πλάκες) μπροστινής θυρίδας
β) Μπροστινός ωρολογιακός δίσκος και πλάκες παραπήγματος
γ) Πλάκες - δείκτες Ήλιου και Σελήνης, ίσως επίσης σύστημα οδοντωτών τροχών πλανηταρίου, εφόσον μπορέσει ν' ανασυναρμολογηθεί συμπερασματικά.
δ) Διαφορικός τροχός Α και κινητήριο ακραξόνιο
ε) Κύριος κινητήριος τροχός στον άξονα Β
στ) Κύρια εμπρόσθια πλάκα
ζ) Κύρια οπίσθια πλάκα
η) Διαφορικός περιστροφικός μηχανισμός στον άξονα Ε
θ) Πίσω ωρολογιακός δίσκος
ι) Πλάκα (ή πλάκες) οπίσθιας θυρίδας
Ε. Γενικός Προσανατολισμός και Χρήση του Μηχανισμού
Στο τμήμα αυτό κύριο θέμα αποτελούν δυο τρία ιδιαίτερα στοιχεία" το πρώτο είναι η μελέτη και ανάλυση ενός τμήματος από τα υπολείμματα του μηχανισμού, το οποίο, σύμφωνα με τον Πράις, είναι η πόρτα που κάλυπτε μια από τις θυρίδες της πίσω επιφάνειας. Το ίδιο τμήμα στην εσωτερική του πλευρά φέρει επιγραφές κατατοπιστικές για τους κύκλους όπου βασίζεται ο μηχανισμός. Εξετάζεται επίσης μια πλάκα που φαίνεται ότι ήταν η πόρτα που σκέπαζε το δίσκο της μπροστινής επιφάνειας. Τελικά, για τη χρήση του μηχανισμού σημειώνει τα εξής:
''Ολόκληρο, λοιπόν, το όργανο πρέπει να κοιτάζεται με τον κάθετο αυτό προσανατολισμό. Θα πρέπει, δηλαδή, να το τοποθετούσαν οριζόντια πάνω σ' ένα τραπέζι και να κοίταζαν μια μια τις πλευρές του, ή να το κρατούσαν κάθετα σε τρόπο που να μπορούσαν ν' ανοίγουν ταυτόχρονα τις μπροστινές πόρτες και την πίσω πόρτα ή πόρτες. Πιστεύω πως η τελευταία περίπτωση είναι πιο κομψή και πιο πιθανή, αλλά δεν μπορούμε ν' αποκλείσουμε την πιθανότητα πως ολόκληρο το όργανο ήταν φορητό και μπορούσε να τοποθετείται πάνω σ' ένα τραπέζι και να περιστρέφεται ανάλογα.
Οι πόρτες είναι πολύ λεπτές και θα πρέπει να πρόσφεραν ελάχιστη προστασία στους εύθραυστους ωρολογιακούς δίσκους και δείκτες, εκτός αν ήταν ντυμένες με φύλλα ξύλου που όχι μόνο περιστρέφονται πιο εύκολα σε μεντεσέδες από μέταλλο, αλλά και προσφέρουν μεγαλύτερη προστασία. Αν το όργανο ήταν φορητό και χρησιμοποιόταν οριζόντια, θα μπορούσαμε σχεδόν σίγουρα να πούμε πως ολόκληρος ο μηχανισμός είχε σχεδιαστεί για να ρυθμίζεται μ' ένα χερούλι και τότε θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε σαφώς πως λειτουργούσε σαν αποδεικτικός υπολογιστής των ημερολογιακών κύκλων που βρίσκονται ενσωματωμένοι στους ωρολογιακούς δίσκους και τους οδοντωτούς τροχούς.
Αν, απεναντίας, πράγμα που μοιάζει πολύ πιο πιθανό, ολόκληρο το κουτί βρισκόταν μονταρισμένο πάνω σε κάποιο βάθρο σε κάθετη θέση, οι μπρος και πίσω πόρτες του θα μπορούσαν ν' ανοίγουν ταυτόχρονα και όλοι οι δίσκοι θα φαίνονταν μαζί με πολύ πιο εντυπωσιακό τρόπο. Επίσης, σ' αυτή την περίπτωση, μολονότι το μηχάνημα πάλι θα μπορούσε να έχει χερούλι και να λειτουργεί με τον τρόπο που περιγράψαμε πιο πάνω, θα μπορούσε να κινείται αυτόματα συνδέοντας τον άξονα του από τον κεντρικό τροχό μ' ένα υδραυλικό ρολόι, ίσως μ' έναν κοχλία που θα μετακινούσε ένα ένα τα γρανάζια κάθε μέρα''.
Ίσως ακόμα ο άξονας, βγαίνοντας απ' τα πλευρά του κουτιού μπορούσε να κρύβεται σε κάποιο υποστήριγμα ολόκληρου του μηχανήματος. Ακολουθώντας περισσότερο το στιλ της εποχής, είναι πολύ πιθανό το μηχάνημα να ήταν μονταρισμένο πάνω στα χέρια κάποιου κατάλληλου αγάλματος, λόγου χάρη της Ουρανίας, ή και σε συνδυασμό δύο αγαλμάτων λόγου χάρη της Ουρανίας και του Άτλαντα. Ο κινητήριος άξονας θα μπορούσε να είναι κρυμμένος μέσα σ' ένα χέρι ή κάτω από τις πτυχές του χιτώνα του αγάλματος και να συνδέεται με την κλεψύδρα και το ανυψωτικό ρολόι, ίσως μαζί μ' ένα σύστημα γρύλου για να το ανεβοκατεβάζει.
Σ' αυτή την τελευταία περίπτωση, το μηχάνημα των Αντικυθήρων δε θα πρέπει να λειτουργούσε σαν υπολογιστής, αλλά ν' αποτελούσε μέρος των παραδοσιακών κομματιών που σχεδιάζονταν για να τοποθετούνται και να επιδεικνύονται σε κάποιο ναό ή σε ειδικά κτίρια, όπως τον Πύργο των Ανέμων. Έτσι, θα ταίριαζε απόλυτα με τη μεταγενέστερη ιστορία των περίπλοκων αστρονομικών ωρολογιακών μηχανισμών. Ίσως υπάρχει μια ελάχιστη πιθανότητα, ένα απ' τα αγάλματα του ναυαγίου των Αντικυθήρων να προοριζόταν για υποστήριγμα του μηχανήματος.
Ίσως αξίζει τον κόπο να σημειώσουμε πως, ακόμα κι αν ερμηνεύσουμε τα διάφορα διαθέσιμα στοιχεία με τρόπο που να παρουσιάσουμε το μηχάνημα των Αντικυθήρων σαν ένα μικρό φορητό υπολογιστή χειρός ημερολογιακών κύκλων, δεν πρέπει να έχει καμιά σχέση με τη ναυσιπλοΐα. Αποκλείεται να ήταν ναυτιλιακό όργανο, όπως ειπώθηκε συχνά, αλλά μάλλον κάποιο πολύτιμο καλλιτέχνημα που αποτελούσε μέρος του υπόλοιπου φορτίου.
ΣΤ. Τα Γρανάζια
Ένα αρκετά μεγάλο μέρος της εργασίας του Πράις αφορά, όπως ήταν φυσικό άλλωστε, την εξονυχιστική μελέτη των γραναζιών του μηχανισμού. Δυστυχώς αυτά τα τμήματα του οργάνου ήσαν και τα περισσότερο ευαίσθητα στη διάβρωση με αποτέλεσμα να έχουν γίνει ένα σώμα μεταξύ τους. Ήταν το δυσκολότερο τμήμα όλης της προσπάθειας του Πράις, αφού βασικό στοιχείο αποτελούσε τόσο η αρίθμηση των γραναζιών, όσο και η αρίθμηση των δοντιών κάθε οδοντωτού τροχού, πράγμα πολύ δύσκολο ακόμα και με τις ραδιογραφίες που έκανε ο Χαρ. Καράκαλος. Μοιραία, λοιπόν, οι σχετικές μετρήσεις έχουν κάποια πιθανότητα λάθους.
Όπως σημειώνει, ''Από όπου υπάρχει κάποιο σχετικά μεγάλο τμήμα οδοντωτού τροχού που να μπορούν να μετρηθούν σωστά τα δόντια του είτε με γυμνό μάτι είτε με τις ραδιογραφίες, μπορεί κανείς να υπολογίσει και το συνολικό αριθμό δοντιών σ' όλο τον τροχό. Ακόμη όμως, και σ' αυτή την περίπτωση, υπάρχουν δυο πιθανές πηγές λάθους: δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ολόκληρος ο αρχικός οδοντωτός τροχός ήταν ομοιόμορφα υποδιαιρεμένος σε δοντάκια και σε μερικές περιπτώσεις δεν μπορούμε να εντοπίσουμε ακριβώς το κέντρο και κατά συνέπεια δεν ξέρουμε ποια είναι η συνολική περιφέρεια κύκλου που πρέπει να υπολογίσουμε''.
Ένας οδοντωτός τροχός είναι πιθανό να έχει υποδιαιρεθεί ανόμοια, είτε από λάθος είτε σκοπίμως, και αν έχει συμβεί το δεύτερο, μπορεί αυτό το γεγονός να είναι ακόμη πιο παραπλανητικό. Μπορεί επίσης να υπάρχει λάθος στον εντοπισμό του κέντρου των γραναζιών, επειδή τα ακραξόνια, πάνω στα οποία ήσαν μονταρισμένα, έχουν υποστεί διάβρωση. Τέλος, μπορεί να υπάρχει λάθος στον προσδιορισμό της ακτίνας ενός γραναζιού εξαιτίας της φθοράς που έχουν υποστεί τα δόντια.
Φυσικά, μπορεί να συμβαίνει και κάτι άλλο που δεν είμαστε σε θέση να το προσδιορίσουμε, παρά το γεγονός ότι οι ραδιογραφίες του Χαρ. Καράκαλου υπήρξαν οι καλύτερες έως τότε. Εξετάζοντας λεπτομερειακά τα γρανάζια, που χαρακτήρισε με τα γράμματα Α, Β1-Β2-Β3-Β4, C1-C2, D1-D2, Ε1-Ε2-Ε3-Ε4-Ε5, F1-F2, G1-G2, Η1-Η2,1, J, K1-K2, L1-L2, Μ1-Μ2, Ν, 01-02, ο Πράις, δίνει πολλές πληροφορίες από τις οποίες παραθέτω τις πιο σημαντικές. Το γρανάζι Β1 είναι ο βασικός κινητήριος τροχός και διατηρείται σχεδόν ανέπαφο. Σύμφωνα με τις μετρήσεις του Καράκαλου, ο αριθμός των δοντιών του κυμαίνεται από 223 έως 226.
Όπως σημειώνει: Αυτός ο κύριος οδοντωτός τροχός παρουσιάζει σαφή αποδεικτικά στοιχεία για την ύπαρξη κάποιας υπερκατασκευής συναρμολογημένης από πάνω του Β. Το γρανάζι Β2 έχει 65 δόντια, ενώ τα γρανάζια Β3 και Β4 δεν είναι ορατά παρά μόνο στις ραδιογραφίες και ο Καράκαλος μέτρησε σ' αυτά 32 δόντια. Τα γρανάζια C1 και C2 έχουν αντίστοιχα 38 και 48 δόντια βάσει των μετρήσεων του Καράκαλου, το D1 είναι ένας μικρός οδοντωτός τροχός των 22 δοντιών, και το D2 έχει 127 δόντια, που είναι η ιδανική παράμετρος που χρειάζεται για να δώσει 254 αστρικές περιστροφές της Σελήνης σε 19 Ηλιακά χρόνια''.
Τα γρανάζια Ε1-Ε2, Ε3-Ε4, F1-F2, GI-G2, Η1-Η2 αποτελούν ζεύγη γραναζιών που εκτελούν ειδικές εργασίες, είναι μικρού μεγέθους και έχουν μικρό αριθμό δοντιών. Το γρανάζι Ε5 είναι κατά κάποιον τρόπο συνδετικό άλλων, το γρανάζι Ι έχει χαραγμένο επάνω του έναν κύκλο χωρίς υποδιαιρέσεις, που πάνω του διακρίνεται το γράμμα Η, και το γρανάζι J χαρακτηρίζεται από τον Πράις ως γρανάζι «φάντασμα» αφού δεν υπάρχει, αλλά η παρουσία του προκύπτει κατόπιν συμπερασμάτων.
