ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΜΟΣΧΟΣ - Αποσπάσματα

απ. III Gow (ΑΛΦΕΙΟΣ)

Ἀλφειὸς μετὰ Πῖσαν ἐπὴν κατὰ πόντον ὁδεύῃ,
ἔρχεται εἰς Ἀρέθοισαν ἄγων κοτινηφόρον ὕδωρ,
ἕδνα φέρων καλὰ φύλλα καὶ ἄνθεα καὶ κόνιν ἱράν,
καὶ βαθὺς ἐμβαίνει τοῖς κύμασι τὰν δὲ θάλασσαν
5 νέρθεν ὑποτροχάει, κοὐ μίγνυται ὕδασιν ὕδωρ,
ἁ δ᾽ οὐκ οἶδε θάλασσα διερχομένω ποταμοῖο.
κῶρος δεινοθέτας κακομάχανος αἰνὰ διδάσκων
καὶ ποταμὸν διὰ φίλτρον Ἔρως ἐδίδαξε κολυμβῆν.

***

ΑΛΦΕΙΟΣ

Αφού κατά το πέλαγος ο Αλφειός τραβάπρος την Αρέθουσ᾽ άντικρυ με το νερό πηγαίνεικαι φύλλα παίρνει για προικιά και λούλουδ᾽ ακριβάκαι μες στα κύματα βαθιά κάτω και κάτω μπαίνει.5Κι ωστόσο σαν περνάει νερό δεν σμίγει με νερό,και δεν το ξέρει η θάλασσα πως ποταμός διαβαίνει.Τέχνες που βρίσκει τ᾽ άπιστο παιδί το πονηρό!Και ποταμόν ο Έρωτας να κολυμπάει μαθαίνει.

----------------------
απ. IV Gow (ΕΙΣ ΕΡΩΤΑ ΑΡΟΤΡΙΩΝΤΑ)

Λαμπάδα θεὶς καὶ τόξα βοηλάτιν εἵλετο ῥάβδον
οὖλος Ἔρως, πήρην δ᾽ εἶχε κατωμαδίην,
καὶ ζεύξας ταλαεργὸν ὑπὸ ζυγὸν αὐχένα ταύρων
ἔσπειρεν Δηοῦς αὔλακα πυροφόρον·
5 εἶπε δ᾽ ἄνω βλέψας αὐτῷ Διί, «πλῆσον ἀρούρας
μή σε τὸν Εὐρώπης βοῦν ὑπ᾽ ἄροτρα βάλω».
***

ΕΡΩΣ ΓΕΩΡΓΟΣ

Λαμπάδα και τόξα άφησε και το βουκέντρι παίρνειο κακός Έρως και σακί στον ώμο του φορείκι αφού δυο ταύρους έζεψε σ᾽ ένα ζυγό βαρύάρχισε μέσα στες βαθιές τες αυλακιές να σπέρνει.5Κι ανάβλεψε κι είπε του Διός «Γιά βρέξε δίχως άλλο,μήπως εσένα στ᾽ άλετρο, βου της Ευρώπης, βάλω». 

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

Εισαγωγή

 

Τους πρώτους μεταχριστιανικούς χρόνους μια σημαντική μεταστροφή συντελέστηκε στην ελληνική φιλοσοφία. Ο Στωικισμός, ο Επικουρισμός, ο Σκεπτικισμός και ο Περίπατος που μέχρι τότε κυριαρχούσαν, άρχισαν να πέφτουν. Οι μεταξύ τους διαμάχες είχαν ως αποτέλεσμα να θεωρηθεί πως η φιλοσοφική αναζήτηση είχε χάσει την επαφή της με τα ζητήματα που απασχολούσαν την κοινωνία και τους ανθρώπους της εποχής. Θεωρήθηκε επίσης πως αναλώνεται σε επιδέξιους αλλά ανούσιους λεκτικούς διαξιφισμούς που ενδιέφεραν και κατανοούσαν μόνον οι ‘ειδικοί’. Βαθμιαία λοιπόν διαμορφώνονται νέες τάσεις που προσπάθησαν να φέρουν ξανά τη φιλοσοφία στο προσκήνιο των ανθρώπινων προβληματισμών και να τη συνδέσουν ταυτόχρονα με το λαμπρό παρελθόν της. Έτσι, υπάρχει άνθηση στα φιλοσοφικά εγχειρίδια, που είχαν στόχο να φέρουν στο κοινό τις διάφορες διδασκαλίες. Επίσης, δημιουργείται έντονο ενδιαφέρον για υπομνηματιστικά έργα που αναλύουν και κάνουν προσιτά στο ευρύ κοινό έργα παλαιότερων φιλοσόφων. Η γνώση της φιλοσοφίας αποκτά εγκυκλοπαιδικό χαρακτήρα, γίνεται εφόδιο ρητορικής και εφόδιο παιδείας, παρά στάση ζωής. Έτσι αναπτύχθηκαν εκλεκτικιστικές τάσεις που διερευνούσαν και εναρμόνιζαν τις διάφορες απόψεις χωρίς να ενδιαφέρονται να τις ανασκευάσουν ή να τις αναπτύξουν.

Τέλος, κατά τη διάρκεια της Ύστερης Αρχαιότητας, εξαπλώθηκαν διάφορες μυστηριακές και σωτηριολογικές θρησκευτικές πεποιθήσεις που υπόσχονταν να απαλλάξουν το άτομο από τα δεινά μιας όλο πιο απρόσωπης και αυταρχικής αυτοκρατορίας. Η φιλοσοφία πέρασε σε μια κατάσταση όπου αναζητούσε λύσεις σε προβλήματα που είχαν σχέση με τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο, τη σχέση του με το θείο και το πώς μπορούσε να οδηγηθεί σε προσωπική λύτρωση. Οι φιλοσοφικές απόψεις και οι προβληματισμοί βγαίνουν έξω από τις σχολές κι εμφανίζονται στη ρητορική, στις επιστήμες και στις θρησκευτικές δοξασίες. Παρόμοια επιστροφή της φιλοσοφίας έχουμε και στην οντολογία, τη θεωρία των επιστημών, την ψυχολογία και τη θρησκειολογία.

 

Η μέθοδος διδασκαλίας της φιλοσοφίας αναμορφώνεται στα πρότυπα των ρητορικών σχολών έτσι ώστε να καλύπτει ευρύτερο κοινό.
 

Πλωτίνος, ο Ιδρυτής του Νεοπλατωνισμού

Πρόκειται για το σπουδαιότερο ίσως φιλόσοφο της Ύστερης Αρχαιότητας. Γεννήθηκε στην Αίγυπτο το 204 μ.Χ. και ήταν μαθητής του μυστηριώδους Αμμώνιου Σακκά, ο οποίος προσπαθούσε να συγκεράσει τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη (274) σε μια ενιαία ‘αποκαθαρμένη’ φιλοσοφία.

 

Το γενικό θεωρητικό του πλαίσιο είναι πλατωνικό. Η οντολογική διάκριση μεταξύ νοητού και αισθητού κόσμου, όπου ο νοητός είναι αιώνιο και αναλλοίωτο πρότυπο του δεύτερου, αναφέρεται στον Τίμαιο. Ο αισθητός κόσμος είναι αέναα μεταβλητός και αυτή η μεταβολή ρυθμίζεται από μια κοσμική ψυχή, που ενεργεί σύμφωνα με το νοητό. Ιεραρχικά υψηλότερα βρίσκεται το εν αγαθό, πηγή και σκοπός όλων των οντοτήτων. Η βασική αυτή δομή έχει τρεις ‘υποστάσεις’. Το εν αγαθό, το νοητό νου και την ψυχή στο σύνολό της. Και τα τρία συνδέονται άρρηκτα από δυο αντίρροπες όσο και συμπληρωματικές τάσεις, την ‘πρόοδο’ και την ‘επιστροφή’ που τα εντάσσουν σε ένα ενιαίο δυναμικό σύστημα. Το στοιχείο αυτό, που βρίσκεται σε όλες τις βαθμίδες της πλωτινικής οντολογίας ανάγεται στην (αριστοτελική βασικά) συνάρτηση μεταξύ ουσίας και ενέργειας.

 

Η θεωρία της ‘διττής ενέργειας’ εξασφαλίζει πως κάθε οντότητα όχι μόνο συντηρείται μέσω της σύμφυτής της ενέργειας, αλλά και παράγει μια άλλη ενέργεια, κατώτερη και διακριτή από αυτήν. Έτσι εξηγείται η παραγωγή κάθε υπόστασης από την ανώτερη της, όπως και η διάχυση της άπειρης δυναμικότητας της πρώτης αρχής, δηλαδή του ενός, ως τις εσχατιές της ύλης.

 

Ο Πλωτίνος, παρόλο που σπάνια αποκαλύπτει τις άμεσες πηγές των διδασκαλιών του ενδιαφέρεται να συνδυάσει στοιχεία από όλες τις παλαιότερες, αφού όμως τις υποβάλλει σε κριτική επεξεργασία και τις εντάξει σε ένα αρκετά πρωτότυπο φιλοσοφικό σύστημα έντονα προσωπικό.

 

Στην ανασύνταξη της αρχαίας φιλοσοφικής παράδοσης όπου κυριαρχεί ο Πλάτωνας και την εισαγωγή σημαντικών νέων στοιχείων δόθηκε ο όρος ‘νεοπλατωνισμός’. Τα έργα του Πλωτίνου εκδόθηκαν από το μαθητή του Πορφύριο σε μια συλλογή έξι θεματικών ενοτήτων. Κάθε μια από αυτές περιλαμβάνει εννέα πραγματείες. Έτσι η συλλογή ονομάζεται Εννεάδες.
 

Το Υλικό Σώμα

Η ύλη καταλαμβάνει την κατώτερη βαθμίδα στο σύστημα του Πλωτίνου. Ορίζεται ως το παντελώς μη ον, καθώς θεωρείται ταυτόσημη με την άρνηση κάθε ποιοτικού ή ποσοτικού προσδιορισμού. Αντίθετα από την αριστοτελική ύλη που διαφέρει από τη στέρηση του είδους, η ύλη του Πλωτίνου συνιστά μια αδρανή και απαθή υποδοχή που δεν δέχεται πραγματική αλλοίωση ή μεταβολή κι έτσι ταυτίζεται με την απόλυτη στέρηση και απροσδιοριστία. Η ύλη δε μορφοποιείται από τα πράγματα που φανερώνονται μέσα σε αυτήν, απλώς τα αντικατοπτρίζει. Προσδίδει όμως στα είδωλα που εμφανίζονται μέσα της κάποια χαρακτηριστικά, όπως η πυκνότητα στο χώρο, κι έτσι, συγκροτούνται τα αισθητά αντικείμενα, η ύπαρξη των οποίων είναι μόνον φαινομενική.

 

Είναι λοιπόν προφανές πως στον αισθητό κόσμο κυριαρχεί η φαινομενικότητα, για αυτό στερείται σταθερότητας και αλήθειας. Στον αισθητό κόσμο δεν υπάρχουν αυτοτελή αντικείμενα προσδιορισμένης ταυτότητας, αλλά μόνο πρόσκαιρες συναθροίσεις ειδώλων χωρίς οντολογικό πυρήνα. Η ύλη, έστω και αν φωτίζεται ή καλλωπίζεται από τα είδη μέσα της, παραμένει σκοτεινή και ά-σχημη.
 

Το Αισθητό Σύμπαν 

Αφού όμως ο αισθητός κόσμος είναι εικόνα του νοητού, λογικά πρέπει να αντικατοπτρίζει και κάποια από τα υπέροχα χαρακτηριστικά του. Όλες οι αντιθέσεις του αισθητού σύμπαντος συμβιβάζονται και εναρμονίζονται μέσα από τη διευθέτηση της κοσμικής ψυχής, που το διοικεί και το ενοποιεί ως ‘εικόνα των νοητών θεών’. Όμως στον κόσμο υπεισέρχονται άλλοι δύο παράγοντες, οι ατομικές ψυχές και η φυσική ειμαρμένη. Έτσι, η καθολική πρόνοια ενεργεί ως δραματουργός. Άρα, ο αισθητός κόσμος είναι μια θεοφάνεια, μια έκφραση του όντος σε υλική και άρα ατελή και κατακερματισμένη μορφή. Είναι παντοτινός, χωρίς αρχή και τέλος, μιμούμενος την αιωνιότητα των νοητών ειδών. (277) Η κυκλική του κίνηση μιμείται την αιώνια μεταστροφή του θεϊκού νου προς τον εαυτό του. Αυτή λοιπόν η κίνηση της ψυχής όπου μεταχειρίζεται το λόγο, (γλωσσικές διατυπώσεις) έχει αποτέλεσμα τη γέννηση του ίδιου του χρόνου, ο οποίος αποτελεί ‘εικόνα της αιωνιότητας’.
 

Η Φιλοσοφική Αναγωγή

Ο άνθρωπος, εφόσον αποτελεί μέρος του αισθητού σύμπαντος και εντάσσεται σε αυτό, υπόκειται και στις νομοτέλειές του. Όμως, ο πυρήνας της ανθρώπινης ύπαρξης υπερβαίνει τους φυσικούς περιορισμούς. Είναι μια ανεξάρτητη ατομική ψυχή που ελέγχει και κατευθύνει το ζωντανό οργανισμό (τον άνθρωπο δηλαδή) «απέξω». Το ανώτερο ανθρώπινο (278) στοιχείο, αυτό που αποτελεί τον πραγματικό και εσώτερο εαυτό του, είναι αναπόσπαστο τμήμα του νοητού όντος και οδηγεί τον άνθρωπο στη συνειδητοποίηση της θεμελιακής ταυτότητάς του με το ίδιο, μέσω μιας εξαιρετικής και συναρπαστικής εμπειρίας. Για να συνειδητοποιήσουμε όμως αυτήν την θεμελιακή ταυτότητα, πρέπει να αποδεσμευτεί η ψυχή από τα πάθη και τις μέριμνες της ενσώματης ζωής. Η αποδέσμευση αυτή είναι η επιστροφή της στον εσώτερο εαυτό.

 

Εδώ ο Πλωτίνος συνδυάζει πλατωνικά στοιχεία ηθικής και αισθητικής θεωρίας με στοιχεία θρησκευτικού μυστικισμού που πήρε από το Συμπόσιον και το Φαίδρος. Ξεκινά από την άποψη του Πλάτωνα σχετικά με το τέλος του βίου ως ομοίωσιν θεώ, και την ταυτότητα μεταξύ όντος και ωραίου, κάτι που αποτελεί θεμέλιο για την αισθητική του θεωρία. Με αυτά τα δεδομένα, εισάγει μια υποδιαίρεση τριών φάσεων:

 

-του μουσικού : ευσυγκίνητος και ευαίσθητος στο ωραίο, συγκινείται όμως λιγότερο από το ίδιο το ωραίο, ενώ ταράζεται αμέσως από τα αποτυπώματά του ωραίου, όταν τα συναντήσει.

 

-Του εραστή : έχει κάποια ανάμνηση του ωραίου. Επειδή όμως (το ωραίο) είναι ξέχωρο από τα αισθητά αντικείμενα, δεν το αντιλαμβάνεται πλήρως κι έτσι εντυπωσιάζεται και συγκινείται από τις ορατές ομορφιές.

 

-Του φιλοσόφου : είναι από τη φύση του έτοιμος και ‘φτερωτός’, δεν έχει ανάγκη αποχωρισμού (της ψυχής από το σώμα). Έχει ανοδική πορεία και αν βρεθεί σε αμηχανία, χρειάζεται μόνον κάποιον να του δείξει το δρόμο.

 

Το κίνητρο για αυτήν την αναγωγή μέσω του ωραίου, είναι ο φιλοσοφικός έρως για το υπέρτατο αγαθό.
 

Η Ψυχή

Η πλωτινική θεωρία βασίζεται στην ψυχογονία του Τίμαιου. Η ψυχή εμφανίζεται με δύο συστατικά, ένα αμέριστο στα σώματα και ένα μεριστό. Το αμέριστο, τη φέρνει σε επαφή με τον αμέριστο νου. Το μεριστό τη φέρνει σε επαφή με το ήδη καταμερισμένο στο χώρο σώμα, το οποίο όμως οργανώνει σε ενιαίο οργανισμό. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της φύσης της ψυχής είναι πως είναι ταυτόχρονα ενιαία και πολλαπλή. Έτσι ανταποκρίνεται στην τρίτη υπόθεση του πλατωνικού Παρμενίδη, στον οποίο αποτυπώνεται η λογική ιεραρχία.

 

Όπως γίνεται και στις αισθητικές ιδιότητες, έτσι και η παρουσία της ψυχής στο σώμα είναι φαινομενική. Σύμφωνα με την άνω θεωρία της διττής ενέργειας, η ψυχή προβάλλει στο οργανικό σώμα μια δεύτερη ενέργειά της (δύναμις) και αυτή είναι που δίνει ζωή στο σώμα το οποίο στην πραγματικότητα δεν είναι ζωντανό. Ζωή έχει μόνον η ψυχή που παραμένει πάντα προσηλωμένη στο νοητό, χωρίς να μπλέκεται στα αισθήματα και παθήματα του σώματος. Αυτή η λίγο περίεργη για τα τότε δεδομένα θεωρία, οδήγησε τον Πλωτίνο σε μια πρώτη αντίληψη του υποσυνείδητου.

 

Η κάθε ψυχή (280) ‘διοικεί’ τον οργανισμό που επιβλέπει (το σώμα δηλαδή) με τρόπο φυσικό και εναρμονισμένο με τις υπόλοιπες ψυχές. Όλες οι ψυχές έχουν σχέσεις συγγένειας και συμπάθειας.

 

Η εξάσκηση της διοίκησης του σώματος από την ψυχή, γίνεται μέσω των ‘λόγων’ των μορφοποιητικών στοιχείων που παράγονται κατά τη διαδικασία της θέασης των νοητικών ειδών από την ψυχή. Οι λόγοι εξασφαλίζουν στην ψυχή τη δυνατότητα να εκδηλώνεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Με αυτόν τον τρόπο, προκύπτει η απέραντη και συγκροτημένη ποικιλία των αισθητών μορφών στη φύση.
 

Ο Νους

Ο νους είναι η δεύτερη υπόσταση του πλωτινικού οντολογικού συστήματος. Αντιστοιχεί κατ’ αρχήν στον κόσμο των ιδεών του Πλάτωνα. Πρόκειται για ένα οργανικό σύστημα ενεργητικών νοών που σχηματίζουν μια αδιάρρηκτη ενότητα όντος, ζωής και νόησης. Αυτό σημαίνει πως πρόκειται για πολλαπλή ενότητα κάτι που οφείλεται στο ότι πηγάζει άμεσα από το απόλυτο εν.

 

Ο νους είναι αυτοσύστατος, αφού (281) συγκροτείται μόνο από τη θέαση του νοητού αντικειμένου, που στην ουσία είναι αυτός ο ίδιος.

 

Η τέλεια και πλήρης αυτογνωσία του νου συνεπάγεται την αλήθεια και την ενάργεια των γνώσεων που αποκτά. Οι νοήσεις του δεν αντιστοιχούν σε αποφαντικές κρίσεις, όπου ένα κατηγόρημα αποδίδεται σε ένα αντικείμενο έτερον από αυτό. Στο επίπεδο του νου, οι αλήθειες έχουν αναλυτικό χαρακτήρα όπως για παράδειγμα, η αλήθεια που εκφράζει ένας ορισμός. Η ενότητα του νου εξασφαλίζεται από το ότι κάθε μέρος του περιέχει κατά κάποιον τρόπο το σύνολό του. Οπότε, κάθε τι μέσα στο νου είναι διάφανο, φωτεινό και δεν προβάλλει αντίσταση. Ο νους είναι απόλυτα φανερός και διαυγής, περιέχει και βλέπει τα πάντα. Εφόσον ο νους εμπεριέχει και όλους τους άλλους νόες, ο καθένας από μας μπορεί να έχει πρόσβαση (μέσω του νου) στο σύνολο του νοητού.
 

Το Εν Αγαθό

Το Εν Αγαθό βρίσκεται στην κορυφή της μεταφυσικής ιεραρχίας του Πλωτίνου. Πρόκειται (282) για συγκερασμό του ενός (Πλάτων – Παρμενίδης) με την ιδέα του αγαθού (Πολιτεία).

 

Αν η ύλη αποτελεί μη ον και ο νους ταυτίζεται με το ον, το εν υπερβαίνει το όν και βρίσκεται επέκεινα της ουσίας (Πλάτων). Αυτό σημαίνει πως δεν διέπεται από τις νοητικές λειτουργίες του όντος και πως αυτό καθαυτό, δε μπορούν να το αγγίξουν οι νοητικές δυνάμεις του ανθρώπου. Παρόλα αυτά, ο Πλωτίνος κρατάει και μια πισινή λέγοντας πως η φύση του μπορεί να προσεγγισθεί ως ένα βαθμό, με έμμεσους τρόπους.
 

