ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἰφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις (900-938)

900 ΧΟ. ἐν τοῖσι θαυμαστοῖσι καὶ μύθων πέρα

τάδ᾽ εἶδον αὐτὴ κοὐ κλύουσ᾽ ἀπαγγελῶ.
ΠΥ. τὸ μὲν φίλους ἐλθόντας εἰς ὄψιν φίλων,
Ὀρέστα, χειρῶν περιβολὰς εἰκὸς λαβεῖν·
λήξαντα δ᾽ οἴκτων κἀπ᾽ ἐκεῖν᾽ ἐλθεῖν χρεών,
905 ὅπως τὸ κλεινὸν ὄνομα τῆς σωτηρίας
λαβόντες ἐκ γῆς βησόμεσθα βαρβάρου.
σοφῶν γὰρ ἀνδρῶν ταῦτα, μὴ ᾽κβάντας τύχης,
καιρὸν λαβόντας, ἡδονὰς ἄλλας λαβεῖν.
ΟΡ. καλῶς ἔλεξας· τῇ τύχῃ δ᾽ οἶμαι μέλειν
910 τοῦδε ξὺν ἡμῖν· ἢν δέ τις πρόθυμος ᾖ,
σθένειν τὸ θεῖον μᾶλλον εἰκότως ἔχει.
ΙΦ. μηδέν μ᾽ ἐπίσχει γ᾽· οὐδ᾽ ἀποστήσει λόγου,
πρῶτον πυθέσθαι τίνα ποτ᾽ Ἠλέκτρα πότμον
εἴληχε βιότου· φίλα γὰρ ἔσται πάντ᾽ ἐμοί.
915 ΟΡ. τῷδε ξυνοικεῖ βίον ἔχουσ᾽ εὐδαίμονα.
ΙΦ. οὗτος δὲ ποδαπὸς καὶ τίνος πέφυκε παῖς;
ΟΡ. Στρόφιος ὁ Φωκεὺς τοῦδε κλῄζεται πατήρ.
ΙΦ. ὁδ᾽ ἐστί γ᾽ Ἀτρέως θυγατρός, ὁμογενὴς ἐμός;
ΟΡ. ἀνεψιός γε, μόνος ἐμοὶ σαφὴς φίλος.
920 ΙΦ. οὐκ ἦν τόθ᾽ οὗτος ὅτε πατὴρ ἔκτεινέ με.
ΟΡ. οὐκ ἦν· χρόνον γὰρ Στρόφιος ἦν ἄπαις τινά.
ΙΦ. χαῖρ᾽ ὦ πόσις μοι τῆς ἐμῆς ὁμοσπόρου.
ΟΡ. κἀμός γε σωτήρ, οὐχὶ συγγενὴς μόνον.
ΙΦ. τὰ δεινὰ δ᾽ ἔργα πῶς ἔτλης μητρὸς πέρι;
925 ΟΡ. σιγῶμεν αὐτά· πατρὶ τιμωρῶν ἐμῷ.
ΙΦ. ἡ δ᾽ αἰτία τίς ἀνθ᾽ ὅτου κτείνει πόσιν;
ΟΡ. ἔα τὰ μητρός· οὐδὲ σοὶ κλύειν καλόν.
ΙΦ. σιγῶ· τὸ δ᾽ Ἄργος πρὸς σὲ νῦν ἀποβλέπει;
ΟΡ. Μενέλαος ἄρχει· φυγάδες ἐσμὲν ἐκ πάτρας.
930 ΙΦ. οὔ που νοσοῦντας θεῖος ὕβρισεν δόμους;
ΟΡ. οὔκ, ἀλλ᾽ Ἐρινύων δεῖμά μ᾽ ἐκβάλλει χθονός.
ΙΦ. ταῦτ᾽ ἆρ᾽ ἐπ᾽ ἀκταῖς κἀνθάδ᾽ ἠγγέλθης μανείς;
ΟΡ. ὤφθημεν οὐ νῦν πρῶτον ὄντες ἄθλιοι.
ΙΦ. ἔγνωκα, μητρός σ᾽ οὕνεκ᾽ ἠλάστρουν θεαί.
935 ΟΡ. ὥσθ᾽ αἱματηρὰ στόμι᾽ ἐπεμβαλεῖν ἐμοί.
ΙΦ. τί γάρ ποτ᾽ εἰς γῆν τήνδ᾽ ἐπόρθμευσας πόδα;
ΟΡ. Φοίβου κελευσθεὶς θεσφάτοις ἀφικόμην.
ΙΦ. τί χρῆμα δράσειν; ῥητὸν ἢ σιγώμενον;

***
900 ΚΟΡ. Το θάμ᾽ αυτό, το ανώτερο από λόγια,
θα ᾽χω να το ιστορώ σαν κάτι που είδαν
τα μάτια μου, όχι που άκουσαν τ᾽ αυτιά μου.
ΠΥΛ. Φυσικό, ν᾽ αγκαλιάζονται, σα σμίγουν,
Ορέστη, συγγενείς· ανάγκη, ωστόσο
τα συγκινητικά να σταματήσουν
και να σκεφτούμε πώς, τη σωτηρία
—λέξη λαμπρή!— αφού βρούμε, από τη χώρα
θα βγούμε των βαρβάρων. Ευκαιρία
σα βρουν οι μυαλωμένοι, δεν το ρίχνουν
σ᾽ άλλες χαρές, λοξοδρομώντας έξω
απ᾽ το στρατί που τους ανοίγει η τύχη.
ΟΡΕ. Σωστά· μαζί μ᾽ εμάς θαρρώ κι η τύχη
910 πως γνοιάζεται γι᾽ αυτό· μα δυναμώνει
κι η θεία βοήθεια, προθυμία σα βλέπει.
ΙΦΙ. Τίποτε ας μην μποδίσει —δε θα βγούμε
κιόλ᾽ απ᾽ το θέμα— να ρωτήσω πρώτα
ποιά μοίρα στη ζωή έχει βρει η Ηλέκτρα·
οι δυο σας είστε ό,τι αγαπώ στον κόσμο.
ΟΡΕ. Νά, αυτόν πήρε άντρα κι είν᾽ ευτυχισμένη.
ΙΦΙ. Κι αυτός πούθε είναι; ποιόν έχει πατέρα;
ΟΡΕ. Είναι του Στρόφιου γιος, απ᾽ τη Φωκίδα.
ΙΦΙ. Κόρη του Ατρέα η μάνα του; γενιά μου;
ΟΡΕ. Ξάδερφος· και πιστός μου —ο μόνος— φίλος.
920 ΙΦΙ. Σα μ᾽ έσφαζε ο πατέρας δεν υπήρχε.
ΟΡΕ. Είχε αργήσει παιδί να κάμει ο Στρόφιος.
ΙΦΙ. Άντρα της αδερφής μου, χαιρετώ σε.
ΟΡΕ. Και μόνο συγγενής; σωτήρας μου είναι.
ΙΦΙ. Κι η μάνα... πώς το βάσταξε η καρδιά σου;
ΟΡΕ. Σ᾽ αυτά σιωπή· για του πατέρα το αίμα.
ΙΦΙ. Κι αυτή γιατί τον σκότωσε; Η αιτία;
ΟΡΕ. Και να τ᾽ ακούς είν᾽ άσκημο· άφησέ τα.
ΙΦΙ. Καλά· κι είσ᾽ αρχηγός εσύ μες στο Άργος;
ΟΡΕ. Ο Μενέλαος· εγώ ᾽μαι σε εξορία.
930 ΙΦΙ. Αυθαιρεσία του θείου στη δύσκολη ώρα;
ΟΡΕ. Όχι· των Ερινύων με διώχνει ο φόβος.
ΙΦΙ. Τρελό είπαν σε είδαν στ᾽ ακρογιάλι· αυτό ᾽ναι;
ΟΡΕ. Με είδαν πολλοί σε τέτοιο χάλι ως τώρα.
ΙΦΙ. Νιώθω· οι θεές σε κέντριζαν της μάνας.
ΟΡΕ. Το γκέμι τους μου μάτωνε το στόμα.
ΙΦΙ. Κι εδώ, στη χώρα τούτη, γιατί νά ᾽ρθεις;
ΟΡΕ. Με πρόσταξε χρησμός του Φοίβου και ήρθα.
ΙΦΙ. Να κάμεις τί; Κρυφό αν δεν είναι, πες το.

Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας: Τα μυστικά της γλώσσας

1.3 Πώς οι λέξεις σημαίνουν κάτι;

Όλοι ξέρουμε ότι, ενώ δεν υπάρχουν λεξικά, για τους φυσικούς ήχους (κραυγές, βογκητά κλπ.) ή τις συμπεριφορές των ζώων, υπάρχουν λεξικά για τη γλώσσα. Αν ανοίξουμε ένα λεξικό στη λέξη παιδί, θα δούμε ότι η σημασία που δίνει είναι «άνθρωπος, αρσενικού ή θηλυκού γένους, μικρής ηλικίας». Αν ψάξουμε στη λέξη κότα, θα βρούμε ότι σημαίνει «είδος κατοικίδιου πτηνού που εκτρέφεται για τα αβγά και για το κρέας του». Αν βρούμε τη λέξη πόνος, θα δούμε ως σημασία «(έντονα) δυσάρεστο αίσθημα, που προκαλείται σε σημείο, σε περιοχή ή σε όργανο του σώματος από αρρώστια, χτύπημα, τραυματισμό ή από άλλες βλάβες και αιτίες». Όπως θα παρατηρήσετε, η σημασία των τριών αυτών λέξεων δίνεται μέσα από μια περιγραφή που χρησιμοποιεί άλλες λέξεις. Η σημασία λοιπόν των λέξεων είναι μια περιγραφή. Και αυτό ακριβώς τις ξεχωρίζει από τις κραυγές, τα βογκητά, τα γαβγίσματα, που δεν αποτελούν περιγραφές αλλά φυσικές, ενστικτώδεις αντιδράσεις σε ερεθίσματα που σημαίνουν κάτι, χωρίς ωστόσο να το περιγράφουν. Ο γλωσσικός ήχος κλείνει μέσα του μια περιγραφή, ενώ ο φυσικός ήχος δεν κάνει κάτι τέτοιο.