Ζεύγη αποτελούν και τα γρανάζια Κ1-Κ2, L1-L2, Μ1-Μ2, Ο1-Ο2, ενώ το γρανάζι Ν εμφανίζεται ως μια συμπαγής μάζα, που από τις ραδιογραφίες προκύπτει ότι πιθανότατα είναι δυο γρανάζια κολλημένα μαζί. Είναι ενδιαφέρον να τονιστεί το γεγονός ότι στο τμήμα που ο Πράις τιτλοφορεί «Περιγραφή της σύνδεσης των γραναζιών», και όπου αναλύει τις σχέσεις όλων των γραναζιών του μηχανισμού μεταξύ τους και αναφορικά προς το τελικό αποτέλεσμα, κάνει αναφορά σε δυο άλλους μηχανισμούς.
Γράφει: ''Νομίζω πως αξίζει τον κόπο να συγκρίνουμε τις αναλογίες των γραναζιών που χρησιμοποιούνται εδώ με τις αναλογίες των μοναδικών άλλων δειγμάτων που αναφέρονται στο κείμενο του Αλ-Μπιρουνί (1000 μ.Χ.) και ενός οδοντωτού ημερολογίου ενσωματωμένου στον αστρολάβο που τώρα βρίσκεται στο Μουσείο Ιστορίας των Επιστημών της Οξφόρδης και που κατασκεύασε ο Muhammad b. Abl Bakr στα 1221 / 1222 μ.Χ.''
Και τους δυο αυτούς Μουσουλμάνους επιστήμονες θα συναντήσουμε στη συνέχεια και θα μιλήσουμε εκτεταμένα για το έργο τους εδώ σημασία έχει η αναφορά του Πράις στις εργασίες τους, που δημιουργούν την εντύπωση ότι η παράδοση της κατασκευής μηχανισμών με γρανάζια συνεχίστηκε, 1000 χρόνια μετά την παρουσία του υπολογιστή των Αντικυθήρων, από τους Άραβες. Μοιραία τίθεται ένα ουσιαστικό ερώτημα: ανάμεσα στο μηχανισμό των Αντικυθήρων και το κείμενο του Αλ-Μπιρουνί, που περιγράφει ένα μηχανισμό με γρανάζια επίσης, δεν υπήρξε άλλος μηχανισμός; Ο Πράις σημειώνει πολύ ουσιαστικά:
«Και στις δυο περιπτώσεις πάντως, υπάρχουν συστήματα οδοντωτών τροχών που παράγουν ημερολογιακές αναλογίες μηνών και ετών που μπορούν να συγκριθούν με εκείνες του μηχανισμού των Αντικυθήρων και σε μια περίπτωση μάλιστα χρησιμοποιείται και ο Μετονικός κύκλος, μολονότι με πολύ πιο απλό τρόπο. Είναι σχεδόν ολοφάνερο πως η παράδοση των οδοντωτών ωρολογιακών μηχανισμών συνεχίστηκε από την ελληνορωμαϊκή εποχή μέχρι το Ισλάμ, μολονότι δεν υπάρχουν άλλα γνωστά κείμενα σήμερα σχετικά με αυτό. Πάντως τα σχετικά αραβικά κείμενα δεν έχουν τύχη μεγάλης δημοσιότητας και δεν αποκλείεται στο μέλλον ν' ανακαλυφθούν μεγαλύτερες σχέσεις με τον υπολογιστή των Αντικυθήρων».
Σ το σημείο αυτό ο λαμπρός επιστήμονας είναι προφητικός: όλα όσα γράφει και υποστηρίζει θα έρθουν στην επιφάνεια οκτώ χρόνια αργότερα, το 1983, όταν στο Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου θα εμφανιστεί κάποιος που θα πουλήσει τέσσερα υπολείμματα ενός μηχανισμού που είχε αγοράσει στο Λίβανο. Το όλο θέμα της μελέτης, έρευνας και ανακατασκευής αυτού του οργάνου, που ονομάστηκε «Βυζαντινό όργανο», ανέλαβαν οι Βρετανοί επιστήμονες Τζ. Φιλντ και Μ. Ράιτ, που απέδειξαν ότι ήταν ο απευθείας απόγονος του υπολογιστή των Αντικυθήρων.
Έτσι ανακαλύφθηκε ο ''χαμένος κρίκος'' ανάμεσα στο μηχανισμό των Αντικυθήρων και το κείμενο του Αλ-Μπιρουνί. Στη διάρκεια αυτής της έρευνας ήρθαν στο φως τα έργα των Αράβων επιστημόνων και φιλολόγων και έγιναν αντικείμενο εκτενέστερης μελέτης. Τελευταίες σημαντικές πληροφορίες στο θέμα των γραναζιών είναι όσα γράφει ο Πράις για το πολύ σημαντικό διαφορικό γρανάζι, το οποίο είτε προσθέτει τις περιστροφές του Ήλιου σ' εκείνες των συνοδικών φαινομένων και δίνει τις περιστροφές της Σελήνης, είτε αφαιρεί τις περιστροφές του Ήλιου από εκείνες της Σελήνης και δίνει τους κύκλους των συνοδικών μηνών. Πιο αναλυτικά σημειώνει:
«Η διαφορική περιστροφική πλάκα είναι σίγουρα το πιο θεαματικό μηχανικό στοιχείο του μηχανήματος των Αντικυθήρων, γιατί είναι εξαιρετικά περίπλοκη και γιατί δεν υπάρχει παρόμοιο προηγούμενο. Αφού βρίσκεται στη μια πλευρά της κεντρικής γραμμής της πίσω πλευράς της κύριας πλάκας και έχει από πάνω της δυο ωρολογιακούς δίσκους -επιβεβαιωμένους από τα κομμάτια που έχουν διασωθεί- χωρίς κανένα κενό ανάμεσα τους, είναι αδύνατον αυτή η περιστροφική πλάκα να είναι απλώς ένας μηχανισμός επίδειξης με επικυκλικούς ίσως οδοντωτούς τροχούς που να δείχνουν τις κινήσεις των πλανητών. Δεν υπάρχει καθόλου χώρος για μια τέτοια διάταξη, και η περιστροφική πλάκα καθώς και οι ωρολογιακοί δίσκοι έχουν διατηρηθεί αρκετά καλά πολύ κοντά στις αρχικές τους θέσεις. Επί πλέον, φαίνεται να υπάρχουν αρκετά γρανάζια για να δίνουν στην περιστροφική πλάκα δυο (αντίστροφες) εισόδους για την ηλιακή και τη σεληνιακή αστρική περιστροφή αντίστοιχα, και μια έξοδο που εύκολα μπορεί να ερμηνευτεί σαν την έξοδο που έπρεπε να τροφοδοτείται από μια τέτοια διάταξη των διαφορικών γραναζιών. Έτσι, μολονότι πρέπει κανείς να υποθέσει την ύπαρξη του γραναζιού J -που τώρα δεν υπάρχει- φαίνεται πως είναι αρκετά σίγουρο να ερμηνεύσουμε τη δομή του συστήματος μ' αυτό τον τρόπο. Από τη γραμμική αναπαράσταση είναι φανερό πως η περιστροφική διαφορική πλάκα πρέπει να γυρνά μ' ένα ρυθμό που να ισοδυναμεί με το μισό της διαφοράς (δηλαδή, το μισό του αλγεβρικού αθροίσματος) των δύο εισόδων της. Σ' αυτή την περίπτωση, η έξοδος θα είναι το μισό των 254-19 = 235 συνοδικών περιστροφών της Σελήνης που πραγματοποιούνται στη διάρκεια του Μετονικού κύκλου των 19 ετών».
Ζ. Οι Επιγραφές
Σημαντικό στοιχείο του μηχανισμού αποτελούν οι πολλές επιγραφές που παρουσιάζονται σε αρκετά σημεία του, όπως στο παράπηγμα, στην πίσω πλευρά, στις πόρτες των θυρίδων και αλλού. Να σημειωθεί ότι άλλες δεν μπορούν να διαβαστούν καθόλου λόγω διάβρωσης, και άλλες που υπήρχαν καταστράφηκαν από άγνοια, αφότου ανελκύστηκε το αντικείμενο από το βυθό, έχουν όμως αποτυπωθεί σε φωτογραφίες που πάρθηκαν τότε και αποτελούν πολύτιμα αποδεικτικά στοιχεία. Για το θέμα αυτό ο Πράις σημειώνει:
«Αξιοπερίεργη συνέπεια της διάβρωσης που γίνεται κάτω από πίεση αποτελεί το γεγονός ότι μια απ' τις μεγαλύτερες επιγραφές, που βρισκόταν παλιά στην πίσω πόρτα του οργάνου και που διασώθηκε μόνο ένα πολύ μικρό απόσπασμα της, έχει διατηρηθεί πάνω σε μια πολύ μεγαλύτερη επιφάνεια, σαν εναντιόμορφη επιγραφή, με ελάχιστα αλλοιωμένους χαρακτήρες, και είναι αρκετά ευανάγνωστη σε δύο απ' τα κύρια τεμάχια- ταιριάζει δε απόλυτα με το μικρό απόσπασμα που διατηρήθηκε στην κανονική του θέση και μορφή. Ωστόσο, είναι αρκετά εύθραυστη, μερικά αποσπάσματα της δε έχουν κιόλας σβηστεί, και οποιαδήποτε προσπάθεια για περαιτέρω καθαρισμό θα καταστρέψει αναπότρεπτα και τα υπόλοιπα αφού θ' αποκαλύψει τις λεπτομέρειες της επιφάνειας πάνω στην οποία υπάρχει η επιγραφή».
Ουσιαστικά έχουμε τρεις κύριες επιγραφές και αρκετές δευτερεύουσες, οι οποίες -κατά τύχη- έχουν όχι μόνο διαφορετικό μέγεθος αλλά και διαφορετικό διάστημα ανάμεσα στις αράδες τους, γεγονός πολύ χρήσιμο αναφορικά με την καταχώριση κάθε τμήματος και τη συναρμολόγηση διαφόρων άλλων. Όπως σημειώνει ο Πράις, οι επιγραφές μοιάζουν να έγιναν όλες από το «ίδιο χέρι αλλά σε τρία διαφορετικά μεγέθη».