Το εν είναι το έσχατο θεμέλιο όλων των όντων, νοητών και αισθητών.

Η υπερβατικότητα του ενός προς το ον, είναι για τον Πλωτίνο μεταφυσικό αξίωμα που τον βοηθά να λύσει ορισμένα άλυτα μέχρι τώρα προβλήματα των μεσοπλατωνικών θεωριών, σχετικά με τη συγκρότηση του νοητού κόσμου (π.χ. η ενότητά του). Ταυτόχρονα, δίνει νέες κατευθύνσεις στη φιλοσοφική έρευνα εγκαινιάζοντας έτσι, αυτό που λέμε σήμερα νεοπλατωνισμό.

 

Οι υπόλοιπες υποστάσεις που παράγει το εν, περιγράφονται με μεταφορικές φράσεις που παραπέμπουν σε εικόνες απορροής ή ακτινοβολίας από μια πηγή. Δίνεται όμως η διευκρίνιση πως δε συνεπάγεται κανενός είδους απομείωση της αρχής.

 (283) Από μια άποψη, το υπέρτατο αγαθό είναι παντού, αφού το αγαθό αυτό υπάρχει στο κάθε τι. Η επίγνωση αυτής της παρουσίας από τον άνθρωπο είναι μια συγκλονιστική εμπειρία, που αργότερα χαρακτηρίστηκε ως ‘μυστικιστική’ χωρίς ωστόσο να σχετίζεται με θρησκεία ή λατρευτικές πρακτικές. Την εμπειρία αυτήν την έζησε πολλές φορές ο Πλωτίνος.
 

Πορφύριος, ο Μαθητής του Πλωτίνου

Ο Πορφύριος γεννήθηκε στην Τύρο της Φοινίκης. Σπούδασε για πολλά χρόνια στην Αθήνα όπου μέσα σε όλα, διδάχτηκε και το νεοπλατωνισμό από τον Λογγίνο, για να μαθητεύσει αργότερα δίπλα στον Πλωτίνο, στη Ρώμη. Ο Πλωτίνος επηρέασε τον Πορφύριο τόσο πολύ, που τα κυριότερα από τα έργα του Πορφύριου που σώζονται, δείχνουν την προσπάθειά του να επεξεργαστεί τη φιλοσοφία του Πλωτίνου και να διερευνήσει τις συνέπειές της στην ηθική, τη θρησκευτική πρακτική και τη φιλολογική εκδοχή. Επεξεργάζεται την πλωτινική άποψη για τη συνάρτηση ψυχής και σώματος. Ενδιαφερόταν για τις πρακτικές συνέπειες και τις εκδηλώσεις του φιλοσοφικού βίου, πράγμα που τον οδήγησε να υποστηρίξει μια ενίοτε ακραία ασκητική ηθική θεωρία, προφανώς επηρεασμένη από τον Πυθαγόρα.

 

Ο Πορφύριος δεν απαρνείται την αμιγώς (285) νοησιαρχική στάση του Πλωτίνου, ανοίγει όμως το δρόμο για τις κυρίαρχες κατευθύνσεις του νεοπλατωνισμού. Το ενδιαφέρον του για θρησκευτικές παραδόσεις και πρακτικές, για πολλών ειδών τελετές, την αλληγορική ερμηνεία παλαιότερων μύθων και άλλα μυστικιστικά, δείχνει την μεταστροφή της φιλοσοφικής σκέψης προς τη θεολογία και τη θεουργία. Αναπόφευκτα ήρθε σε σύγκρουση με το χριστιανισμό, τον οποίο πολέμησε με πάθος.
 

Επίσης, συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση της υπομνηματιστικής παράδοσης. Ξέρουμε πως έγραψε πολλά και εξαιρετικά υπομνήματα σε αρκετούς διαλόγους του Πλάτωνα. Τα υπομνήματα αυτά έχουν χαθεί, υπήρξαν όμως η βάση για τα μεταγενέστερα αντίστοιχα έργα των σχολών της Αθήνας και της Αλεξάνδρειας.

 

Η σημαντικότερη συνεισφορά του ήταν η αποδοχή της συστηματικής ανάγνωσης και του υπομνηματισμού των αριστοτελικών συγγραμμάτων ως προθεωρία στον πλατωνισμό. Χάρη στον Πορφύριο, η μελέτη του Αριστοτέλη έγινε απαραίτητη στην προετοιμασία όσων ήθελαν να σπουδάσουν τον Πλάτωνα. Η σύντομη ‘Εισαγωγή’ του χρησιμοποιούνταν σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, σε Δύση και Ανατολή. Εκεί ο Πορφύριος έθεσε χωρίς να αναλύσει ιδιαίτερα, το ζήτημα της φύσης των καθολικών εννοιών.

 

Από τα μεγάλα υπομνήματά του, έχουμε μόνον αποσπάσματα. Από αυτά, το υπόμνημα του έργου Κατηγορίαι, που έχει τη μορφή διδακτικού διαλόγου, μας δίνει ενδείξεις για τη συστηματικότητα και τη διεισδυτικότητα του Πορφύριου. Προσπαθεί να διασώσει τη θεωρία του Αριστοτέλη για την πρώτη (αισθητή) ουσία, την οποία ανάγει σε μια μορφή νομιναλισμού (δόγμα που πρεσβεύει πως οι έννοιες δεν έχουν πραγματική υπόσταση, αλλά υπάρχουν μόνο σαν όνομα (nomine) τα οποία δίνονται βάση της εξωτερικής ομοιότητας των πραγμάτων. Σύμφωνα με αυτόν το νομιναλισμό, τα επιμέρους αντικείμενα της εμπειρίας μας, παρόλο που οντολογικά είναι μεταγενέστερα, για τη γλώσσα μας είναι πρωταρχικά σημαινόμενα.

Ο Τίτος Λουκρήτιος, οι επιθυμίες και ο σοφός άνθρωπος

Ω ξένε, εδώ καλό θα είναι να χρονοτριβήσεις, εδώ το υψηλότερο αγαθό μας είναι η ηδονή.

Επιγραφή στην είσοδο του Κήπου

 

Ο Ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος Τίτος Λουκρήτιος Κάρος (λατινικά Titus Lucretius Carus) γεννήθηκε περίπου στα 98-94 π.Χ. και πέθανε γύρω στα 55-53 π.Χ. Το μόνο γνωστό του έργο είναι ένα εκτενές φιλοσοφικό ποίημα με τίτλο De Rerum Natura, («Περί της φύσεως των πραγμάτων»). Φαίνεται ότι ολόκληρο το βιβλίο βασίστηκε στην χαμένη επιτομή των τριανταεπτά τόμων που συνέταξε ο  αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Επίκουρος. Τα χειρόγραφα του De Rerum Natura ήταν επί αιώνες θαμμένα στα άδυτα ενός μοναστηριού της νότιας Γερμανίας, ώσπου ανακαλύφθηκαν το 1417. Είναι γνωστό ότι από το τεράστιο και αξιολογότατο συγγραφικό έργο των Επικούρειων σώθηκαν ελάχιστα. Όπως προσπαθήσαμε να δείξουμε σε προηγούμενo σημειώμα (δείτε εδώ ), τα συγγράμματα τους πολεμήθηκαν συστηματικά σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας.

 

Διακηρυγμένος στόχος του Ρωμαίου Λουκρήτιου ήταν να απαλλάξει το νου των ανθρώπων από τις προκατάληψεις, τις δεισιδαιμονίες και τον φόβο του θανάτου. Σε 7.415 συνολικά στίχους, γίνεται εκτενής αναφορά σε όλες τις απόψεις των Επικούρειων Ο Λουκρήτιος απέρριπτε ως αβάσιμη δεισιδαιμονία την ιδεαλιστική άποψη ότι το Σύμπαν κυβερνάται από θεϊκές παρεμβάσεις ή υπερφυσικές δυνάμεις, όπως θεωρούσε η πλειοψηφία των ανθρώπων του καιρού του. Ο θάνατος για τον Λουκρήτιο δεν ήταν εγγενώς ούτε καλός ούτε κακός, μόνο μία απόλυτη παύση της ύπαρξης, και ο φόβος του θανάτου δεν ήταν παρά μία προβολή επίγειων, καθημερινών φόβων.

 

Το κυνήγι της δόξας

Σύμφωνα με την αντίληψη των Επικούρειων, το να επιδιώκεις τη δόξα, τον πλούτο και τη δύναμη χωρίς μέτρο είναι αφύσικο, μια συνεχής πηγή ταραχών και δυσφορίας. Ακόμα και όταν ο αδύνατος γίνει δυνατός, ο θνητός άνθρωπος ποτέ δε θα γίνει παντοδύναμος, ούτε θα νικήσει τους φόβους του, με πρώτο το φόβο του θανάτου. Το να είσαι αδύναμος και να θέλεις να γίνεις δυνατός είναι τουλάχιστον εξίσου οδυνηρό με το να είσαι δυνατός και να επιθυμείς την αδύνατη παντοδυναμία. Έτσι εξηγείται πιθανώς και η θρυλούμενη ελαφρά μελαγχολία των μεγάλων ανδρών και γυναικών. Αφού τα έχουν όλα, γιατί δεν αισθάνονται ευτυχισμένοι;

 

Μια εικόνα της σοφίας

Οι γλυκιές κατοικίες των σοφών βρίσκονται αλλού:

 

«Σου δίνει τέρψη το να κάθεσαι να παρακολουθείς από τη στεριά τις σκληρές δοκιμασίες του άλλου που παραδέρνει μες στην απέραντη θάλασσα, την ώρα που οι άνεμοι σηκώνουν τα κύματα και την κάνουν να λυσσομανά. Όχι βέβαια γιατί ηδονίζεσαι με τα ξένα βάσανα, μα γιατί είναι γλυκό να βλέπεις από τι κακά έχεις γλυτώσεις εσύ ο ίδιος. Όπως κι είναι ευχάριστο να βλέπεις τις σκληρές μάχες να μαίνονται πέρα στους κάμπους, χωρίς να σε αγγίζει ο κίνδυνος. Τίποτε όμως δεν είναι πιο γλυκό από το να είσαι θρονιασμένος στα ύφη τα οχυρωμένα από τις γνώσεις και τη διδασκαλία των σοφών, κι από τις γαλήνιες αυτές κατοικίες σκύβοντας να ρίχνεις το βλέμμα στους άλλους και να τους βλέπεις να τρέχουν πέρα δώθε, ψάχνοντας στα τυφλά το δρόμο της ζωής, να συναγωνίζονται σε εξυπνάδα, να μαλώνουν για την ευγενή τους καταγωγή, να μοχθούν μέρα και νύχτα και να τσακίζονται να σκαρφαλώσουν στην κορυφή του πλούτου ή να κατακτήσουν την εξουσία.»

 

Οι επιθυμίες

Σε όλες τις ιστορικές εποχές, ο πλούτος που αναζητά η ματαιοδοξία των θνητών θα χάνεται πάντοτε στο άπειρο. Ο Επίκουρος χωρίζει τις επιθυμίες σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: φυσικές και αναγκαίες, φυσικές αλλά όχι αναγκαίες, ούτε φυσικές ούτε αναγκαίες. Για κάθε επιθυμία, μπορούμε να θέσουμε το φαινομενικά απλό ερώτημα, τι θα (μου) συμβεί αν γίνει αυτό που επιθυμώ; και τι θα συμβεί αν δεν γίνει;

 

«Ω, κακόμοιρα ανθρώπινα μυαλά και τυφλωμένες καρδιές! Σε τι σκοτάδια, σε τι κινδύνους κυλάει ο λίγος χρόνος της ζωής σας! Δεν ακούτε λοιπόν την κραυγή της φύσης που διαλαλεί την επιθυμία της, από το κορμί να φύγει κάθε πόνος, και το πνεύμα να νιώσει ευδαιμονία ελεύθερη από έγνοιες και αγωνίες;

 

Το βλέπουμε πως δε χρειάζεται το κορμί πολλά πράγματα. Κάθε τι που διώχνει τον πόνο, μπορεί και πολλές απολαύσεις να προσφέρει. Η ίδια η φύση τότε δεν ζητά μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Αν το σπίτι δεν έχει χρυσά αγάλματα εφήβων να κρατούν στο δεξί το χέρι αναμμένες δάδες και να φωτίζουν τα νυχτερινά φαγοπότια, αν το σπίτι δεν αστραποβολά από ασήμια και χρυσάφια, αν δεν αντιλαλούν κιθάρες μες στα στολισμένα σαλόνια, εμάς μας είναι αρκετό να ξαπλώνουμε στο τρυφερό χορτάρι, φίλοι με φίλους στην ακροποταμιά, κάτω από τα σκιερά κλαδιά ενός μεγάλου δέντρου μας είναι αρκετό να μπορούμε να διασκεδάζουμε με λίγα έξοδα, ιδίως αν μας χαμογελά ο καιρός, κι η εποχή ραίνει το καταπράσινο χορτάρι με λουλούδια. Ο καυτός πυρετός δεν αφήνει γρηγορότερα το κορμί που ξαπλώνει πάνω σε κεντητά στρώματα και σε άλικες πορφύρες, απ” ό,τι το κορμί που “ναι ξαπλωμένο σ” ένα φτωχικό στρωσίδι.»

 

Το κακό λοιπόν δεν το προξενούν η φτώχεια της φύσης (η της φύσεως ένδεια) αλλά οι αιωνίως ανικανοποίητες ορέξεις των ανθρώπων που σχετίζονται με τις κούφιες ιδέες (η περί τας κενάς δόξας όρεξις). Η φύση παρουσιάζεται γενναιόδωρη αλλά οι ματαιόδοξοι θνητοί δύσκολα εκτιμούν τα δώρα της. Αντίθετα με την γνώμη των πολλών, δεν είναι άπληστο το στομάχι, άπληστη και ψεύτικη είναι η ιδέα ότι μπορεί να γεμίζει συνέχεια (άπληστον ου γαστήρ· δόξα ψευδής υπέρ του γαστρός αορίστου πληρώματος.)

 «Παράβαλε με τις προσφορές άλλων θεών. Η Δήμητρα, καθώς λένε, μας έδωσε το σιτάρι, ο Διόνυσος το κρασί. Μα και δίχως αυτά υπάρχει ζωή κι ακούμε πως και σήμερα ακόμα ζουν λαοί που δεν τα γνωρίζουν. Θα ήταν όμως αδύνατο να ζήσει κανείς ευτυχισμένα δίχως καθαρή καρδιά. Δικαιολογημένα μάς φαίνεται θεός εκείνος που η σοφία του ζωντανή και απλωμένη στα μεγάλα έθνη γαληνεύει τις καρδιές με τις γλυκιές παρηγοριές της ζωής. Αν νομίζεις πως οι άθλοι του Ηρακλή αξίζουν περισσότερο, τότε ξεμακραίνεις πολύ απ” την αλήθεια…» Λουκρήτιος

Τα πλούτη, η δόξα, η ευγενική καταγωγή και η εξουσία δεν κάνουν τον άνθρωπο ευτυχισμένο:

«Κι αφού τα πλούτη κι η ευγενική καταγωγή κι η δόξα του θρόνου δεν ωφελούν σε τίποτα το κορμί, θα πρέπει να σκεφτούμε πως ούτε και το πνεύμα ωφελούν. Μήπως τάχα, την ώρα που βλέπεις τις λεγεώνες σου να κάνουν πολεμικές ασκήσεις στο πεδίο του Άρεως και να προελαύνουν ορμητικά, και μήπως, την ώρα που παρακολουθείς τα γυμνάσια του στόλου σου στην ανοιχτή θάλασσα, θα τρομάξουν οι δεισιδαιμονίες σου και θα πάρουν δρόμο και θα φύγει απ” την ψυχή σου ο φόβος του θανάτου, αφήνοντάς την λεύτερη, απαλλαγμένη από το άγχος;»

 

Ο σοφός άνθρωπος δεν ασχολείται με την πολιτική, εκτός κι αν υπάρχουν σοβαροί λόγοι. Κατά την εκτίμησή μου, οι Επικούρειοι δεν ήταν τόσο αμέτοχοι στα κοινά όσο παρουσιάζονται συνήθως. Η ίδια η διατύπωση της φιλοσοφίας του δικαίου στάθηκε ριζοσπαστική πολιτική παρέμβαση με διάρκεια αιώνων και ενέπενευσε πολιτικούς αγώνες στους οποίους χύθηκαν ποτάμια αίμα και μελάνι. Μπορούμε άραγε να χαρακτηρίσουμε απολίτικο έναν άνδρα που είπε ότι οι νόμοι φτιάχνονται από τους ανθρώπους και όχι από τους θεούς;

 

Πρώτη η Αθήνα

Ο Λουκρήτιος παρουσιάζει τον  θείο Επίκουρο ως τέκνο της δημοκρατικής Αθήνας: «Πρώτη η Αθήνα με το λαμπρό το όνομα, μοίρασε κάποτε στους βασανισμένους θνητούς τις σοδειές των καρπών και ανανέωσε τη ζωή και καθιέρωσε νόμους. Πρώτη χάρισε τις γλυκιές παρηγοριές της ζωής, σαν γέννησε τον άντρα εκείνο τον προικισμένο με τέτοιο πνεύμα, που από τα χείλη του έβγαινε η αλήθεια για το κάθε τι και μολονότι έσβησε το φως της ζωής του, οι θείες ανακαλύψεις του έχουν παντού διαδοθεί κι η δόξα του υψώθηκε ως τα ουράνια.»

 

Η ευτυχία έρχεται στα τα ζύγια του ανθρώπου, στο μέτρο του δυνατού. Το μυαλό των θνητών, σκλαβωμένο από χίλιες έγνοιες, μοιάζει τρύπιο βαρέλι δίχως πάτο:

 

«Είδε πως ήταν στο χέρι των ανθρώπων όλα τα απαραίτητα για να ζουν με ασφάλεια, στο μέτρο του δυνατού. Είδε τους δυνατούς με τα πλούτη και τις τιμές, περήφανους ως και για το καλό όνομα των παιδιών τους, κι όμως μες στα σπίτια τους οι καρδιές τους ήσαν γεμάτες αγωνία και το μυαλό τους σκλαβωμένο από τις έγνοιες, και πως αναγκάζονταν να μαλώνουν και να παραπονιούνται πικρά. Και κατάλαβε πως όλο το κακό έβγαινε μέσα από το ίδιο το δοχείο, και πως κάποιο ελάττωμα του τα χαλνούσε όλα όσα έρχονταν να μπουν μέσα του, ως και τα πιο όμορφα. Εν μέρει γιατί ήταν όλο τρύπες και δίχως πάτο κι ήταν αδύνατο να γεμίσει και εν μέρει γιατί οτιδήποτε δεχόταν μέσα, του μετέδιδε μιαν άσχημη γεύση, θα έλεγε κανείς.»

 

Η μελέτη της Φύσης

Η φυσική φιλοσοφία δεν φτιάχνει κομπασμένους και πολυλογάδες (ου κομπούς ουδέ τη φωνή εργαστικούς παρασκευάζει) ούτε ανθρώπους που κάνουν επίδειξη γνώσεων για να εντυπωσιάζουν τους πολλούς (ουδέ την περιμάχητον παρά τοις πολλοίς παιδείαν ενδεικνυμένους) αλλά προσωπικότητες σοβαρές και αυτάρκεις. Η μελέτη της Φύσης και του Σύμπαντος έχει ως κύριο στόχο να διαλύσει τους παιδικούς φόβους και τις θλιβερές σκέψεις που βασανίζουν τις καρδιές των ανθρώπων:

 

«Κι εκείνος απολύμανε τις καρδιές με λόγια γεμάτα αλήθεια, και σήκωσε φράχτες στις επιθυμίες και στους φόβους. Και μας δίδαξε ποιο είναι το υπέρτατο αγαθό που όλοι λαχταρούμε και μας έδειξε τον δρόμο, το πιο σύντομο και ίσιο μονοπάτι για να φτάσουμε εκεί. Έδειξε ποια δυστυχία υπάρχει στα ανθρώπινα πράγματα, πώς γεννιέται και σκορπά παντού με λογιών-λογιών μορφές, τυχαία είτε από φυσική αιτία σύμφωνα με την τάξη που έθεσε το σύμπαν, και δίδαξε από ποιες πόρτες πρέπει να την αντιμετωπίσουμε, και απόδειξε ότι μάταια το ανθρώπινο γένος μηρυκάζει τις θλιβερές σκέψεις. Γιατί όπως τα μικρά παιδιά φοβούνται μες στο σκοτάδι και τρέμουν το καθετί, έτσι κι εμείς φοβούμαστε μες στο φως, τόσες και τόσες φορές, πράγματα που δεν είναι πιο φοβερά από κείνα που τρομάζουν τα παιδιά και που φαντάζονται ότι θα τους συμβούν μες στα σκοτεινά.