Το μυστικό ωστόσο της γλώσσας δεν τελειώνει εδώ. Αν προσέξετε τις περιγραφές που δίνουν τα λεξικά για τις τρεις λέξεις που είδαμε πιο πάνω, θα δείτε ότι όλες είναι γενικές. Με άλλα λόγια, όταν το λεξικό μάς δίνει τη σημασία της λέξης κότα, δεν μας μιλάει για τη συγκεκριμένη κότα που βλέπουμε σε μια δεδομένη στιγμή, αλλά για τις κότες γενικά, ως ένα είδος ζώου. Όταν μας δίνει τη σημασία για τη λέξη πόνος, δεν μας μιλάει για το αίσθημα του πόνου που νιώθουμε κάποια συγκεκριμένη στιγμή αλλά για τον πόνο γενικά, ως ένα είδος αισθήματος. Όταν, τέλος, διαβάζουμε στο λεξικό τη σημασία της λέξης παιδί, η σημασία αυτή δεν αφορά κάποιο συγκεκριμένο παιδί, όπως το βλέπουμε μπροστά μας κάποια στιγμή, αλλά τα παιδιά γενικά.

Αν θέλουμε να μιλήσουμε για τη συγκεκριμένη κότα, ή για έναν συγκεκριμένο πόνο που αισθανόμαστε, ή για ένα συγκεκριμένο παιδί, θα βάλουμε μπροστά στη λέξη το άρθρο: θα πούμε το παιδί, ο πόνος, η κότα. Με το άρθρο μπορούμε να συνδέσουμε τη γενική περιγραφή, που είναι η σημασία κάθε λέξης, με έναν συγκεκριμένο αντιπρόσωπο του είδους που περιγράφει γενικά η σημασία της λέξης. Έτσι, αν πω Ήρθε το παιδί, αυτό μπορεί να μεταφραστεί με βάση το λεξικό, όπως είδαμε παραπάνω, «ήρθε ένα μέλος του είδους άνθρωπος, αρσενικού ή θηλυκού γένους, μικρής ηλικίας».

Οι λέξεις, λοιπόν, σε αντίθεση με τα βογκητά, τα γαβγίσματα και τις κραυγές, περιγράφουν γενικά. Και αυτό σημαίνει μιλώ: σημαίνει ότι έχω στο κεφάλι μου σημασίες, δηλαδή γενικές περιγραφές του κόσμου μέσα στον οποίο ζω. Αυτό λείπει από τα ζώα. Τα ζώα απλώς αντιδρούν με γαβγίσματα, βελάσματα, χλιμιντρίσματα σε ερεθίσματα από το περιβάλλον τους. Αλλά αυτές οι αντιδράσεις δεν έχουν σημασία. Δεν είναι δηλαδή περιγραφές, και μάλιστα γενικές, του κόσμου με τον οποίο έρχονται σε επαφή.

Αυτές οι τελευταίες παρατηρήσεις μπορούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε αυτό που είδαμε λίγο πιο πάνω και το ονομάσαμε το μυστικό της γλώσσας: ότι ο γλωσσικός ήχος, σε αντίθεση με τον φυσικό ήχο της κραυγής, του γαβγίσματος, του βελάσματος κλπ., αποτελείται από ξεχωριστά κομμάτια ήχου, αυτά που αντιπροσωπεύονται στα γράμματα του αλφαβήτου και τα οποία συνδυάζονται με πολλούς τρόπους. Με τους πολλούς συνδυασμούς ενός περιορισμένου αριθμού κομματιών ήχου (τους ονομάζουμε φθόγγους) κατασκευάζεται η ποικιλία των σημασιών της γλώσσας.

Μήπως κάνετε συχνά λάθη από αφηρημάδα;

Όλοι μας βιώνουμε μνημονικά λάθη ή αφηρημάδα από καιρό σε καιρό. Συνήθως, τα λάθη που προέρχονται από αφηρημάδα είναι σχετικά επουσιώδη, σε ορισμένες όμως περιπτώσεις μπορεί να αποβούν εξαιρετικά σοβαρά - όπως στην περίπτωση ενός οδηγού ο οποίος κατέστρεψε τον επάνω όροφο ενός διώροφου λεωφορείου επειδή το οδήγησε κάτω από μια γέφυρα που ήταν πολύ χαμηλή.

Και τούτο διότι συνήθως οδηγούσε ένα μονώροφο λεωφορείο σε εκείνο το δρόμο και απλώς ενεργούσε από συνήθεια. Σε πολλές περιπτώσεις η πραγματική διαφορά ανάμεσα σε ένα σημαντικό ή ένα ασήμαντο λάθος δεν έγκειται στην ψυχολογία που βρίσκεται στο υπόβαθρο του λάθους, αλλά στις συνέπειές του.

Δεν έχει και μεγάλη σημασία αν στρίψετε σε έναν γνωστό δρόμο καθώς γυρίζετε σπίτι, αντί να διακόψετε τη διαδρομή για να κάνετε την προσχεδιασμένη βόλτα σας στα μαγαζιά. Όμως έχει σημασία όταν το ίδιο λάθος το κάνει ο οδηγός του λεωφορείου σε αυτό το συγκεκριμένο δρόμο.

Σφάλματα μνήμης και ολισθήματα

Ο Reason (1984) προέβη σε μια διάκριση ανάμεσα σε δύο βασικούς τύπους λαθών: στα σφάλματα και στα ολισθήματα.

Τα σφάλματα είναι λάθη στις ίδιες τις σχεδιασμένες ενέργειες, όπου τα πράγματα πηγαίνουν στραβά εξαιτίας κάποιων εσφαλμένων υπολογισμών.

Αντίθετα, τα ολισθήματα είναι λάθη στα οποία τα πράγματα δεν πηγαίνουν σύμφωνα με το σχέδιο συνήθως επειδή το άτομο δεν προσέχει. Ο Reason επίσης περιγράφει συγκεκριμένα είδη ολισθημάτων που τα ονομάζει ''παραλείψεις'', τα οποία δεν είναι συνήθως εμφανή σε έναν εξωτερικό παρατηρητή αλλά μόνο στο άτομο που αφορούν, όπως το να ξεχάσουμε το όνομα ενός ανθρώπου.

Αν και όλοι αυτοί οι τύποι λαθών έχουν ερευνηθεί, το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας επικεντρώνεται στα ολισθήματα της καθημερινής ζωής.

Μελέτες και έρευνες για την αφηρημάδα

Μερικοί ερευνητές έχουν διερευνήσει την αφηρημάδα χρησιμοποιώντας ερωτηματολόγια. Οι Broadbent et al. (1982) βρήκαν ότι, όταν ζητούσαν από τους ανθρώπους να αναφέρουν τα λάθη τους με τη βοήθεια ερωτηματολογίων και συνέκριναν τα αποτελέσματα με εκτιμήσεις για το ίδιο πρόσωπο οι οποίες δίνονταν από τους/τις συζύγους τους, οι δύο μετρήσεις συσχετίζονταν αρκετά ικανοποιητικά.

Αυτό δείχνει ότι τα ερωτηματολόγια ίσως είναι ένας χρήσιμος τρόπος μέτρησης των καθημερινών λαθών. Επίσης, βρήκαν ότι οι άνθρωποι που παρουσιάζουν εξίσου υψηλή βαθμολογία σε έναν τύπο λάθους, όπως η αδυναμία τους να θυμούνται ονόματα ανθρώπων, συνήθως παρουσιάζουν εξίσου υψηλή βαθμολογία και σε άλλους τύπους λαθών.

Οι ερευνητές θεώρησαν ότι αυτό σημαίνει πως τα λάθη συνδέονται περισσότερο με κάποιου είδους γενική λειτουργία συνολικού γνωστικού ελέγχου παρά ότι οφείλονται στην ανεπάρκεια ενός συγκεκριμένου υποσυστήματος στη μνήμη.

Οι Martin & Jones (1983) βρήκαν ότι οι άνθρωποι που έτειναν να παρουσιάζουν υψηλές βαθμολογίες σε τέτοια ερωτηματολόγια είχαν συνήθως μεγάλες δυσκολίες στην εκτέλεση δύο έργων ταυτοχρόνως, ενώ δε δυσκολεύονταν να εκτελέσουν το καθένα ξεχωριστά.

Παρόμοια αποτελέσματα από άλλους ερευνητές οδήγησαν στη γενική ιδέα ότι η λειτουργία του ''κεντρικού ελέγχου'' που εμπλέκεται σχετίζεται με το πώς κατανέμουμε την προσοχή μας σε διαφορετικά πράγματα ταυτοχρόνως. Αυτό μπορεί να εξηγήσει, επίσης, γιατί οι άνθρωποι αναφέρουν συνήθως τους περισσότερους από αυτούς τους τύπους λαθών όταν βρίσκονται σε κατάσταση άγχους: αν το μεγαλύτερο μέρος της προσοχής τους καταλαμβάνεται από το άγχος το οποίο βιώνουν, τότε οι καθημερινές άλλες εργασίες θα υποβαθμιστούν.

Ο Reason (1979) χρησιμοποίησε το ημερολόγιο ως ερευνητική μέθοδο, ζητώντας από τα υποκείμενα της έρευνας να καταγράψουν σε αυτό οποιαδήποτε ολισθήματα μνήμης ή άλλα λάθη έκαναν τη στιγμή που πρόσεχαν ότι τα έχουν διαπράξει. Από τα δεδομένα που απέκτησε από αυτά τα ημερολόγια, ο Reason ήταν σε θέση να βγάλει κάποια γενικά συμπεράσματα για τα καθημερινά λάθη.
Συμπεράσματα ερευνών για την αφηρημάδα

Τα συμπεράσματά του σε γενικές γραμμές, ήταν τα ακόλουθα:

1. Τα ολισθήματα πράξεων είναι πιο πιθανό να συμβούν όταν οι άνθρωποι εκτελούν αυτόματες, αλλά μαθημένες ενέργειες σε πολύ οικεία περιβάλλοντα.

2. Τέτοια λάθη συνήθως συμβαίνουν όταν η προσοχή του ατόμου απορροφάται από κάτι άλλο -είτε εσωτερικά (για παράδειγμα, αν ανησυχούν για κάτι) είτε εξωτερικά (για παράδειγμα, αν αποσπάται η προσοχή τους από μια άφιξη ή έναν ξαφνικό θόρυβο).

3. Περίπου το 40% από τα ολισθήματα πράξεων που αναφέρθηκαν ήταν ''εισβολείς συνηθειών''. Συνέβαιναν σε ανθρώπους που ακολουθούσαν συνηθισμένες ακολουθίες ενεργειών σε στιγμές που έπρεπε να κάνουν κάτι διαφορετικό. Συνήθως συνέβαιναν στον ίδιο τόπο και εμπεριείχαν παρόμοιες κινήσεις με ενέργειες που το άτομο σκόπευε αρχικά να κάνει. Οι άνθρωποι απλώς είχαν την τάση να ''παλινδρομούν'' στην ίδια ρουτίνα.