Μεγάλο μέγεθος για τις πλάκες του παραπήγματος (διάστημα μεταξύ αράδων 4,8 χιλιοστά), μεσαίο μέγεθος για τις κανονικές και τις επιγραφές της πίσω πόρτας του μηχανισμού (διάστημα μεταξύ αράδων 3,3-3,6 χιλιοστά) και μικρό μέγεθος για τις επιγραφές γύρω από τους πίσω ωρολογιακούς δίσκους και την μπροστινή πόρτα (διάστημα μεταξύ αράδων 2,6-2,9 χιλιοστά). Για το πολύ σημαντικό θέμα των επιγραφών και των δυσκολιών που πηγάζουν από αυτές ο Πράις σημειώνει μεταξύ άλλων τα εξής:
«Η επιγραφή διαβάζεται πολύ δύσκολα και το υλικό είναι λεπτεπίλεπτο για να παρθούν καλούπια ή εκμαγεία. Επί πλέον, υπάρχουν μόνο δυο σημεία όπου η φωτογραφία αποτύπωσε αρκετά ικανοποιητικά το σχήμα των γραμμάτων ώστε να μπορέσουν ν' αναπαραχθούν. Δυστυχώς, μόνο στη δεύτερη περίπτωση οι φωτογραφίες ήταν ικανοποιητικές ώστε να μας δώσουν την ευκαιρία να διαβαστεί το κείμενο σαν από το πρωτότυπο. Έτσι τα στοιχεία που μας προσφέρουν οι επιγραφές ενισχύουν έντονα τη χρονολόγηση που έγινε του ναυαγίου και της κατασκευής του μηχανήματος. Κατά τη γνώμη του καθηγητή Μπέντζαμιν Μέριτ, τα γράμματα είναι χαρακτηριστικά, του 1ου αιώνα π.Χ., και γενικότερα της εποχής του Αυγούστου. Λόγου χάρη, η αριστερή κάθετη γραμμή του Π είναι πολύ πιο μεγάλη απ' τη δεξιά. Οι κάθετες γραμμές του Μ και οι οριζόντιες του Σ δεν είναι παράλληλες. Υπάρχουν μικροσκοπικές διακοσμητικές πατούρες στις άκρες των γραμμών των γραμμάτων. Αυτό το στοιχείο είναι αρκετά σημαντικό, γιατί δείχνει πως η χρονολογία της επιγραφής, τόσο απ' την καλλιγραφία όσο και απ' το περιεχόμενο, συμφωνεί με τη χρονολογία του ίδιου του ναυαγίου, με βάση όχι μόνο αρχαιολογικά δεδομένα αλλά και μια πιθανή αστρονομική χρονολόγηση του ημερολογίου που έχει χαραχτεί πάνω στις πλάκες του μηχανισμού. Έτσι, τόσο η επιγραφή όσο και ο μηχανισμός μαζί με τα γρανάζια του και ολόκληρο το μηχάνημα ανήκουν στην ίδια περίοδο του ναυαγίου, και δεν πρόκειται για συμπτωματική μεταγενέστερη πρόσθεση πάνω απ' το ναυάγιο. Ακόμα κι αν ένα δεύτερο πλοίο πετούσε στη θάλασσα ένα πλανητάριο του 19ου αιώνα, χαραγμένο με Ελληνικά γράμματα και μάλιστα με τόσο παράξενο και άγνωστο σχέδιο, είναι πολύ απίθανο να είχε Αρχαϊκά στοιχεία του 1ου αιώνα π.Χ., χαραγμένα με το χέρι και να είχε τόσο στενή σχέση με κάποιο αρχαίο ημερολόγιο. Δυστυχώς, υπάρχουν μόνο δυο τμήματα, το μεγάλο κομμάτι της πλάκας του παραπήγματος και το κάτω κομμάτι της πίσω πόρτας, όπου το διατηρημένο κείμενο είναι αρκετά μεγάλο και σαφές για να μπορεί να διαβαστεί και να κατανοηθεί, περισσότερο απ' τις άλλες επιγραφές που περιέχουν σκόρπιες μια δυο λέξεις εδώ κι εκεί».
Για την επιγραφή αυτή ο Πράις σημειώνει:
«Το σχήμα και το περιεχόμενο μοιάζουν πολύ με του παραδοσιακού Ελληνικού ημερολογίου, (στην Αστρονομία ή στα Φαινόμενα) του Γέμινου που άκμασε στη Ρόδο. Από μια χρονολογία που δίνεται σ' αυτό το κείμενο για μια γιορτή της Ίσιδας, ο Μανίτιος συμπεραίνει πως άκμασε (ο Γέμινος) γύρω στο 77 π.Χ., ταυτόχρονα σχεδόν με το ναυάγιο των Αντικυθήρων. Αυτά τα ημερολόγια και άλλα σαν αυτά βασίζονται στης ηλιακές ανατολές και δύσεις των φωτεινών άστρων και των ζωδιακών αστερισμών, και περιλαμβάνουν μετεωρολογικές ενδείξεις και άλλα φαινόμενα βασισμένα στα εποχιακά κλίματα. Η ορολογία αυτού του κομματιού δεν αλλάζει απ' την κατεστημένη συμβατική, εκτός απ' τη σπάνια μορφή ΓΑΣ που χρησιμοποιείται για τον πληθυντικό ΓΑΔΕΣ»
Μια από τις μεγαλύτερες επιγραφές είναι αυτή της παρακάτω εικόνας, η οποία, αναφορικά με το μηχανισμό, βρίσκεται στο πίσω θυρόφυλλο. Δεν έχει όμως συνοχή σε όλες τις αράδες της, παρά μόνο από τη 15η αράδα και κάτω, ως εξής:
Στο σημείο αυτό ο Πράις αναφέρει:
«Η ανάγνωση των αράδων 18 και 42 είναι αβέβαιη και υποθετική, αλλά, στην αράδα 42, είμαι βέβαιος πως ο αριθμός είναι 223 και όχι 235 που θα προσφερόταν σαν εναλλακτική λύση με βάση αστρονομικά δεδομένα. Στο σύνολο φαίνεται πως αυτό το κείμενο αφορά -όπως και θα πρέπει να αφορά- την εξήγηση των ενδείξεων των δίσκων και των γνωμονίων πάνω στο ζευγάρι των πίσω δίσκων. Φαίνεται ακόμα πως βασίζονται στο Μετονικό και Καλλίπειο κύκλο, των 19 και 76 ετών αντίστοιχα, από τους οποίους ο πρώτος αποτελείται από 235 μήνες ή 6.940 μέρες, και ο δεύτερος από 940 μήνες ή 27.759 μέρες. Σ' αυτό το κείμενο, το στοιχείο που χρησιμοποιόταν για να υποδείχνει χρόνια, το L, είναι το πιο κοινό για ολόκληρη αυτή τη χρονική περίοδο, μολονότι αλλού χρησιμοποιείται για να υποδείχνει και το κλάσμα 1/2. Ο αριθμός 223 που εμφανίζεται στην αράδα 42 αναφέρεται βέβαια στον κύκλο των 223 συνοδικών μηνών, στον οποίο υπάρχουν πιθανότητες έκλειψης 19 φορές σ' οποιαδήποτε από τις δυο τομές. Στην επιγραφή του πίσω κάτω δίσκου, οι αράδες 13-14 μπορούν να διαβαστούν ΠΡΟΣ ΑΠΗΛ[Ί]ΩΤΗΝ, δηλαδή, «Προς τον ανατολικό (άνεμο)». Με τον ίδιο τρόπο, οι αράδες 16-17 μπορεί να είναι κάποια μορφή της λέξης ΙΑΠΤ[Γ]0[Σ], «δυτικός - βορειοδυτικός (άνεμος)», και η αράδα 6 μπορεί να είναι κάποια μορφή της λέξης ΑΪΨ (γενική ΛΙΠΟΣ), «δυτικός - νοτιοδυτικός (άνεμος)».
Τι νόημα μπορεί να έχουν αυτές οι υποδείξεις κατευθύνσεων δεν είμαι σε θέση να το μαντέψω». Η ίδια δυσκολία υπάρχει για την επιγραφή της μπροστινής πόρτας, η οποία είναι τόσο άτακτα διασωσμένη ώστε ούτε καν υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Περατώνοντας την εξαντλητική έρευνα του πάνω στα υπολείμματα του μηχανισμού ο Πράις γεμάτος θαυμασμό σημειώνει ότι:
«Ακόμα κι αν τα κομμάτια των Αντικυθήρων δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μερικούς μπρούντζινους τροχίσκους και γρανάζια αβέβαιης χρησιμότητας και λειτουργίας, δε θα έπαυαν ν' αποτελούν ένα αρχαιολογικό εύρημα τεράστιας σημασίας και ενδιαφέροντος. Τόσο λίγα πράγματα έχουν σωθεί μέχρις εμάς από το Ελληνικό Θαύμα -το τόσο αποφασιστικό για τη γέννηση του δικού μας πολιτισμού- που συνηθίσαμε να δίνουμε μεγάλη σημασία σ' αυτά. Ρόδες από αμάξια και κάρα διατηρούνται από την αρχαιότητα, αλλά μόνο τα κομμάτια των Αντικυθήρων μοιάζουν πραγματικά με υποδιαιρεμένους οδοντωτούς τροχούς, γρανάζια και άλλα τμήματα πολύπλοκων μηχανημάτων. Στην πραγματικότητα τα επιστημονικά όργανα και τα περίπλοκα μηχανικά αντικείμενα είναι τόσο σπάνια, που συχνά ο κόσμος πιστεύει πως οι Έλληνες δεν τα χρησιμοποιούσαν».
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ
Η τελευταία παράγραφος του Πράις σηματοδοτεί μια τεράστια διάσταση απόψεων, οι οποίες έχουν εκφραστεί κατά καιρούς με βασικό άξονα το ερώτημα γιατί οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν ασχοληθεί επισταμένα με τη μηχανική και τις συναφείς τέχνες ή τεχνικές. Περιττό να σημειώσω ότι χρειάζονται τόμοι ολόκληροι για να απαντηθεί το ερώτημα, όμως ήδη το έργο μου Μηχανική και Τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα δίνει μια πρώτη απάντηση: «οι Έλληνες όχι μόνο είχαν ασχοληθεί με τη μηχανική, αλλά έκαναν και εκεί θαύματα».
Έχει όμως επικρατήσει η εντύπωση που επισημαίνει ο Πράις, κι αυτό επειδή ιδιοφυή πνεύματα του αρχαίου κόσμου, κυρίως ο Πλάτων, ήσαν σαφέστατα αντίθετα προς τη χειρωνακτική άσκηση και δη τις κατασκευές. Έχει διασωθεί κείμενο του Πλάτωνα που μέμφει το φίλο του Αρχύτα, τον Ταραντίνο, μεγάλο μαθηματικό και γεωμέτρη, επειδή ασχολείται με ευτελιστικές κατασκευές μηχανισμών, και εννοούσε το περίφημο μηχανικό περιστέρι του Αρχύτα, την περιστερά ή πετομηχανή, που διέσχισε μια απόσταση διακοσίων (200) μ. πετώντας. Ήταν η πρώτη παρουσία παγκοσμίως μιας ιπτάμενης συσκευής και ο Πλάτων κατηγορούσε γι' αυτό τον Αρχύτα.
Αυτή η στάση έκανε πολύ κακό μεταγενέστερα, έτσι ώστε οι εκπληκτικές ανακαλύψεις της μηχανικής επιστήμης στη διάρκεια της Ελληνιστικής περιόδου να μένουν στο περιθώριο των ερευνών από έναν ακατανόητο εκλεκτικισμό. Αυτή η άποψη ήδη ανασκευάζεται οι Έλληνες και σ' αυτόν τον τομέα μεγαλούργησαν και είναι ένα άλλο θέμα προς διερεύνηση το γιατί αυτή η πρόοδος στη μηχανική δεν οδήγησε σε βιομηχανική εξέλιξη, αλλά έμεινε στάσιμη, περιορισμένη μόνο στο να κατασκευάζει «μηχανικά παιχνίδια».
Αυτό όμως που πάνω απ' όλα μας προβληματίζει είναι η ανυπαρξία γραπτών μαρτυριών για τόσο εξειδικευμένους τομείς σαν τη μηχανική. Εν πάση περιπτώσει, παρά την έλλειψη γραπτών πηγών και τη σπανιότητα των αρχαιολογικών ευρημάτων, η παρουσία και μόνο του μηχανισμού των Αντικυθήρων, ενός «μοναδικού περίπλοκου επιστημονικού τεχνουργήματος», ανατρέπει την άποψη ότι οι αρχαίοι Έλληνες υστερούσαν στον τομέα αυτό (της μηχανικής). Αντίθετα, θα πρέπει να χαρακτηρίσουμε την Ελληνιστική περίοδο σαν την κατ' εξοχήν περίοδο ανάπτυξης της μηχανικής, μιας επιστήμης που έβαλε τα θεμέλια για τη σημερινή τεχνολογική πρόοδο.
Σε μια νοητή γραμμή, που αναφέρεται στην εξέλιξη μηχανισμών με γρανάζια, και όπου στη χρονολογία 87 π.Χ. υπάρχει ο υπολογιστής των Αντικυθήρων, στην πριν από αυτόν περίοδο και σαν προγονό του μπορούμε να εντάξουμε τα ηλιακά ρολόγια, μια κατηγορία αντικειμένων την οποία ο Πράις θεωρεί ως γεννήτορα της σύγχρονης επιστήμης. Ξεκινώντας από τα στατικά ηλιακά ρολόγια από πέτρα ή μάρμαρο (είτε σφαιρικά, είτε κωνικά), περνούμε στα μεταφερόμενα ηλιακά ρολόγια, που αποτελούν τον προάγγελο του περίφημου μηχανισμού, και η μελέτη αυτών των λίγων οργάνων -λιγότερα από δεκαπέντε- αναπληρώνει σε πολλά θέματα την έλλειψη των γραπτών πηγών.