 

Αυτό το φόβο λοιπόν, αυτά τα σκοτάδια της ψυχής, ας μη περιμένουμε να τα σκορπίσουν οι αχτίδες του ήλιου μήτε τα φωτεινά βέλη της μέρας μόνο η μελέτη κι η ερμηνεία της φύσης μπορεί να τα διαλύσει.»

 

Το νόημα της ζωής

Ποια είναι η ανώτατη πνευματική ηδονή; αυτή που αναβλύζει τις στιγμές που η νηφάλια σκέψη (νήφων λογισμός) σκορπίζει τα σκοτάδια της μεταφυσικής και ότι προκαλεί φόβο γίνεται αντικείμενο στοχασμού, έρχεται δηλαδή στα μέτρα του Έλληνα ανθρώπου της κλασικής εποχής. Για τους Επικούρειους, κάθε δραστηριότητα είναι σοφή, όταν έχει ως σκοπό να μάς οδηγήσει στην ευτυχισμένη ζωή. Το βαρύ καθήκον της ευτυχίας ο μεγάλος Έλληνας το πήρε απ” τους θεούς και το έριξε στους ανθρώπους. Ευτυχισμένη ζωή δεν νοείται μέσα στο φόβο· οι αγαπημένοι φίλοι, η ευδαιμονία και η αταραξία του σώματος και της ψυχής είναι η μόνη εγγύηση της ευτυχίας για τους θνητούς. Ο Επίκουρος για τον Λουκρήτιο ήταν θεός αφού ήταν εκείνος που πρώτος βρήκε το νόημα της ζωής, ό,τι σήμερα ονομάζουμε σοφία, εκείνος που με την επιστημοσύνη του άρπαξε τη ζωή μέσα απ” τις τόσες ανεμοζάλες κι από βαθιά σκοτάδια, και την απίθωσε σε τέτοιο γαλήνιο λιμάνι και σε τόσο καθάριο φως.

-------------------

Ενδεικτική βιβλιογραφία και πηγές

[1] Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, Επίκουρος. Η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, εκδ. Εστία

[2] Ανθολόγιο φιλοσοφικών κειμένων Γ’ Γυμνασίου, εκδόσεις ΟΕΔΒ

[3] Χάρη Λύτα, «Λάθε βιώσας» Η επικούρεια τέχνη του ευ ζην. Εκδόσεις «Κέδρος», 2004

[4] Hutchinson, Επίκουρος, κείμενα-πηγές της Επικούρειας φιλοσοφίας του ευ ζην, επιμ. Γ. Αβραμίδης, θύραθεν εκδόσεις

[5] http://en.wikipedia.org/wiki/Epicurus

Μια Άλλη Ζωή

Ποτέ δεν ερχόμαστε αντιμέτωποι με ό,τι δεν μπορούμε να διαχειριστούμε. Πάντα έλκουμε αυτά που μάς ανήκουν είτε ως μαθήματα είτε, κυρίως, ως προκλήσεις διεύρυνσης της αντίληψής μας και πραγματικής, δημιουργικής προσφοράς στη ζωή μας αλλά και στους άλλους.

 

Χάνοντας όμως τον εαυτό μας μέσα στα παράπονα, στην τραγικοποίηση, στο μοιρολόι, στην ανάγκη διαφυγής,  αδυνατούμε να δούμε πέρα από το αδιέξοδο, το πρόβλημα, την ασθένεια, τον χωρισμό, τη δυσκολία, οτιδήποτε δεν ήταν μέσα στα σχέδιά μας. Και η άλλη θέαση, όσο κι α δυσκολεύει αρχικά, είναι πάντα πολύ πιο αληθινή, πιο αυθεντική, πιο απελευθερωτική!

Όταν αποκτούμε το θάρρος να ζούμε πραγματικά μέσα στη ζωή μας, αναλαμβάνοντας την ευθύνη του εαυτού μας και αντιμετωπίζοντας αντί να αποφεύγουμε τις προκλήσεις μας, τότε αποκαλύπτονται πολλά! Ξεκινά μια άλλη ζωή, μεταφορικά, κυριολεκτικά, πρακτικά, σε κάθε πτυχή της ζωής μας. Αληθινή με αξιοπρέπεια και τιμή, απαλλαγμένοι από ενοχοποίηση, κατηγορία, πίκρα, συνειδητοποιούμε πως ο κόσμος και η πραγματικότητα που μάθαμε, που ξέραμε, ανήκει πια σε μια άλλη σφαίρα πραγματικότητας που δεν μάς αγγίζει πια.

Άλλες έννοιες, άλλο περιεχόμενο. Άλλη η αλήθεια, πέρα από πεποιθήσεις, το παρελθόν, τις απόψεις των άλλων, πολύ πιο πέρα από το φοβισμένο εγώ που έκανε κουμάντο εν αγνοία μας. Θεωρίες συνωμοσίας δεν μάς ακουμπάνε πια, αφού ανήκουν σε εικονικές πραγματικότητες αυτών που τις έχουν ακόμα ανάγκη, πιπιλίζοντας μηχανικά αλλά αδυνατώντας να δουν πέρα από οτιδήποτε νομίζουν πως τους δεσμεύει. 

 

Ταξιδεύοντας τις στιγμές της ζωής, ανάμεσα σε αγκάθια, σκοτάδια, στέρηση, απώλεια, πόνο, αλλά και χαρές, επιτυχίες, κατακτήσεις, υπάρχει άλλη εκδοχή από το να γίνουμε είτε δραπέτες είτε μάρτυρες. Είναι μια εκδοχή που δεν την περιγράφουν τα βιβλία, δεν διδάσκεται στα σχολεία, δεν διαφημίζεται στην συνηθισμένη πληροφόρηση της κοινωνίας, από κανένα μέσον. Δεν έχει συμμάχους γιατί δεν ανήκεις πουθενά ούτε ομαδοποιείσαι. Είσαι Μόνος και βρίσκεις στην πορεία σου τους Ομοίους σου... Αυτούς που δεν είναι ούτε πίσω ούτε μπροστά σου αλλά δίπλα σου, ισότιμα, αληθινά, γιατί αναγνωρίζουν τη δική τους αυθεντική Μοναχικότητα, ως ακέραιοι, αυθεντικοί, μοναδικοί συνδημιουργοί.

 

Ο δρόμος της συνειδητής συμμετοχής, της συνειδητής παρουσίας, σε κάθε λεπτομέρεια, συμβάν, σχέση, πράξη, στάση, λέξη, σιωπή, προσφορά, που συναντάς στο δρόμο σου, δεν έχει ορισμό. Έχει προσδιορισμό, από Εσένα και μόνο!  Κι έτσι ανακαλύπτεις Ανθρώπους, ευκαιρίες, θεραπεία, σκοπό, περιεχόμενο, ουσιαστική, πηγαία ικανοποίηση για τη ζωή. Κάθε ζωή! Απέχει από τις ευκολοχώνευτες και ψεύτικες θεωρίες που πλασάρονται με ευκολία αλλά στερούνται ουσίας... και κυρίως στερούνται βιώματος, απόδειξης. 

 

Είναι μια άβολη κατάσταση που σε πάει στο άγνωστο, σε ξεβολεύει αναγκαστικά, σε βάζει σε μια εντελώς άλλη πορεία ζωής από την "κοινή". Δεν υπάρχει μέθοδος, ό,τι κι αν πιστεύουμε πως ανακαλύπτουμε στην πορεία, από το οποίο έχουμε ανάγκη να κρατηθούμε. Υπάρχει πορεία, ενδείξεις, επανεκπαίδευση να χρησιμοποιούμε το νου μας δημιουργικά, κάτι που ξεχάσαμε να κάνουμε πολύ νωρίς, όσες γνώσεις κι αν νομίζουμε πως έχουμε κατακτήσει, μέχρι να φτάσουμε σε αυτό το σημείο. 

 

Αλλά τα δώρα είναι ανεκτίμητα, η αμοιβή αμύθητη, η ποιότητα της ζωής ασύγκριτη. Το τοπίο αλλάζει εντελώς καθώς συνδέουμε τη σοφία με την έμπνευση για να υπάρχει γνώση σε αυτό το επίπεδο. Η χαμένη ή ξεχασμένη αθωότητα γίνεται πράξη ζωής καθώς τα πάντα μεταμορφώνονται σε καινούργια, που θέλεις να περιεργαστείς, να ανακαλύψεις. Αποκτά νόημα η φράση, "η γνώση είναι μέσα σου" καθώς απαλλάσσεσαι από δανεικές απόψεις και εμπιστεύεσαι την αλάθητη διαίσθησή σου που διαφέρει από το ένστικτο. Η φώτιση/έμπνευση αντικαθιστά τη φαντασία, που στο παρελθόν ήταν μπερδεμένη έννοια ...είτε νόμιζες πως δεν την διέθετες είτε την μπέρδευες με τη μνήμη. 

 

Και αρχίζεις να συναντάς Ανθρώπους ...πραγματικούς ανθρώπους, σε πραγματικούς διαλόγους, πραγματικές συνθήκες, ως συνοδοιπόρους στη ζωή. Η κάθε μέρα έχει ουσία, είναι γεμάτη και δημιουργική. Το σώμα αναζωογονείται, θεραπεύεται, αντιλαμβάνεσαι κάθε μαγική λειτουργία του, κάθε μικρή ή μεγάλη αλλαγή. 

 

Αισθάνεσαι όλα τα συναισθήματα, αλλά ανακαλύπτεις άλλα επίπεδα, βαθύτερα, ευρύτερα, που δεν ταράζονται και δεν ταλαντεύονται όπως πριν. Οι αισθήσεις οξύνονται, γίνεσαι ένα με τη φύση γύρω σου αλλά και με την ενέργεια που υπάρχει παντού, σε όλα και σε όλους. Οι σκέψεις των άλλων φανερώνονται πριν τις εκφράσουν, τα κίνητρα αποκαλύπτονται καθώς αποκαθιστάς τα ένστικτά σου. 

 

Ο χρόνος μετράει διαφορετικά, τα μάτια βλέπουν άλλα, όλες οι αισθήσεις συνδέονται σε ένα μαγικό χορό που σού προσφέρουν πολύ περισσότερα απ' όσα πίστευες πως υπήρχαν. Η σιωπή είναι γεμάτη με μηνύματα, το κενό αντικαθίσταται με μια βαθιά εμπιστοσύνη και γαλήνη αφού δεν υπήρχε ποτέ. Το σκοτάδι γεμίζει χρώμα, και το φως δεν σε τυφλώνει πια. Όλες οι ψευδαισθήσεις γκρεμίζονται μια μια, όχι με βία αλλά επειδή δεν υπηρετούν πλέον τον προηγούμενο σκοπό τους. Τους εχθρούς τους προσπερνάς ή τους αντιμετωπίζεις τίμια, αποκαθιστώντας την αλήθεια που από φόβο πάντα κρύβεται αλλά όχι για πολύ.
 

Από ένα σημείο και έπειτα, δεν υπάρχει επιστροφή. Δεν υπάρχει νόημα για κάτι τέτοιο. Πάλι θα δουλεύεις, θα σκάβεις τον κήπο, θα κοιμάσαι και θα ξυπνάς, αλλά θα λυπάσαι μια άλλη θλίψη, θα χαίρεσαι άλλες χαρές, θ' αγαπάς όχι ως ανάγκη αλλά ως σύνδεση, ως προσφορά, ως ευγνωμοσύνη, θα προσπερνάς τα ανούσια, θ' αγωνίζεσαι για τα ουσιαστικά ...καθώς ταξιδεύεις, ανάλαφρα, ταπεινά. Και το καθετί θα έχει το άγγιγμα της μαγείας, του δέους. Και συνέχεια ανακαλύπτεις, προχωράς, μαθαίνεις, συνδέεσαι...

Η στιγμή που ξαναγεννιέσαι από την στάχτη σου, είναι η δύναμή σου!

Κοίτα με!

 

Είμαι εδώ, όρθιος και χαμογελάω!

Με βλέπεις; Είμαι καλά! Πραγματικά καλά!

Μα τι νόμιζες; Πώς δε μπορώ;

Πόσο λίγο με ξέρεις!

Τι σκέφτηκες δηλαδή; Ότι θα αφεθώ στη θλίψη μου;

Πόσο λάθος με μέτρησες!

Εγώ τον πόνο, μάτια μου, δεν τον φοβήθηκα! Τον δέχτηκα, τον αγκάλιασα, τον έκανα κομμάτι μου. Του επέτρεψα να με γονατίσει και να νομίζει ότι μπορεί να ορίσει τη ζωή μου. Μα ήταν μόνο για λίγο. Για όσο χρειάστηκε μέχρι να βρω τη δύναμη να τον αντιμετωπίσω.

 

Τα είδα όλα να γκρεμίζονται τριγύρω μου. Αισθήματα, όνειρα, συνήθειες, σχέσεις. Και βρέθηκα γονατισμένος στα συντρίμμια, να προσπαθώ να μαζέψω ένα ένα τα κομματάκια και να τα κολλήσω. Κάποια κομμάτια κοφτερά, με μάτωσαν καθώς τα άγγιξα. Κι  εγώ συνέχισα να προσπαθώ να τα ταιριάξω, να λειαίνω τις αιχμές τους, να μην πληγώνουν. Μα δε γινόταν. Πάντα έλειπε κάτι.. Μια γωνίτσα από δω, ένα κομματάκι από κει… και η εικόνα λειψή… και η ζωή μου λειψή…

Μέχρι που κατάλαβα. Κατάλαβα πως δεν πρέπει να προσπαθώ να ξαναφτιάξω κάτι που έσπασε. Πρέπει απλά να ξεκινήσω να φτιάχνω από την αρχή κάτι καινούριο.

 

Κι άδειασα… Άφησα να πέσει κάτω κάθε σπασμένο κομμάτι, καθετί που με πόνεσε. Σωριάστηκαν γύρω μου.

Κι έβαλα φωτιά και τα έκαψα όλα! Κι έμεινα εκεί να παρακολουθώ τις φλόγες να τυλίγουν τα κομμάτια της ζωής μου και να τα καίνε. Να εξαφανίζουν κάθε ίχνος τους. Και μαζί να εξαφανίζουν και τον πόνο. Μέχρι που έγιναν όλα στάχτη.

Κι εγώ γονατισμένος ανάμεσα στις στάχτες, με χέρια ματωμένα και πρόσωπο μουντζουρωμένο… Και γύρω μου σιωπή. Ακόμα και το τρίξιμο της φωτιάς είχε πάψει πια να ακούγεται. Μόνο σιωπή. Και μοναξιά.

 

Όχι, δεν κύλισε ούτε ένα δάκρυ. Μόνο μια λάμψη φάνηκε στα μάτια μου στιγμιαία. ‘Ίσως η αντανάκλαση της φωτιάς. Ίσως η επιθυμία μου να νικήσω.

Έμεινα εκεί. Για λίγο. Άγγιξα τα σημάδια απ’ τις πληγές μου, τα χάιδεψα, τα αγάπησα. Τα έκανα παράσημα, που θα μου θυμίζουν πάντα την μάχη που έδωσα και νίκησα.

Και σηκώθηκα. Τίναξα τη στάχτη από πάνω μου και ξεκίνησα να απομακρύνομαι. Δεν ήθελα να μείνω άλλο εκεί. Δεν έριξα ούτε μια ματιά πίσω μου. Τι νόημα θα είχε;

Βήματα αργά στην αρχή, διστακτικά. Καινούρια πορεία και αναγνώριση εδάφους. Μα όσο ένιωθα ότι πατάω σε στέρεο έδαφος, τόσο το βήμα γινόταν πιο γρήγορο. Το σώμα στητό, το κεφάλι ψηλά και το βλέμμα ευθεία μπροστά. Στο άγνωστο.

 

Γιατί το μόνο που ήθελα ήταν να φύγω. Ν’ αφήσω πίσω μου το μάταιο, το ανεκπλήρωτο. Να προχωρήσω. Να βρω εμένα. Να βρω ένα λιμάνι καινούριο και να ξαναγεννηθώ από τις στάχτες μου. Ν’ αφήσω το χρόνο να με λυτρώσει.

 

Και κάθε φορά που άκουγα μέσα μου μια φωνή που μου έλεγε να παραιτηθώ, εγώ πείσμωνα ακόμα περισσότερο. Κι έλεγα θα τα καταφέρω! Στην τελική, θα είμαι καλά, σκεφτόμουν. Ίσως όχι απόψε, ούτε αύριο ή σε μια βδομάδα. Μα στην τελική θα είμαι καλά. Κάποτε…

Όχι, δε χάνω άλλο χρόνο με εξηγήσεις και φτηνές δικαιολογίες. Και δε φοβάμαι τα αδιέξοδα. Δεν υπάρχουν αδιέξοδες καταστάσεις. Μόνο δρόμοι που δεν τους είχα ακόμα  σκεφτεί. Μα τώρα πια θα τους ανακαλύψω.

 

Κοίτα με!

Είμαι εδώ, όρθιος και χαμογελάω!

Είμαι ίδιος. Μα συνάμα τόσο διαφορετικός.

Είμαι ευάλωτος και εύθραυστος. Μα δε φοβάμαι.

Τα κατάφερα!

 

Ξαναγεννήθηκα απ’ τις στάχτες μου. Και κάνω μια καινούρια αρχή!

Και προχωράω. Αφήνω πίσω τις αλυσίδες και τα βάρη μου. Τακτοποίησα τις μνήμες στα  κουτάκια τους, κάπου εκεί, δίπλα στις στάχτες.

Ανακαλύπτω μια καινούρια εκδοχή του εαυτού μου, πιο σοφός, πιο δυνατός

Και χτίζω μια καινούρια ζωή.

 

Μια ζωή γεμάτη φως και χαμόγελα. Μια ζωή γεμάτη νοιάξιμο κι αγάπη.

Μια ζωή γεμάτη καινούριες εμπειρίες, που μοιράζομαι με τους ανθρώπους μου. Τους δικούς μου ανθρώπους. Εκείνους που αγαπούν το γέλιο μα και το δάκρυ μου. Εκείνους  που αγαπούν τα σημάδια μου. Τους ανθρώπους που προκαλούν με τις πράξεις τους το χαμόγελό μου!

 

Κοίτα με!

Είμαι εδώ, όρθιος και χαμογελάω!

Και προχωράω παρακάτω!

Και είμαι καλά! Πραγματικά καλά!

Κοίτα με!

Ζω!!!

Η ΔΥΑΔΙΚΗ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

H Σπάρτη είχε βασιλεία. Η βασιλεία της όμως δεν ήταν μοναρχική. Ο Ηρόδοτος, διηγείται μια ωραία ιστορία για το πώς προέκυψε το παράδοξο καθεστώς της δυαδικής βασιλείας.

Παλιά μία και μοναδική ήταν στη Σπάρτη η βασιλική οικογένεια, και η διαδοχή στο ύπατο αξίωμα γινόταν με τον γνωστό κληρονομικό τρόπο. Η γυναίκα όμως του νεκρού βασιλιά Αριστόδημου, η Αργεία, γέννησε δίδυμα και προσποιήθηκε ότι δεν γνώριζε ποιο από τα δύο παιδιά της ήταν πρεσβύτερο. Ήθελε να ανέβουν και τα δύο στον θρόνο. Οι Σπαρτιάτες βρέθηκαν σε μεγάλο δίλημμα και αποφάσισαν να λύσουν το μυστήριο ρωτώντας το μαντείο των Δελφών. Η Πυθία αποκρίθηκε ότι έπρεπε να θεωρήσουν και τα δύο παιδιά βασιλείς, αλλά να τιμήσουν περισσότερο εκείνο που γεννήθηκε πρώτο.

Οι Σπαρτιάτες βρέθηκαν και πάλι σε απορία. Η λύση δόθηκε από έναν Μεσσήνιο, ονόματι Πανίτη (που σημαίνει τον υφαντουργό, αλλά μπορεί επίσης να δηλώσει τον πανούργο που διεισδύει παντού), ο οποίος πρότεινε να κατασκοπεύσουν τη μάνα και να δουν ποιο παιδί φροντίζει πρώτο στο τάισμα και το πλύσιμο. Η ιδέα υπήρξε επιτυχής. Οι Σπαρτιάτες ανακήρυξαν και τα δύο παιδιά βασιλείς, αλλά αναγνώρισαν τα πρωτεία τιμής στον Ευρυσθένη. Ο αδελφός του Προκλής αποδείχθηκε πολύ διαφορετικός χαρακτήρας, και οι δύο βασιλικές οικογένειες που προέκυψαν (οι Αγιάδες και οι Ευρυποντίδες) διέφεραν σημαντικά στη νοοτροπία, και έδειχναν όταν ενηλικιώθηκαν εχθρότητα η οποία μεταβιβάστηκε και στους απογόνους τους, οι τάφοι τους βρίσκονταν σε διαφορετικές τοποθεσίες: η Πιτάνα, μια από τις κώμες που συνιστούσαν την πόλη της Σπάρτης φιλοξενούσε τους τάφους των Αγιαδών, ενώ οι Ευρυποντίδες αντίθετα κηδεύονταν στις Λίμνες. Κατά παράδοση οι Αγιάδες, οι απόγονοι του Ευρυσθένη, αναγνωρίζονταν ως ανώτεροι.