4. Άλλα ολισθήματα πράξεων που αναφέρθηκαν έτειναν να εντάσσονται σε δύο ομάδες:

α. λάθη στα οποία οι άνθρωποι ''χάνουν τη σειρά τους'' σε μια ακολουθία, δηλαδή ξεχνούν πού βρίσκονται και ξαναξεκινούν από λάθος σημείο και

β. λάθη στα οποία οι άνθρωποι ''αναμειγνύουν'' δύο διαφορετικές εργασίες μαζί ή στοιχεία εργασιών, όπως, ας πούμε, το να ανακατεύουν τον καφέ με το μαχαίρι ή να απλώνουν μαρμελάδα στο ψωμί με το κουτάλι του τσαγιού.

Η δουλειά του Reason μας επέτρεψε να προσδιορίσουμε έναν αριθμό διαφορετικών χαρακτηριστικών της καθημερινής μνήμης και τον τρόπο που αυτή λειτουργεί: συχνά μπορούμε να μάθουμε περισσότερα για ένα σύστημα αν το μελετήσουμε τη στιγμή που δε λειτουργεί σωστά.

Όταν όλα λειτουργούν ομαλά, δεν είναι πάντα εύκολο να πούμε τι συμβαίνει.

Παρ΄ όλα αυτά βρισκόμαστε ακόμη μακριά από το να κατανοήσουμε τα πάντα για την ανθρώπινη μνήμη, καθώς πρόκειται για ένα σύνθετο αντικείμενο μελέτης που είναι πολύ στενά συνδεδεμένο με άλλες περιοχές της γνώσης. Όπως και με όλες τις περιοχές της γνώσης, αυτά που γνωρίζουμε είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Ακόμη κι έτσι, όμως, μπορεί να είναι πολύ χρήσιμα.

Ντενί Ντιντερό: Ελευθερία σημαίνει το τέλος του ιερέα και του βασιλιά

Ο πολυμαθής φιλόσοφος επηρεασμένος, όπως όλοι οι υλιστές του 18ου αιώνα από τον Βάκωνα, πίστευε πως η γνώση -εμπειρική στην προέλευσή της- δεν έχει σκοπό να φτάσει στην αφηρημένη αλήθεια, αλλά να τελειοποιήσει και να αυξήσει τη δύναμη του ανθρώπου.

«Προκλητικά» προοδευτικός μιλούσε για την ομορφιά του κακού, τις χαρές του κοινωνικού παρασιτισμού και το δικαίωμα να αναζητεί κανείς τον εαυτό του όπως επιθυμεί. Το έργο του, λίγο μετά τον θάνατό του θεωρήθηκε αιρετικό. Σήμερα τιμάται για τον σημαίνοντα φιλοσοφικό του ρόλο στη διανοητική χειραφέτηση από τις δεδομένες αυθεντίες, είτε θρησκευτικές είτε κοινωνικές.

Ο Ντιντερό ήταν, από κοινού με τον Ζαν Νταλεμπέρ, ένα από τα κυριότερη μέλη των Εγκυκλοπαιδιστών στη Γαλλία, ονομασία που τους αποδόθηκε λόγω της συμβολής τους στη συγγραφή της Εγκυκλοπαίδειας, η οποία αποσκοπούσε να αποτελέσει μια πλήρη επιτομή της φιλοσοφικής και επιστημονικής γνώσης της εποχής.

Ο φιλόσοφος δεν σκότωσε ποτέ κανέναν ιερέα, όμως ο ιερέας έχει σκοτώσει πάρα πολλούς φιλοσόφους.

Συμφωνούσε με τον ρασιοναλισμό και τον φιλελευθερισμό του Βολταίρου. Όπως έλεγε χαρακτηριστικά «οι άνθρωποι δεν πρόκειται να ελευθερωθούν προτού ο τελευταίος βασιλιάς στραγγαλιστεί με τα έντερα του τελευταίου παπά».

-Τα συγκρατημένα πάθη κάνουν συνηθισμένους ανθρώπους.

-Τα πάθη ανυψώνουν τον άνθρωπο σε ανώτερα επίπεδα.

Ο διάσημος εκπρόσωπος του γαλλικού υλισμού, ξεκίνησε από τον ηθικό ιδεαλισμό και τον ντεϊσμό για να φτάσει πανηγυρικά στον υλισμό και τον αθεϊσμό. Τα φιλοσοφικά του έργα που γράφτηκαν από το 1740 ως το 1750 αντικατοπτρίζουν αυτήν ακριβώς την εξελικτική πορεία της σκέψης του. Στα κατοπινά του έργα (Ο ανεψιός του Ραμό, Συνομιλία του ντ’ Αλαμπέρ και του Ντιντερό, Το όνειρο του ντ’ Αλαμπέρ) ιστορεί τη θεωρία του υλισμού.

Ο Θεός των χριστιανών είναι ένας πατέρας που δημιουργεί μεγάλο θέμα για τα μήλα του και δεν προσπαθεί πολύ για να βοηθήσει τον γιο του.

Παράλληλα, ανέπτυξε ένα εκτενές έργο σχετικά με ζητήματα που αφορούν στην τέχνη, την αισθητική και την τεχνοκριτική. Στα Salons του, στην αλληλογραφία του με το Φαλκόν, στα «Παράδοξα του ηθοποιού», ανέπτυξε τη νέα αισθητική του ρεαλισμού και την όρθωσε αντιμέτωπη στις θεωρίες των επιγόνων του κλασικισμού και στη νατουραλιστική αντίληψη για την αλήθεια. Αυτές τις θεωρητικές αρχές της αισθητικής ο Ντιντερό προσπάθησε να τις εφαρμόσει στα λογοτεχνικά του δημιουργήματα, στα μυθιστορήματα και τα δράματα.

Τον φανατισμό από τη βαρβαρότητα τον χωρίζει μόνο ένα βήμα.

Όπως και οι άλλοι εκπρόσωποι του γαλλικού υλισμού, ο Ντιντερό ξεκινάει από τη θέση πως η φύση είναι αιώνια και άπειρη. Η φύση δεν δημιουργήθηκε από κανέναν εκτός από τη φύση. Έξω από τον κόσμο δεν υπάρχει τίποτα. Στην υλιστική διδασκαλία για τη φύση προσέφερε μερικά στοιχεία διαλεκτικής. Τις απόψεις του, δε, για την οργανική φύση τις χαρακτηρίζει η αντίληψη πως όλα βρίσκονται σε εξελικτική πορεία, πως οι φυσικοί τύποι μεταβάλλονται αιώνια και οι διάφορες λειτουργίες στη φύση αλληλοδένονται η μία με την άλλη.

Καταπίνουμε με απληστία κάθε ψέμα που μας κολακεύει, αλλά την αλήθεια που μας φαίνεται πικρή την παίρνουμε με μικρές γουλιές.

Ένα ιδιαιτέρως σημαντικό στοιχείο, που συνδέεται με τον αθεϊσμό του Ντιντερό, είναι το γεγονός πως έσπασε τα στενά πλαίσια της μεταφυσικής: Όλα αλλάζουν, όλα χάνονται και το μόνο που μένει είναι το σύνολο. Ο κόσμος γεννιέται και πεθαίνει ασταμάτητα, την κάθε στιγμή βρίσκεται σε κατάσταση γένεσης και φθοράς. Αλλά ο κόσμος ούτε υπήρξε ποτέ ούτε θα υπάρξει.

Τι είναι ο κόσμος μας; Μια σύνθετη οντότητα που υπόκειται σε ξαφνικές αλλαγές, οι οποίες αναδεικνύουν μια τάση προς την καταστροφή. Μια γρήγορη διαδοχή όντων που ακολουθούν το ένα μετά το άλλο, στηρίζουν τους εαυτούς τους και εξαφανίζονται. Μία φευγαλέα συμμετρία, μια στιγμιαία τάξη.

Ασχολήθηκε, ακόμη, επισταμένα, με το ζήτημα της υλιστικής ερμηνείας των αισθημάτων. Με ποιο τρόπο η μηχανική κίνηση των υλικών μορίων μπορεί να γεννήσει το ειδολογικό περιεχόμενο των αισθημάτων; Για τον Ντιντερό, στο ερώτημα αυτό μπορούν να δοθούν δύο απαντήσεις: Ή το αίσθημα εμφανίζεται σε ορισμένο στάδιο εξέλιξης της ύλης σαν κάτι ποιοτικά νέο ή πάλι πρέπει να παραδεχτούμε πως κάποια δυνατότητα, ανάλογη με την ικανότητα των αισθημάτων, είναι ιδιότητα της κάθε ύλης ανεξάρτητα από τη μορφή του υλικού σώματος και από το στάδιο όπου έχει φτάσει στην εξελικτική του πορεία η οργάνωσή του. Σύμφωνα με την τελευταία άποψη, η οργάνωση της ύλης καθορίζει μόνο το είδος της αίσθησης, όχι όμως και την ίδια την ποιότητα της αίσθησης. Η ποιότητα ανήκει στην ύλη, αφού είναι ιδιότητα της ύλης.

Προσέξτε αυτόν που λέει ότι τα πράγματα πρέπει να μπουν σε τάξη! Το να βάζεις πράγματα σε τάξη σημαίνει επίσης να θέτεις άλλους ανθρώπους υπό τον έλεγχό σου.

Για τον Ντιντερό, ανάμεσα στα περισσότερα αισθήματα και τις αιτίες τους υπάρχουν λιγότερες ομοιότητες από ό, τι ανάμεσα στις παραστάσεις που έχουμε από τα αισθήματα και τις ονομασίες τους. Μαζί με τον Λοκ και όλους τους μηχανιστές υλιστές του 17ου και 18ου αιώνα, διέκρινε στα αντικείμενα ποιότητες πρωταρχικές, που υπάρχουν ήδη στα ίδια τα αντικείμενα και δεν εξαρτώνται από τις σχέσεις της συνείδησής μας προς αυτά, και ποιοτικά «δευτερότερες» που υπάρχουν μόνο στις σχέσεις του αντικειμένου με τα άλλα αντικείμενα ή με τον ίδιο τον εαυτό του. Στη δεύτερη περίπτωση οι ποιότητες ονομάζονται αισθητηριακές.

Η απλότητα είναι μία από τις βασικές ιδιότητες της ομορφιάς, είναι αναπόσπαστη ένδειξη της υψηλοφροσύνης.

Οι αισθητηριακές ποιότητες, κατά τον Ντιντερό, δεν μοιάζουν με τις παραστάσεις που δημιουργούνται γι’ αυτές. Αντίθετα ωστόσο από τον Λοκ, υπογραμμίζει πως οι «δευτερότερες» ποιότητες έχουν χαρακτήρα αντικειμενικό, είναι δηλαδή σύμφυτες στα ίδια τα αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου και υπάρχουν ανεξάρτητα από τη συνείδηση του υποκειμένου που τις δέχεται.