Επειδή ο μηχανισμός των Αντικυθήρων κατατάσσεται στην υψηλή τεχνολογία και όχι σ' εκείνη που ασκείται από τους περισσότερους ανθρώπους σε πρακτικές κατασκευές, μπορεί να θεωρηθεί σταθμός στην εξέλιξη της ωρολογοποιίας, που άνθησε και πρωτοπαρουσιάστηκε στην Ευρώπη το 13ο ή 14ο αιώνα.
Η παρουσία όμως του μηχανισμού δεν εξαντλεί την αξία της εκεί, αλλά δίνει άλλη διάσταση στην εξέλιξη της ωρολογοποιίας, της οποίας η γενικότερη εμφάνιση ξεπερνά κατά πολύ την καταπληκτική εμφάνιση του απλού ρολογιού και φτάνει σε μια πολύ προγενέστερη περίοδο, όπου συναντά τη γενική γραμμή που, με τις διακλαδώσεις της, οδήγησε σε διάφορες εξελίξεις όπως την έννοια του αεικίνητου, τις υπολογιστικές μηχανές και τα κομπιούτερ, τα αυτόματα ρομπότ και τις μαγνητικές πυξίδες.
Σ' αυτήν ακριβώς την ιστορία είναι που το μηχάνημα των Αντικυθήρων μας προσφέρεται όχι μόνο σαν ένα νέο και δραματικό αποδεικτικό στοιχείο αλλά και σαν το αρχαιότερο κατάλοιπο της κύριας αυτής διακλάδωσης της τεχνολογίας. Στο ερώτημα πόσες γραπτές αποδείξεις έχουν διασωθεί από την αρχαιότητα για τους οδοντωτούς τροχούς, η απάντηση είναι: ελάχιστες, και αυτές όχι πλήρεις. Μια πρώτη αναφορά σε τέτοιους τροχούς υπάρχει σ' ένα απόσπασμα από τα Μηχανικά Προβλήματα, του Αριστοτέλη, χειρόγραφο που γενικά αποδίδεται στην Περιπατητική Σχολή γύρω στα 280 π.Χ., ενώ ο Βιτρούβιος περιγράφει τέτοιους τροχούς σαν εξαρτήματα στο περίφημο ρολόι του Κτησίβιου, έργο της ίδιας εποχής.
Ακόμη γνωρίζουμε ότι ο Αρχιμήδης χρησιμοποίησε παρόμοιους τροχούς, γύρω στο 250 π.Χ., για τις πολεμικές μηχανές του. Ουσιαστικά, μόνο στα έργα του μεγάλου Αλεξανδρινού μηχανικού Ήρωνα, όπως και στον Βιτρούβιο, γίνεται σαφής αναφορά σε οδοντωτούς τροχούς, δίχως όμως να κατονομάζεται η προέλευση ή η ανακάλυψη τους. Υπάρχουν, παρόλ' αυτά, στοιχεία που οδηγούν στον Αρχιμήδη και ίσως και στον Κτησίβιο, που τους θεωρούν πιθανούς εφευρέτες του οδοντωτού τροχού.
Η πιο σημαντική μαρτυρία είναι αυτή του Κικέρωνα, που αναφέρει για μια συσκευή που βρισκόταν στην κατοχή του Μάρκου Μάρκελλου, την οποία είχε φέρει ο παππούς του από τη Σικελία, όταν η τελευταία είχε κυριευθεί από τους Ρωμαίους (212 π.Χ.). Η συσκευή αυτή ήταν ένα πλανητάριο με όλη τη σημασία της λέξης και ο Κικέρων την περιγράφει λεπτομερειακά. Είναι πολύ φανερή η εντύπωση που του προξενεί, όπως και σ' όλους όσους έρχονταν σ' επαφή μαζί της. Από τα στοιχεία που παρέχει γίνεται σαφές ότι υπήρχαν δυο τέτοιες συσκευές που ήταν πολύ γνωστές στον αρχαίο κόσμο.
Αυτή που περιγράφει και μια δεύτερη που βρισκόταν στο ναό της Αρετής στη Ρώμη. Γράφει λοιπόν ο Κικέρων:
«Θυμάμαι ένα περιστατικό από τη ζωή του Γάιου Σουλπίκιου Γάλλου, ενός πολύ μορφωμένου ανθρώπου όπως ξέρετε: μια εποχή που είχε αναφερθεί ένα παρόμοιο φαινόμενο, και ενώ βρισκόταν συμπτωματικά στο σπίτι του Μάρκου Μάρκελλου, του συναδέλφου του στην υπατεία (166 π.Χ.) διέταξε να φέρουν έξω την ουράνια σφαίρα που ο παππούς του Μάρκελλου είχε φέρει από τις Συρακούσες, όταν είχε κυριευθεί η πλούσια και όμορφη αυτή πόλη - ήταν το μοναδικό πράγμα που είχε πάρει για το σπίτι του από τα άφθονα λάφυρα της πόλης. Μολονότι είχε ακούσει ν' αναφέρεται αυτή η σφαίρα πολύ συχνά, εξαιτίας της μεγάλης φήμης του Αρχιμήδη, όταν την αντίκρισα δεν μου προκάλεσε ιδιαίτερο θαυμασμό. Διότι εκείνη η άλλη ουράνια σφαίρα, επίσης κατασκευασμένη από τον Αρχιμήδη, που ο ίδιος ο Μάρκελλος είχε τοποθετήσει στο ναό της Αρετής, είναι πολύ πιο όμορφη και πολύ πιο γνωστή στον κόσμο. Όταν, όμως, ο Γάλλος άρχισε να εξηγεί σαν ειδήμονας τις λεπτομέρειες της μηχανής, συμπέρανα πως ο περίφημος Σικελός ήταν προικισμένος με πολύ μεγαλύτερη ιδιοφυΐα απ' όση θα μπορούσε να φανταστεί κανείς για έναν άνθρωπο. Διότι ο Γάλλος μας είπε πως το άλλο είδος ουράνιας σφαίρας, που ήταν συμπαγής χωρίς κανένα κενό στο εσωτερικό της, ήταν μια πολύ πρώιμη εφεύρεση που πριν απ' όλους είχε κατασκευάσει ο Θαλής ο Μιλήσιος και που, αργότερα, ο Εύδοξος ο Κνίδιος (μαθητής του Πλάτωνα, όπως λένε), είχε συμπληρώσει σημειώνοντας πάνω της τους αστερισμούς και τ' άστρα που βρίσκονται στον ουρανό. Είπε ακόμα πως, πολλά χρόνια μετά, ο Άρατος δανείστηκε ολόκληρο το σύμπλεγμα και τα σχέδια του Εύδοξου για να δώσει μια έμμετρη περιγραφή, χωρίς να έχει καμιά αστρονομική γνώση, με μόνο το ποιητικό του ταλέντο. Αλλά το καινούριο αυτό είδος σφαίρας, είπε, όπου περιγράφονται οι κινήσεις που κάνει ο Ήλιος και η Σελήνη κι εκείνα τα άλλα πέντε άστρα που λέγονται περιπλανώμενα ή, όπως θα μπορούσαμε να πούμε, πλανήτες, περιλαμβάνει πολύ περισσότερα απ' όσα θα μπορούσε να δείξει η παλιά σφαίρα. Και η εφεύρεση του Αρχιμήδη είναι άξια μεγάλου θαυμασμού, γιατί είχε σκεφτεί έναν τρόπο να αναπαριστάνει ακριβώς αυτές τις ανόμοιες κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, με τις διαφορετικές ταχύτητες και ρυθμούς, χρησιμοποιώντας μια μοναδική μηχανή για να περιστρέφει τη σφαίρα. Και όταν ο Γάλλος περιέστρεφε τη σφαίρα, είναι αλήθεια πως η Σελήνη, πάνω στο μπρούντζινο περίβλημα, βρισκόταν πίσω από τον Ήλιο τόσες περιστροφές όσες συμφωνούσαν ακριβώς με τον αριθμό των ημερών κατά τις οποίες πραγματικά βρίσκεται πίσω του και στον ουρανό. Έτσι, η ίδια έκλειψη Ηλίου εμφανιζόταν στη σφαίρα όπως ακριβώς θα συνέβαινε στην πραγματικότητα...»
Ο προσεκτικός αναγνώστης θα παρατηρήσει εδώ πως ο Κικέρων μένει εκστατικός μπροστά στις εξηγήσεις που δίνει για τη λειτουργία της σφαίρας ο Γάλλος, όπως θα μέναμε κι εμείς εκστατικοί αν κάποιος ειδικός μας εξηγούσε λεπτομερειακά πώς ακριβώς λειτουργεί για παράδειγμα ένας πυρηνικός αντιδραστήρας. Και συνεχίζει:
«Όταν ο Αρχιμήδης συνδύασε πάνω σε μια σφαίρα τις κινήσεις της Σελήνης, του Ήλιου και των πέντε περιπλανώμενων άστρων, κατάφερε, όπως και ο Θεός του Πλάτωνα που δημιούργησε τον κόσμο, στον Τίμαιο, να ελέγξει με μια περιστροφή της σφαίρας διάφορες κινήσεις εντελώς ανόμοιες σε βραδύτητα και ταχύτητα. Τώρα, αν σ' αυτό τον κόσμο μας δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί κανένα φαινόμενο χωρίς την επέμβαση του Θεού, τότε ούτε κι ο Αρχιμήδης θα μπορούσε να αναπαραστήσει αυτές τις κινήσεις πάνω σε μια σφαίρα δίχως τη θεία έμπνευση».
Από τα λεγόμενα του Κικέρωνα συνεπάγεται ότι κατασκευαστής αυτού του πλανητικού ομοιώματος ήταν ο Αρχιμήδης και συνακόλουθα ότι οι μηχανικές και αστρονομικές γνώσεις της εποχής εκείνης πρέπει να ήσαν το ίδιο μεγάλες. Ότι η μηχανική και η τεχνολογία βρίσκονταν σε πολύ μεγάλη ανάπτυξη στον αρχαίο κόσμο μας το μαρτυρεί και ένα κείμενο του Οβίδιου (1ος αιώνας μ.Χ.), που περιγράφει το οικοδόμημα του ναού της Εστίας στη Ρώμη, το οποίο είχε σφαιρικό σχήμα και που ολόκληρο, μέσα έξω, ήταν μια ακριβής απομίμηση του ουράνιου θόλου.
Στο πλανητάριο του Αρχιμήδη αναφέρεται και ο Λακτάντιος (4ος αιώνας μ.Χ.), όμως περισσότερο αποκαλυπτικό είναι το παρακάτω απόσπασμα του Κλαύδιου Κλαυδιανού (400 μ.Χ. περίπου) από τη Σφαίρα του Αρχιμήδη.
«Σαν κοίταξε κάτω ο Δίας και είδε τους ουρανούς να έχουν αποτυπωθεί πάνω σε μια γυάλινη σφαίρα, γέλασε και είπε στους άλλους θεούς: "Τόσο μακριά, λοιπόν, έφτασαν οι προσπάθειες των θνητών; Μπορούν πια να μιμηθούν το έργο των χεριών μου σε μια εύθραυστη σφαίρα;". Ένας γέρος από τις Συρακούσες μιμήθηκε πάνω στη γη τους νόμους του ουρανού, την τάξη της φύσης, των θεών τις προσταγές. Κάποια δύναμη, κρυμμένη στο κέντρο της σφαίρας, κατευθύνει τις διαφορετικές τροχιές των άστρων, δίνοντας σ' αυτήν τη μάζα που κινείται την εντύπωση ότι είναι ζωντανή. Ένας ψεύτικος ζωδιακός κύκλος κάνει μια πλήρη περιστροφή το χρόνο μόνος του, κι ένα ομοίωμα της σελήνης μεγαλώνει και μικραίνει μήνα το μήνα. Τώρα πια, μια θαρραλέα εφεύρεση κάνει το δικό της ουρανό να περιστρέφεται μοναχός του, και το ανθρώπινο μυαλό βάζει σε κίνηση τ' άστρα. Ήταν ανάγκη να με δυσαρεστήσει τότε ο ψεύτικος κεραυνός του άκακου Σαλμωνέα; Εδώ που φτάσαμε, το αδύναμο χέρι του ανθρώπου συναγωνίζεται την ίδια τη Φύση».