Η ιστορία αυτή μπορεί να μην αποτελεί ιστορικό γεγονός. Δείχνει όμως μια ιδιαιτερότητα του πολιτεύματος της Σπάρτης που χρησιμοποιήθηκε τελικά προς όφελος του πολέμου. Από τον ύστερο 6ο αιώνα μόνο ο ένας από τους δύο βασιλείς πρωτοστατούσε ως αρχηγός στα εκστρατευτικά σώματα έξω από τα σύνορα της πόλης. Ο άλλος παρέμενε στη Σπάρτη. Η συνεχής απειλή των ειλώτων ίσως συνέβαλε σε αυτή τη διευθέτηση. Οπωσδήποτε όμως έπρεπε να αποτρέπεται η πιθανή διχογνωμία των βασιλέων στις κρίσιμες ώρες της μάχης. Σε καιρό πολέμου ο ένας βασιλιάς φρόντιζε τα εσωτερικά ζητήματα της πόλης και ο άλλος ήταν ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης της εκστρατείας.
Ο Ξενοφών γράφει: «ο βασιλιάς δεν είχε άλλο καθήκον στην εκστρατεία από το να αποτελεί τον ιερέα των θεών και τον στρατηγό των ανδρών».

Ο Παυσανίας στα Λακωνικά κεφάλαιο Β αναφέρει: «Ἐν Λακεδαίμονι δὲ ὄντων διδύμων τῶν Ἀριστοδήμου παίδων, οἰκίαι δύο βασίλειαι γίνονται· συναρέσαι γὰρ τῇ Πυθίᾳ φασίν. Ἀριστοδήμῳ δὲ αὐτῷ πρότερον τὴν τελευτὴν συμβῆναι λέγουσιν ἐν Δελφοῖς, πρὶν ἢ Δωριέας κατελθεῖν ἐς Πελοπόννησον. οἱ μὲν δὴ ἀποσεμνύνοντες τὰ ἐς αὐτὸν τοξευθῆναι λέγουσιν Ἀριστόδημον ὑπὸ Ἀπόλλωνος, ὅτι οὐκ ἀφίκοιτο ἐπὶ τὸ μαντεῖον, παρὰ δὲ Ἡρακλέους ἐντυχόντος οἱ πρότερον πύθοιτο, ὡς ἐς Πελοπόννησον Δωριεῦσι γενήσεται ἥδε ἡ κάθοδος. Ὁ δὲ ἀληθέστερος ἔχει λόγος, Πυλάδου τοὺς παῖδας καὶ Ἠλέκτρας, ἀνεψιοὺς ὄντας Τισαμενῷ τῷ Ὀρέστου, φονεῦσαι τὸν Ἀριστόδημον. Ὀνόματα μὲν δὴ τοῖς παισὶν αὐτοῦ Προκλῆς καὶ Εὐρυσθένης ἐτέθη· δίδυμοι δὲ ὄντες διάφοροι τὰ μάλιστα ἦσαν».

Το βέβαιο είναι ότι η Λακωνία μοιράστηκε στους δυο δίδυμους γιους του καθιερώνοντας και την συμβασιλεία. Στον Ευρυσθένη έδωσε την περιοχή των Λιμνών και στον Προκλή την Πιτάνη, οι περιοχές αυτές αργότερα ήταν δύο από τις πέντε κόμες που αποτελούσαν το Σπαρτιάτικο βασίλειο.

Οι δυο δυναστείες των Αιγειάδων και των Ευρυπωντιδών - και οι δύο των Ηρακλείδων - βασιλεύουν από κοινού επί πέντε αιώνες, από τον 8ο έως τον 3ο αιώνα π.Χ. Στους κόλπους των δύο βασιλικών οικογενειών, η διαδοχή είναι αυστηρά κληρονομική, χωρίς ο κανόνας της διαδοχής να είναι η πρωτοτοκία: σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (7, 3), ο γιος που γεννήθηκε έπειτα από την άνοδο του πατερά του στο βασιλικό αξίωμα έχει περισσότερα δικαιώματα από τον πρωτότοκο που γεννήθηκε από έναν πατέρα που ήταν τότε απλός ιδιώτης. Τα προνόμια των βασιλέων είναι γνωστά χάρη στους δύο καταλόγους που μας παρέδωσαν o Ηρόδοτος (6, 56-58) και ο Ξενοφών (Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 130 και 115).

Δεν ήξερεν ο βασιλεύς Κλεομένης, δεν τολμούσε-
δεν ήξερε έναν τέτοιον λόγο πώς να πει
προς την μητέρα του: ότι απαιτούσε ο Πτολεμαίος
για εγγύησιν της συμφωνίας των ν' αποσταλεί κι αυτή
εις Αίγυπτον και να φυλάττεται λίαν ταπεινωτικόν, ανοίκειον πράγμα.

Κι όλο ήρχονταν για να μιλήσει κι όλο δίσταζε.
Κι όλο άρχιζε να λέγει κι όλο σταματούσε.

Μα η υπέροχη γυναίκα τον κατάλαβε
(είχεν ακούσει κιόλα κάτι διαδόσεις σχετικές),
και τον ενθάρρυνε να εξηγηθεί.
Και γέλασε κ' είπε βεβαίως πιαίνει.

Και μάλιστα χαίρονταν που μπορούσε νάναι
στο γήρας της οφέλιμη στην Σπάρτη ακόμη.
Όσο για την ταπείνωσι - μα αδιαφορούσε.

Το φρόνημα της Σπάρτης ασφαλώς δεν ήταν ικανός
να νοιώσει ένας Λαγίδης χθεσινός
όθεν κ' η απαίτησίς του δεν μπορούσε
πραγματικώς να ταπεινώσει Δέσποιναν
Επιφανή ως αυτήν Σπαρτιάτου βασιλέως μητέρα.
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης

Οι σύγχρονοι ιστορικοί, αναλύοντας τις δικαιοδοσίες των βασιλέων της Σπάρτης, τείνουν να εξετάζουν διαδοχικά τις «εξουσίες», τις «τιμές» και τα «υλικά προνόμια» τους. Παρόμοιες διακρίσεις είναι τεχνητές. Οι όροι που χρησιμοποιούνται από τον Ηρόδοτο (γέρεα) και τον Ξενοφώντα (τιμαί) συνδυάζουν αυτές τις έννοιες.

Η διατύπωση δε του Ηροδότου είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη, καθότι προσεγγίζει τους βασιλείς της Σπάρτης με τους ομηρικούς βασιλείς: Γέρεα δη τάδε τοισι βασιλευσι Σπαρτιάται δεδώκασι, «να τα προνόμια που οι Σπαρτιάτες έχουν προσφέρει στους βασιλείς τους» (ο Παρακείμενος υπογραμμίζει τον οριστικό χαρακτήρα αυτής της προσφοράς). Αυτά τα γέρεα συνδυάζουν αντιλήψεις περί τιμής και εξουσίας και εμφανίζονται σαν «πατρώοι νόμοι» - αξιοσέβαστοι -και κατατάσσονται από τον Ηρόδοτο σε τρεις κατηγορίες: τις δικαιοδοσίες σε περίοδο πολέμου, τις αντίστοιχες σε περίοδο ειρήνης, τις αποδιδόμενες τιμές στους βασιλείς μετά θάνατον.

Ο Ξενοφών ακολουθεί την ίδια τάξη. Οι δυο συγγραφείς σημειώνουν τη διπλή αντίθεση μεταξύ της σπουδαιότητας του βασιλιά ευρισκομένου σε εκστρατεία και της μετριοπάθειας των εξουσιών του στη Σπάρτη, μεταξύ της υποταγής του εν ζωή βασιλιά στους νόμους και τη μετά θάνατον ηρωοποίησή του.

ΛΕΛΕΓΙΔΕΣ

Λέλεγας , Μύλης, Ευρώτας.

ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΔΕΣ

Λακεδαίμονας, Αμύκλας, Άργαλος, Κυνόρτας, Περιήρης, Οίβαλος, Ιπποκόων, Τυνδάρεως.

ΑΤΡΕΙΔΕΣ

Μενέλαος, Ορέστης, Τισαμενός, Διών.

ΗΡΑΚΛΕΙΔΕΣ

Αριστόδημος, Θήρας, Λακώνικας

ΑΓΙΑΔΕΣ
 
Ευρυσθένης Χ - 930
'Αγις Α' 930 - 900 υιός Ευρυσθένη
Εχέστρατος 900 - 870 υιός 'Αγι Α'
Λεοβώτας 870 - 840 υιός Εχέστρατου
Δόρυσσος 840 - 815 υιός Λεοβώτα
Αγησίλαος Α' 815 - 786 υιός Δόρυσσου
Αρχέλαος 786 - 760 υιός Αγησίλαου Α'
Τήλεκλος 760 - 740 υιός Αρχέλαου
Αλκαμένης 740 - 700 υιός Τήλεκλου
Πολύδωρος 700 - 665 υιός Αλκαμένη
Ευρυκράτης 665 - 640 υιός Πολύδωρου
Αναξανδρίδας Α' 640 - 615 υιός Ευρυκράτη
Ευρυκρατίδας 615 - 590 υιός Αναξανδρίδα
Λέων 590 - 560 υιός Ευρυκρατίδα
Αναξανδρίδας Β' 560 - 520 υιός Λέοντα
Κλεομένης Α' 520 - 490 υιός Αναξανδρίδα
Λεωνίδας Α' 490 - 480 υιός Αναξανδρίδα
Πλείσταρχος 480 - 459 υιός Λεωνίδα Α'
Πλειστοάναξ 459 - 409 υιός Κλεομένη Α'
Παυσανίας 409 - 395 υιός Πλειστοάνακτος
Αγησίπολις Α' 395 - 380 υιός Παυσανία
Κλεόμβροτος Α' 380 - 371 υιός Παυσανία
Αγησίπολις Β' 371 - 370 υιός Κλεομβρότου
Κλεομένης Β' 370 - 309 υιός Κλεομβρότου
Αρεύς Α' 309 - 265 εγγονός Κλεομένη Β'
Ακρότατος 265 - 262 υιός Αρέως Α'
Αρεύς Β' 262 - 254 υιός Ακροτάτου
Λεωνίδας Β' 254 - 242 εγγονός Κλεομένη Β'
Κλεόμβροτος Β' 242 - 241 υιός εξ αγχιστείας Λεωνίδα Β'
Λεωνίδας Β' 241 - 236 [βλ. ανωτέρω]
Κλεομένης Γ' 236 - 227 υιός Λεωνίδα Β' Προκλής Χ - 895

ΕΥΡΥΠΟΝΤΙΔΕΣ

Ευρυπών 895 - 865 υιός Προκλέους
Πρύτανις 865 - 835 υιός Ευρυπώντος
Πολυδέκτης 835 - 805 υιός Πρυτάνιδα
Εύνομος 805 - 775 υιός Πολυδέκτη
Χάριλλος 775 - 750 υιός Ευνόμου
Νίκανδρος 750 - 720 υιός Χαρίλλου
Θεόπομπος 720 - 675 υιός Νικάνδρου
Αναξανδρίδας 675 - 660 υιός Θεοπόμπου
Αρχίδαμος Α' 660 - 645 υιός Αναξανδρίδα
Αναξίλας 645 - 625 υιός Αρχιδάμου Α'
Λεωτυχίδας Α' 625 - 600 υιός Αναξίλα
Ιπποκρατίδας 600 - 575 υιός Λεωτυχίδα Α'
Αγασικλής 575 - 550 υιός Ιπποκρατίδα
Αρίστων 550 - 515 υιός Αγασικλή
Δημάρατος 515 - 491 υιός Αρίστωνος
Λεωτυχίδας Β' 491 - 469 δισέγγονος Ιπποκρατίδα
Αρχίδαμος Β' 469 - 427 εγγονός Λεωτυχίδα
'Αγις Β' 427 - 399 υιός Αρχιδάμου Β'
Αγησίλαος Β' 399 - 360 υιός Αρχιδάμου Β'
Αρχίδαμος Γ' 360 - 338 υιός Αγησιλάου Β'
'Αγις Γ' 338 - 331 υιός Αρχιδάμου Γ'
Ευδαμίδας Α' 331 - 305 υιός Αρχιδάμου Γ'
Αρχίδαμος Δ' 305 - 275 υιός Ευδαμίδα Α'
Ευδαμίδας Β' 275 - 244 υιός Αρχιδάμου Δ'
'Αγις Δ' 244 - 241 υιός Ευδαμίδα Β'
Ευδαμίδας Γ' 241 - 228 υιός 'Αγι Δ'
Αρχίδαμος Ε' 228 - 227 υιός Ευδαμίδα Β'

Από την κοινωνική επανάσταση έως την υποδούλωση
στους Αχαιούς και Ρωμαίους.

Κλεομένης Γ' 227 - 222
Μακεδονική κατοχή 222 - 219
Λυκούργος 219 - 210
Μαχανίδας 210 - 207
Νάβις 207 - 192

Η αναρχία στην αρχαιότητα

Αν κάποιος μας ζητούσε να πούμε τις πρώτες λέξεις που συνειρμικά θα έρχονταν στον νου μας με τη φράση «αρχαία Ελλάδα», οι περισσότεροι θα αναφέραμε, μεταξύ άλλων, τη δημοκρατία, και τον Νόμο. Τόσο άρρηκτα συνυφασμένες είναι οι έννοιες αυτές με τη σκέψη και τον τρόπο ζωής του αρχαίου Έλληνα, τόσο θεμελιώδης ήταν ο ρόλος τους στη γένεση και εξέλιξη του τελειότερου για την αρχαιότητα ελληνικού πολιτισμού. 

 

Κι όμως, μέσα στην ακλόνητη σταθερότητα των αξιών αυτών, μέσα στην αδιάλειπτη για αιώνες συνεχειά τους, ακούστηκαν σκόρπιες οι «παραφωνίες» λιγοστών ανθρώπων, που με το οξύ πνεύμα τους ξεπέρασαν την εποχή τους. Το κάλεσμά τους για μια διαφορετική θεώρηση του κόσμου έπεσε τότε στο κενό, «φωνή βοώντος εν τη ερήμω». Μάταια ο Αντιφών καταδίκαζε τη δουλεία διακηρύσσοντας ότι όλοι οι άνθρωποι είναι φύσει όμοιοι. Tο ίδιο μάταια και ο Ξενοφάνης εκθρόνιζε τους 12 ανθρωπόμορφους θεούς του Oλύμπου, για να ανεβάσει στο βάθρο τους τον έναν και μοναδικό Θεό. Kαι είναι επίσης γνωστό ότι ο «προ Xριστού χριστιανός» Σωκράτης κατηγορήθηκε, γιατί αμφισβητούσε την παραδοσιακή θρησκεία των Eλλήνων.

 

O ρους της ιστορίας, ωστόσο, ανέδειξε τους «αιρετικούς» της αρχαιότητας σε απόστολους και προφήτες του σύγχρονου πολιτισμού. Tο δουλοκτητικό σύστημα, αν και όψιμα, κατέρρευσε και μόνο η ντροπή του έχει επιβιώσει στη μνήμη της ανθρωπότητας. O χριστιανικός μονοθεϊσμός έχει διαποτίσει στο πέρασμα είκοσι αιώνων όχι μόνο τις θεολογικές αντιλήψεις των δυτικών λαών, αλλά και τον πολιτισμό τους στο σύνολό του, παραμένοντας η κυρίαρχη θρησκεία του δυτικού κόσμου. Kάποιες άλλες παράταιρες αντιλήψεις αρχαίων φιλοσόφων εγκλωβίστηκαν στη λήθη, για να επανέλθουν όμως σφοδρότερες χιλιάδες χρόνια μετά, πάλι ως προκλήσεις και αποκλίσεις από τους σύγχρονους κοινωνικούς κανόνες.

 

O αναρχισμός στα νεώτερα χρόνια

 

Eδώ θα συναντήσουμε τη θεωρία του αναρχισμού, που αν και προσέλκυσε πολλούς στοχαστές και φιλοσόφους στο διάβα των αιώνων, παραμένει ακόμη στη σφαίρα της ουτοπίας. Kατά τη διάρκεια του 19ου αι. ο αναρχισμός ως θεωρία και κίνημα άνθησε στις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές χώρες και απέκτησε τους σημαντικότερους υπερασπιστές του (Mπακούνιν, Kροπότκιν, Προυντόν). Tον επόμενο αιώνα ο αναρχισμός βρίσκει απήχηση στην Aμερική και στην Iαπωνία, η γεωγραφική, όμως, εξάπλωση δεν αποτρέπει την παρακμή του, που επήλθε λόγω του ανταγωνισμού από τον κομμουνισμό, της εμπλοκής οπαδών του σε βίαιες ενέργειες και της καχυποψίας των κυβερνώντων. Mε το τέλος του B’ Παγκοσμίου Πολέμου ο αναρχισμός επιστρέφει δριμύτερος και δίνει το στίγμα του στην ειρηνικη αντίσταση του Γκάντι κατά της αγγλικής κυριαρχίας στην Ινδία, στα φοιτητικά κινήματα στην Ευρώπη, στις Η.Π.Α. και στην Ιαπωνία, στο ρεύμα αμφισβήτησης των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών από πολίτες ή οργανώσεις σε όλο τον κόσμο.

 

Η γένεση του αναρχισμού στην αρχαία Ελλάδα Αλλά το διφορούμενο δόγμα του αναρχισμού, που δέχτηκε τις μεγαλύτερες επικρίσεις και τους μεγαλύτερους επαίνους, δεν είναι γέννημα και πρωτοτυπία των Ευρωπαίων στοχαστών του 19ου αι. Πολύ πριν από αυτούς, Έλληνες φιλόσοφοι είχαν διακηρύξει τις βασικές αρχές μιας αναρχικής κοινωνίας και είχαν προτείνει έναν τρόπο ζωής εναρμονισμένο όχι με τους νόμους του κράτους, αλά με το φυσικό δίκαιο που κάθε άνθρωπος κατέχει. Είναι βέβαια απορίας άξιο πώς γεννήθηκαν τέτοιες αντιλήψεις σε έναν λαό που είχε συγκροτήσει δεκάδες τέλεια οργανωμένα κράτη (τις πόλεις –κράτη) και που είχε τάξει τη ζωή του στην υπηρεσία του Νόμου, του υπέρτατου για τους Έλληνες άρχοντα.

 

Το ανήσυχο ελληνικό πνεύμα, η πολυφωνία, η ελευθερία σκέψης και λόγου, που σφράγισαν τον αρχαίο πολιτισμό μας, δίνουν βέβαια εύλογες εξηγήσεις για το παράδοξο αυτό. Σ’ αυτά πρέπει να προστεθεί και η αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για το νόημα του Νόμου. Ο Νόμος, λοιπόν, για τον αρχαίο Έλληνα, είναι δισυπόστατος: είναι το σύνολο των γραπτών νόμων που εξασφαλίζουν την ευρυθμία και την ευημερία της πόλης και των πολιτών, αλλά και το άγραφο δίκαιο που είναι έμφυτο και επιβάλλεται όχι από τον φόβο κυρώσεων, αλλά από το αίσθημα της αιδούς, που, όπως διαβάζουμε στον «Πρωταγόρα» του Πλάτωνα, μοίρασε ο Ερμής σε όλους τους ανθρώπους. Η σχέση ανάμεσα στο γραπτό και άγραφο δίκαιο και η υπεροχή του ενός έναντι του άλλου απασχόλησαν στην αρχαιότητα πολλούς ανθρώπους του πνεύματος και αποτέλεσαν την αφετηρία για τους αναρχικούς φιλοσόφους.

 

Πριν γνωρίσουμε τους πρώτους αυτούς «αναρχικούς», είναι χρήσιμο να δούμε τι πρεσβεύει γενικά το δόγμα του αναρχισμού. Ο αναρχισμός, λοιπόν, απορρίπτει τους νόμους που έχουν θεσπιστεί από ανθρώπους, καταδικάζει την ατομική ιδιοκτησία και την ύπαρξη εξουσίας, θεωρεί μάλιστα και τις δύο γενεσιουργές αιτίες του εγκλήματος. Αντίθετα, η ανυπαρξία νόμων, ιδιοκτησίας και εξουσίας, οδηγεί στην πραγματική δικαιοσύνη και στη δημιουργία μιας ελεύθερης, φυσικής κοινωνίας που βασίζεται στην αλληλοβοήθεια.