Δεν υπάρχει κανένα είδος παρενόχλησης, που ένας άντρας δεν μπορεί να κάνει σε μία γυναίκα χωρίς να παραμείνει ατιμώρητος σε πολιτισμένες κοινωνίες.

Όμως, η κληρονομιά που άφησε ο Ντιντερό στον σύγχρονο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πολιτισμό έγκειται κυρίως στο ότι δίδασκε, στο πνεύμα του Διαφωτισμού, το δικαίωμα του ατόμου να καθορίζει την πορεία της ζωής του. Βέβαια, το είδος της ελευθερίας που περιέγραψε διαφέρει σημαντικά από τη σημερινή κατανόηση της ελευθερίας. Το μήνυμά του αφορούσε στην διανοητική χειραφέτηση από τις δεδομένες αυθεντίες (θρησκευτικές, πολιτικές, κοινωνικές) και κυρίως υπέρ του γενικότερου συμφέροντος της κοινωνίας.

Ακόμη περισσότερο από τον Ζαν Ζακ Ρουσό και τον Βολταίρο, ο Ντιντερό ενσάρκωνε την πιο προοδευτική πτέρυγα της σκέψης του Διαφωτισμού, μια θέση που προερχόταν από την πεποίθησή του ότι ο σκεπτικισμός για όλα τα θέμα «είναι το πρώτο βήμα προς την αλήθεια.»

Καταδίκαζε απερίφραστα την υποδούλωση Αφρικανών, προκαλούσε τις αντιλήψεις της εποχής περί θρησκευτικής αγαμίας και επιβεβλημένης αφιέρωσης στον Θεό, ενώ διασκέδαζε με την πιθανότητα ο υλισμός να αρνούταν τελικά την ελεύθερη βούληση.

Εξάλλου, ως ένθερμος εμπειριστής, αμφέβαλε και για τις δικές του πεποιθήσεις. Ένας από τους πιο αξιομνημόνευτους εκκεντρικούς ολόκληρης της λογοτεχνίας, μιλούσε προκλητικά για την ομορφιά του κακού, τις χαρές του κοινωνικού παρασιστισμού και το δικαίωμα να αναζητεί κανείς τον εαυτό του όπως επιθυμεί.

Εν ζωή ο Ντιντερό φυλακίστηκε για ορισμένα βιβλία του ενώ αμέσως μετά τον θάνατό του το μεγαλύτερο μέρος του έργου καλύφθηκε από σκοτάδι καθώς χαρακτηρίστηκε ως αιρετικό και προκλητικό.

Η αμφιβολία είναι το πρώτο βήμα στον δρόμο της φιλοσοφίας.

Τίποτα μα τίποτα δεν εξοργίζει τον άνθρωπο όσο το να του στερούν την ελευθερία του

Τίποτα μα τίποτα δεν εξοργίζει τον άνθρωπο όσο το να του στερούν την ελευθερία του, να μην του επιτρέπουν να είναι ο εαυτός του, είτε το καταλαβαίνει συνειδητά είτε όχι.

Θα επαναλάβουμε πως δεν είμαστε μόνο αυτό που ξέρουμε και που καταλαβαίνουμε, δεν είμαστε μονάχα το συνειδητό μας.

Υπάρχει πάντα μαζί μας ένας άγνωστος εαυτός, που παίζει δραματικό ρόλο στα αισθήματα και στις συμπεριφορές μας και που κάθε τόσο η απρόβλεπτη αντίδρασή του μας αφήνει άναυδους.

Κι έτσι η ζωή μας συνεχίζει να είναι -ενίοτε μέχρι τέλους- μια ζωή διαλεγμένη από γούστα άλλων, από κριτήρια ξένα.

Γι' αυτό και είμαστε ανεξήγητα ανικανοποίητοι, καταθλιπτικοί, θυμωμένοι γενικώς.

Γιατί δε ζούμε, παίζουμε ρόλους.

Δε δρούμε, αντιδρούμε ή υποτασσόμαστε -για λίγη γονεϊκή έγκριση, για κάποιο "μπράβο" τους τσιγκούνικο που μας έλειψε, ξεπουλάμε τη ζωή μας.

Μαθαίνουμε από πολύ νωρίς να οργανώνουμε χορούς μεταμφιεσμένων, αγωνιούμε μην πέσουν οι μάσκες μας, μην φανερωθεί γυμνό το βλέμμα μας ακόμη και μέσα στον δικό μας καθρέφτη.

Είναι ασύλληπτα κουραστικό αυτό, και ασύλληπτα βλακώδες.

Όταν κάποιος μας μιλάει και μας μιλάει, να προσπαθούμε, πιο πολύ από τα λόγια του, να παρατηρούμε τα μάτια του, τη φόρτιση της φωνής, τις κινήσεις των χεριών.

Αυτά τα ανεξέλεγκτα κομμάτια της παρουσίας του είναι κατά πολύ περισσότερο ειλικρινή γιατί ο ίδιος δεν τα παρατηρεί εύκολα.

Επιλογική απόκρυψη της αλήθειας ή Ειλικρίνεια;

Στον κόσμο των επιχειρήσεων και της πολιτικής είναι πότε πότε ανάγκη να εφαρμόζεται η επιλογική απόκρυψη των γνωμών εκείνων που επιδιώκουν να εισδύσουν εύκολα στα κέντρα λήψης των αποφάσεων. Αν οι άνθρωποι έλεγαν πάντα αυτά που σκέφτονται σε ζητήματα και μεγάλα και μικρά, θα θεωρούνταν απείθαρχοι από τον μέσο προϊστάμενο, και απειλή για τον οργανισμό από την διεύθυνση. Θα αποκτούσαν τη φήμη του δύσκολου χαρακτήρα, θα κρίνονταν επιπλέον ανάξιοι της εμπιστοσύνης να εκπροσωπήσουν σωστά έναν οργανισμό. Απλούστατα, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι αν ένας θέλει να είναι έστω και στο ελάχιστο αποτελεσματικός μέσα σε έναν οργανισμό, αυτός πρέπει μεροληπτικά να γίνει ένα «πρόσωπο του οργανισμού», επιφυλακτικός στην έκφραση προσωπικών γνωμών, συγχωνεύοντας πότε πότε την προσωπική του ταυτότητα με εκείνην του οργανισμού. Από το άλλο μέρος, αν κάποιος θεωρεί την αποτελεσματικότητά του σε έναν οργανισμό σαν το μόνο στόχο της επιχειρηματικής συμπεριφοράς, επιτρέποντας να εκφράζονται μόνο οι γνώμες που δεν προκαλούν ταλαντεύσεις στην επιχείρηση, τότε αυτός ο κάποιος θα έχει υιοθετήσει την αρχή «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και έτσι θα έχει χάσει την ατομική ακεραιότητα και ταυτότητά του, γινόμενος το τέλειο πρόσωπο του οργανισμού. Ο δρόμος που ένας μεγάλος διευθυντής επιχείρησης πρέπει να βαδίσει ανάμεσα στη συντήρηση και στο χάσιμο της ταυτότητας και ακεραιότητάς του, είναι εξαιρετικά στενός και πολύ πολύ λίγοι τον διατρέχουν με επιτυχία. Πρόκειται για μια τεράστια δοκιμασία.

Έτσι, σ’ αυτές και σε πολλές άλλες περιστάσεις, η έκφραση γνωμών, ιδεών ακόμα και γνώσεων πρέπει πότε πότε να καταπνίγονται στην πορεία των ανθρώπινων υποθέσεων. Κι αφού έτσι έχουν τα πράγματα, ποιους κανόνες μπορεί ένας ν’ ακολουθήσει αν είναι αφοσιωμένος στην αλήθεια; Πρώτον, να μη λέει ποτέ ψέματα. Δεύτερο, να έχει πάντα στο νου ότι η απόκρυψη της αλήθειας είναι δυνάμει ένα ψέμα, και ότι σε κάθε περίπτωση όπου αποκρύπτεται μια αλήθεια προαπαιτείται μια σημαντική ηθική απόφαση. Τρίτον, η απόφαση για απόκρυψη της αλήθειας δεν πρέπει ποτέ να βασίζεται σε προσωπικές ανάγκες, όπως η ανάγκη για εξουσία ή η ανάγκη να είναι κανείς αρεστός, ή η ανάγκη να προστατεύσει τον «χάρτη» του από την έρευνα. Τέταρτο, και αντίστροφα, η απόφαση για απόκρυψη της αλήθειας πρέπει πάντα να βασίζεται εξ ολοκλήρου στις ανάγκες του προσώπου ή των ανθρώπων από τους οποίους αποκρύπτεται η αλήθεια. Πέμπτο, η εκτίμηση των αναγκών ενός άλλου είναι μια πράξη ευθύνης τόσο πολυσύνθετη ώστε δεν μπορεί να διεξαχθεί σωστά παρά μόνον όταν αυτός που τη διεξάγει διέπεται από γνήσια αγάπη για τον άλλο. Έκτο, το πρωταρχικό στοιχείο στην εκτίμηση των αναγκών ενός άλλου, είναι η εκτίμηση της ικανότητας αυτού του προσώπου να χρησιμοποιεί την αλήθεια για τη δική του πνευματική ανάπτυξη. Τέλος, όταν προσπαθούμε να εκτιμήσουμε την ικανότητα ενός άλλου να χρησιμοποιεί την αλήθεια για την προσωπική του πνευματική ανάπτυξη, πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη ότι η τάση μας είναι γενικά να υποτιμούμε μάλλον παρά να υπερτιμούμε αυτή την ικανότητα.