Ο Σαλμωνέας δεν ήταν τόσο άκακος όσο τον ήθελε η παράδοση. Αυτός ο μυθικός βασιλιάς και ιδρυτής της Σαλμώνης στην Ηλεία, γιος του Αίολου και της αδερφής του Σίσυφου Ενάρετης, ήταν ένας άγριος και αλαζονικός άντρας, που θεωρούσε τον εαυτό του ισόθεο με τον Δία, επειδή είχε ανακαλύψει και χρησιμοποιούσε μια μηχανή που εξαπέλυε κεραυνούς και βροντές. Ο Δίας, αγανακτισμένος, τον κατακεραύνωσε και μαζί έριξε φωτιά και έκαψε ολόκληρη την πόλη.
Σε ποιο βαθμό οι πανάρχαιες αυτές παραδόσεις που ενσωματώθηκαν στην Ελληνική μυθολογία είναι ο απόηχος γεγονότων που συνέβησαν στο απώτατο παρελθόν, θρυλοποιημένες μαρτυρίες ενός πολιτισμού που διέθετε μέσα μαζικής καταστροφής; Είναι πολύ δύσκολο να πάρουμε θέση, όπως είναι επίσης δύσκολο να πούμε ότι ο Αρχιμήδης υπήρξε ο εφευρέτης των μηχανών με οδοντωτούς τροχούς ή αν, απλά, ήταν ο συνεχιστής μιας παράδοσης που κληροδοτήθηκε από το παρελθόν και που ακολούθησαν και λάμπρυναν άλλοι μεταγενέστεροι μηχανικοί.
Βέβαια οι περισσότεροι χρησιμοποίησαν τις γνώσεις τους για να κατασκευάζουν «παιχνίδια», μηχανισμούς που στόχευαν στην ψυχαγωγία και όχι στην ωφελιμότητα, όμως αυτό δεν τους εμπόδισε να κάνουν μερικές από τις πιο αξιοθαύμαστες ανακαλύψεις της μηχανολογίας, όπως αυτή του διαφορικού γραναζιού, που υπάρχει και στο μηχάνημα των Αντικυθήρων.
Και οι συσκευές που είχε κατασκευάσει ο Αρχιμήδης αποτελούσαν «παιχνίδια» ενός μοναδικού πνεύματος, που μετέφερε σε μικρογραφία τις αστρονομικές γνώσεις των συγχρόνων του, του Ίππαρχου κυρίως, για τον ουράνιο θόλο και τις κινήσεις των γνωστών τότε πλανητών. Γιατί είναι γνωστό σήμερα ότι το μηχάνημα δεν έχει ερμηνευτικό χαρακτήρα αλλά παραστατικό. Η αξία του φυσικά παραμένει. Γράφει ο Σόλα Πράις:
«Μολονότι το διαφορικό γρανάζι μπορεί να πρωτοεμφανίσθηκε στο μηχάνημα των Αντικυθήρων στην προσπάθεια να επιδειχτούν οι κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης σε τέλειο συνδυασμό με τις φάσεις της Σελήνης, δεν παύει να είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι ένα τόσο περίπλοκο εξάρτημα παρουσιάζεται τόσο νωρίς. Από προσωπική μου πείρα, είναι δύσκολο ακόμα και σήμερα να εξηγηθεί η θεωρία αυτού του συστήματος οδοντωτών τροχών στα περισσότερα μέλη ενός ακροατηρίου που να εγνώριζε ένα σωρό μηχανικά και ηλεκτρονικά μηχανήματα. Πρέπει σίγουρα να καταχωρηθεί σαν μια από τις σημαντικότερες βασικές μηχανικές εφευρέσεις όλων των εποχών και ο εφευρέτης, είτε είναι ο ίδιος ο Αρχιμήδης είτε κάποιος άγνωστος αλλά ευφυέστατος μηχανικός της σχολής του Ποσειδωνίου, είναι άξιος για κάθε τιμή».
Πρέπει να σημειωθεί ότι το διαφορικό γρανάζι δεν αναφέρεται σε κανένα έργο του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ούτε στο περίφημο ρολόι Ντε Ντόντι. Θα επανεμφανιστεί πολύ αργότερα στο περίπλοκο ρολόι που κατασκεύασε ο Έμπερχαρτ Μπάλντουιν στα 1575. Μεσολάβησε δηλαδή ένα τεράστιο χρονικό διάστημα για να ανακαλυφθεί εκ νέου, χρονικό κενό που δε δικαιολογείται παρά μόνο αν δεχτούμε ότι ο εφευρέτης του μηχανισμού αυτού υπήρξε μια απαράμιλλη ιδιοφυΐα, ο οποίος κάποια στιγμή έκανε μια μεγάλη πρωτοποριακή εφεύρεση, που στη συνέχεια λησμονήθηκε για πολλούς αιώνες.
Είχε προηγηθεί της εποχής του κατά πολύ και αυτό, δηλαδή το μεγάλο χρονικό κενό μέχρι την εκ νέου ανακάλυψη, συνέβαλε στην πνευματική κλοπή αυτής της ανακάλυψης. Αναφορικά με τους Έλληνες, αυτό δε συνέβη μία και μόνο φορά. Ο Κοπέρνικος «χρησιμοποίησε» τη θεωρία του Αρίσταρχου του Σάμιου για τη σφαιρικότητα της γης και την κίνηση της γύρω από τον Ήλιο, ο γνωστός χαρτογράφος Μερκάτορ ((χρησιμοποίησε» την κυλινδρική προβολή~τοΰ Μαρίνου του Τυριού, ο Λεονάρντο ντά Βίντσι ((χρησιμοποίησε» το πυροβόλο του Αρχιμήδη, το οποίο, προς τιμήν του, το ονόμασε «Αρχιτρόνυτο» και άλλες πολλές πνευματικές «χρήσεις».
Κάποιος ιδιοφυής μαθηματικός σε άγνωστο χρόνο κάνει μια ανακάλυψη που θ' αποτελέσει αργότερα συστατικό στοιχείο της μηχανικής. Το πιο πιθανό είναι να πρόκειται για κάποιον ανώνυμο μηχανικό από τη Ρόδο και όχι για τον Αρχιμήδη, στον οποίο εξάλλου θα έπρεπε να αποδοθεί όχι μόνο η εφεύρεση περίπλοκων συστημάτων οδοντωτών τροχών και η εφαρμογή τους σε αστρονομικούς ωρολογιακούς μηχανισμούς, αλλά και το επόμενο τεράστιο βήμα που συνεπάγεται η εφεύρεση του διαφορικού γραναζιού.
Αλλ' ακόμα κι έτσι, έχουμε πολλούς υποψήφιους για την πατρότητα του μηχανήματος των Αντικυθήρων, όπως τον Ανδρόνικο τον Κυρρήστη που έφτιαξε τον Πύργο των Ανέμων κι ένα από τα πιο περίπλοκα αστρονομικά ηλιακά ωρολόγια στη νήσο Τήνο, τον ίδιο τον Ποσειδώνιο, του οποίου παρεμφερείς εργασίες αναφέρει ο Κικέρων, τον Γέμινο, του οποίου η θεωρία των Ηλιοσεληνιακών κύκλων είναι τα κείμενα που περισσότερο θυμίζουν τις επιγραφές πάνω στο μηχάνημα, και ίσως και άλλους πολλούς από αυτή την περίοδο.
Μάλιστα, γνωρίζουμε και μια μυστηριώδη και ελλιπή επιγραφή, που ανακαλύφθηκε στο Κεσκιντό της Ρόδου, κοντά στη Λίνδο, που φαίνεται να περιλαμβάνει τις αριθμητικές παραμέτρους ενός πλήρους πλανητικού συστήματος. Συμπερασματικά, λοιπόν, το μηχάνημα των Αντικυθήρων ή, όπως επεκράτησε να λέγεται, ο ''Υπολογιστής των Αντικυθήρων'', αποτελεί έναν πρωτοποριακό μηχανισμό, μια πραγματικά επαναστατική ανακάλυψη στον τομέα της μηχανικής για την εποχή του -80 π.Χ. περίπου-, του οποίου ο εφευρέτης μας είναι ουσιαστικά άγνωστος.
Πιθανολογούμε ότι είναι ο Αρχιμήδης, αλλά κι αυτό δεν είναι απόλυτα σίγουρο, αφού διαθέτουμε μόνο σχετικές ενδείξεις. Ο μηχανισμός αποτελεί τον κρίκο μιας προηγμένης μηχανικής παράδοσης, που άρχισε ασφαλώς πολύ νωρίτερα πριν από τον Αρχιμήδη, πιθανότατα με τον Αρχύτα τον Ταραντίνο, που κατασκεύασε το πρώτο ιπτάμενο αντικείμενο στην ανθρώπινη ιστορία, την περίφημη «περιστερά» ή «πετομηχανή», και συνεχίστηκε με τους μεγάλους μηχανικούς Κτησίβιο, Ήρωνα, Φίλωνα και άλλους της Αλεξανδρινής εποχής.
Η παρουσία αυτού του μηχανισμού δίνει αφορμή να υποθέσουμε ότι πρέπει να προϋπήρχε σχετική παράδοση που κορυφώθηκε με την κατασκευή του και που φυσικά συνεχίστηκε. Αν δεν μπορούμε όμως να ανιχνεύσουμε τα πριν από αυτόν μηχανικά επιτεύγματα, έχουμε την τύχη να γνωρίζουμε τους «απογόνους» του υπολογιστή. Σχετικές έρευνες έφεραν στο φως το περίφημο μηχανικό «Βυζαντινό ηλιακό ρολόι - ημερολόγιο», κατευθείαν απόγονο του υπολογιστή, που κατασκευάστηκε από Έλληνα μηχανικό -άγνωστο προς το παρόν- στο Βυζάντιο, τον 6 μ.Χ. αιώνα.
ΝΕΟΤΕΡΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ
Η έκδοση της εργασίας του Πράις σηματοδοτούσε και την απαρχή ενός γενικότερου ενδιαφέροντος για το μηχανισμό, που εκδηλώθηκε τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Στα είκοσι περίπου χρόνια που μεσολάβησαν έως σήμερα (1994), το περίφημο αυτό όργανο / υπολογιστής διατηρήθηκε στην επικαιρότητα με πολλούς τρόπους που θα τους αναφέρω συνοπτικά γνωρίζοντας ότι κάποια από τα στοιχεία πιθανώς να μου διαφεύγουν. Αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι το γεγονός ότι εκτός από τους ειδικούς επιστήμονες που μπορούσαν να προσεγγίσουν το δύσκολο κείμενο του Πράις, το πλατύ κοινό δε γνώριζε καθόλου ότι υπήρχε μια τόσο εξαντλητική μελέτη για το μηχανισμό.
Όμως το ενδιαφέρον του κοινού είχε εξαφθεί από τα δημοσιεύματα ενός καλού διαφημιστή της αρχαιολογικής έρευνας ανά τον κόσμο, του πολυσυζητημένου Έριχ φον Ντένικεν. Στη διάρκεια των ετών 1974 - 1980, κατά την οποία μεταφράστηκαν τα περισσότερα έργα του στα Ελληνικά, ο Ντένικεν δεν έπαψε να υποστηρίζει ότι ο μηχανισμός ήταν έργο εξωγήινης διάνοιας, ενός πολιτισμού πέρα από τη γη που σε πολύ παλαιά εποχή είχε στείλει στη γη αντιπροσώπους του για να εκπολιτίσουν τους γήινους που βρίσκονταν τότε σε πρωτόγονη κατάσταση.