 

Αυτές τις αντιλήψεις θα τις συναντήσουμε και στη φιλοσοφική σκέψη αρχαίων Ελλήνων, διάσπαρτες όμως ή παραλλαγμένες ή ειπωμένες με ηπιότερο τόνο. Κι αυτό, γιατί στην αρχαιότητα δεν δημιουργήθηκε κάποιο φιλοσοφικό κίνημα αμιγώς αναρχικό με τη σημερινή έννοια του όρου, ούτε κάποιος φιλόσοφος προσδιόρισε τον εαυτό του ως τέτοιον. Επομένως, οι όροι «αναρχικός» και «αναρχισμός» είναι αδόκιμοι για την εποχή που θα εξετάσουμε και ίσως ξενίζουν, ωστόσο μόνο αυτοί μπορούν να αποδώσουν με τον όσο πιο δυνατόν εύστοχο τρόπο ανάλογες ιδέες της αρχαιότητας.

 

Αντιφών ο Αθηναίος

 

Ο πρώτος που αμφισβήτησε τους θεσμούς της πολιτείας ήταν ο Αντιφών ο Αθηναίος. Στην καρδιά της κλασικής εποχής (μέσα 5ου αι. π.Χ.) ο σοφιστής αυτός διατύπωσε δύο αδιανόητες για τότε απόψεις: α) όλοι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους όμοιοι, β) οι νόμοι της πολιτείας είναι αυθαίρετοι κανονισμοί. Για τον Αντιφώντα οι νόμοι της πολιτείας είναι αμοιβαίες συμφωνίες ανάμεσα στους ανθρώπους και επίκτητοι. Απέναντί τους στέκονται, σαφώς ανώτεροι, οι νόμοι της φύσης, που υπαγορεύονται από την ανάγκη. Η φύση, περισσότερο από τον νόμο, βρίσκεται κοντά στην αλήθεια και σ’ αυτήν οδηγεί τον άνθρωπο με αρωγό τον ορθό λόγο. Ως εδώ, οι ιδέες του Αντιφώντα δεν ακούγονται και τόσο ακραίες. Προχωρώντας όμως ακόμη πιο πέρα, ο Αντιφών ταυτίζει τον νόμο με τον ανθρώπινο πολιτισμό, τον οποίο επίσης απορρίπτει. Διότι ο πολιτισμός αντιτίθεται στην ισότητα που υπαγορεύει η φύση και παραβιάζει τη φυσική δικαιοσύνη, αφού χαρακτηρίζεται από εθνικές και κοινωνικές διακρίσεις. Από αυτή την άποψη, οι πρωτόγονες φυλές, κατά τον Αντιφώντα, βρίσκονται πιο κοντά στην ευτυχία απ’ ό,τι οι πολιτισμένοι λαοί.

 

Μόνο η φύση και ο πρωτογονισμός, βέβαια, δεν αρκούν, για να εξασφαλίσουν στους ανθρώπους έναν τρόπο ζωής ομαλό και εποικοδομητικό. Προϋποθέσεις απαραίτητες που ορίζει ο Αντιφών είναι η ομόνοια ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας, δηλαδή η σύμπνοια αντιλήψεων, και η παιδεία. Σχετικά με τη σημασία της τελευταίας στην εξέλιξη του ανθρώπου, ο Αντιφών χρησιμοποιεί ως σημείο αναφοράς ―τι άλλο;― τη φύση: όπως και η ποιότητα του σπόρου που φυτεύεται καθορίζει την ανάπτυξη του φυτού και το θωρακίζει απέναντι στη βροχή ή στην αμβροσία, όμοια και το είδος της παιδείας επιδρά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και δημιουργεί στον άνθρωπο ισχυρές εσωτερικές αντιστάσεις απέναντι σε εξωτερικούς αλλοτριωτικούς παράγοντες.

 

Ζήνων ο Κιτιεύς

 

Τη φύση ως πρότυπο ζωής προέβαλε και ο Ζήνων ο Κιτιεύς (από το Κίτιο της Κύπρου, 335-263 π.Χ.), ιδρυτής τους Στωικισμού. Οι άνθρωποι πρέπει να ζουν «ομολογουμένως τη φύσει», δηλαδή ανάλογα προς τη φύση, η οποία είναι και ο γενικός νόμος του κόσμου. Ο Θεός, που είναι η ψυχή του κόσμου αυτού και ταυτίζεται με τον ορθό λόγο, μεριμνά με την απόλυτη σοφία του για την τάξη και τον ρυθμό του Σύμπαντος. Συγκεκριμένα ο Ζήνων έλεγε: «Ως σκοπός ορίζεται η ζωή σε συμφωνία με τη φύση, ή, μ’ άλλα λόγια, σε συμφωνία με την ίδια μας την ανθρώπινη φύση, όπως επίσης και μ’ εκείνη του Σύμπαντος, μια ζωή στην οποία αποφεύγουμε κάθε πράξη που απαγορεύεται από τον κοινό για όλα τα όντα νόμο, δηλαδή τον ορθό λόγο, που διαποτίζει όλα τα όντα και ταυτίζεται με τον Δία, αφέντη και κυρίαρχο των πάντων».

 

Ο άνθρωπος μπορεί να κατακτήσει την ευδαιμονία, όταν η ζωή του εναρμονίζεται με τη φύση και τον θείο λόγο και όταν θέτει ως μοναδικό σκοπό της ζωής του την αρετή. Τα εξωτερικά αγαθά, όπως η υγεία και ο πλούτος, ελάχιστη σημασία έχουν και είναι μάλλον άξια περιφρόνησης. Αναφέρεται μάλιστα και κάποιο περιστατικό από τη ζωή του Ζήνωνα: Όταν το καράβι με το οποίο ταξίδευε ναυάγησε και έχασε όλη την περιουσία του, ο Κύπριος φιλόσοφος είπε την περίφημη ρήση: «Τώρα που ναυάγησα, έχω καλό ταξίδι». Την επιζήμια επίδραση του πλούτου και το άδικο της ατομικής ιδιοκτησίας στιγμάτιζε επίσης, όταν έλεγε πως «η πολυτέλεια κάνει φτωχό τον πλούσιο και διπλασιάζει τη δυστυχία των φτωχών» και πως «οι καρποί ανήκουν σε όλους, η γη σε κανέναν».

Ακόμη πιο κοντά στα ιδεώδη του αναρχισμού μας φέρνει η «Πολιτεία» του Ζήνωνα, έργο από το οποίο ελάχιστα αποσπάσματα έχουν σωθεί. Στον κόσμο που φαντάζεται ο Ζήνων δεν υπάρχουν δικαστήρια, όργανα τάξης, στρατός, ναοί, χρήματα, ούτε καν σχολεία και γάμοι. Οι άνθρωποι ζουν όλοι μαζί, σαν αγέλη, σε μία οικουμενική κοινότητα που λειτουργεί με τα ίδια ήθη και τους ίδιους φυσικούς νόμους. Σε αυτήν την «ακρατική» κοινωνία, που διέπεται από πλήρη ελευθερία και ισότητα, δεν υπάρχει περιουσία ούτε οικογένεια. Το πώς οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν με αυτές τις συνθήκες ειρηνικά εξηγείται απλά και αυτονόητα: εκτός από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, κάθε άνθρωπος έχει μέσα του και το κοινωνικό ένστικτο, που τον οδηγεί στη σύνδεση και στη συνεργασία με τους συνανθρώπους του με σκοπό το κοινό καλό. Αν, λοιπόν, οι άνθρωποι ακολουθούν τα έμφυτα ένστικτά τους αλλά και τη λογική, η οποία μπορεί να καθορίσει την ηθικότητα, θα ζουν αρμονικά, και ο πειθαναγκαστικός ρόλος των νόμων και των θεσμών θα είναι πια άχρηστος.

Ο Κροπότκιν, ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του αναρχισμού, απέδωσε στον Ζήνωνα τον τίτλο του «καλύτερου εκφραστή της αναρχικής φιλοσοφίας στην αρχαία Ελλάδα». Οι ιδέες του επιβίωσαν και στους πνευματικούς απογόνους του για αιώνες. Οι Στωικοί, που συνέχισαν την παράδοση της Σχολής που ίδρυσε ο Ζήνων, εμμένουν στη βασική αρχή ότι ο άνθρωπος πρέπει να ζει έλλογα και σύμφωνα με τη φύση, ενώ καταδικάζουν κάθε αυθαιρεσία του ατόμου. Θεωρούν την αρετή το ύψιστο αγαθό και τη σοφία απαραίτητο όρο για το λειτούργημα του πολιτικού, του ρήτορα, του παιδαγωγού. Εξακολουθούν βέβαια να πιστεύουν ότι όλα τα κράτη είναι κακά, επειδή ο πολιτικός, λόγω της ίδιας της φύσης του κράτους, κάποιες φορές θα πρέπει να δυσαρεστήσει ή τους θεούς ή τον λαό.

 

Επίκτητος

 

Στα μεταχριστιανικά χρόνια ο Επίκτητος, απελεύθερος δούλος, χάρισε στον Στωικισμό την τελευταία του αναλαμπή. Μαζί του και ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος, που όμως πρόδωσε τις αρχές του με τον καθόλου στωικό διωγμό που εξαπέλυσε κατά των χριστιανών (2ος αι.).

 

Ο Επίκτητος ταύτισε τη φυσική ζωή με την αρετή, διακηρύσσοντας ότι «το κατα φύσιν ζην, τουτ’ oστι κατ\ αρετήν ζην». Πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος είναι εκείνος ο οποίος πράττει πάντα κατά τη δική του θέληση και τον οποίο κανείς δεν μπορεί να εμποδίσει. Η ικανοποίηση των επιθυμιών μας δεν πρέπει ούτε να εναποτίθεται στα χέρια κανενός ούτε να μας υποτάσσει σε πράγματα και ανθρώπους.

 

Διογένης και Κυνικοί

 

Αν στους Στωικούς συναντούμε την αναρχική θεωρία, στους Κυνικούς θα βρούμε την αναρχική πράξη με την πανηγυρική και προληπτική διάλυση κάθε αξίας και θεσμού της οργανωμένης κοινωνίας. Ο περίφημος Διογένης ο Σινωπεύς (412-323 π.Χ.), ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του κινήματος των Κυνικών, δεν συγκρότησε ένα θεωρητικό σύστημα αξιών, αλλά με τις πράξεις του γελοιοποίησε, εξευτέλισε κυριολεκτικά τις κυρίαρχες κοινωνικές συμβάσεις, σε σημείο που δύσκολα θα έφτανε και ο πιο ριζοσπαστικός αναρχικός της εποχής μας. Το έδαφος είχε ήδη προλειάνει ο Αντισθένης, ιδρυτής των Κυνικών, ο οποίος κήρυττε δημοσίως ότι δεν θα έπρεπε να υπάρχει κυβέρνηση, ατομική ιδιοκτησία, επίσημη θρησκεία, γάμος.

 

Για τον Διογένη μόνο η ικανοποίηση των φυσικών αναγκών οδηγεί στην ευτυχία και καμία σωματική ανάγκη δεν μπορεί να θεωρηθεί ανήθικη, αφού η φύση τις δημιουργεί όλες. Ωστόσο, οι φυσικές ανάγκες μπορούν να δαμαστούν με την άσκηση, δηλαδή με το να ασκεί κάποιος το σώμα του, ώστε να περιορίζονται οι ανάγκες του στο ελάχιστο δυνατό. Αυτό θα βοηθήσει τον άνθρωπο να αποκτήσει αυτάρκεια: όσο πιο λίγες και απλές είναι οι ανάγκες του, τόσο πιο εύκολα θα μπορεί να τις ικανοποιεί. Η παράδοση στις σωματικές απολαύσεις συνιστά αδυναμία αλλά και αδικία. Στον ευτραφή ρήτορα Αναξιμένη έλεγε σαρκαστικά ο Διογένης: «Αναξιμένη, δώσε λίγη κοιλιά και στους φτωχούς». Είναι γνωστό πως ο Διογένης ζούσε σε ένα πιθάρι και ανάμεσα στα λιγοστά πράγματά του είχε και ένα ποτήρι. Κάποτε, όμως, που πήγε σε μια πηγή για να ξεδιψάσει, είδε ένα παιδί να πίνει νερό με τα χέρια του. Κατάλαβε τότε πως το ποτήρι ήταν κάτι περιττό, μια ψεύτικη ανάγκη, και το πέταξε μακριά.

 

Ο Διογένης και οι μεταγενέστεροί του Κυνικοί απορρίπτουν ό,τι σηματοδοτεί τον ανθρώπινο πολιτισμό. Ο Νόμος δεν έχει καμία απολύτως αξία απέναντι στη φύση, διότι οι νόμοι είναι ανθρώπινα έργα και διαφέρουν από χώρα σε χώρα, επομένως δεν έχουν αντικειμενικό κύρος και είναι ανάξιοι σεβασμού. Για τον λόγο αυτό, ακριβώς, κανένα δικαστήριο δεν είναι αρμόδιο να κρίνει τις πράξεις κάποιου, ούτε και οποιαδήποτε εξουσία έχει το δικαίωμα να καθορίζει τη ζωή των ανθρώπων. Θυμόμαστε εδώ την παρρησία με την οποία απάντησε σαν ίσος προς ίσο ο Διογένης στον Μέγα Αλέξανδρο, όταν τον ρώτησε τι επιθυμεί να κάνει γι’ αυτόν: «Να πας πιο πέρα, γιατί μου κρύβεις τον ήλιο».

 

Το χρήμα είναι κι αυτό άχρηστο και επιζήμιο και απερίφραστα ο Διογένης πρόσταζε: «Καταστρέψτε το νόμισμα». Κι έχει σημασία να θυμηθούμε εδώ πως οι λέξεις «νόμισμα» και «νόμος» έχουν στην ελληνική την ίδια ρίζα. Και τον πόλεμο τον καυτηρίασε ο Διογένης με τον δικό του, ιδιότυπο τρόπο: Οι Κορίνθιοι προετοιμάζονταν πυρετωδώς για να πολεμήσουν τον Φίλιππο της Μακεδονίας και για να μη φανεί ότι ο Διογένης μένει άπρακτος, πήρε κι αυτός το πιθάρι του και άρχισε να το τσουλάει πάνω κάτω! Η ισχύουσα ηθική δεν θα ξέφευγε βεβαίως από το στόχαστρο του καυστικού φιλόσοφου και ήταν τέτοια η περιφρόνηση για τους κοινωνικούς κανόνες και η αναισχυντία του που δεν δίσταζε να συνευρίσκεται με κοινές γυναίκες στη μέση του δρόμου.

 

Ο Διογένης άφησε πίσω του μαθητές που ακολούθησαν τον ίδιο τρόπο ζωής και καυτηρίασαν έμπρακτα την αφύσικη και τεχνητή ζωή του πολιτισμού. Από τους πιο γνωστούς συνεχιστές του είναι ο Κράτης o Θηβαίος, που έζησε ως επαίτης, έχοντας μάλιστα στο πλευρό του την Ιππαρχία, κοπέλα από αρχοντική οικογένεια και αδελφή τού επίσης Κυνικού Μητροκλή.

 

Ο Κυνισμός μας εκπλήσσει όχι μόνο με τις ανατρεπτικές αρχές του, αλλά και με τη μακροβιότητά του. Το 362 μ.Χ. ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιουλιανός γράφει σε κάποιον σύγχρονό του Κυνικό, τον Ηράκλειο, αναφερόμενος στον επίσης Κυνικό Οινόμαο, που έζησε τα ρωμαϊκά χρόνια: «Αυτός λοιπόν είναι ο στόχος του, να υπονομεύσει κάθε σεβασμό προς τους θεούς, να γελοιοποιήσει όλη την ανθρώπινη σοφία, να ποδοπατήσει όλους τους νόμους για την τιμή και τη δικαιοσύνη και επιπλέον, να ποδοπατήσει εκείνους τους νόμους οι οποίοι χαράχτηκαν από τους θεούς στις ψυχές μας… Οι ληστές βρίσκουν καταφύγιο σε έρημες περιοχές, ενώ αντίθετα οι Κυνικοί πηγαινοέρχονται ανάμεσά μας, υπονομεύοντας τους κοινωνικούς θεσμούς».

 

Η αθηναϊκή δημοκρατία

 

Οι Κυνικοί λοιπόν, που ζούσαν σαν τα σκυλιά (κύων=σκύλος) και «γάβγιζαν» για την πλάνη των συνανθρώπων τους και τις ανόητες κοινωνικές συμβάσεις, υπήρξαν ξεκάθαρα, όπως και οι Στωικοί, οι «αναρχικοί» της αρχαιότητας. Ούτε όμως οι Κυνικοί ούτε οι Στωικοί κατάφεραν ν’ αλλάξουν την κοινωνία και να τη θεμελιώσουν πάνω σε αναρχικά ιδεώδη. Αυτό ωστόσο το είχε ήδη πετύχει πριν από αυτούς ο αθηναϊκός δήμος. Κι αν αυτό ακούγεται απίστευτο, αρκεί να αναλογιστούμε πώς λειτουργούσε η αθηναϊκή πολιτεία. Ποιοι έπαιρναν τις αποφάσεις; Ποιοι ψήφιζαν νόμους; Ποιοι δίκαζαν; Σε κάθε απάντηση θα βρούμε τους Αθηναίους πολίτες, τον ίδιο τον λαό.

 

Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, του Κλεισθένη (6ος αι. π.Χ.), του Εφιάλτη και του Περικλή (5ος αι. π.Χ.), η εξουσία πέρασε σταδιακά εξ ολοκλήρου στα χέρια του αθηναϊκού δήμου και μόνο το δικαστήριο του Αρείου Πάγου παρέμεινε στους ευγενείς, διατηρώντας ωστόσο περιορισμένες αρμοδιότητες. Από τον Σόλωνα ήδη θεσπίστηκε η Ηλιαία, λαϊκό δικαστήριο που το αποτελούσαν 6.000 πολίτες, εκλεγμένοι με κλήρο, και που απέκτησε μεγάλη δύναμη τα επόμενα χρόνια.

Με κλήρο πάλι ορίζονταν τα μέλη της Βουλής, η οποία επόπτευε και συντόνιζε οτιδήποτε αφορούσε τον δημόσιο βίο: θέματα εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής, θρησκευτικές εκδηλώσεις, διαχείριση των δημόσιων οικονομικών, πολεμική προπαρασκευή. Τέλος, επεξεργαζόταν τα θέματα που θα υποβάλλονταν για συζήτηση στην εκκλησία του δήμου. Για το αθηναϊκό πολίτευμα είχε τόσο μεγάλη σημασία το να μπορούν να συμμετέχουν στη Βουλή ακόμη και οι πιο απλοί πολίτες, ώστε είχε οριστεί και χρηματική αποζημίωση για τους βουλευτές κατά τη διάρκεια της θητείας τους.

 

Η καρδιά βέβαια της αθηναϊκής δημοκρατίας ήταν η εκκλησία του δήμου, στην οποία συμμετείχαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες άνω των 20 ετών. Συνεδρίαζε τακτικά και εκτάκτως περίπου 40 φορές τον χρόνο και οι δικαιοδοσίες της ήταν περισσότερες και από αυτές μιας σύγχρονης δημοκρατικής κυβέρνησης: ψήφιζε νόμους, εξέλεγε κάποιους άρχοντες, επέβαλλε ποινές ακόμη και θανατικές, εξόριζε ή δήμευε την περιουσία επικίνδυνων πολιτών, ακύρωνε αποφάσεις δικαστηρίων, έλεγχε τα όργανα της διοίκησης, αποφάσιζε την κήρυξη πολέμου ή τη σύναψη ειρήνης, οργάνωνε τις πολεμικές επιχειρήσεις, καθόριζε την οικονομική πολιτική του κράτους. Η απεριόριστη δύναμη των πολιτών φαίνεται και από τη διαδικασία του οστρακισμού, με τον οποίο οι Αθηναίοι ύστερα από ψηφοφορία εξόριζαν για 10 χρόνια όποιον θεωρούσαν απειλή για τη δημοκρατία τους.

 

Ο τελευταίος μοχλός του αθηναϊκού πολιτεύματος ήταν οι δέκα στρατηγοί. Εκλέγονταν από την εκκλησία του δήμου και είχαν μονοετή θητεία, στο τέλος της οποίας λογοδοτούσαν ενώπιον του λαού. Αν και είχαν τέτοιο δυναμισμό και κύρος, ώστε να μπορούν να πείθουν τα πλήθη, ήταν απλώς εκτελεστικά όργανα της λαϊκής βούλησης, την οποία έπρεπε να ικανοποιούν, καθώς ο έλεγχος από τους πολίτες και τη Βουλή ήταν διαρκής και ασφυκτικός.

 

Αν και το αθηναϊκό πολίτευμα ονομαζόταν δημοκρατία, καταλαβαίνουμε από τα παραπάνω ότι λειτουργούσε πολύ διαφορετικά από τη δημοκρατία των σύγχρονων κρατών. Βεβαίως, στην Αθήνα υπήρχαν εξουσίες, νόμοι και ιδιοκτησία, υπήρχαν δηλαδή όλοι εκείνοι οι θεσμοί που έχουν συγκεντρώσει τα πυρά των αναρχικών. Από την άλλη πλευρά, όμως, η αθηναϊκή δημοκρατία βασίστηκε στην ολοκληρωτική και παντοειδή συμμετοχή του λαού στη δημόσια ζωή ―το κύριο αίτημα των αναρχικών έφτασε κοντά στην πραγμάτωση του αναρχισμού περισσότερο από κάθε άλλο πολίτευμα στην ιστορία της ανθρωπότητας.