Όλα αυτά μπορεί να μας φαίνονται πελώριο έργο, που είναι αδύνατο να εκτελεστεί στην εντέλεια, ένα χρόνιο κι ατέλειωτο φόρτωμα αυτοπειθαρχίας, μια σωστή τροχοπέδη. Και είναι πράγματι αυτό, το ατέλειωτο φόρτωμα αυτοπειθαρχίας, που κάνει τους περισσότερους ανθρώπους να επιλέγουν μια ζωή περιορισμένης εντιμότητας και ειλικρίνειας και σχετικής κρυψίνοιας και κρυψιβουλίας απέναντι στους άλλους. Ο δρόμος αυτός είναι ευκολότερος. Ωστόσο, οι ανταμοιβές από τη δύσκολη ζωή της εντιμότητας και αφοσίωσης στην αλήθεια είναι περισσότερο από ανάλογες προς τις απαιτήσεις. Επειδή οι ειλικρινείς άνθρωποι έχουν την πραγματικότητά τους συνεχώς υπό εξέταση είναι, για το λόγο αυτό, άνθρωποι συνεχώς αναπτυσσόμενοι, χάρη στην ειλικρίνειά τους μπορούν να συνάπτουν και να διατηρούν στενές σχέσεις με μεγαλύτερη επιτυχία από τους πιο κλειστούς ανθρώπους. Επειδή δε λένε ποτέ ψέματα μπορούν να είναι ασφαλείς και περήφανοι γιατί ξέρουν ότι δεν έχουν κάνει τίποτα για να συμβάλουν στη σύγχυση που υπάρχει στον κόσμο, αλλά έχουν χρησιμεύσει ως πηγές διαφώτισης και διαύγασης. Τελικά, είναι και νιώθουν τελείως ελεύθεροι. Δε βαρύνονται από καμιά ανάγκη να κρυφτούν. Δεν υποχρεώνονται να ξεγλιστρούν στις σκιές. Δεν είναι αναγκασμένοι να φτιάχνουν καινούργια ψέματα για να κρύψουν τα παλιά. Δεν έχουν ανάγκη να σπαταλούν χρόνο και κόπο να σκεπάζουν ίχνη ή να διατηρούν προσωπεία. Και, τελικά, βρίσκουν ότι η δύναμη που απαιτείται για την αυτοπειθαρχία της τιμιότητας είναι πολύ λιγότερη από την ενέργεια που απαιτείται για την κρυψίνοια. Όσο περισσότερο είναι κανείς τίμιος τόσο ευκολότερο είναι γι’ αυτόν να συνεχίσει να είναι τίμιος, όπως ακριβώς όσο περισσότερα ψέματα έχει πει ένας, τόσο περισσότερο του είναι αναγκαίο να πει ξανά ψέματα. Χάρη στην ειλικρίνειά τους, οι άνθρωποι που είναι αφοσιωμένοι στην αλήθεια ζουν στα φανερά, και μέσα από την εξάσκηση του θάρρους τους να ζουν στα φανερά, απαλλάσσονται από το φόβο.

Πως να έχεις πάντα δίκιο

Σε έναν ιδανικό κόσμο, ο διάλογος και η αντιπαράθεση θα είχαν ως σκοπό την αποκάλυψη της αλήθειας ή τουλάχιστον τη σύγκλιση των απόψεων. Σʼ έναν τέτοιο κόσμο, η επιθυμία κάθε καλοπροαίρετου ανθρώπου θα ήταν να θέτει άξιους στόχους και να υιοθετεί τα καλύτερα μέσα για να τους πετύχει, ενώ θα προσπαθούσε να δώσει λύση στα προβλήματα με τη συνεργασία, ξεπερνώντας τις διαφωνίες και τις διαμάχες.

Όμως ο πραγματικός κόσμος κάθε άλλο παρά ιδανικός είναι και οι άνθρωποι δεν επιδιώκουν να φτάσουν στην αλήθεια, αλλά να επικρατήσουν στις διάφορες αντιπαραθέσεις. Ούτε επιζητούν το καλύτερο για τους πολλούς, αλλά το καλύτερο για τους εαυτούς τους. Για τη μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου, η ιδιοτέλεια είναι ισχυρότερο κίνητρο από τον αλτρουισμό, κι ως εκ τούτου ο καθένας κάνει ό,τι μπορεί για να υπερισχύσει στον ανταγωνισμό της καθημερινής ζωής.

Τόσο επιτακτική είναι η ανάγκη του ανθρώπου για επικράτηση, που σχεδόν αμέσως μόλις οι Έλληνες φιλόσοφοι της κλασικής αρχαιότητας άρχισαν να διερευνούν σε βάθος τη φύση των πραγμάτων, ξεκίνησε και η τέχνη της ρητορικής, η τεχνική δηλαδή που χρησιμοποιεί κάποιος προκειμένου να επιβληθεί σε μια αντιπαράθεση ανεξάρτητα από την αλήθεια ή την ουσία του εκάστοτε ζητήματος.

Τίποτε δεν έχει αλλάξει από τότε. Τόσο στο Κοινοβούλιο όσο και στον Τύπο, το καθεστώς της αντιπαράθεσης, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο κάποιος προκαλεί, κατηγορεί, υπεραμύνεται της θέσης του και αντεπιτίθεται, απαιτεί από όλους τους εμπλεκόμενους στο δημόσιο βίο να κατέχουν πλήρως την τέχνη της ρητορικής. Είναι αδιανόητο να αποδεχτεί κανείς μια κατηγορία πολιτικής φύσης ή να παραδεχτεί τη λασπολογία του σκανδαλοθηρικού Τύπου. Επομένως, όλα τα διαθέσιμα τεχνάσματα στρεψοδικίας πρέπει να επιστρατευτούν προκειμένου να υπερασπιστεί κάποιος τον εαυτό του, ξεγλιστρώντας από τη δύσκολη θέση, αποφεύγοντας τις ερωτήσεις, απαντώντας με ευλογοφανείς αοριστίες, εκτρέποντας και διαστρεβλώνοντας το θέμα ελισσόμενος, προσπαθώντας πάντα να φαίνεται ειλικρινής ενώ είναι το αντίθετο. Αυτή είναι η φύση των αντιπαραθέσεων στο μεγαλύτερο μέρος της πολιτικής και δημόσιας ζωής, η οποία ως εκ τούτου δεν αποτελεί κονίστρα διαλόγου αλλά εξευτελισμού.

Εκείνοι που επινόησαν την αμφιλεγόμενη τέχνη της επικράτησης σε μια αντιπαράθεση, ακόμη κι αν αυτό ήταν μια προσπάθεια να κάνουν τη χειρότερη περίπτωση να φαίνεται ως η καλύτερη, ήταν οι σοφιστές της αρχαίας Αθήνας, τους οποίους ο Σωκράτης και ο εξίσου διάσημος μαθητής του, Πλάτωνας, απεχθάνονταν διότι δεν έδειχναν κανένα ενδιαφέρον για την αλήθεια και (ακόμη χειρότερα κατά τον Σωκράτη) αμείβονταν για να διδάξουν τα τεχνάσματά τους.

Οι σοφιστές είχαν πάρα πολλούς πελάτες διότι η επιτυχία στις πολιτείες του αρχαίου κόσμου εξαρτιόταν από τη ρητορική δεινότητα. Κάθε ανήλικος άνδρας ήταν μέλος του κυβερνητικού σώματος και έπρεπε να αναλαμβάνει τις δικές του νομικές υποθέσεις όταν υπήρχε ανάγκη. Μια τάξη γραφιάδων δημιουργήθηκε, που παρείχε επʼ αμοιβή ομιλίες για κάθε περίσταση. Αυτό όμως δεν υποβάθμισε την αξία της ρητορικής, που γρήγορα συστηματοποιήθηκε ως επιστήμη από τους πρώτους δασκάλους της.

Ο Άρτουρ Σοπενχάουερ, ένας απʼ τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του 19ου αιώνα, αναγνώρισε όλα τα τεχνάσματα και τους ανειλικρινείς τρόπους της ρητορικής που χρησιμοποιούνται στις μέρες μας, διότι είχε βαθιά γνώση της κλασικής ρητορικής παράδοσης. Εξάλλου, τα είχε συναντήσει όλα αυτά στους δικολαβισμούς των πολιτικών και των διάφορων άλλων υποκριτών, και σαν απάντηση έγραψε το οξύ έργο του «Η τέχνη του να έχεις πάντα δίκιο».

Αυτή η ανατρεπτική μικρή πραγματεία παρουσιάζεται ως εγχειρίδιο επικράτησης έναντι οποιουδήποτε αντιπάλου σε μια αντιπαράθεση. «Εριστική διαλεκτική» έγραψε ο ίδιος ο Σοπενχάουερ, συγκαλύπτοντας έτσι κάθε ειρωνικό τόνο, «είναι η τέχνη του να λογομαχεί κανείς με τέτοιο τρόπο ώστε να υπερασπίζεται επαρκώς τις θέσεις του, είτε έχει δίκιο είτε άδικο». Και σαν να ήθελε να διαβεβαιώσει τους αναγνώστες του ότι το εννοούσε ειλικρινά αυτό, πρόσθεσε: «Σε μια αντιπαράθεση, πρέπει να αγνοήσουμε την αντικειμενική αλήθεια, ή μάλλον να την εκλάβουμε ως μια τυχαία συγκυρία, και να επικεντρωθούμε μόνο στην υπεράσπιση της θέσης μας και στην αντίκρουση της θέσης του αντιπάλου». Διότι κάποιος μπορεί να έχει αντικειμενικά δίκιο και εν τούτοις οι ακροατές ή και ο ίδιος ακόμη, να σχηματίσουν την εντύπωση ότι υστερεί.

Για παράδειγμα, καθώς προχωρώ στην απόδειξη ενός ισχυρισμού, μπορεί ο αντίπαλός μου να διαψεύσει την απόδειξη και να φανεί έτσι ότι διαψεύδει και τον ίδιο τον ισχυρισμό μου. Ενδέχεται ωστόσο να υπάρχουν κι άλλες αποδείξεις. Στην περίπτωση αυτή, ο αντίπαλός μου κι εγώ αλλάζουμε θέσεις: εκείνος φαίνεται σαν να έχει δίκιο, παρόλο που αντικειμενικά έχει άδικο.

Ασφαλώς, η αληθινή πρόσθεση του Σοπενχάουερ ήταν να επιστήσει την προσοχή των αναγνωστών του στα τεχνάσματα που χρησιμοποιούν κατά κόρον οι υπόλοιποι, είτε πρόκειται για πολιτικούς είτε για δημοσιογράφους, διαφημιστές ή εμπόρους. Προφασιζόμενος ότι διδάσκει τη «στρεψοδικία» (όπως χαρακτήρισε αργότερα ο ίδιος τη ρητορική), στην πραγματικότητα δίδαξε πώς να την αναγνωρίζει κανείς και, κατʼ επέκταση, πώς να την αντιμετωπίζει. Αυτό το δηκτικό μικρό έργο παραμένει ακόμα και σήμερα ένα πολύτιμο εργαλείο για το σκοπό αυτό.