Η γοητεία αυτής της θεωρίας ήταν μεγάλη και εξακολουθεί εν πολλοίς να είναι έως σήμερα και έχω ήδη αναφερθεί στις έντονες ερωτήσεις και απορίες που μου έκανε σχετικά Ισπανός ερευνητής-δημοσιογράφος για το θέμα. Αλλά και πολλοί Έλληνες διαφορετικών κοινωνικών στρωμάτων και πνευματικού επιπέδου έχουν παραμείνει με αυτή την εντύπωση, χωρίς να υπάρχει από πουθενά κάποια απόπειρα ανατροπής αυτής της θεωρίας. Δυστυχώς τα επιστημονικά έργα δεν έχουν πολλές φορές τη γοητεία του μυστηριώδους και του αγνώστου που διαθέτει η φαντασία.
Στα 1976 όμως ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ) είχε μια θαυμάσια ιδέα - προσκάλεσε στην Ελλάδα το διάσημο ωκεανογράφο Ζακ-Υβ Κουστό με σκοπό να γυρίσει μια σειρά ντοκιμαντέρ από τις ελληνικές θάλασσες. Απώτερος στόχος του EOT ήταν να τονωθεί το τουριστικό ρεύμα προς τη χώρα μας, που έβγαινε πολλαπλά δοκιμασμένη από την επτάχρονη δικτατορία.
Η αποστολή αυτή που βαπτίστηκε «Αναζητώντας την Ατλαντίδα» είχε αρκετά οφέλη για την Ελλάδα στο θέμα της διερεύνησης πολλών υποβρύχιων τοποθεσιών και ναυαγίων, καθώς τα μέσα που διέθετε το Ελληνικό κράτος και οι αντίστοιχες οργανώσεις δεν μπορούσαν να φτάσουν εκεί λόγω υπερβολικού βάθους. Ένα από τα ναυάγια που ερευνήθηκαν ήταν και αυτό των Αντικυθήρων. «Με τεχνητό φωτισμό και με τη βοήθεια του βαθυσκάφους που επιτρέπει την παραμονή για πολλές ώρες στο μεγάλο βάθος (περ. 62 μ.) που βρίσκεται το ναυάγιο, έγινε λεπτομερειακή εξερεύνηση του βυθού, κάτι που δεν μπορούσαν να κάνουν οι σφουγγαράδες το 1901.
Διαπιστώθηκε ότι ο πυθμένας κρύβει μέσα στα σκληρά ιζήματα που δημιουργήθηκαν με τους αιώνες πολλά μικροαντικείμενα και έργα τέχνης. Εκτός από κομμάτια μαρμάρινων και χάλκινων αγαλμάτων, ανελκύσθηκαν δύο Θαυμάσιας τέχνης χάλκινα αγάλματα, το κεφάλι ενός τρίτου, χρυσά κοσμήματα, λυχνάρια και μια σειρά από ασημένια νομίσματα που είχαν κοπεί στην Πέργαμο το 84 π.Χ. Αποκτήσαμε έτσι μιαν αναμφισβήτητη ένδειξη για τη χρονολόγηση και την προέλευση του ναυάγιου, που φαίνεται να ανήκε σε κάποιο Ρωμαϊκό πλοίο από αυτά που λεηλάτησαν την Πέργαμο μετά την επανάσταση του Μιθριδάτη.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Σόλα Πράις, που είχε μελετήσει τον περίφημο «αστρολάβο» από το ναυάγιο των Αντικυθήρων, είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι τροχοί του είχαν ρυθμιστεί για τελευταία φορά γΰρω στο 80 π.Χ. Όπως ήταν επόμενο η όλη υπόθεση καλύφθηκε από τα Μ MR με μεγάλο ενδιαφέρον και δημοσιεύθηκαν πολλά σχετικά άρθρα που όμως δεν πρόσθεταν κάποιο νέο στοιχείο εκτός της αναζωπύρωσης της διαμάχης μεταξύ οπαδών του Ντένικεν και των επιστημονικών απόψεων.
Εξαίρεση αποτέλεσε η Καθημερινή, που βρήκε την ευκαιρία και δημοσίευσε σε συνέχειες, από το βιβλίο του διάσημου ωκεανογράφου και δύτη Πίτερ Θροκμόρτον, ένα κεφάλαιο με τίτλο, ''Ναυάγιο των Αντικυθήρων'', ένα γλαφυρότατο κείμενο, που παρέθετε και σχηματική απεικόνιση του μηχανισμού, τον οποίο χαρακτήριζε ως αστρολάβο. Την ίδια περίοδο, μηνιαίο ιστορικό περιοδικό δημοσίευσε ένα κατατοπιστικό άρθρο που αποτελούσε στην ουσία μια περίληψη των έως τότε προσπαθειών και στο ίδιο έντυπο, λίγα τεύχη αργότερα, δημοσιεύθηκε επιστολή ενός αναγνώστη που επικέντρωνε το ενδιαφέρον στην όλη συμμετοχή του υποναυάρχου Ι. Θεοφανίδη.
Το πρώτο υπεύθυνο άρθρο, γραμμένο από τον πλέον αρμόδιο Χαρ. Καράκαλο, δημοσιεύθηκε τον επόμενο χρόνο και σιγά σιγά το ενδιαφέρον μετριάστηκε για να εξαφθεί το Μάρτιο του 1980, όταν ήλθε στην Ελλάδα ο Πράις για να παρουσιάσει στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών ένα σύγχρονο ομοίωμα του μηχανισμού, το οποίο τελικά εδώρισε στο μουσείο. Το γεγονός καλύφθηκε και πάλι δημοσιογραφικά με αρκετά άρθρα και δημοσιεύματα.
ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΜΕ ΤΟΝ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ
Ψηφιακές Ακτινογραφίες
Οι ψηφιακές ακτινογραφίες όλων των γνωστών σωζόμενων θραυσμάτων του Μηχανισμού των Αντικυθήρων που αποκτήθηκαν με την τεχνογνωσία της Tek χρησιμοποιώντας το σύστημα BladeRunner βρίσκονται στην ιστοσελίδα της Shaw Inspection Systems (πρώην X-Tek Industrial). Οι ψηφιακές ακτινογραφίες που διατίθενται περιλαμβάνουν όλα τα κυρίως θραύσματα (θραύσματα A έως G) αλλά και όλα τα μικρά θραύσματα (θραύσματα 1 έως 75), και αποκτήθηκαν με τη χρήση του συστήματος BladeRunner CT (Υπολογιστική Τομογραφία) της X-Tek.
Το σύστημα αυτό διαμορφώθηκε με τη βοήθεια μία πηγής ακτίνων Χ της X-Tek με μικροεστίαση και τάσεως 225kV, σε συνδυασμό με έναν επίπεδο ανιχνευτή Perkin Elmer 16 ιντσών. Ο ανιχνευτής Perkin Elmer είναι τετράγωνος, 2048 x 2048 εικονοστοιχείων, με μέγεθος εικονοστοιχείου 0.4mm, ή 400μm. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα θραύσματα μεγεθύνθηκαν κατά 2.7 έως 4.4 φορές, ξεπερνώντας έτσι τις συνηθισμένες κλίμακες μεγεθών των 75 με 46 μm.
Τα κυρίως θραύσματα απεικονίστηκαν με δυναμικό ακτίνων Χ στα 200, 150 και 100 kV. Τα μικρά θραύσματα απεικονίστηκαν μόλις στα 150 kV. Για σκοπούς ομοιομορφίας, οι ακτινογραφίες που παρουσιάζονται εδώ είναι όλες απεικονισμένες στα 150 kV. Τα κυρίως θραύσματα απεικονίστηκαν ξεχωριστά, ενώ τα μικρά απεικονίστηκαν σε μικρές ομάδες μέχρι 7 στοιχείων. Ο Perkin Elmer είναι ανιχνευτής 16-bit που παράγει μονόχρωμες ψηφιακές ακτινογραφίες με 65536 τόνους του γκρι.
Αυτές έχουν μετατραπεί σε εικόνες των 8-bit (256 τόνους του γκρι), με κλιμακώμενη αντίθεση για να ταιριάζει καλύτερα με το δυναμικό φάσμα. Κατόπιν, συμπιέστηκαν και αποθηκεύτηκαν ως αρχεία JPEG. Όποτε κρίθηκε αναγκαίο, οι εικόνες ξακρίστηκαν και ακτινογραφίες ομάδων φωτογραφιών χωρίστηκαν σε μικρότερα τμήματα ώστε κάθε φωτογραφία να απεικονίζει ένα μονάχα θραύσμα. Οι διαστάσεις των φωτογραφιών έχουν περιοριστεί σε κοινώς χρησιμοποιούμενα μεγέθη (256, 384, 512, 768, 1024, 1280, 1536 κλπ), και σκοπίμως διατηρήθηκαν σε τετράγωνο σχήμα.
Τα ονόματα των αρχείων περιγράφουν το περιεχόμενό τους, και περιλαμβάνουν τις διαστάσεις των φωτογραφιών. Τα μικρά θραύσματα είναι εκείνα που ανακαλύφθηκαν το 2005 από την αρχαιολόγο Μαίρη Ζαφειροπούλου στις αποθήκες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Δεν μας είναι γνωστό το πώς τα θραύσματα διανεμήθηκαν μέσα στα κουτιά. Επίσης, δεν είναι απολύτως βέβαιο ότι όλα τα θραύσματα ανήκουν στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων.
Φυσικά Μοντέλα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων
Το πρώτο μοντέλο του Μηχανισμού των Αντικυθήρων κατασκευάστηκε κατά την δεκαετία του 1930 από τον Ιωάννη Θεοφανίδη. Ένα μοντέλο βασισμένο στο έργο του Πράις κατασκευάσθηκε την δεκαετία του 1980 από τον Ρόμπερτ Ντερόσκι και δωρίσθηκε από τον Πράις στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, στην Αθήνα. Στην Αυστραλία, ο ωρολογοποιός Φράνκ Πέρσιβαλ κατασκεύασε ένα μοντέλο βασισμένο στις έρευνες των Άλαν Μπρόμλεϋ και Μάικλ Ράιτ, ο οποίος μεταγενέστερα ανέπτυξε το δικό του μοντέλο.
Με τα νέα αποτελέσματα και τα τελευταία διαγράμματα γραναζιών της ομάδας του Προγράμματος για την Μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, νέα μοντέλα κατασκευάζονται από άλλους ερευνητές με μερικά από αυτά να είναι λειτουργικά. Τα αποτελέσματα της ομάδας έχουν ενσωματωθεί σε τουλάχιστον τρία μοντέλα, κατασκευασμένα από τον Μάικλ Ράιτ, τον Διονύσιο Κριάρη, τον Μάσσιμο Βισεντίνι και την Τατιάνα Βαν Βαρκ, ενώ η ερευνητική ομάδα του Προγράμματος αναπτύσσει ένα μοντέλο βασισμένο στην τρέχουσα έρευνα.
Ταυτόχρονα κατασκευάζονται μοντέλα για εκπαιδευτική χρήση από διάφορους φορείς και άτομα ανά τον κόσμο. Επιπλέον, μερικοί μοναδικοί μηχανισμοί κατασκευάζονται βασισμένοι στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Λίστα των μοντέλων του Μηχανισμού των Αντικυθήρων και μηχανισμών εμπνευσμένοι από αυτόν:
Το μοντέλο κατασκευασμένο από τον Ιωάννη Θεοφανίδη.
Μοντέλα κατασκευασμένα από και για τον Ντερεκ ντε Σόλα Πράις.
Το μοντέλο του Άλαν Μπρόμλεϋ.
Το μοντέλο που κατασκευάστηκε και ανανεώθηκε από τον Μάικλ Ράιτ στο Λονδίνο, ενσωματώνει τα ευρήματα της ομάδας του Προγράμματος. Ο ίδιος λέει σχετικά με το μοντέλο του: "Το μοντέλο μου είναι βασισμένο στην προσωπική μου έρευνα αλλά έχει διαφοροποιηθεί ελαφρώς για να συμφωνεί με τα ευρήματα της ομάδας του Προγράμματος για την Μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Ο μηχανισμός μου περιλαμβάνει του πέντε γνωστούς πλανήτες κατά την αρχαιότητα και η προηγούμενη ύπαρξη ενός χαμένου πλέον πλανητικού μηχανισμού φαίνεται να υποστηρίζεται από τις επιγραφές."