 

Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή

 

Αυτή η πολιτεία ήταν που ενέπνευσε την πνευματική της αφρόκρεμα να υμνήσει την αναρχική φύση του ανθρώπου που εκδηλώνεται πανίσχυρη, όταν το απαιτήσουν οι περιστάσεις. Ο Σοφοκλής δημιούργησε μια Αντιγόνη που δεν φοβάται να συντρίψει την έπαρση του βασιλιά Κρέοντα, ο οποίος θέλησε να καταπατήσει το φυσικό δίκαιο με μία ανόσια διαταγή (να μείνει άταφος ο Πολυνείκης, αδελφός της Αντιγόνης). Η Αντιγόνη επιλέγει χωρίς δεύτερη σκέψη να υποταγεί στους άγραφους νόμους και να θάψει τον αδελφό της, θυσιάζοντας τη ζωή της. Κι όταν έκπληκτος ο Κρέων τη ρωτά πώς είχε το θράσος να παραβεί τη διαταγή του, εκείνη, πάντα αγέρωχη μα και ανθρώπινη, του απαντά:

Δεν ήταν ο Δίας που με διέταξε
ούτε η Δίκη που κατοικεί μαζί με τους θεούς του κάτω κόσμου
όρισε τέτοιους νόμους στους ανθρώπους.
Ούτε και πίστευα πως οι δικές σου διαταγές έχουν τόση δύναμη ώστε εσύ, αν και θνητός,
να μπορείς να περιφρονείς τους άγραφους κι ακλόνητους νόμους των θεών.
Γιατί αυτοί δεν υπάρχουν μόνο σήμερα και χθες, αλλά από πάντα κι ούτε κανείς γνωρίζει πότε φάνηκαν.

Εγώ λοιπόν, δεν είχα σκοπό από φόβο μπροστά στην έπαρση ενός ανθρώπου, να τους παραβώ και να τιμωρηθώ ενώπιον των θεών.

Η Αντιγόνη οδηγείται στον θάνατο με ηρωικό μεγαλείο, ενώ ο Κρέων, ολοκληρωτικά συντετριμμένος, απομένει μια άθλια σκιά του εαυτού του, κραυγάζοντας σιωπηλά ότι η σύγκρουση με το άγραφο δίκαιο είναι μονόδρομος που οδηγεί στην καταστροφή.

 

Αριστοφάνης

 

Αναρχική διαμαρτυρία βρίσκουμε και στα τρία αντιπολεμικά έργα του Αριστοφάνη.
Στους «Αχαρνής» ο καυστικός κωμωδιογράφος απευθύνει έκκληση στους συμπολίτες του για μαζική πολιτική ανυπακοή ως πίεση για τον τερματισμό του Πελοποννησιακού Πολέμου. Στην «Ειρήνη» οι άνθρωποι του λαού απελευθερώνουν την έγκλειστη σε σπηλιά ειρήνη και βάζουν τέλος στον πολυετεή πόλεμο. Στη «Λυσιστράτη», τέλος, οι γυναίκες όλης της Ελλάδας κηρύσσουν σεξουαλική απεργία ως αντίποινα για τον πόλεμο και αναγκάζουν τους άνδρες σε ειρήνη. Οι πολεμοκάπηλοι και οι πολιτικοί, που «για να βρίσκουν τον τρόπο να κλέβουν / ξεσηκώνουν γι’ αυτό αναμπουμπούλες», μπαίνουν στην άκρη και ο ίδιος ο λαός με επαναστατικό οίστρο παίρνει τη ζωή στα χέρια του και ορίζει τη μοίρα του.

 

Σωκράτης και Πλάτωνας

 

Τέλος, Αθηναίοι φιλόσοφοι άφησαν στη σκέψη τους και μια χαραμάδα για τον αναρχισμό, παρότι ο στοχασμός και ο τρόπος ζωής τους απείχαν πολύ από ανάλογα ιδεώδη. Ο Σωκράτης δεν πρόδωσε την ατομική του συνείδηση ούτε όταν άκουσε από το στόμα των δικαστών του την καταδικαστική απόφαση σε βάρος του. Δεν προσπάθησε με την απολογία του να ευχαριστήσει το ακροατήριό του ούτε και ζήτησε άφεση αμαρτιών, αντίθετα στους δικαστές που τον καταδίκασαν σε θάνατο απάντησε με νηφάλια αξιοπρέπεια: «Δεν θεώρησα πως για τον κίνδυνο του θανάτου έπρεπε να κάνω οτιδήποτε ανελεύθερο, ούτε τώρα μετανιώνω για την απολογία μου, αλλά προτιμώ πολύ περισσότερο να πεθάνω με τέτοια απολογία, παρά να ζήσω με άλλο τρόπο».

 

Και ο Πλάτων, αν και στην ιδεατή Πολιτεία του δέχεται τη διάκριση των πολιτών και την εξουσία, απαγορεύει εντούτοις την προσωπική περιουσία και παραγκωνίζει τους νόμους. Στη θέση των τελευταίων δεν βάζει φυσικά την αναρχία ούτε καν τη δημοκρατία που επίσης αντιπαθούσε, αλλά τους άρχοντες. Και όμως, το επιχείρημα που χρησιμοποιεί στον «Πολιτικό» του θα μπορούσαμε κάλλιστα να το ακούσουμε από το στόμα ενός αναρχικού: «Δεν θα μπορούσε ποτέ ο νόμος να συμπεριλάβει το καλύτερο και ταυτόχρονα το δικαιότερο για όλους με ακρίβεια, έτσι ώστε να εκδίδει τις πιο ωφέλιμες διαταγές… (δεν μπορεί) να βγάζει για ένα ζήτημα κάποιον απλό κανόνα που να ισχύει για όλες τις περιπτώσεις και για πάντα». Ψήγματα αναρχικής σκέψης συναντούμε και σε άλλους Έλληνες φιλοσόφους, όπως στον Αρίστιππο τον Κυρηναίο και στον Επίκουρο.

 

 Κοινός παρονομαστής παραμένει η υπεροχή της φυσικής εξουσίας του ατόμου έναντι της κρατικής, με έμφαση όμως εδώ στη σημασία της ηδονής. Με όλες πάντως τις διαφορές και τα γενικότερα φιλοσοφικά πλαίσια που περιβάλλουν τα αναρχικά κηρύγματα της αρχαιότητας, γεγονός είναι ότι ο αναρχισμός βρήκε την αρχή και δόμησε τις αρχές του χάρη στο όχι πάντα αναρχικό, αλλά οπωσδήποτε άναρχο πνεύμα των Ελλήνων.

Τι καθορίζει την ευτυχία ενός άντρα εργένη

Μία ενδιαφέρουσα έρευνα έρχεται να μας λύσει τις απορίες

 

Όσο περίεργο και αν ακούγεται, μπορεί κάποιος να είναι ευτυχισμένος μέσα στη μοναξιά του, αρκεί η προσωπικότητά του να διαθέτει ορισμένα γνωρίσματα, σύμφωνα με μια επιστημονική μελέτη που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση "Social Psychological and Personality Science".

 

Η σχέση μεταξύ προσωπικότητας και οικογενειακής κατάστασης μπορεί επίσης να υποδείξει ποια άτομα είναι πιο πιθανό να παραμείνουν για περισσότερο καιρό εκτός σχέσης και ποια άτομα είναι αυτά που επιζητούν πιο έντονα να συνάψουν και να διατηρήσουν μια μόνιμη σχέση.

 

Η ενδιαφέρουσα αυτή μελέτη πραγματώθηκε από ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Ώκλαντ στη Νέα Ζηλανδία και βασίστηκε σε δεδομένα από 4.000 ενήλικες. Στόχος των ερευνητών ήταν να εξετάσουν κατά πόσο τα άτομα με διαφορετικό ταμπεραμέντο –και κατ' επέκταση διαφορετικούς στόχους– είναι λιγότερο ή περισσότερο ευτυχή ως εργένηδες.

 

Διαπιστώθηκε λοιπόν, ότι οι άνθρωποι με υψηλούς «στόχους αποφυγής» (avoidance goals) τα... περνούν και μόνοι τους καλά, καθώς μια σχέση συνεπάγεται συχνά ανεπιθύμητες διενέξεις και αυξημένο κοινωνικό στρες. Από την άλλη, άτομα που δεν θέτουν τέτοιου είδους στόχους είναι πιο ευτυχισμένα όταν βρίσκονται σε σχέση, καθώς θεωρούν το στρες της σχέσης δευτερεύον και εστιάζουν στα θετικά της συνύπαρξης με το σύντροφο.

 

Τα ευρήματα της νέας μελέτης φαίνεται να υποστηρίζουν τη θεωρία, ότι δεν κάνει η ίδια η σχέση τον άνθρωπο ευτυχισμένο, αλλά πως η προσωπικότητα του ατόμου καθορίζει αν θα είναι ευτυχισμένος μέσα στη σχέση. Πάντως, τα τελευταία χρόνια, όπως δείχνουν τα στοιχεία, αλλά και η ίδια η καθημερινότητα, οι άνθρωποι κάνουν όλο και πιο δύσκολα σχέση, φοβούνται να μοιραστούν, να δώσουν και να πάρουν, και προτιμούν να μείνουν ασφαλείς μέσα στις ανασφάλειές τους, παρά να μοιραστούν και να νιώσουν την αγάπη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και οι εξαιρέσεις…

Τι γνωρίζουμε για τη δημιουργία του Κόσμου

Πώς δημιουργήθηκε ο Κόσμος;
Πάντα οι άνθρωποι ζητούσαν να το μάθουν και οι απαντήσεις προέρχονταν από όλες τις πλευρές: από τη θρησκεία, την παράδοση, τη φιλοσοφία, το μυστικισμό και την επιστήμη.

Παρόλο που αυτό δεν φαίνεται σαν πρόβλημα που επιδέχεται επιστημονική μέτρηση, έχει οδηγήσει τους επιστήμονες να δημιουργήσουν λύσεις με συναρπαστικές ιδέες και παρατηρήσεις: το Big Bang, την έννοια του πληθωρισμού, το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου αποτελείται από σκοτεινή ύλη και σκοτεινή ενέργεια που δεν μπορούμε να αντιληφθούμε, και πολλές άλλες ιδέες.

Φυσικά οι επιστήμονες δεν μπορούν να ισχυρίζονται ότι γνωρίζουν την οριστική αλήθεια. Αλλά μπορούμε να προσεγγίσουμε το θέμα από επιστημονική άποψη και να δούμε τι μπορούμε να ανακαλύψουμε. Πώς γίνεται αυτό; Κατ ‘αρχάς, να κοιτάξουμε τα δεδομένα. Χάρη στη σύγχρονη τεχνολογία, έχουμε πολύ περισσότερες πληροφορίες από ό,τι είχαν οι άνθρωποι τα προηγούμενα χρόνια, στην ίδια ερώτηση. Τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε επιστημονικές μεθόδους και τεχνικές για την ανάλυση των δεδομένων, να τα οργανώσουμε με ένα συνεκτικό τρόπο και να προσπαθήσουμε να εξάγουμε μια απάντηση. Αυτή η διαδικασία και τα κύρια πορίσματά της περιγράφονται παρακάτω.

Η ιδέα της δημιουργίας προσλαμβάνει μια ιδιαίτερη και συγκεκριμένη έννοια στο επιστημονικό πλαίσιο, και δεν πρέπει να συγχέεται με την έννοια της "δημιουργίας εκ του μηδενός» που συναντάμε στη μεταφυσική ή σε μονοθεϊστικές θεολογίες. Στη στενή και πιο συχνή χρησιμοποιούμενη έννοια της, σημαίνει τις προδιαγραφές που πρέπει να υπήρχαν στο σύμπαν στον αρχικό χρόνο, μαζί με τους νόμους της φυσικής οι οποίοι έχουν εξελιχθεί από αυτή την αρχική κατάσταση μέχρι σήμερα.

Η αρχική κατάσταση μπορεί να είναι ή μπορεί να μην είναι κατά προσέγγιση κλασική ή κβαντική και οι νόμοι της εξέλιξης μπορεί να περιλαμβάνουν εξισώσεις της κβαντομηχανικής ή της κλασικής φυσικής.

Μερικές φορές ο προσδιορισμός της αρχικής κατάστασης είναι μόνο στατιστικός, που επιλέγεται από κάποιο σύνολο καταστάσεων με μία καθορισμένη πιθανότητα. Στην περίπτωση αυτή, η ιδέα μιας αρχικής κατάστασης αντικαθίσταται από ένα σύνολο πιθανών αρχικών καταστάσεων και η κατανομή πιθανοτήτων σε αυτόν. Ακόμα και όταν ο Stephen Hawking περιγράφει τη δημιουργία του Σύμπαντος από το "τίποτα" η διαδικασία περιλαμβάνει τον προσδιορισμό ορισμένων αρχικών συνθηκών για την κβαντική κυματοσυνάρτηση.

Έτσι, προκειμένου να συζητήσουμε για τη δημιουργία, χρειαζόμαστε να εξετάσουμε ποιές μπορεί να ήταν οι αρχικές συνθήκες. Έτσι, η επιστημονική έννοια της «Δημιουργίας» είναι στην πραγματικότητα μια μαθηματική περιγραφή με εξισώσεις και αρχικές συνθήκες μιας «φυσικής αρχής» ή μια «εμφάνιση από κάτι».

Το σύμπαν σήμερα

Επειδή θέλουμε να γνωρίζουμε αν το σύμπαν είχε μια αρχή και αν ναι, πώς ξεκίνησε το σύμπαν, θα βοηθούσε να κατασκευάσουμε μια εικόνα του πρώιμου σύμπαντος – πώς θα ήταν στις πρώτες – πρώτες στιγμές του; Το καταφέρνουμε εξετάζοντας το σύμπαν σήμερα. Γνωρίζουμε πολλά για τους νόμους της φύσης σήμερα, και έχουμε πολλές ενδείξεις ότι δεν έχουν αλλάξει στη διάρκεια της ζωής του σύμπαντος. Έτσι, μπορούμε να τους χρησιμοποιήσουμε για να κατασκευάσουμε μια εικόνα του πρώιμου σύμπαντος.

Μπορούμε να δούμε το σύμπαν σήμερα – το περιεχόμενο, το μέγεθος καθώς και την ανάπτυξη του – και να προσπαθήσουμε να κάνουμε μια προέκταση προς τα πίσω. Ένας άλλος συμπληρωματικός τρόπος μάθησης σχετικά με την κατάσταση του σύμπαντος στις πρώτες στιγμές βασίζεται στη θεωρία σχετικότητας του Αϊνστάιν. Αυτή η θεωρία μας λέει ότι το φως που έρχεται έπρεπε να ταξιδέψει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Έτσι, το φως που παρατηρούμε σήμερα από απομακρυσμένες πηγές εκπέμφθηκε όταν το Σύμπαν ήταν πολύ νεότερο, κι έτσι προσφέρει πληροφορίες για μια στιγμή που πολύ καιρό πριν.

Όταν κοιτάξετε τον κόσμο σήμερα, τι θα βρείτε; Ξεκινάμε με το τι μπορούμε να δούμε. Αποδεικνύεται ότι δεν μπορούμε να δούμε πολλά! Πολύ μικρό μέρος του σύμπαντος είναι η ορατή ύλη, στην πραγματικότητα, περίπου πέντε τοις εκατό μόνο. Αυτή αποτελείται από αστέρια και αέρια (κυρίως υδρογόνου), όλα συνδέονται μεταξύ τους με τη βαρύτητα μέσα σε γαλαξίες. Οι γαλαξίες επίσης συνδέονται μεταξύ τους, οργανωμένοι σε ομάδες.

Κλίμακες μήκους στο Σύμπαν

Μια χρήσιμη μονάδα είναι η απόσταση παρσέκ, η οποία είναι η τυπική απόσταση μεταξύ των άστρων.

1pc = 3,26 έτη φωτός – περίπου 30 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα.

τυπικό μέγεθος γαλαξία: 10 Kiloparsec, ή 30.000 έτη φωτός.

απόσταση μεταξύ των γαλαξιών: 500 Kpc, ή περίπου 1,5 εκατομμύρια έτη φωτός.

απόσταση από το πλησιέστερο γαλαξιακό σμήνος: 20 Mpc (εκατομμύρια παρσέκ)

μέγεθος του ορατού σύμπαντος: 10 Gpc (1 gigaparsec είναι ένα δισεκατομμύριο παρσέκ), περίπου 30 δισεκατομμύρια έτη φωτός.

Η πυκνότητα του είναι μόνο 1,4×10^-29 gr/cm3

Τα αστέρια είναι σφαιρικά σώματα που αποτελούνται κυρίως από υδρογόνο. Ένα αστέρι εκπέμπει φως, επειδή έχει ένα φυσικό πυρηνικό αντιδραστήρα μέσα του, που καίει με σταθερή “καύση” το υδρογόνο. Υπάρχουν περίπου εκατό δισεκατομμύρια αστέρια σε έναν γαλαξία, και εκατοντάδες δισεκατομμύρια γαλαξίες στο ορατό σύμπαν – που έχουν συνολικά 10.000.000.000.000.000.000.000 άστρα. Οι γαλαξίες περιστρέφονται με μια εκπληκτική ταχύτητα, μία πλήρη περιστροφή κάθε εκατό εκατομμύρια χρόνια.

Στην πραγματικότητα υπάρχουν πολύ περισσότερα αστέρια από τους κόκκους της άμμου στις ακτές μας!

Το μέσο μέγεθος ενός κόκκου άμμου είναι 1 mm. έτσι υπάρχουν ένα δισεκατομμύριο κόκκοι άμμου ανά τετραγωνικό μέτρο.

Σε ένα χιλιόμετρο θαλάσσιας ακτής υπάρχουν περίπου δέκα χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα – δηλαδή περίπου 10¹³ κόκκους άμμου.

Η χώρα μας έχει εκατοντάδες χιλιάδες χιλιόμετρα αιγιαλού – 10¹⁷ κόκκους της άμμου! Το νούμερο αυτό είναι επτά τάξεις μεγέθους (ένα εκατομμύριο φορές) μικρότερο από το ποσό των αστεριών στον ουρανό.

Τι άλλο περιέχει το Σύμπαν;

Αν η ορατή ύλη είναι περίπου το 5% του σύμπαντος μόνο, τι άλλο υπάρχει; Περίπου το ένα τέταρτο του είναι αόρατη ύλη, και γι ‘αυτό ονομάζεται «σκοτεινή ύλη», μέσα και γύρω από τους γαλαξίες και τα σμήνη. Υπάρχει περίπου έξι φορές περισσότερη σκοτεινή ύλη από την ορατή ύλη! Αλλά πώς ξέρουμε ότι είναι εκεί έξω; Η σκοτεινή ύλη ασκεί βαρυτική δύναμη πάνω στην ορατή ύλη. Μπορούμε να το δούμε αυτό με δύο τρόπους.

 

Πρώτον, μετράμε την ταχύτητα περιστροφής των άστρων και από αυτήν γίνεται εκτίμηση της κεντρομόλου δύναμης και από αυτή η ποσότητα της ύλης που ασκεί αυτή η δύναμη.

 

Δεύτερον, «παρατηρούμε» σμήνη γαλαξιών. Ένα παράδειγμα ενός διάσημου σμήνους γαλαξιών είναι το σμήνος του Περσέα. Πώς μπορούμε να σχεδιάσουμε την σκοτεινή ύλη σε ένα σμήνος γαλαξιών; Χαράζοντας τις κατάλληλες ταχύτητες των μεμονωμένων γαλαξιών και άστρων, κοιτάζοντας τον χάρτη της θερμοκρασίας, αναλύοντας τον βαρυτικό εστιασμό και από την ανακατασκευή των συγκρούσεων. Καταλήγουμε έτσι στο συμπέρασμα ότι σε σμήνη γαλαξιών, επίσης, υπάρχει περίπου πέντε φορές περισσότερη σκοτεινή ύλη από την ορατή ύλη.

 

Μέχρι στιγμής μετρήσαμε περίπου 5% ορατή ύλη και στη συνέχεια άλλο ένα 25% σκοτεινή ύλη – και το υπόλοιπο είναι πράγματι κάτι άγνωστο. Αυτό το υπόλοιπο συστατικό του σύμπαντος το λέμε "σκοτεινή ενέργεια", και κατανέμεται ομοιόμορφα σε ολόκληρο το σύμπαν. Πως το ξέρουμε; Αυτή είναι μια μακρά και συναρπαστική ιστορία, και δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί.