Τα τεχνάσματα που περιγράφει ο Σοπενχάουερ είναι ποικίλα. Εκνεύρισε τον αντίπαλό σου, κάνε προσωπική επίθεση στον ίδιο αντί στα επιχειρήματά του, κάνε του τόσο πολλές ερωτήσεις ώστε να τον μπερδέψεις, εάν αρνείται μια θέση, διατύπωσε την αλλιώς ώστε να φαίνεται πως την δέχεται, χρησιμοποίησε λεπτούς διαχωρισμούς και εξειδικευμένους ορισμούς προκειμένου να συσκοτίσεις το ζήτημα, κάνε τον αντίπαλό σου να συμφωνήσει με αρκετές αληθείς θέσεις κι ύστερα παρέμβαλε μεταξύ αυτών και τη θέση που θέλεις να παραδεχτεί, απόσπασε γρήγορα την προσοχή του αντιπάλου σου από οποιοδήποτε επιχείρημα με το οποίο θα μπορούσε να σε νικήσει, εισηγούμενος εναλλακτικούς τρόπους προσέγγισης –κ.ο.κ., με δεκάδες υπόλοιπα κόλπα για να επικρατήσει σε μια αντιπαράθεση πάση θυσία.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Ο Σοπενχάουερ πιστεύει ότι οφείλεται στην εγγενή ποταπότητα της ανθρώπινης φύσης. Αν η ανθρώπινη φύση δεν ήταν ποταπή, αλλά απόλυτα έντιμη, θα έπρεπε σε κάθε αντιπαράθεση να αποβλέπουμε μόνο στην αποκάλυψη της αλήθειας. Δεν θα έπρεπε να μας απασχολεί ούτε στο ελάχιστο αν η αλήθεια θα αποδειχτεί υπέρ της άποψης που εκφράσαμε αρχικά ή υπέρ της άποψης του αντιπάλου μας. Αυτό δεν θα έπρεπε να θεωρείται σημαντικό ζήτημα ή, εν πάση περιπτώσει, θα έπρεπε να θεωρείται δευτερεύουσας σημασίας.

Όμως, όπως έχουν τα πράγματα, αποτελεί πρωταρχικό μέλημα. Η έμφυτη ματαιοδοξία μας, που είναι ιδιαίτερα εύθικτη όταν πρόκειται για τη νοητική μας ικανότητα, δεν επιτρέπεται να δεχτούμε πως η αρχική μας τοποθέτηση ήταν εσφαλμένη και ότι η θέση του αντιπάλου μας ήταν η σωστή.

Η λύση σʼ αυτή τη δύσκολη κατάσταση θα ήταν να μπαίνουμε πάντα στον κόπο να σχηματίζουμε σωστές απόψεις.

Γιʼ αυτό και θα έπρεπε κανείς να σκέφτεται προτού μιλήσει. Όμως, στους περισσότερους ανθρώπους η έμφυτη ματαιοδοξία συνοδεύεται από φλυαρία και εγγενή ανειλικρίνεια. Οι περισσότεροι άνθρωποι μιλούν προτού σκεφτούν, και μάλιστα, αν αργότερα αντιληφθούν πως έχουν άδικο, επιθυμούν να αποδειχτεί το αντίθετο. Το ενδιαφέρον για την αλήθεια, που υποτίθεται ότι ήταν το μοναδικό τους κίνητρο όταν άρχισαν να αναπτύσσουν την άποψη που θεωρούσαν ορθή, παραχωρεί πλέον τη θέση του στη ματαιοδοξία.

Ο πειρασμός της ματαιοδοξίας είναι μεγάλος. Η αδυναμία της σκέψης συμπληρώνει τη διαστροφή της βούλησης. Γιʼ αυτό, κατά κανόνα, κάθε συζητητής δεν αγωνίζεται για την αλήθεια, αλλά για την άποψή του σαν να ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου. Αγωνίζεται ανεξάρτητα από το δίκιο ή το άδικο. Από την καθημερινή εμπειρία αποδεικνύεται ότι, σε πολύ μεγάλο βαθμό, κάθε άνθρωπος επιμένει στον αρχικό του ισχυρισμό, ακόμη κι αν προς στιγμήν τον θεωρήσει λανθασμένο ή αβέβαιο. Κι αυτό δεν φέρνει τίποτα άλλο στο νου από τις συμβουλές του Μακιαβέλι στον Πρίγκιπά του.

ΠΛΑΤΩΝ: Περί Ψυχής

Όσο για το κυρίαρχο μέρος της ψυχής, οφείλουμε να σκεφτόμαστε μ΄ αυτό τον τρόπο, ότι δηλαδή, ο Θεός το έδωσε στον καθένα μας ως Φύλακα Άγγελο (θείον Δαιμόνιον) για να κατοικεί στην κορυφή του σώματός μας, να μας ανυψώνει από τη γη και να μας φτάνει μέχρι τον ουρανό, δεδομένου ότι πιστεύουμε δικαιολογημένα πως είμαστε Ουράνια φυτά και όχι γήινα!..

Στον Ουρανό συνέβη η πρώτη γέννηση της ψυχής και εκεί βρίσκονται οι ρίζες μας – εκεί η θεϊκή ψυχή προσαρτά και ριζώνει το κεφάλι μας και από εκεί ορθώνει προς τα κάτω όλο το σώμα!..

Σε όποιον λοιπόν αρέσουν οι απολαύσεις ή οι φιλονικίες και ασχολείται μ΄ αυτές υπερβολικά, αναγκαστικά έχει μέσα του θνητές απόψεις και γίνεται απόλυτα θνητός, χωρίς να μετέχει ούτε ελάχιστα στην αθανασία, αφού έχει αυξήσει σε τεράστιο βαθμό το θνητό μέρος.

Εκείνος όμως που έχει αφοσιωθεί με συνέπεια στη μάθηση και την κατανόηση της Αλήθειας «γυμνάζοντας» ιδιαίτερα την ικανότητα να σκέπτεται πράγματα Αθάνατα και θεία, κατανοώντας την Αλήθεια, τότε κατά ανάγκη θα μετάσχει ως ανθρώπινη φύση, στην Αθανασία.

Ένας τέτοιος άνθρωπος, που υπηρετεί το «θείο» και τιμά τον «φύλακα άγγελο» που έχει συγκάτοικο μέσα του, θα είναι πάντα εξαιρετικά ευτυχισμένος.

(άτε δε αει θεράποντατα δαίμονα σύνοικον εαυτώ, διαφερόντως ευδαίμονα είναι!)

Η σωστή Φροντίδα για όλα τα πράγματα είναι μία και μοναδική: να προσφέρεις στον καθένα τις οικείες τροφές και κινήσεις.

Οι οικείες όμως και συγγενείς κινήσεις για το θεϊκό στοιχείο που υπάρχει μέσα μας, είναι οι σκέψεις και οι περιφορές του σύμπαντος.

Αυτές πρέπει να ακολουθούμε όλοι…και τους δικούς μας κύκλους, που διαστρεβλώθηκαν κατά την γέννησή μας, πρέπει να τους επαναφέρουμε στην Ορθή τροχιά μαθαίνοντας την Αρμονία και την Ομαλή περιφορά του Σύμπαντος.

Έτσι θα εξομοιώσουμε την Νόησή μας με το αντικείμενό της – ομοιότητα σύμφωνα με την πρωταρχική της Φύση.

Και με την εξομοίωση αυτή θα κατακτήσουμε την προδιαγεγραμμένη άριστη ζωή, έχοντας εκπληρώσει τον σκοπό που έθεσαν και θα συνεχίσουν πάντοτε να θέτουν στους ανθρώπους οι Θεοί!

ΠΛΑΤΩΝ, ΤΙΜΑΙΟΣ

Ερευνητές ανακαλύπτουν νέα οικογένεια οιονεί σωματίων σε υλικά με βάση το γραφένιο

Θα αναφερθούμε, σήμερα 18 Νοεμβρίου, σε μια σημαντική ανακάλυψη που έκαναν επιστήμονες στο Πανεπιστήμιο του Manchester και την οποία ανακοίνωσαν πριν από έξι μέρες, 13 Νοεμβρίου 2020. Η ομάδα των ερευνητών υπό την ηγεσία των Sir Andre Geim και Dr Alexey Berdyugin, ανακάλυψαν και χαρακτήρισαν μια νέα οικογένεια οιονεί σωματίων (quasiparticles), τα οποία ονόμασαν «φερμιόνια Brown-Zak» (Brown-Zak fermions) σε υπερπλέγματα με βάση το γραφένιο. Η ομάδα πέτυχε τη σημαντική αυτή ανακάλυψη ευθυγραμμίζοντας το ατομικό πλέγμα ενός στρώματος γραφενίου με αυτό ενός μονωτικού φύλου νιτριδίου του βορίου, αλλάζοντας δραματικά τις ιδιότητες του φύλλου του γραφενίου.

Η ανακάλυψη φαίνεται πως αποκαλύπτει ένα φαινόμενο το οποίο βρίσκεται έξω από την γνώση που παρέχεται από τα βιβλία φυσικής, στοιχείο που κάτι δείχνει σε σχέση με την διδακτική της φυσικής – αλλά για αυτό θα μιλήσουμε άλλη φορά, παραμένοντας στην σημαντική ανακάλυψη. Ας παρακολουθήσουμε τις σκέψεις των ερευνητών του Πανεπιστημίου του Manchester: Αυτό που αναδύεται ως γνώση από τα βιβλία φυσικής είναι ότι σε μηδενικό μαγνητικό πεδίο τα ηλεκτρόνια κινούνται σε ευθείες τροχιές και αν εφαρμοστεί ένα μαγνητικό πεδίο αυτά αρχίζουν να στρίβουν και κινούνται σε κύκλους.

Στο στρώμα του γραφενίου που ευθυγραμμίζεται με το νιτρίδιο του βορίου, τα ηλεκτρόνια επίσης αρχίζουν να στρίβουν – αλλά, εάν η τιμή του μαγνητικού πεδίου πάρει συγκεκριμένες τιμές, τα ηλεκτρόνια κινούνται και πάλι σε ευθείες τροχιές, σαν να μην υπάρχει πια μαγνητικό πεδίο. Μια τέτοια συμπεριφορά είναι ριζικά διαφορετική από αυτά που αναφέρονται στα διδακτικά βιβλία. «Αποδώσαμε αυτή την συναρπαστική συμπεριφορά στο σχηματισμό ενός νέου οιονεί σωματίου σε υψηλές τιμές μαγνητικού πεδίου», αναφέρει στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου ο Dr Alexey Berdyugin, ένας από την ομάδα των ερευνητών. «Αυτά τα οιονεί σωμάτια έχουν τις δικές τους μοναδικές ιδιότητες και εξαιρετικά μεγάλη κινητικότητα παρά το ακραία υψηλό μαγνητικό πεδίο».