Στην Ελλάδα, ο Διονύσης Κριάρης, μαθηματικός και κατασκευαστής αρχαίων οργάνων, έχει κατασκευάσει ένα μοντέλο που βασίζεται στα νέα ευρήματα του Ερευνητικού Προγράμματος του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, το οποίο σήμερα εκτίθεται στο Παιδικό Μουσείο του Μανχάταν, και αποτελεί μέρος της έκθεσης «Θεοί, Μύθοι και Θνητοί».
Στην Ιταλία κατασκευάστηκε ένα ενδιαφέρον λειτουργικό μοντέλο από τον Μάσσιμο Βισεντίνι. Ο Βισεντίνι εργάστηκε σύμφωνα με τα διαγράμματα του Ερευνητικού Προγράμματος για την Μελέτη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων και το μοντέλο του βασίζεται σε μια παραλλαγή του μοντέλου του Ερευνητικού Προγράμματος.
Ένα πολύ εντυπωσιακό μοντέλο που ωστόσο αποκλίνει πολύ το αρχαίο πρώτυπο κατασευάστηκε στην Ολλανδία από την Τατιάνα Βαν Βαρκ, ως "Ουσία του Μηχανισμού των Αντικυθήρων".
Το πιο πρόσφατο μοντέλο κατασκευάζεται από την Ομάδα Μελέτης του Μηχανισμού, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Οι καθηγητές Γιάννης Σειραδάκης και Κυριάκος Ευσταθίου είναι υπεύθυνοι για τον σχεδιασμό του μοντέλου σε υπολογιστή και τη μεταφορά του σε χαλκό.
Ο Σουηδός μηχανικός Ματιάς Μπάτετ έχει δημιουργήσει ένα ρολόι για τον οίκο Hublot, το οποίο ενσωματώνει τις λειτουργίες του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Ένα αντίγραφο του ρολογιού εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ο αρχαιότερος υπολογιστής που γνωρίζουμε, το αρχαιότερο πολύπλοκο αστρονομικό όργανο και μηχανικό σύμπαν, δηλαδή είναι ένα πλανητάριο. Προσδιορίζει την θέση του Ηλίου και της Σελήνης (της οποίας δίνει και την φάση, π.χ. Νέα Σελήνη, πρώτο τέταρτο, Πανσέληνος κ.λπ.), προβλέπει τις εκλείψεις και πιθανότατα έδινε και τις θέσεις των πλανητών, όπως διαβάζουμε στα αρχαία κείμενα.
Η ύπαρξή του ανατρέπει όλα όσα πιστεύονται σχετικά με την υποτιθέμενη αδυναμία των Ελλήνων να δημιουργούν τεχνολογία και την έλλειψη ενδιαφέροντος για πρακτικές εφαρμογές, λες και ο Παρθενώνας, που είναι και αντισεισμικός, έγινε χωρίς τεχνολογία. Ο Μηχανισμός μοιάζει να είναι ένα αντικείμενο εκτός εποχής, ενώ στην πραγματικότητα, όπως έχω αποδείξει, είναι η επιτομή της Ελληνικής Φιλοσοφίας. Ο Μηχανισμός βασίζεται στην Ελληνική φιλοσοφία και κυρίως στους Ίωνες φιλοσόφους.
Η φιλοσοφία, η επιστήμη και η τεχνολογία αλλάζει τη ζωή του ανθρώπου ριζικότατα, ιδίως στη διάρκεια των τελευταίων τεσσάρων χιλιάδων ετών και δραστικότατα στην διάρκεια των τελευταίων εκατό ετών. Όλοι μας σήμερα θεωρούμε δεδομένες όλες τις καθημερινές εφαρμογές της τεχνολογίας, νέες και παλαιές. Όλη η ζωή μας πλέον εξαρτάται από τεχνολογικές εφαρμογές που βασίζονται σε πολλές επιστημονικές εφαρμογές άγνωστες σε μας, όπως και σε μια παράδοση που φυσιολογικά την ξεχνάμε.
Πώς ξεκίνησαν όμως όλα αυτά; Πώς αναπτύχθηκε η Επιστήμη και η Φιλοσοφία; Πώς φθάσαμε όμως στις σημερινές τεχνολογικές εφαρμογές; Πώς πήγαμε στο Φεγγάρι; Για να κάνουμε μια γρήγορη αναδρομή θα πρέπει να πάμε πίσω σε μυθικές προσωπικότητες όπως ο Διόνυσος, ο Ήφαιστος, ο Προμηθέας και ο Ορφέας και οι αξεπέραστοι γίγαντες του πνεύματος όπως ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, και ο Πλάτων ή ο Αρχιμήδης, στους ώμους των οποίων στηρίχθηκε και ο Νεύτων, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος.
Οι άνθρωποι παρατηρούν με ενδιαφέρον τις κινήσεις των ουρανών σωμάτων και βαθμιαία ανακαλύπτουν την αρμονία του Κόσμου, τις επαναλαμβανόμενες λικνιστικές κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης, την αέναη κυκλική κίνηση των άστρων, την εναλλαγή των εποχών, τον ιδιόρρυθμο χορό των πλανητών. Ο συνδυασμός των προαπαιτουμένων για την ανάπτυξη της Επιστήμης θα περίμενε κανείς να υπάρχει σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης, και η Επιστήμη θα μπορούσε να γεννηθεί σε όλους τους λαούς. Δεν συνέβη όμως αυτό. Ασφαλώς όλοι οι λαοί ανέπτυξαν πρακτική αστρονομία και στοιχειώδη αριθμητική και ημερολόγια.
Όμως η Επιστήμη γεννήθηκε μόνο στην Ελλάδα και αυτή είναι η Ελληνική Επανάσταση, το Ελληνικό θαύμα. Αξίζει να δούμε την θεώρηση που έχουν για την κατασκευή του κόσμου, του σύμπαντος, των άστρων και των πλανητών που είναι πολύ κοντά στην σύγχρονη φυσική και αστροφυσική. Στην πραγματικότητα σχεδόν ταυτίζονται οι αντιλήψεις των αρχαίων Λευκίππου και Δημόκριτου με των συγχρόνων. Παραθέτουμε επιγραμματικά:
Το σύμπαν κατά τον Λεύκιππο φτιάχτηκε και από μια δίνη από άτομα που περιστρέφονται γύρω από ένα κέντρο. Τα βαρύτερα άτομα πάνε στο κέντρο. Αρχικά το σύμπαν ήταν ρευστό και καθώς περιστρεφόταν θερμάνθηκε, πυρώθηκε και έφτιαξε την ύλη των άστρων. Εδώ διαπιστώνουμε ότι ο Λεύκιππος χρησιμοποιεί την κοινή γνώση ότι αν τρίψουμε ένα ξύλο περιστροφικά σε ένα άλλο παράγεται θερμότητα και ανάβει.
Συμπεραίνει συνεπώς ότι στο σύμπαν η διαδικασία της τριβής θερμαίνει τα ουράνια σώματα και παράγει ενέργεια, την ενέργεια του σύμπαντος, την ενέργεια των άστρων, του Ηλίου.
Τα άστρα κατά τον Λεύκιππο δημιουργούνται από συνάθροιση ατόμων.
Τα άστρα πυρώνουν από την μεγάλη ταχύτητα περιστροφής.
Ο Ήλιος πυρώνεται ομοίως από την περιστροφή, αλλά και από τα άστρα.
Η Γη φτιάχτηκε από μια δίνη όπου μαζεύτηκαν τα άτομα περιδινήθηκαν, ζεστάθηκαν και μετά ψύχθηκε. Διαβάζοντάς τον ένας φυσικός νομίζει ότι ο Λεύκιππος ή ο Δημόκριτος έχει διαβάσει σύγχρονη αστροφυσική και βασίζεται σε αυτήν. Τα λεπτά άτομα ανεβαίνουν επάνω και γίνονται φωτιά τα παχιά καθιζάνουν και γίνονται νερό και γη (χώμα).
Η Σελήνη δέχεται λίγη θερμότητα και δεν είναι πολύ θερμή.
Οι εκλείψεις του Ηλίου είναι σπανιότερα ορατές των εκλείψεων της Σελήνης διότι οι διάμετροί τους είναι άνισοι.
Οι κόσμοι (σύμπαντα ή ηλιακά συστήματα) είναι άπειροι σε αριθμό, βρίσκονται σε κενό χώρο και είναι φτιαγμένοι από άπειρα άτομα.
Κάποιοι κόσμοι (πλανήτες) έχουν ήλιους (άστρα) και κάποιοι δεν έχουν. Μας λέει δηλαδή ότι ο Ήλιος είναι άστρο. Η όραση σύμφωνα με τον Λεύκιππο οφείλεται σε είδωλα των αντικειμένων που πέφτουν μέσα στη κόρη του ματιού.
Ενώ σε σχέση με τον αριθμό των κόσμων, πλανητών ή συμπάντων, διαβάζουμε ότι:
Όταν, πιθανότατα το 1901 με 1902, πρωτοβγήκε από τη θάλασσα ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, όπου είχε μείνει 21 αιώνες, μιας και μας τον φύλαγε προσεκτικά ο Ποσειδώνας, αρχικά κάποιοι νόμισαν ότι ήταν παλιό ρολόι, αλλά όταν διάβασαν μέρος των αρχαίων επιγραφών όλοι πείσθηκαν ότι ήταν ένα αρχαίο αστρονομικό όργανο, πιο πολύπλοκο από κάθε γνωστό αστρολάβο. Δυο αξιωματικοί του πολεμικού ναυτικού, ο Π. Ρεδιάδης και ο Κ. Ράδος είναι οι πρώτοι που το μελέτησαν ήδη από το 1903 - 1910. Ακολούθησε ο ναύαρχος Ι. Θεοφανίδης (δισέγγονος του απελευθερωτή μας Θεοδ. Κολοκοτρώνη) που έδειξε ότι ο Μηχανισμός μπορούσε να είναι ένα μηχανικό Σύμπαν, δηλαδή ένα πλανητάριο.
Ο Derek de Sola Price, Αμερικανός καθηγητής Αγγλικής καταγωγής, με τον Χαρ. Καράκαλο, φυσικό στο Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών Δημότκριτος, συνέχισαν με επιτυχία το έργο του Θεοφανίδη, στους οποίους ο ναύαρχος είχε δώσει όλους τους φακέλους με τις μελέτες του, όπως με πληροφορεί ο εγγονός του Ιωάννης Θεοφανίδης, επίσης ναύαρχος ο οποίος μάλιστα έχει κάνει πάρα πολλές καταδύσεις στο ναυάγιο εκπαιδεύοντας ΟΥΚ. Τις μελέτες του Θεοφανίδη αξιοποίησαν με επιτυχία ο Price, προχωρώντας περαιτέρω τις ιδέες και την έρευνα του ναυάρχου.
Βασισμένοι σε καλύτερες μεθόδους, με ακτινογραφίες (πιο σωστά ραδιογραφίες) που επέτρεψαν να δουν το εσωτερικό των σκουριασμένων τμημάτων του μηχανισμού με συσκευή που έφτιαξε ο αείμνηστος Καράκαλος. Οι ακτίνες (Γ) που έβγαζε μια ραδιενεργός πηγή απεικόνισαν τα γρανάζια των οποίων τα δόντια μέτρησε η Αμαλία Καράκαλου, σύζυγος του φυσικού. Μετά από αυτούς πολλοί σημαντικοί έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τον Μηχανισμό, κυρίως μετά την δημοσίευση ενός εκλαϊκευτικού άρθρου του Price στο κορυφαίο ευρείας κυκλοφορίας επιστημονικό περιοδικό Scientific American.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο κορυφαίος επιστήμων Arthur Clark και ο μέγιστος φυσικός και βραβείο Nobel Richard Feynman έδειξαν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για το μοναδικό αυτό αντικείμενο. Την σκυτάλη πήραν στην συνέχεια οι Michael Write, Allan Bromley και η κ. Ελένη Μάγκου που χρησιμοποιώντας μια συσκευή αξονικής τομογραφίας που έφτιαξε ο Michael Write είδαν πολύ καλύτερα το εσωτερικό του Μηχανισμού και βελτίωσαν σημαντικότατα την μελέτη και την αντίληψη που είχε διαμορφωθεί με τις μελέτες των Θεοφανίδη, Price, Καράκαλου.