 

Πώς συμπεριφέρεται το σύμπαν;

 

Μέχρι ώρα έχουμε περιγράψει τι περιέχει το σύμπαν. Η επόμενη ερώτηση είναι: Τι κάνει;

Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ακούσει ότι διαστέλλεται. Οι άνθρωποι ρωτούν συχνά: Σε τι επεκτείνεται; Μια δημοφιλής εξήγηση είναι ότι το σύμπαν είναι ένα είδος μπαλονιού.

 

Σχεδιάζουμε αστέρια στην επιφάνεια του μπαλονιού, και καθώς το φυσάμε βλέπουμε τα άστρα σε μεγαλύτερη απόσταση μεταξύ τους. Αλλά το μπαλόνι επεκτείνεται στον περιβάλλοντα αέρα. Το σύμπαν, ωστόσο, δεν έχει περιβάλλοντα αέρα. Τα πάντα είναι εκεί μέσα. Έτσι, σε ό,τι αφορά την διαστολή, η σωστή απάντηση είναι ότι επεκτείνεται στο τίποτα. Δεν υπάρχει κανείς έξω από το σύμπαν να βλέπει ότι γίνεται ολοένα και πιο μεγάλο. Αντίθετα, η επέκταση μπορεί να θεωρηθεί ως μία επαναβαθμονόμηση (recalibration) της απόστασης. Αυτή ήταν η μεγάλη ανακάλυψη του Άλμπερτ Αϊνστάιν το 1907 που οδήγησε στην γενική θεωρία της σχετικότητας, η οποία ολοκληρώθηκε 10 χρόνια αργότερα.

 

Φανταστείτε ένα πλέγμα. Πείτε ότι οι γραμμές του πλέγματος απέχουν ένα εκατοστό.. Τώρα σχεδιάστε δύο αστέρια το καθένα σε μια γραμμή του πλέγματος και ανάμεσα τους μία γραμμή πλέγματος. Έτσι, τα αστέρια απέχουν δύο εκατοστά. Τώρα κάποιος με ένα μαγικό ραβδί αλλάζουν σιγά-σιγά τις γραμμές του πλέγματος ώστε τώρα να απέχουν ένα μέτρο μεταξύ τους. Τα αστέρια βρίσκονται ακόμη στις ίδιες γραμμές του πλέγματος. Αυτά δεν έχουν μετακινηθεί με σχέση με το δίκτυο, και δεν έχουν μετακινηθεί προς τα έξω στο εξωτερικό διάστημα. Αλλά είναι πλέον εκατό φορές πιο μακριά, μόνο και μόνο επειδή το μέτρο της απόστασης μεταξύ τους έχει αυξηθεί.

 

Πώς ξέρουμε ότι το σύμπαν διαστέλλεται;

 

Οι γαλαξίες εκπέμπουν φως σε διάφορα χρώματα. Όσο πιο κόκκινο είναι το φως, τόσο μεγαλύτερο είναι το μήκος κύματος του και τόσο χαμηλότερη συχνότητα έχει. Από την άλλη πλευρά το μπλε φως έχει μικρότερο μήκος κύματος και υψηλότερη συχνότητα. Θεωρούμε ότι οι γραμμές εκπομπής των αερίων από μακρινούς γαλαξίες μετατοπίζονται προς το ερυθρό άκρο της συχνότητας.

 

Ο Νόμος του Hubble, που ανακαλύφθηκε από τον Edwin Hubble το 1929, μας λέει ότι όσο πιο μακριά από μας έρχεται το φως ενός γαλαξία ή ενός σμήνους γαλαξιών τόσο μεγαλύτερη είναι μετατόπιση του μήκους κύματος προς το ερυθρό άκρο του φάσματος. Ο νόμος σχετίζεται με την “ψευδή ταχύτητα” που απομακρύνεται από μας ένας γαλαξίας: C*Z = H₀*D, όπου c είναι η ταχύτητα του φωτός και z η μετατόπιση προς το ερυθρό, έτσι το γινόμενο c*z δίνει την "ψευδή ταχύτητα". Η ταχύτητα είναι λοιπόν πλαστή, διότι δεν είναι οι γαλαξίες που κινούνται, όπως τα αστέρια στο παραπάνω πλέγμα δεν κινούνται αλλά επεκτείνεται το δίκτυο. Η σταθερά του Hubble H₀ είναι μια σταθερά αναλογικότητας σε μονάδες 1/sec (η συνηθισμένη μονάδα για την σταθερά Hubble είναι 1 (km/s)/Mpc, έτσι μας δίνει την ταχύτητα του γαλαξία σε km/s αν η απόσταση του είναι megaparsec ή 3.09×10¹⁹ km), και d είναι η απόσταση από μας έως το αντικείμενο. Ο τύπος αυτός σημαίνει ότι η μετατόπιση προς το ερυθρό z είναι ανάλογη με την απόσταση: από όσο πιο μακριά έρχεται το φως που εκπέμπει το αντικείμενο, τόσο πιο κόκκινο εμφανίζεται το τελευταίο. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να πούμε, ότι αν οι γαλαξίες φαίνονται πιο ερυθροί τότε στην πραγματικότητα βρίσκονται πιο μακριά

Η ανακάλυψη του διαστελλόμενου σύμπαντος

Ο Ρώσος Alexander Friedmann ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε ότι οι κοσμολογικές λύσεις στις εξισώσεις του Αϊνστάιν εξαρτώνται από τον χρόνο και κατανόησε ότι σε κάποιες από αυτές, φαίνεται το σύμπαν να δημιουργήθηκε σε κάποια στιγμή του χρόνου κατά το παρελθόν. Στην πρώτη δημοσίευση του 1922 υπολόγισε στην πραγματικότητα την ηλικία του σύμπαντος και διαπίστωσε ότι είναι περίπου 10 δισεκατομμύρια χρόνια, ένα εκπληκτικά ακριβή αριθμό. Είναι σαφές ότι Friedmann κατανόησε τη σχέση μεταξύ της ηλικίας του σύμπαντος και του ρυθμού επέκτασης του. Αν κάποιος μεταφράσει την ηλικία των 10 δισεκατομμυρίων ετών σε ένα ρυθμό επέκτασης τότε παίρνει έναν αριθμό που είναι πολύ πιο κοντά στη σωστή τιμή που έδωσε ο Lemaître και αργότερα ο Hubble.

Το 1927 ο βέλγος ιερέας και κοσμολόγος Georges Lemaître, ενώ αναζητούσε έναν τρόπο να συνδυάσει το στατικό σύμπαν του Αϊνστάιν με το άδειο διαστελλόμενο σύμπαν του Ολλανδού αστρονόμου Willem deSitter, ανακάλυψε ανεξάρτητα τις λύσεις του Φρήντμαν, και για ένα συγκεκριμένο μοντέλο ήταν σε θέση να χρησιμοποιεί τις ερυθρές μετατοπίσεις και τις γνωστές αποστάσεις των νεφελωμάτων για να πάρει στη συνέχεια τη σχέση που θα γινόταν αργότερα γνωστός ως «νόμος του Hubble». Ο Λεμέτρ μαζί με τον George Gamow έδωσε έμφαση στην έννοια της «φυσικής αρχής» του σύμπαντος.

Μερικές φορές υποστηρίζεται ότι η ανακάλυψη του διαστελλόμενου σύμπαντος από τους Φρήντμαν και Λεμέτρ δεν έγινε τόσο γνωστή, για «κοινωνιολογικούς λόγους», γιατί δεν ήταν τόσο γνωστοί όσο πιο διάσημοι επιστήμονες, σαν τον Arthur Eddington, τον Αϊνστάιν ή τον deSitter, ή επειδή τα πρωτότυπα έργα τους είναι γραμμένα σε λιγότερο γνωστές γλώσσες. Χωρίς να υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες σχετικά με αυτό το θέμα, αυτό το επιχείρημα είναι ανεπαρκές, επειδή το επιστημονικό έργο και των δύο ήταν γνωστό στους κορυφαίους κοσμολόγους. Η απλούστερη και καλύτερη εξήγηση είναι ότι οι συνεισφορές των Φρήντμαν και Λεμέτρ στην κοσμολογία δεν ήταν οι κύριες συνεισφορές στο να προωθηθεί η ανάπτυξη της ιδέας της διαστολής του σύμπαντος.

Ξεκινήσαμε να παρατηρούμε το σημερινό σύμπαν ως βάση για να ψάξουμε για την αρχή του. Τι γνωρίζουμε; Είδαμε τι το σύμπαν περιέχει: 5% της ορατής ύλης, άλλο 1/4 σκοτεινή ύλη και το υπόλοιπο είναι κάτι που δεν γνωρίζουμε, αλλά που ονομάζουμε σκοτεινή ενέργεια. Γνωρίζουμε επίσης ότι επεκτείνεται. Και γνωρίζουμε αρκετά για την ορατή ύλη. Με βάση όσα γνωρίζουμε για το σύμπαν, οι επιστήμονες έχουν περισσότερες από μία προτάσεις για το πώς ξεκίνησε.

Το καυτό Big Bang

Το μοντέλο του καυτού Big Bang για το σύμπαν προτείνει ότι σε παλαιότερες εποχές το σύμπαν ήταν καυτό και πυκνό. Καθώς κοιτάμε πίσω στο χρόνο βλέπουμε δύο σημαντικές αλλαγές:

Πρώτον, η διαστολή αραιώνει τα πράγματα. Καθώς το σύμπαν διαστέλλεται, επειδή δεν δημιουργείται νέα ύλη, η πυκνότητα της ύλης γίνεται μικρότερη. Έτσι, η πυκνότητα της ύλης στον πρώτο καιρό ήταν μεγαλύτερη.

Δεύτερον: Καθώς επεκτείνεται το σύμπαν ψύχεται. Η θερμοκρασία είναι ένα μέτρο της μέσης ταχύτητας των σωματιδίων. Τώρα φανταστείτε δύο σωματίδια (θα μπορούσαν να είναι δύο μόρια αερίου ή ακόμα και ολόκληροι γαλαξίες) που δεν είναι πλέον σε κατάσταση ηρεμίας, αλλά κινούνται με μια ορισμένη ταχύτητα. Επειδή το δίκτυο (που αναφέραμε πιο πάνω για να εξηγήσουμε την διαστολή) διαστέλλεται, καλύπτουν λιγότερα σημεία του δικτύου την ίδια στιγμή απ’ ό,τι αν δεν υπήρχε διαστολή. Αυτό σημαίνει ότι η ταχύτητά τους μειώνεται και κατά συνέπεια και η θερμοκρασία τους. Έτσι, το σύμπαν ήταν κάποτε θερμότερο.

Ποιά απόδειξη υπάρχει για το μοντέλο του καυτού Big Bang; Υπάρχουν τρία σημαντικά αποδεικτικά στοιχεία. Το πρώτο, που μόλις συζητήσαμε, είναι η διαστολή του σύμπαντος. Μια άλλη σημαντική ένδειξη είναι η ύπαρξη μιας ομοιόμορφης εξασθενημένης ακτινοβολίας όπου έχουμε δει. Είναι η Κοσμική Ακτινοβολία Υποβάθρου και έχει δώσει δύο βραβεία Νόμπελ: Το 1978 στους αστρονόμους Arno Penzias και Robert Wilson, οι οποίοι την ανακάλυψαν, και το 2006 στους John Mather και George Smoot, οι οποίοι ανέλυσαν τις παρατηρήσεις της ακτινοβολίας και διαπίστωσαν ότι επιβεβαιώνει πολλές πτυχές της θεωρίας του Big Bang. Η τρίτη απόδειξη αφορά τη δημιουργία των στοιχείων: την πυρηνοσύνθεση.

Κοσμική ακτινοβολία υποβάθρου

Όπου και να κοιτάξουν οι αστρονόμοι ανιχνεύουν ένα ενιαίο υπόβαθρο της ακτινοβολίας. Αυτή η ακτινοβολία υποβάθρου είναι ένα κατάλοιπο της εποχής εκείνης που το σύμπαν ήταν πολύ θερμότερο. Οι Mather και Smoot που ανέλυσαν τα δεδομένα από τον δορυφόρο COBE έδειξαν ότι η ακτινοβολία έχει ένα φάσμα σαν του μέλανος σώματος, κι έτσι το φάσμα εξαρτάται μόνο από τη θερμοκρασία, και η οποία σήμερα είναι μόλις 2,7 βαθμούς πάνω από το απόλυτο μηδέν. Αυτό ταιριάζει με την εικόνα του πρώιμου σύμπαντος ως ένα λαμπερό σώμα που έχει ψυχθεί. Επιπλέον, βρήκαν μικρές σχετικά αποκλίσεις της θερμοκρασίας από τόπο σε τόπο, περίπου 1/100. 000 από τη μέση θερμοκρασία. Αυτές οι αποκλίσεις δίνουν ενδείξεις για το πώς άρχισαν να σχηματίζονται οι γαλαξίες και τα σμήνη των γαλαξιών από ένα σχεδόν ομοιόμορφο σύμπαν.



Το μοντέλο του Big Bang υποστηρίζει ότι το σύμπαν ήταν θερμότερο και στο παρελθόν, έτσι η ίδια η ακτινοβολία έπρεπε να είναι θερμότερη κατά το παρελθόν. Πρόσφατα, έχει γίνει δυνατό να επιβεβαιωθεί ότι όντως η ακτινοβολία ήταν θερμότερη κατά το παρελθόν! Σε παλαιότερες εποχές, η ακτινοβολία ήταν αρκετά θερμή ώστε να διεγείρει τα άτομα του άνθρακα, με τρόπους που η ψυχρότερη ακτινοβολία δεν μπορεί. Τα διεγερμένα άτομα φωτίζονται από το φως μιας ισχυρής απομακρυσμένης πηγής, το οποίο απορροφούν σε μια χαρακτηριστική συχνότητα, δίνοντας έτσι την ευκαιρία να υπάρχουν συγκεκριμένες γραμμές απορρόφησης στο παρατηρούμενο φως. Μόλις φτιάχτηκαν αρκετά ισχυρά τηλεσκόπια, εντοπίστηκαν οι γραμμές αυτές, παρέχοντας μια περιζήτητη απόδειξη.

Δημιουργία των στοιχείων (πυρηνοσύνθεση)

Όταν η θερμοκρασία του σύμπαντος ήταν 10 δισεκατομμύρια βαθμούς περιείχε μια καυτή σούπα από νετρόνια, πρωτόνια, ηλεκτρόνια, ποζιτρόνια, φωτόνια και νετρίνα. Μετά από τρία περίπου λεπτά ψύχθηκε τόσο που άρχισε να σχηματίζεται το υδρογόνο, μετά το «βαρύ ύδωρ» (δευτέριο), το ήλιο καθώς και μια πολύ μικρή ποσότητα λιθίου.

Αυτή η διαδικασία ονομάζεται “πυρηνοσύνθεση στο Big Bang". Αυτή συζητήθηκε για πρώτη φορά σε μια δημοσίευση από τους Ralph Alpher, Hans Bethe και George Gamow το 1948, ενώ αργότερα βελτιώθηκε και τελειοποιήθηκε. Με τις απλές εκτιμήσεις τους υπολόγισαν τη σχετική αναλογία του ηλίου προς το υδρογόνο. Επειδή το υδρογόνο έχει ένα πρωτόνιο και το ήλιο έχει δύο πρωτόνια και δύο νετρόνια, ο λόγος της πυκνότητας καθορίζεται από την αναλογία του αριθμού των νετρονίων σε πρωτόνια τη στιγμή που το ήλιο μπορούσε να δημιουργηθεί. Βάζοντας τις γνωστές ιδιότητες των πρωτονίων και των νετρονίων παίρνουμε την πρόβλεψη της θεωρίας του Big Bang: 25% ήλιο. Η πρόβλεψη αυτή επαληθεύεται με μεγάλο βαθμό ακρίβειας!

Όλα τα βαρύτερα στοιχεία, τα οποία περιλαμβάνουν μεγαλύτερο αριθμό πρωτονίων και νετρονίων από το ήλιο, δεν θα μπορούσαν να έχουν δημιουργηθεί από την κοσμική σούπα γιατί η πυκνότητα και η θερμοκρασία της μέχρι τότε ήταν πολύ μικρή για να διευκολυνθεί η δημιουργία τους. Έτσι πρέπει να έχουν δημιουργηθεί από πυρηνική σύντηξη από τα ελαφρύτερα στοιχεία στους πυρήνες των άστρων, όπως γίνεται στον ήλιο μας, όπου οι θερμοκρασίες και οι πυκνότητες είναι αρκετά υψηλές. Όλη η ορατή ύλη στο σύμπαν είναι φτιαγμένη από τις ουσίες που φτιάχτηκαν στα άστρα. Ακόμα και εμείς οι ίδιοι είμαστε φτιαγμένοι από αστρόσκονη!

Ανασυγκρότηση του πρώιμου σύμπαντος σε επιταχυντές

Ένας άλλος τρόπος για να πάρουμε μια ιδέα του πρώιμου σύμπαντος είναι να προσπαθήσουμε να καθορίσουμε τους νόμους της φυσικής που ήταν υπεύθυνοι για την εξέλιξη του σύμπαντος σε πρώιμες εποχές, δηλαδή να αναδημιουργήσουμε τις συνθήκες που πιστεύουμε ότι υπήρχαν τότε στους επιταχυντές, και να δούμε τι συμβαίνει.

Οι επιταχυντές είναι τεράστιες μηχανές που μπορούν να συντρίψουν μερικά εκατοντάδες σωματίδια μαζί με τεράστιες ταχύτητες, που θα μας επιτρέψουν να πραγματοποιήσουμε το όνειρό μας, τουλάχιστον εν μέρει.

Πληθωρισμός

Το καυτό μοντέλο του Big Bang υποστηρίζει ότι το σύμπαν ήταν κάποτε καυτό, πυκνό και ομαλό. Από αυτή την υπόθεση με τη χρήση των γνωστών νόμων της φυσικής μπορούμε να ανακατασκευάσει την ανάπτυξη του σύμπαντος που βλέπουμε σήμερα.

Αλλά υπάρχουν μερικά ενδιαφέροντα ερωτήματα. Πρώτον, γιατί ήταν το αρχέγονο Σύμπαν τόσο ομαλό; Στην πραγματικότητα, φαίνεται να είναι πολύ ομαλό, στο βαθμό που ακόμα και σημεία στο χώρο τα οποία είναι πολύ μακριά το ένα από το άλλο και δεν υπάρχει περίπτωση να είχαν έρθει ποτέ σε επαφή μεταξύ τους, ώστε να έχουν αλληλεπιδράσει και να αλληλο-επηρεαστεί έχουν την ίδια θερμοκρασία. Δεύτερον, γιατί είναι τόσο παλιό; Και τρίτον, γιατί είναι καυτό;

Το αποδεκτό πρότυπο για να εξηγήσουμε την αρχική κατάσταση του σύμπαντος στο μοντέλο του καυτού Big Bang είναι ο κοσμικός πληθωρισμός. Η ιδέα αυτή είναι ότι το πολύ πρώιμο σύμπαν έχει υποβληθεί σε μια μάλλον μακρά περίοδο επιταχυνόμενης διαστολής κάνοντας την τελική ακτίνα του σύμπαντος μεγαλύτερη κατά έναν παράγοντα σχετικά με την ακτίνα του ηλεκτρόνιου ~ 1025 από την αρχική ακτίνα.

Η ιδέα του πληθωρισμού εκφράστηκε πιο καθαρά από τον Alan Guth το 1982. Από τις εξισώσεις του Αϊνστάιν γνωρίζουμε ότι για να εισέλθει σε αυτήν την φάση της επιταχυνόμενης διαστολής, το σύμπαν πρέπει να είναι γεμάτο με κάποια σταθερή και υψηλή ενεργειακή πυκνότητα κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής.

Γνωρίζουμε ότι το σύμπαν σήμερα υποβάλλεται σε μια φάση επιταχυνόμενης διαστολής (θυμηθείτε την σκοτεινή ενέργεια) έτσι ώστε αυτές οι δύο εποχές να είναι από ενεργειακή άποψη δυνατές.

Η επιταχυνόμενη διαστολή είχε πολλές επιπτώσεις. Πρώτον, είχε επίπτωση πάνω στην εξομάλυνση. Φανταστείτε μια μικρή διαταραχή ενός επίπεδου σύμπαντος. Για παράδειγμα, θα μπορούσε να είναι μια ‘κηλίδα’ από ελαφρά πυκνότερη ακτινοβολία. Τώρα, όταν το σύμπαν διαστέλλεται με έναν τρόπο που ο όγκος του αυξάνεται εκθετικά, ώστε η πυκνότητα της ύλης να μειώνεται εκθετικά, στη συνέχεια και οι διαφορές στην πυκνότητα της ύλης επίσης μειώνονται εκθετικά. Έτσι, η ίδια η διαστολή λειτουργεί σαν ένα ηλεκτρικό σίδερο, που ισιώνει (εξομαλύνει) ένα τσαλακωμένο κομμάτι ύφασμα μέχρι να γίνει επίπεδο παντού.