Η εργασία αποτελεί συνέχεια των επί πολλά χρόνια διαδοχικών προόδων στα υπερπλέγματα γραφενίου-νιτριδίου του βορίου, που επέτρεψαν την παρατήρηση ενός φράκταλ μοτίβου γνωστού ως πεταλούδα του Hofstadter (Hofstadter’s butterfly) και έτσι τώρα οι ερευνητές αναφέρουν άλλη μια πολύ εκπληκτική συμπεριφορά των σωματίων σε τέτοιες δομές κάτω από εφαρμοζόμενο μαγνητικό πεδίο. Στην εργασία, που δημοσιεύθηκε στο Nature Communications, περιγράφεται πώς συμπεριφέρονται τα ηλεκτρόνια σε ένα υπερ-υψηλής ποιότητας υπερπλέγματος γραφενίου με ένα αναθεωρημένο πλαίσιο για τα φράκταλ χαρακτηριστικά της πεταλούδας του Hofstadter. Αυτά που κατέστησαν το έργο δυνατό είναι οι βασικές βελτιώσεις τόσο στην συσκευή κατασκευής του γραφενίου όσο και στις τεχνικές μέτρησης.

Όπως αναφέρεται, αυτά τα φερμιόνια Brown-Zak ορίζουν νέες μεταλλικές καταστάσεις οι οποίες είναι γενικές σε κάθε σύστημα υπερπλέγματος, όχι μόνο στο γραφένιο, και προσφέρουν έναν χώρο για νέα προβλήματα φυσικής συμπυκνωμένης ύλης σε άλλα δισδιάστατα υλικά υπεπλέγματα. Τα ευρήματα της ομάδας είναι σημαντικά, τόσο για τις θεμελιώσεις σπουδές στην μετακίνηση του ηλεκτρονίου, όσο και επειδή θεωρείται ότι η κατανόηση των οιονεί σωματίων σε καινούριες συσκευές υπερπλέγματος κάτω από υψηλά μαγνητικά πεδία μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη νέων ηλεκτρονικών συσκευών.

Roger Penrose: Το δικό μας σύμπαν δεν είναι το πρώτο και μοναδικό

Το δικό μας σύμπαν δεν είναι το μοναδικό, υπήρξε κι άλλο πριν από το δικό μας, όπως και το δικό μας θα είναι η αρχή ενός άλλου σύμπαντος που θα σχηματιστεί στο μακρινό μέλλον. Ο Πένροουζ δεν πιστεύει ότι ο χώρος και ο χρόνος άρχισαν να λειτουργούν κατά τη στιγμή του Big Bang, αλλά ότι το Big Bang ήταν στην πραγματικότητα µόνο ένα από µια σειρά πολλών.

Η ιδέα του Penrose για μια σύμμορφη κυκλική κοσμολογία υποθέτει ότι το Σύμπαν μας προέκυψε από ένα προϋπάρχον Σύμπαν που άφησε αποτυπώματα στον Κόσμο μας σήμερα. Αυτή είναι μια συναρπαστική και ευφάνταστη εναλλακτική λύση για τον πληθωρισμό, αλλά τα δεδομένα δεν το υποστηρίζουν, παρά τους ισχυρισμούς του Penrose.

Αυτά υποστηρίζει ο νομπελίστας Ρότζερ Πένροουζ που βλέπει τα αποδεικτικά στοιχεία για τον προκάτοχο του δικού μας σύμπαντος να βρίσκονται σε σκοτεινά ψυχρά σημεία της Μικροκυματικής Ακτινοβολίας Υποβάθρου και στις μαύρες τρύπες.

Η ιδέα ότι το σύμπαν μας είναι μόνο ένα από έναν δυνητικά άπειρο κύκλο συμπάντων (η θεωρία της κυκλικής κοσμολογίας) υπάρχει εδώ και αρκετό καιρό, ωστόσο ο Πένροουζ πιστεύει ότι κάποια ανεξήγητα σημεία ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας στο κοσμικό υπόβαθρο μικροκυμάτων (γνωστά ως «σημεία Hawking»), μπορεί στην πραγματικότητα να είναι αποβολή ενέργειας από μαύρες τρύπες (η λεγόμενη ακτινοβολία Hawking την οποία εκπέμπουν) και τα οποία υπήρχαν στο προηγούμενο σύμπαν.

Όπως ισχυρίζεται ο Penrose το Big Bang δεν ήταν η αρχή του Κόσμου. Υπήρχε κάτι άλλο πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη και αυτό το κάτι είναι αυτό που θα συναντήσουμε στο μέλλον. Το δικό μας σύμπαν συνεχώς επεκτείνεται και η μάζα του συνεχώς αποσυντίθεται, πράγμα που σημαίνει ότι στο μακρινό μέλλον θα γίνει το Big Bang μιας άλλης εποχής. Το Big Bang ξεκίνησε σαν κάτι που ήταν το μακρινό μέλλον μιας προηγούμενης εποχής και είχε παρόμοιες μαύρες τρύπες που εξατμίζονταν, μέσω του φαινομένου Hawking της εξάτμισης μιας μαύρης τρύπας. Αυτή η εξάτμιση παρήγαγε αυτά τα ανεξήγητα σκοτεινά σημεία στον σύμπαν, τα λεγόμενα σημεία Hawking.

Στο µοντέλο του οι Συµπαντικοί Αιώνες δεν συνυπάρχουν παράλληλα, αλλά κάθε ένας δηµιουργείται µετά τον άλλο. Το µοντέλο δεν δίνει απάντηση στο ερώτηµα πόσα «Σύµπαντα» υπήρξαν πριν από το δικό µας, αλλά θεωρητικά οι Συµπαντικοί Αιώνες υπήρχαν για πάντα στο παρελθόν και θα συνεχίσουν να δηµιουργούνται για πάντα στο µέλλον.

Η απλούστερη υπόθεση είναι ότι οι Αιώνες συνεχίζουν επ’ αόριστον και προς τις δύο κατευθύνσεις, δηλαδή για πάντα στο παρελθόν και για πάντα στο µέλλον

Να τι λέει ακριβώς ο Πενρόουζ:

« Αφού το προηγούμενο σύμπαν επεκτάθηκε στο χώρο και το χρόνο για δισεκατομμύρια χρόνια, το σύμπαν ψύχθηκε αρκετά και μετατράπηκε σε κοσμικό τάφο στο μέγεθος ολόκληρου του σύμπαντος. Έγινε τόσο κρύο που οι μαύρες τρύπες είχαν εγγενή θερμοκρασία υψηλότερη από το περιβάλλον τους. Ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής υπαγορεύει ότι με την εντροπία αποθηκευμένη μέσα στις μαύρες τρύπες, τα δισεκατομμύρια μαύρες τρύπες του σύμπαντος θα εκραγούν ταυτόχρονα. Και αυτό είναι το «big bang», δημιουργώντας το επόμενο σύμπαν. Η διαδικασία συνεχίζεται, η καταστροφή ακολουθείται από τη δημιουργία, από τη μια εποχή στην άλλη, χωρίς αρχή ή τέλος.

Τα σημεία Hawking αντιπροσωπεύουν τη σύμφωνα συμπιεσμένη ακτινοβολία Hawking από υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες στο προηγούμενο Αιώνα. Η υπερμεγέθης μαύρη τρύπα είναι ένα εκατομμύριο / δισεκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από την ηλιακή μάζα, και βρίσκονται συνήθως στο κέντρο ενός γαλαξία, με έντονη βαρυτική έλξη. Κάθε τέτοια μαύρη τρύπα θα είχε καταβροχθίσει ένα ολόκληρο γαλαξιακό σμήνος, πριν τελικά αποσυντεθεί με τη μορφή ακτινοβολίας Hawking, συμπιεσμένη σε ένα μόνο «σημείο Hawking», 8 φορές τη διάμετρο της πανσελήνου». Στη συνέχεια, έχουμε ένα φαινόμενο που φαίνεται να παρατηρούμε σήμερα. Η διαδικασία συνεχίζεται, η καταστροφή ακολουθείται από τη δημιουργία, από τη μια εποχή στην άλλη, χωρίς αρχή ή τέλος».

Η θεωρία του, που είναι η Σύμμορφη Κυκλική Κοσμολογία (Conformal cyclic cosmology), είναι σίγουρα πολύ ενδιαφέρουσα και, αν αληθεύει, θα μπορούσε να βοηθήσει στην απόδειξη ότι το σύμπαν, ούτε γεννήθηκε από το τίποτα ούτε πρόκειται να εξαφανιστεί στο τίποτα, αλλά αναγεννιέται κυκλικά συνεχώς. Αλλά μέχρι σήμερα δεν υποστηρίζεται από τους κοσμολόγους γιατί δεν έχουν δει τέτοια σκοτεινά – ψυχρά σημεία στη Μικροκυματική Ακτινοβολία Υποβάθρου.

B. Brecht: Πέραν της εξαθλίωσης

Bertolt Brecht: 1898–1956

· Είναι μοιραία η παρούσα εξαθλίωση, το γενικό ξεχαρβάλωμα της Ελλάδας;

· Μια απάντηση με πολλές σημάνσεις μας δίνει ο Μπρεχτ στο παρακάτω ποίημά του.

Μπρος στη μιζέρια

Στη χώρα μας ετούτη
Τα βράδια να’ ναι θλιβερά δεν πρέπει
Κι ούτε ψηλά γεφύρια πάνω απ’ τα ποτάμια
Κι η ώρα ακόμη ανάμεσα σε νύχτα και αυγή
Κι οι ατέλειωτοι χειμώνες, όλα επικίνδυνα είναι.
Μπρος στη μιζέρια
Κάτι λίγο είν’ αρκετό
Για να πετάξουν μακριά
Οι ανθρώποι την αβάσταχτη ζωή*.

Angesichts des Elends

In unserem Lande
Dürfte es trübe Abende nicht geben
Auch hohe Brücken über die Flüsse
Selbst die Stunde zwischen Nacht und Morgen
Und die ganze Winterzeit dazu, das ist gefährlich.
Denn angesichts des Elends
Genügt ein Weniges
Und die Menschen werfen
Das unerträgliche Leben fort.

--------------------

*Hegel: «Ως πρόσωπο, ο ίδιος άμεσα είμαι ενικό ον, δηλαδή ατομικό και μοναδικό. Τούτο σημαίνει στον περαιτέρω προσδιορισμό του κατ’ αρχήν ότι είμαι ζωντανό ον σε τούτο το οργανικό σώμα, που κατά το περιεχόμενο είναι το καθολικό, άτμητο εξωτερικό μου Dasein [=ύπαρξη], η ρεαλιστική δυνατότητα κάθε περαιτέρω προσδιορισμένου Dasein. Συγχρόνως όμως έχω, ως πρόσωπο, τη ζωή μου και το σώμα μου, μόνο στο μέτρο που τούτο είναι η βούλησή μου» (Βασικές γραμμές της φιλοσοφίας του δικαίου).