Ο Μηχανισμός, που το αρχαίο όνομά του είναι πινακίδιον, δηλαδή tablet, είναι ένα περίτεχνο μηχανικό σύμπαν, ένα πλανητάριο, αστρονομικό ωρολόγιο. Η κατασκευή του βασίστηκε σε παρόμοιες κατασκευές του Αρχιμήδη και των μαθητών του στις Συρακούσες, όπως αποδεικνύουν οι αναλύσεις μας του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Ο Μηχανισμός λειτουργεί με προσεκτικά σχεδιασμένα και κατασκευασμένα γρανάζια με μικρά τριγωνικά δοντάκια. Τα γρανάζια εκτελούν συγκεκριμένες μαθηματικές πράξεις, καθώς κινούνται γύρω από άξονες.
Η κίνηση των γραναζιών κινεί δείκτες που δίνουν τη θέση διαφόρων ουρανίων σωμάτων, του Ηλίου, της Σελήνης και πιθανώς των πλανητών. Δηλαδή ήταν το πρώτο μηχανικό Σύμπαν, το πρώτο Πλανητάριο. Ο Μηχανισμός είναι ένας πολύπλοκος ακριβής αναλογικός και ψηφιακός υπολογιστής, τα bit είναι τα δόντια των γραναζιών και τα byte είναι αυτά καθαυτά τα γρανάζια, δηλαδή έχουμε μεταβλητά byte. Είναι δηλαδή ένας υβριδικός υπολογιστής, ψηφιακός και αναλογικός.
Ο Μηχανισμός μοιάζει με παλιό ρολόι με δείκτες και κυκλικές, αλλά και ελικοειδείς κλίμακες και στις δυο όψεις του. Αυτό το αρχαίο αστρονομικό ρολόι έχει δυο όψεις. Είναι το αρχαιότερο επιστημονικό όργανο, το οποίο έχει κλίμακες. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένα εκπληκτικό μηχάνημα, που αποτελεί άριστο παράδειγμα νανοτεχνολογίας. Είναι φτιαγμένος με τρόπο που να φανερώνει ότι οι κατασκευαστές χρησιμοποίησαν προηγμένες τεχνικές που είχαν αναπτυχθεί στην διάρκεια πολλών αιώνων, ή και χιλιετηρίδων.
Ο κατασκευαστής του που πρέπει να είναι κορυφαίος μαθηματικός, αστρονόμος και μηχανικός, συνεργάσθηκε με τεχνίτες, μεταλλουργούς και μηχανουργούς και πιθανότατα και καλλιτέχνες, με ειδικό που έγραφε τις επιγραφές με τις οδηγίες (τα γράμματα είναι σχεδόν του τύπου, πολύ μικρά και καλλιτεχνικά γραμμένα). Ο μεταλλοτεχνίτης έχει χρησιμοποιήσει ειδικό κράμα χαλκού με κασσίτερο για τα γρανάζια που έχει προσθέσει και λίγο μόλυβδο (κάτι λιγότερο από 1%) ο οποίος δρα ως λιπαντικό, όπως παλιότερα ο μόλυβδος που βάζαμε στην βενζίνη των αυτοκινήτων, και μειώνει την τριβή ανάμεσα στα γρανάζια.
Τα γρανάζια έχουν σκληρυνθεί με σφυρηλάτηση στα άκρα τους ώστε να μη καταστρέφονται εύκολα. Τα δόντια του Μηχανισμού είναι σχεδόν τριγωνικά. Είναι φτιαγμένα σαν ισόπλευρα τρίγωνα με ελαφρώς καμπυλωμένες τις πλευρές, για να γλιστράνε ευκολότερα. Κάθε δύο εμπλεκόμενοι οδοντωτοί τροχοί έχουν ελαφρώς άνισα δοντάκια ώστε να υπάρχει κενό και να μη σπάνε από την τριβή και την ροπή που ασκείται από την επαφή.
Μπορούμε άραγε να υπολογίσουμε πότε φτιάχθηκε ο Μηχανισμός; Οι αρχαιολόγοι από τα διάφορα αντικείμενα που βρέθηκαν στο ναυάγιο και ιδιαιτέρως τα νομίσματα προσδιορίζουν ότι το πλοίο μπορεί να βυθίστηκε μεταξύ το 60 με 80 π.Χ. Η καλύτερη χρονολόγηση του ιδίου του μηχανισμού δίδεται με βάση την μορφή των γραμμάτων του μηχανισμού, της γραμματοσειράς, όπως θα λέγαμε με σύγχρονη ορολογία, και ο αρχαιολόγος επιγραφολόγος και τέως διευθυντής του Επιγραφικού Μουσείου κ. Χαρ.Κριτζάς προσδιορίζει την εποχή της γραφής ανάμεσα στο 150 με 100 π.Χ.
Στο εγχειρίδιο του Μηχανισμού αναφέρεται ο όρος σφαιρίον, π.χ. Χρυσούν σφαιρίον προφανώς για τον δείκτη του Ηλίου, και ουν σφαιρίον, συνεπώς είναι βέβαιο ότι υπήρχε ένας δείκτης που κατέληγε σε χρυσή σφαίρα και μπορούμε να υποθέσουμε ότι είχε και άλλες σφαίρες για τους πλανήτες. Όπως έχω αποδείξει το γρανάζι (D) μπορούσε να είναι τμήμα του μηχανισμού που δίνει την κίνηση σε ένα πλανήτη κι από τα γεωμετρικά δεδομένα εκτιμώ ότι ήταν για τον Κρόνο ή τον Δία. Ο αρχαίος υπολογιστής έχει και εγχειρίδιο χρήσης που είναι γραμμένο σε μπρούτζινες πλάκες και περιέχει οδηγίες χρήσης με τεχνικούς και αστρονομικού όρους.
Από όσα διαβάζουμε στις οδηγίες, οι οποίες δεν έχουν αναγνωσθεί πλήρως, διότι μέρος από τις πλάκες που είναι γραμμένες λείπουν, εκτιμούμε ότι μας λένε πώς να στήσουμε το όργανο, πώς να το προσανατολίσουμε, πώς να κινήσουμε ένα δείκτη από ένα μέρος σε ένα άλλο, πώς να κάνουμε παρατηρήσεις, πώς να χρησιμοποιήσουμε το σκόπευτρο για να σκοπεύσουμε τον Ήλιο και να μετρήσουμε πιθανότατα το ύψος του πάνω από τον ορίζοντα και από αυτό μάλλον να υπολογίσουμε το γεωγραφικό πλάτος του τόπου που βρισκόμαστε.
Είναι πιθανό το όργανο να μετρούσε και το γεωγραφικό μήκος με τον ακριβή προσδιορισμό της θέσης της Σελήνης που γίνεται με τη βοήθεια τεσσάρων γραναζιών που δίνουν ρεαλιστική κίνηση στη Σελήνη, ακολουθώντας σε καλή προσέγγιση τον Β΄ νόμο του Κέπλερ, δηλαδή η Σελήνη κινείται ταχύτερα στο περίγειο και βραδύτερα στο απόγειο.
Αν πράγματι ο Μηχανισμός δίνει και το γεωγραφικό μήκος δεν είναι απλώς ένα αρχαίο GPS αλλά δείχνει ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν λύσει το πρόβλημα της εύρεσης του γεωγραφικού μήκους που λύθηκε 70 έτη μετά τον θάνατο του Νεύτωνα και το οποίο ο Νεύτων ονομάζει πρόβλημα του Ευξείνου Πόντου επειδή ο μέγας φυσικός θεωρεί ότι επιχείρησαν να το λύσουν ο Ιάσων με τους αργοναύτες για να πάνε από την Ιωλκό στην Κολχίδα.
Στο εγχειρίδιο που διαβάσαμε με τις αξονικές τομογραφίες γίνονται αναφορές στις κινήσεις των πλανητών. Αναφέρονται ο Ερμής ο Άρης και η Αφροδίτη. Ο Μηχανισμός είναι το μόνο επιστημονικό όργανο που βρέθηκε μέχρι σήμερα και επέζησε επειδή το έσωσε από την ανακύκλωση η θάλασσα, στο ναυάγιο των Αντικυθήρων και βρέθηκε από Συμιακούς δύτες το 1901. Ο Μηχανισμός είναι πολύ πιο προηγμένος από τα αστρονομικά ωρολόγια που εμφανίσθηκαν στην Δυτική Ευρώπη μετά τον 14ο αιώνα, πιθανώς από ρολόγια που έκλεψαν οι σταυροφόροι από την Πόλη μετά την σύληση της Βασιλεύουσας το 1204 κατά την 4η Σταυροφορία.
Στην μια όψη του Μηχανισμού τηρούνται πέντε πολύπλοκα πολυετή ημερολόγια, τα οποία μεταξύ των άλλων προσδιορίζουν τις κινητές εορτές των Ελλήνων, προσδιορίζουν πότε θα γίνουν οι Ολυμπιακοί αγώνες και προβλέπουν τις εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης, την ημερομηνία και τη θέση που θα είναι ορατές πάνω στην Γη. Οι εκλείψεις προβλέπονται με βάση την περιοδικότητά τους, την περίοδο του Σάρου, διάρκειας 223 μηνών και φαίνονται με δείκτη που κινείται σε ελικοειδή κλίμακα.
Όταν στη διάρκεια ενός Σεληνιακού μηνός αναμένεται έκλειψη Ηλίου ή Σελήνης αναφέρεται η ώρα που θα συμβεί. Οι προβλέψεις βασίζονται σε παρατηρήσεις του Αρχιμήδη και των μαθητών του που έγιναν στις Συρακούσες στη Σικελία, όπως αποδεικνύεται από υπολογισμούς του Goren Henriksson με βάση την ώρα της έκλειψης του Ηλίου που αναφέρεται στην ελικοειδή κλίμακα. Για την πρόβλεψη των εκλείψεων χρησιμοποιείται εκτός από του Σάρου η περίοδος του Εξελιγμού, διάρκειας 54 ετών, η οποία αναφέρεται στο εγχειρίδιο χρήσης και πιθανότατα υπήρχε μικρή σχετική κυκλική κλίμακα.
Συνεπώς μπορούμε να πιθανολογούμε ότι πνευματικός πατέρας, ή παππούς, του Μηχανισμού είναι ο Αρχιμήδης και κατασκευαστής του κάποιος νεώτερος π.χ. ο Ίππαρχος. Έχουνε περάσει 110 χρόνια από την ανακάλυψη του ναυαγίου των Αντικυθήρων και πολλά ερωτήµατα εξακολουθούν να µένουν αναπάντητα και ίσως δεν απαντηθούν ποτέ. Ποια ήτανε η αφετηρία του πλοίου και ποιος ο προορισµός του στον οποίο δεν έφτασε ποτέ; Τι παριστάνει τελικά το χάλκινο αριστούργηµα του ''Εφήβου'';
Πόσα έργα τέχνης βρίσκονται ακόµα κρυµµένα στον βυθό των Αντικυθήρων περιµένοντας την ανακάλυψή τους; Και τέλος, τι ήτανε τελικά αυτό το περίπλοκο αστρονοµικό όργανο, το τόσο ''µπροστά'' από την εποχή του, ποιος το κατασκεύασε και ποια ήτανε η χρήση τoυ Μηχανισµού των Αντικυθήρων;
1115 τοὺς κριτὰς ἃ κερδανοῦσιν, ἤν τι τόνδε τὸν χορὸν
_-_Geographicus.jpg)
2.jpg)