Το δεύτερο αποτέλεσμα της επιταχυνόμενης διαστολής είναι να επιτρέψει σε σημεία, που σήμερα είναι πολύ μακριά στον χώρο, να είχαν αιτιώδεις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους κατά το παρελθόν (να αλληλοεπιδρούσαν δηλαδή). Για παράδειγμα, πάρτε δύο σημεία στο πλέγμα (που αναφέραμε πριν) και την ‘κηλίδα’ της ελαφρώς πυκνότερης ακτινοβολίας που διαστέλλεται ανάμεσα σε όλη την έκταση μεταξύ των δύο σημείων. Καθώς το σύμπαν διαστέλλεται και αυτά τα σημεία αυξάνουν την απόσταση τους από την κηλίδα, όπως και την μεταξύ τους απόσταση, όμως στο μεταξύ το φως διέρχεται από μια πολύ μεγαλύτερη περιοχή του χώρου από ό,τι πριν. Αν η διαστολή του χώρου επιταχύνθηκε (με ταχύτητα πάνω από αυτήν του φωτός), τα δύο άκρα της κηλίδας θα φαίνεται ότι είναι πολύ μακριά το ένα από το άλλο (πιο μακριά και από την απόσταση που μπορεί να διαδοθεί το φως), ώστε να μπορέσει το φως να διαδοθεί από το ένα άκρο της κηλίδας στο άλλο.

Η επιτάχυνση αυξάνει την ηλικία: ένα σφαιρικό σύμπαν μικρού μεγέθους συνήθως θα έτεινε να καταρρεύσει (προς μια μαύρη τρύπα) σε ένα μικρό χρονικό διάστημα. Αν υπέστη αμέσως μετά το Big Bang μια μακρά περίοδο πληθωρισμού, το μέγεθός του θα είχε αυξηθεί εκθετικά, όπως και ο χρόνος που θα χρειαζόταν για να καταρρεύσει.

Η επιτάχυνση θερμαίνει: Μετά το τέλος της εποχής του πληθωρισμού, η ενέργεια της διαστολής μετατρέπεται σε καυτή ύλη. Έτσι, όλη η ύλη στο σύμπαν δημιουργήθηκε τότε, καθώς και η δομή του.

Η επιτάχυνση κρύβει το παρελθόν: Η ταχύτατη διαστολή δημιουργεί ένα αιτιώδη φράγμα – ένα ορίζοντα ανάμεσα στο μέλλον (σήμερα) και στις παλιές εποχές προτού ξεκινήσει ο πληθωρισμός. Ένας παρατηρητής στο μέλλον βλέπει μόνο μια πολύ ομοιόμορφη πύρινη μπάλα, με την θερμοκρασία της να μειώνεται με το χρόνο.

Οι μικρές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας σε αυτή την πύρινη μπάλα προέρχονται από τις κβαντικές διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια του πληθωρισμού. Αυτές οι μικροσκοπικές διαταραχές αποτελούν τους σπόρους οι οποίες αργότερα ενισχύθηκαν από τη βαρύτητα και γέννησαν τους γαλαξίες και τα σμήνη των γαλαξιών που παρατηρούμε στο σύμπαν.

Μπορούμε να αποδείξουμε ότι έγινε ο πληθωρισμός; Είναι δύσκολο και ίσως αδύνατο. Ο πληθωρισμός είναι ένα παράδειγμα. Για να είμαστε σε θέση να αποδείξουμε ή να αποκλείσουμε τον πληθωρισμό, χρειαζόμαστε συγκεκριμένες προβλέψεις που μπορεί να ελεγχθούν από πείραμα και θα πρέπει να βεβαιωθούμε ότι αυτές οι προβλέψεις δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα μιας διαφορετικής θεωρία.

Οι γενικές προβλέψεις του πληθωρισμού έχουν ήδη επαληθευθεί από το πείραμα, δηλαδή ότι υπάρχει ένα χωρικά επίπεδο σύμπαν και ένα συγκεκριμένο φάσμα της αρχέγονης κοσμικής ακτινοβολίας. Μήπως όμως θα πούμε ότι ο πληθωρισμός είναι λάθος, εάν διαπιστωθεί στις μελλοντικές παρατηρήσεις ότι η χωρική καμπυλότητα του Σύμπαντος είναι μικρή αλλά όχι μηδενική; Ή αν το φάσμα διαπιστώσει ότι το σύμπαν δεν είναι ακριβώς επίπεδο;

Η απάντηση είναι όχι, γιατί υπάρχουν μοντέλα του πληθωρισμού που κάνουν τέτοιες προβλέψεις.

Ειδικές προβλέψεις που προέρχονται από συγκεκριμένα μοντέλα του πληθωρισμού

Αυτές είναι περίπλοκες και μερικές φορές έχουν επικαλυπτόμενες προβλέψεις, έτσι ώστε ακόμη και αν αποκλειστεί ο πληθωρισμός ως περιγραφή της φύσης οι άλλες θα εξακολουθήσουν να επιβιώνουν.

Μια άλλη επιπλοκή στο ζήτημα αυτό είναι ότι ο πληθωρισμός δεν έχει μια πραγματική ανταγωνιστική θεωρία, που να μπορεί να κάνει προβλέψεις για όλες τις πτυχές της κοσμολογίας που ο πληθωρισμός μπορεί. Όλοι οι ανταγωνιστές αυτού του τύπου που υπήρχαν κάποτε απέτυχαν όταν οι μετρήσεις έγιναν με μεγαλύτερη ακρίβεια. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν αρκετές εναλλακτικές λύσεις για κάθε ειδική πτυχή που προβλέπει ο πληθωρισμός.

Η αρχική ανωμαλία του Big Bang

Οι λύσεις των εξισώσεων της γενικής σχετικότητας του Αϊνστάιν έχουν την ιδιότητα ότι κάθε μοντέλο του σύμπαντος δείχνει πως φαίνεται πίσω στον χρόνο, έτσι το σύμπαν φτάνει σε ένα σημείο όπου οι εξισώσεις δεν ισχύουν πλέον. Αυτή την εποχή την λέμε «αρχική ανωμαλία". Μερικές φορές αναφέρεται κι ως η ανωμαλία του "Big Bang" ή απλά το «Big Bang». Ο όρος "big bang" έχει ως στόχο να δημιουργήσει μια εικόνα μιας Μεγάλης ‘Έκρηξης που ξεκίνησε σε ένα σημείο. Ωστόσο, η εικόνα αυτή είναι παραπλανητική.

Η σωστή αντίληψη της ανωμαλίας (ή μοναδικότητας) του Big Bang θα πρέπει να είναι μια έκρηξη που συνέβη ταυτόχρονα σε κάθε χωρικό σημείο στο σύμπαν.

Όταν εξερράγη, το ίδιο το σύμπαν θα μπορούσε να ήταν πολύ μεγάλο ή ακόμα και άπειρο. Αυτό δεν είναι κατ ‘ανάγκην συρρικνωμένο σε ένα μόνο σημείο. Αντίθετα με ό,τι συνήθως συμβαίνει ο ρυθμός της διαστολή ή της συστολής μπορεί να γίνει τόσο μεγάλος, ώστε οι εξισώσεις του Αϊνστάιν χάνουν την εγκυρότητα τους. Μια άλλη πιθανότητα είναι ότι ο Κόσμος γίνεται τόσο ανισοτροπικός που οι εξισώσεις του Αϊνστάιν δεν μπορούν πλέον να τον περιγράψουν. Με τεχνικούς όρους, οι εξισώσεις που διέπουν την εξέλιξη του δεν ισχύουν, επειδή η καμπυλότητα του σύμπαντος γίνεται άπειρη.

Αν την εποχή της αρχικής ανωμαλίας ακολούθησε η εποχή του κοσμικού πληθωρισμού τότε αυτή η εποχή είναι κρυμμένη από εμάς, όπως οι μελλοντικοί παρατηρητές θα έχουν έναν ορίζοντα που δημιουργήθηκε λόγω της επιταχυνόμενης διαστολής.

Έτσι, αυτή τη φάση θα είναι πολύ δύσκολο να την εξετάσουν ή ακόμα και να αποδείξουν οι επιστήμονες ότι πράγματι υπήρχε. Αυτό βεβαίως δεν έχει σταματήσει τους θεωρητικούς φυσικούς να εικάζουν σχετικά με τις ιδιότητες του. Η έλλειψη των δεδομένων μπορεί ακόμη και να τους έχει ενθαρρύνει να κάνουν ακόμα περισσότερες εικασίες.

Για αυτό το ζήτημα υπάρχουν κάποιες διαφορετικές ιδέες. Η πρώτη οφείλεται στον Stephen Hawking.

Κβαντικό σύμπαν:

Στην κβαντική θεωρία, η πιθανότητα ένα σωματίδιο να καταλήγει σε ένα ορισμένο σημείο υπολογίζεται αθροίζοντας όλες τις πιθανές διαδρομές του. Το σωματίδιο πηγαίνει μέσα από όλες τα πιθανά μονοπάτια ταυτόχρονα. Ο Stephen Hawking υποστήριξε στη δεκαετία του 1980 ότι αυτό ισχύει και για το σύμπαν ως ένα σύνολο: αυτό επίσης πρέπει να έχει εξελιχθεί μέσα από πολλές ταυτόχρονες ιστορίες. Ο Κόσμος που βλέπουμε σήμερα είναι ένα άθροισμα μέσω όλων αυτών των ιστοριών. Έτσι, συμβαίνουν όλες οι ιστορίες, αλλά μερικές από αυτές εξουδετερώνονται και άλλες προστίθενται μαζί, οπότε το σύμπαν που βλέπουμε είναι η υπέρθεση όλων των ιστοριών που δεν έχουν εξουδετερωθεί.

Προ Big Bang

Η τυπική θεωρία του Big Bang λέει ότι στην αρχή οι αποστάσεις ήταν μηδενικές και πριν από αυτό δεν υπήρχε τίποτα. Επίσης, ο ίδιος ο χρόνος δεν έχει καμία σημασία ως έννοια πριν γίνει το Big Bang. Πιο εξελιγμένα μοντέλα τα οποία λαμβάνουν υπόψη τα κβαντικά φαινόμενα και τη χρήση στοιχείων από τη θεωρία χορδών υποστηρίζουν ότι τα γεγονότα πρέπει να έχουν αρχίσει σε μια ορισμένη απόσταση μεταξύ τους.

Τα μοντέλα αυτά οδηγούν στο ενδεχόμενο ενός σύμπαντος πριν από το big bang. Σε τέτοια μοντέλα επίσης υπήρξε μια Μεγάλη Έκρηξη, αλλά δεν ήταν αυτή η αρχή των πάντων, αλλά μόνο η μετάβαση, που μοιάζει με μια ισχυρή έκρηξη.

Στο μακρινό παρελθόν, σύμφωνα με ένα μοντέλο που προτάθηκε από τον Gabriele Veneziano σε 1991, το σύμπαν ήταν σχεδόν άδειο, και δυνάμεις όπως η βαρύτητα ήταν πολύ ασθενείς. Αυτές ενισχύθηκαν σταδιακά και η ύλη άρχισε τότε να συγκεντρώνεται μαζί. Σε μερικά σημεία η συσσώρευση έγινε τόσο πυκνή που σχηματίστηκε μια μαύρη τρύπα. Στο εσωτερικό της η πυκνότητα της ύλης αυξήθηκε στο μέγιστο δυνατόν, και στη συνέχεια προκλήθηκαν κβαντικά φαινόμενα που με ένα ριμπάουντ οδήγησαν σε ένα big bang. Έξω από τη μαύρη τρύπα, όπου η ύλη ήταν τελείως αποκομμένη από την ύλη στο εσωτερικό της, άρχισαν να σχηματίζονται άλλες μαύρες τρύπες – που η καθεμία από αυτές οδήγησε σε ένα ξεχωριστό σύμπαν.

Αν η φάση του big bang δεν ακολουθήθηκε από τον κοσμικό πληθωρισμό τότε μπορεί να παρατηρηθεί ακόμα και σήμερα μια ξεχωριστή υπογραφή της έκρηξης: ένα υπόβαθρο της βαρυτικής ακτινοβολίας παρόμοιο με το υπόβαθρο της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας μικροκυμάτων.

Εκπυρωτικό σύμπαν

Ένα άλλο μοντέλο του σύμπαντος ονομάζεται εκπυρωτικό μοντέλο. Εκπύρωση σημαίνει μια ξαφνική έκρηξη φλόγας. Αυτό το μοντέλο προτείνει ότι το σύμπαν στην αρχή του δεν ήταν καυτό και πυκνό, αλλά ψυχρό και σχεδόν άδειο. Τότε έγινε μια σύγκρουση, μια "ξαφνική έκρηξη φλόγας”, ως αποτέλεσμα της οποίας έγινε καυτό και ξεκίνησε να επεκτείνεται. Αυτή η σύγκρουση ήταν μια σύγκρουση δύο διαφορετικών τριών διαστάσεων κόσμων που κινούνται σε ένα χώρο με μία επιπλέον διάσταση (4-d). Η κινητική ενέργεια κατά την σύγκρουση μετατράπηκε σε ηλεκτρόνια, φωτόνια και άλλα στοιχειώδη σωματίδια, τα οποία περιορίστηκαν σε τρεις διαστάσεις. H θερμοκρασία μετά τη σύγκρουση ήταν πεπερασμένη, οπότε δεν υπήρχε ανωμαλία (singularity) στην πραγματικότητα. Αυτό το μοντέλο βασίζεται στις ιδέες που σήμερα είναι τεκμηριωμένες από τη θεωρία χορδών, αλλά έχει πολλά εννοιολογικά και τεχνικά προβλήματα.

Άλλες εξηγήσεις

Τα παραπάνω είναι ορισμένες επιστημονικές εξηγήσεις για τη δημιουργία του κόσμου. Αλλά υπάρχουν εξηγήσεις κι έξω από την επιστήμη. Μία ενδιαφέρουσα πιθανότητα είναι ότι απλά δεν υπάρχει καμία εξήγηση. Δεν μπορούμε να εξηγήσουμε την δημιουργία γιατί δεν υπάρχει σαφής λόγος για να φτιαχτεί. Αυτός απλά υπάρχει. Δεν είναι και τόσο παράξενο όσο ακούγεται. Είναι απολύτως λογικό να νομίζουμε ότι δεν υπάρχει πάντα μια αιτία για ένα γεγονός! Οι λογικοί άνθρωποι μπορεί να μην σκέφτονται έτσι – αλλά εξακολουθεί κι αυτή να είναι μια πιθανότητα. Ίσως κάτι συμβαίνει μόνο και μόνο επειδή υπάρχει.

Μια άλλη δυνατότητα, που ονομάζεται Ανθρωπική Αρχή, είναι ότι το σύμπαν είναι αυτό που είναι γιατί αυτό είναι το πιο κατάλληλο για να υπάρχει ανθρώπινη ζωή. Όπως επισημάνθηκε από τον Robert Dicke το 1961, η ηλικία του σύμπαντος δεν μπορεί να είναι τυχαία. Αν ήταν μεγαλύτερη ή μικρότερη δεν θα ήμασταν εδώ για να το δούμε. Ο όρος «Ανθρωπική Αρχή» επινοήθηκε το 1973 από τον Brandon Carter, και διατυπώθηκε σε δύο εκδόσεις: Η ασθενής ανθρωπική αρχή λέει ότι τα φυσικά και κοσμολογικά γεγονότα δεν είναι όλα εξίσου πιθανά, αλλά ότι παίρνουν ειδικές τιμές που τις παρατηρούμε, μόνο και μόνο επειδή αυτές οι τιμές οδηγούν σε έναν κόσμο όπου είναι δυνατή η ζωή. Η ισχυρή ανθρωπική αρχή υποστηρίζει ότι ο Κόσμος πρέπει να είναι τέτοιος ώστε να οδηγεί στην ύπαρξη παρατηρητών σε αυτόν.

Μπορεί να μας φαίνεται σαν θρησκευτική ιδέα, αλλά η παραπάνω άποψη είναι επιστημονική: βασίζεται στις τιμές των παρατηρούμενων φυσικών ποσοτήτων, σε συνδυασμό με μια ορισμένη άποψη στην κβαντομηχανική η οποία υποστηρίζει ότι η κατάρρευση της κυματοσυνάρτησης σε μια διαπιστωμένη τιμή, οφείλεται στην αλληλεπίδραση με έναν παρατηρητή.

Οι επικριτές επισημαίνουν ότι, επειδή δεν είναι μια διαψεύσιμη ιδέα (σύμφωνα με τον Popper), δεν ανήκει στην πραγματική επιστήμη. Μια άλλη κριτική είναι ότι η ανθρωπική "αρχή" δεν είναι στην πραγματικότητα μια επιστημονική αρχή.

Μια επιστημονική αρχή θα μπορούσε να οριστεί ως ένας γενικός νόμος από τον οποίο μπορεί να προκύψουν οι ειδικοί νόμοι της φύσης, με τη μορφή μαθηματικών εξισώσεων σε καθορισμένες περιστάσεις. Ένα διάσημο παράδειγμα στη φυσική είναι η αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg. Στο σημείο αυτό, αν δούμε τη χρήση της λέξης "αρχή" στο πλαίσιο αυτό είναι παραπλανητική, όπως θα εξηγήσουμε παρακάτω. Ίσως ένας πιο κατάλληλος όρος θα ήταν "ανθρωπικές συνθήκες".

Το Σύμπαν υποστηρίζει τη ζωή;

Η ιδέα πάνω στην οποία βασίζεται η ανθρωπική αρχή είναι ότι είναι δυνατόν να περιορίσουμε κάποιες θεωρίες και μοντέλα του σύμπαντος, με την απαίτηση αυτά να προβλέπουν συνθήκες για την ύπαρξη της «ζωής». Δηλαδή, η Ανθρωπική Αρχή λέει ότι το σύμπαν φτιάχτηκε έτσι ώστε να μπορεί να υπάρχει η ζωή. Αυτή η άποψη έχει μερικές βασικές δυσκολίες. Πρώτον, απαιτεί έναν λειτουργικό ορισμό της "ζωής". Κι αυτό επιστημονικά είναι μια πολύ περίπλοκη υπόθεση. Έτσι, μέχρι στιγμής δεν είναι σαφές ποιά από τα συστατικά και τις παραμέτρους της είναι ουσιαστικής σημασίας για τη "ζωή". Στις περισσότερες αναλύσεις στη φυσική η "ζωή" αντικαθίσταται με ένα πολύ απλούστερο όρο, που συμφωνείται να είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να σχηματιστεί η ζωή που γνωρίζουμε, και χωρίς κανένα λόγο για την πιθανή ύπαρξη και άλλων μορφών ζωής.

Η ιδέα των περιοριστικών θεωριών για τα σύμπαντα με την a posteriori απαίτηση το σύμπαν που υποστηρίζουν να οδηγεί στην στήριξη της ζωής, είναι χρήσιμη μόνο σε περιπτώσεις στις οποίες η «ζωή» είναι εξαιρετικά απίθανο να συμβεί, που σημαίνει ότι στο μεγαλύτερο μέρος του διαστήματος δεν μπορεί να σχηματιστεί "ζωή". Η ιδέα ότι η ζωή είναι απίθανη απαιτεί, εκτός από έναν ορισμό της ζωής, κάποια ιδέα για την πιθανότητα να προκύψει κάθε μορφή ζωής, κάτι που βέβαια είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο θέμα.

Ακόμη και στις περιπτώσεις για τις οποίες η «ζωή» αποτελεί μια πιθανότητα, αυτή είναι δυνατή στατιστικά, έτσι ώστε η διαδικασία του σχηματισμού της ζωής να είναι στατιστική υπόθεση. Αυτό σημαίνει ότι για τις ίδιες τιμές των παραμέτρων η ζωή θα σχηματιστεί σε ορισμένες περιπτώσεις, ενώ σε άλλες περιπτώσεις δεν θα σχηματιστεί.

Ακολούθως, φυσικά, υπάρχουν εξηγήσεις που δίδονται από στοχαστές άλλων τομέων της ανθρώπινης σκέψης: από τη θρησκεία, τη φιλοσοφία, το μυστικισμό. Η επιστήμη δεν έχει ρόλο να προτείνει μια οριστική απάντηση, αλλά να διερευνήσει το θέμα με επιστημονικές μεθόδους και εργαλεία. Οι εικασίες και οι ιδέες για τη δημιουργία του Κόσμου μπορεί να ελεγχθούν από πειράματα: με αστρονομικές παρατηρήσεις και αναδημιουργία, για παράδειγμα, σε πειράματα επιταχυντών. Η επιστήμη προσφέρει μια αληθινή δυνατότητα να προσεγγίσουμε μια απάντηση, αλλά δεν έχουμε ακόμη ιδέα αν η απόλυτη απάντηση μπορεί ποτέ να βρεθεί.