ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΑΙΣΧΙΝΗΣ - Κατὰ Κτησιφῶντος (40-48)

[40] Εἰ τοίνυν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ἀληθὴς ἦν ὁ παρὰ τούτων λόγος καὶ ἦσαν δύο κείμενοι νόμοι περὶ τῶν κηρυγμάτων, ἐξ ἀνάγκης οἶμαι τῶν μὲν θεσμοθετῶν ἐξευρόντων, τῶν δὲ πρυτάνεων ἀποδόντων τοῖς νομοθέταις ἀνῄρητ᾽ ἂν ὁ ἕτερος τῶν νόμων, ἤτοι ὁ τὴν ἐξουσίαν δεδωκὼς ἀνειπεῖν ἢ ὁ ἀπαγορεύων· ὁπότε δὲ μηδὲν τούτων γεγένηται, φανερῶς δή που ἐξελέγχονται οὐ μόνον ψευδῆ λέγοντες, ἀλλὰ καὶ παντελῶς ἀδύνατα γενέσθαι.

[41] Ὅθεν δὲ δὴ τὸ ψεῦδος τοῦτο ἐπιφέρουσιν, ἐγὼ διδάξω ὑμᾶς, προειπὼν ὧν ἕνεκα οἱ νόμοι ἐτέθησαν οἱ περὶ τῶν ἐν τῷ θεάτρῳ κηρυγμάτων. Γιγνομένων γὰρ τῶν ἐν ἄστει τραγῳδῶν ἀνεκήρυττόν τινες, οὐ πείσαντες τὸν δῆμον, οἱ μὲν ὅτι στεφανοῦνται ὑπὸ τῶν φυλετῶν, ἕτεροι δ᾽ ὑπὸ τῶν δημοτῶν· ἄλλοι δέ τινες ὑποκηρυξάμενοι τοὺς αὑτῶν οἰκέτας ἀφίεσαν ἀπελευθέρους, μάρτυρας τοὺς Ἕλληνας ποιούμενοι.

[42] Ὃ δ᾽ ἦν ἐπιφθονώτατον, προξενίας εὑρημένοι τινὲς ἐν ταῖς ἔξω πόλεσι, διεπράττοντο ἀναγορεύεσθαι ὅτι στεφανοῖ αὐτοὺς ὁ δῆμος, εἰ οὕτω τύχοι, ὁ τῶν Ῥοδίων ἢ Χίων ἢ καὶ ἄλλης τινὸς πόλεως ἀρετῆς ἕνεκα καὶ ἀνδραγαθίας. Καὶ ταῦτ᾽ ἔπραττον οὐχ ὥσπερ οἱ ὑπὸ τῆς βουλῆς τῆς ὑμετέρας στεφανούμενοι ἢ ὑπὸ τοῦ δήμου, πείσαντες ὑμᾶς καὶ μετὰ ψηφίσματος, πολλὴν χάριν καταθέμενοι, ἀλλ᾽ αὐτοὶ προελόμενοι, ἄνευ δόγματος ὑμετέρου.

[43] Ἐκ δὲ τούτου τοῦ τρόπου συνέβαινε τοὺς μὲν θεατὰς καὶ τοὺς χορηγοὺς καὶ τοὺς ἀγωνιστὰς ἐνοχλεῖσθαι, τοὺς δὲ ἀνακηρυττομένους ἐν τῷ θεάτρῳ μείζοσι τιμαῖς τιμᾶσθαι τῶν ὑπὸ τοῦ δήμου στεφανουμένων. Τοῖς μὲν γὰρ ἀπεδέδεικτο τόπος ἡ ἐκκλησία ἐν ᾗ χρῆν στεφανοῦσθαι, καὶ ἀπείρητο ἄλλοθι μηδαμοῦ κηρύττεσθαι· οἱ δὲ ἀνηγορεύοντο ἐναντίον ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων· κἀκεῖνοι μὲν μετὰ ψηφίσματος, πείσαντες ὑμᾶς, οὗτοι δ᾽ ἄνευ ψηφίσματος.

[44] Συνιδὼν δή τις ταῦτα νομοθέτης, τίθησι νόμον οὐδὲν ἐπικοινωνοῦντα τῷ περὶ τῶν ὑπὸ τοῦ δήμου στεφανουμένων νόμῳ, οὔτε λύσας ἐκεῖνον· οὐδὲ γὰρ ἡ ἐκκλησία ἠνωχλεῖτο, ἀλλὰ τὸ θέατρον· οὔτ᾽ ἐναντίον τοῖς πρότερον κειμένοις τιθείς· οὐ γὰρ ἔξεστιν· ἀλλὰ περὶ τῶν ἄνευ ψηφίσματος ὑμετέρου στεφανουμένων ὑπὸ τῶν φυλετῶν καὶ δημοτῶν, καὶ περὶ τῶν τοὺς οἰκέτας ἀπελευθερούντων, καὶ περὶ τῶν ξενικῶν στεφάνων, καὶ διαρρήδην ἀπαγορεύει μήτ᾽ οἰκέτην ἀπελευθεροῦν ἐν τῷ θεάτρῳ, μήθ᾽ ὑπὸ τῶν φυλετῶν ἢ δημοτῶν ἀναγορεύεσθαι στεφανούμενον, μήθ᾽ ὑπ᾽ ἄλλου, φησὶ, μηδενός, ἢ ἄτιμον εἶναι τὸν κήρυκα.