ΠΛΑΤΩΝ: Πολιτεία (514a-515d)

ΒΙΒΛΙΟΝ Ζ'

[514a] Μετὰ ταῦτα δή, εἶπον, ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τὴν ἡμετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καὶ ἀπαιδευσίας. ἰδὲ γὰρ ἀνθρώπους οἷον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει, ἀναπεπταμένην πρὸς τὸ φῶς τὴν εἴσοδον ἐχούσῃ μακρὰν παρὰ πᾶν τὸ σπήλαιον, ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσμοῖς καὶ τὰ σκέλη καὶ τοὺς αὐχένας, ὥστε μένειν τε αὐτοὺς εἴς τε τὸ [514b] πρόσθεν μόνον ὁρᾶν, κύκλῳ δὲ τὰς κεφαλὰς ὑπὸ τοῦ δεσμοῦ ἀδυνάτους περιάγειν, φῶς δὲ αὐτοῖς πυρὸς ἄνωθεν καὶ πόρρωθεν καόμενον ὄπισθεν αὐτῶν, μεταξὺ δὲ τοῦ πυρὸς καὶ τῶν δεσμωτῶν ἐπάνω ὁδόν, παρ᾽ ἣν ἰδὲ τειχίον παρῳκοδομημένον, ὥσπερ τοῖς θαυματοποιοῖς πρὸ τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τὰ παραφράγματα, ὑπὲρ ὧν τὰ θαύματα δεικνύασιν.
Ὁρῶ, ἔφη.
Ὅρα τοίνυν παρὰ τοῦτο τὸ τειχίον φέροντας ἀνθρώπους [514c] σκεύη τε παντοδαπὰ ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καὶ ἀνδριάντας [515a] καὶ ἄλλα ζῷα λίθινά τε καὶ ξύλινα καὶ παντοῖα εἰργασμένα, οἷον εἰκὸς τοὺς μὲν φθεγγομένους, τοὺς δὲ σιγῶντας τῶν παραφερόντων.
Ἄτοπον, ἔφη, λέγεις εἰκόνα καὶ δεσμώτας ἀτόπους.
Ὁμοίους ἡμῖν, ἦν δ᾽ ἐγώ· τοὺς γὰρ τοιούτους πρῶτον μὲν ἑαυτῶν τε καὶ ἀλλήλων οἴει ἄν τι ἑωρακέναι ἄλλο πλὴν τὰς σκιὰς τὰς ὑπὸ τοῦ πυρὸς εἰς τὸ καταντικρὺ αὐτῶν τοῦ σπηλαίου προσπιπτούσας;
Πῶς γάρ, ἔφη, εἰ ἀκινήτους γε τὰς κεφαλὰς ἔχειν [515b] ἠναγκασμένοι εἶεν διὰ βίου;
Τί δὲ τῶν παραφερομένων; οὐ ταὐτὸν τοῦτο;
Τί μήν;
Εἰ οὖν διαλέγεσθαι οἷοί τ᾽ εἶεν πρὸς ἀλλήλους, οὐ ταῦτα ἡγῇ ἂν τὰ ὄντα αὐτοὺς νομίζειν ἅπερ ὁρῷεν;
Ἀνάγκη.
Τί δ᾽ εἰ καὶ ἠχὼ τὸ δεσμωτήριον ἐκ τοῦ καταντικρὺ ἔχοι; ὁπότε τις τῶν παριόντων φθέγξαιτο, οἴει ἂν ἄλλο τι αὐτοὺς ἡγεῖσθαι τὸ φθεγγόμενον ἢ τὴν παριοῦσαν σκιάν;
Μὰ Δί᾽ οὐκ ἔγωγ᾽, ἔφη.
[515c] Παντάπασι δή, ἦν δ᾽ ἐγώ, οἱ τοιοῦτοι οὐκ ἂν ἄλλο τι νομίζοιεν τὸ ἀληθὲς ἢ τὰς τῶν σκευαστῶν σκιάς.
Πολλὴ ἀνάγκη, ἔφη.
Σκόπει δή, ἦν δ᾽ ἐγώ, αὐτῶν λύσιν τε καὶ ἴασιν τῶν τε δεσμῶν καὶ τῆς ἀφροσύνης, οἵα τις ἂν εἴη, εἰ φύσει τοιάδε συμβαίνοι αὐτοῖς· ὁπότε τις λυθείη καὶ ἀναγκάζοιτο ἐξαίφνης ἀνίστασθαί τε καὶ περιάγειν τὸν αὐχένα καὶ βαδίζειν καὶ πρὸς τὸ φῶς ἀναβλέπειν, πάντα δὲ ταῦτα ποιῶν ἀλγοῖ τε καὶ διὰ τὰς μαρμαρυγὰς ἀδυνατοῖ καθορᾶν ἐκεῖνα ὧν [515d] τότε τὰς σκιὰς ἑώρα, τί ἂν οἴει αὐτὸν εἰπεῖν, εἴ τις αὐτῷ λέγοι ὅτι τότε μὲν ἑώρα φλυαρίας, νῦν δὲ μᾶλλόν τι ἐγγυτέρω τοῦ ὄντος καὶ πρὸς μᾶλλον ὄντα τετραμμένος ὀρθότερον βλέποι, καὶ δὴ καὶ ἕκαστον τῶν παριόντων δεικνὺς αὐτῷ ἀναγκάζοι ἐρωτῶν ἀποκρίνεσθαι ὅτι ἔστιν; οὐκ οἴει αὐτὸν ἀπορεῖν τε ἂν καὶ ἡγεῖσθαι τὰ τότε ὁρώμενα ἀληθέστερα ἢ τὰ νῦν δεικνύμενα;
Πολύ γ᾽, ἔφη.

***

Η εικόνα του σπηλαίου και των δεσμωτών

[514a] Ύστερ᾽ απ᾽ αυτά παράστησε τώρα την ανθρώπινη φύση, σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία, με την ακόλουθη εικόνα που θα σου ειπώ: Φαντάσου σαν μέσα σ᾽ ένα σπήλαιο κάτω από τη γη, που να έχει την είσοδό του ανοιγμένη προς το φως σ᾽ όλο το μάκρος της ανθρώπους που από παιδιά να βρίσκουνται εκεί μέσα αλυσοδεμένοι από τα πόδια και τον τράχηλο, σε τρόπο που να μένουν πάντα στην ίδια θέση και [514b] μόνο εμπρός των να βλέπουν, χωρίς να μπορούν να στρέψουν γύρω την κεφαλή τους εξαιτίας τα δεσμά τους· και από πίσω σε αρκετή απόσταση και υψηλότερά τους να υπάρχει αναμμένη φωτιά, που το φως της να έρχεται ως αυτούς και ανάμεσα στη φωτιά και τους δεσμώτες ένας δρόμος προς τα επάνω· και πλάι στο δρόμο φαντάσου ακόμα παράλληλά του χτισμένο ένα μακρύ τοιχαράκι σαν εκείνα τα διαφράγματα που έχουν βαλμένα οι θαυματοποιοί εμπρός από τους ανθρώπους και τους δείχνουν πάνω από κει τις ταχυδακτυλουργίες των.
Τα φαντάζομαι όλ᾽ αυτά.
Φαντάσου τώρα ανθρώπους να περνούν κατά μήκος αυτού του τοίχου φορτωμένοι [514c] κάθε λογής αντικείμενα, καθώς και αγάλματα ανθρώπων [515a] και ζώων κατασκευασμένα από ξύλο ή πέτρα ή ό,τι άλλο, που να ξεπερνούν όλ᾽ αυτά πιο ψηλά από το τοιχαράκι, κι αυτοί που τα σηκώνουν, όπως είναι φυσικό, άλλοι να μιλούν καθώς περνούν μεταξύ τους κι άλλοι να σωπαίνουν.
Πολύ παράξενη είναι η εικόνα και αλλόκοτοι οι δεσμώτες σου.
Και μολαταύτα όμοιοι με μας· και πρώτα πρώτα νομίζεις πως αυτοί οι δεσμώτες έχουν ιδεί ποτέ και από τους εαυτούς των και από τους τριγυρνούς των τίποτε άλλο, εκτός από τις σκιές που πέφτουν από τη λάμψη της φωτιάς επάνω στο αντικρινό τους μέρος της σπηλιάς;
Και πώς να δουν, αφού είναι αναγκασμένοι να κρατούν ακίνητα τα [515b] κεφάλια όλη τους τη ζωή;
Ακόμα και από τα αντικείμενα που περνοδιαβαίνουν, άλλο τίποτα από τις σκιές των;
Τί άλλο βέβαια;
Κι αν θα μπορούσαν να μιλούν μεταξύ τους, δε νομίζεις να πιστεύουν πως τα ονόματα που δίνουν στις σκιές που βλέπουν να διαβαίνουν εμπρός τους, αναφέρονται σ᾽ αυτά τα ίδια τα αντικείμενα;
Αναγκαστικά.
Κι αν ακόμα η φυλακή τους έστελνε αντίλαλο από αντικρύ τους, όταν θα μιλούσε κανείς απ᾽ όσους περνούν, νομίζεις πως τίποτ᾽ άλλο θα φαντάζονταν, παρά ότι η σκιά είναι εκείνη που μιλά;
Τί άλλο βέβαια;
[515c] Και εξάπαντος, τίποτ᾽ άλλο οι τέτοιοι δε θα πίστευαν αληθινό, παρά μονάχα εκείνες τις σκιές.
Ανάγκη πάσα.
Σκέψου τώρα τί θα ᾽πρεπε να συμβεί φυσικά μ᾽ αυτούς, αν κανείς ήθελε τους λύσει από τα δεσμά τους και τους θεραπεύσει από την πλάνη και την άγνοιά τους· κάθε φορά που θα λύνονταν ένας και θ᾽ αναγκάζονταν έξαφνα να σηκωθεί και να στρέψει το λαιμό του και να περπατήσει και να κοιτάξει προς το μέρος της φωτιάς, και πονούσε ενώ έκανε όλ᾽ αυτά και δεν μπορούσε από το ακτιδοβόλισμα της φωτιάς να δει καθαρά εκείνα που [515d] έβλεπε ως τότε τις σκιές των, τί νομίζεις πως θα πει, αν του έλεγε κανείς ότι όσα έβλεπε τότε ήταν φλυαρίες και πως τώρα, γυρισμένος κάπως πιο κοντά στο ον και σε αντικείμενα περισσότερο πραγματικά, βλέπει σωστότερα, κι αν μάλιστα, δείχνοντάς του το καθένα απ᾽ όσα θα περνούσαν από μπρος του, τον ανάγκαζε ν᾽ αποκριθεί τί είναι αυτό, δε νομίζεις πως θα έπεφτε σε μεγάλη απορία και θα νόμιζε πως εκείνα που έβλεπε τότε, ήταν αληθινότερα απ᾽ αυτά που του δείχνουν τώρα;
Και πολύ μάλιστα.