[45] Ὅταν οὖν ἀποδείξῃ τοῖς μὲν ὑπὸ τῆς βουλῆς στεφανουμένοις τὸ βουλευτήριον ἀναρρηθῆναι, τοῖς δ᾽ ὑπὸ τοῦ δήμου στεφανουμένοις τὴν ἐκκλησίαν, τοῖς δ᾽ ὑπὸ τῶν δημοτῶν στεφανουμένοις καὶ φυλετῶν ἀπείπῃ μὴ κηρύττεσθαι τοῖς τραγῳδοῖς, ἵνα μηδεὶς ἐρανίζων στεφάνους καὶ κηρύγματα ψευδῆ φιλοτιμίαν κτᾶται, προσαπείπῃ δ᾽ ἐν τῷ νόμῳ μηδ᾽ ὑπὸ ἄλλου μηδενὸς ἀνακηρύττεσθαι, ἀπούσης βουλῆς καὶ δήμου καὶ φυλετῶν καὶ δημοτῶν, — ὅταν δέ τις ταῦτα ἀφέλῃ, τί τὸ καταλειπόμενόν ἐστι πλὴν οἱ ξενικοὶ στέφανοι;

[46] Ὅτι δ᾽ ἀληθῆ λέγω, μέγα σημεῖον ὑμῖν τούτου ἐξ αὐτῶν τῶν νόμων ἐπιδείξω. Αὐτὸν γὰρ τὸν χρυσοῦν στέφανον, ὃς ἂν ἐν τῷ θεάτρῳ τῷ ἐν ἄστει ἀναρρηθῇ, ἱερὸν εἶναι τῆς Ἀθηνᾶς ὁ νόμος κελεύει, ἀφελόμενος τὸν στεφανούμενον. Καίτοι τίς ἂν ὑμῶν τολμήσειε τοσαύτην ἀνελευθερίαν καταγνῶναι τοῦ δήμου τοῦ Ἀθηναίων; μὴ γὰρ ὅτι πόλις, ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ἂν ἰδιώτης οὐδὲ εἷς οὕτως ἀγεννὴς γένοιτο ὥστε ὃν αὐτὸς ἔδωκε στέφανον ἅμα καὶ ἀνακηρύττειν καὶ ἀφαιρεῖσθαι καὶ καθιεροῦν. Ἀλλ᾽ οἶμαι διὰ τὸ ξενικὸν εἶναι τὸν στέφανον καὶ ἡ καθιέρωσις γίγνεται, ἵνα μηδεὶς ἀλλοτρίαν εὔνοιαν περὶ πλείονος ποιούμενος τῆς πατρίδος χείρων γένηται τὴν ψυχήν.

[47] Ἀλλ᾽ οὐκ ἐκεῖνον τὸν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ στέφανον ἀναρρηθέντα οὐδεὶς καθιεροῖ, ἀλλ᾽ ἔξεστι κεκτῆσθαι, ἵνα μὴ μόνον αὐτός, ἀλλὰ καὶ οἱ ἐξ ἐκείνου, ἔχοντες ἐν τῇ οἰκίᾳ τὸ ὑπόμνημα, μηδέποτε κακοὶ τὴν ψυχὴν εἰς τὸν δῆμον γίγνωνται. Καὶ διὰ τοῦτο προσέθηκεν ὁ νομοθέτης μὴ κηρύττεσθαι τὸν ἀλλότριον στέφανον ἐν τῷ θεάτρῳ, ἐὰν μὴ ψηφίσηται ὁ δῆμος, ἵν᾽ ἡ πόλις ἡ βουλομένη τινὰ τῶν ὑμετέρων στεφανοῦν πρέσβεις πέμψασα δεηθῇ τοῦ δήμου, ἵνα κηρυττόμενος μείζω χάριν εἰδῇ τῶν στεφανούντων ὑμῖν ὅτι κηρύξαι ἐπετρέψατε. Ὅτι δ᾽ ἀληθῆ λέγω, τῶν νόμων αὐτῶν ἀκούσατε.

ΝΟΜΟΙ
[48] Ἐπειδὰν τοίνυν ἐξαπατῶντες ὑμᾶς λέγωσιν ὡς προσγέγραπται ἐν τῷ νόμῳ ἐξεῖναι στεφανοῦν, ἐὰν ψηφίσηται ὁ δῆμος, ἀπομνημονεύετε αὐτοῖς ὑποβάλλειν· ναί, εἴ γε σέ τις ἄλλη πόλις στεφανοῖ· εἰ δὲ ὁ δῆμος ὁ Ἀθηναίων, ἀποδέδεικταί σοι τόπος ὅπου δεῖ τοῦτο γίγνεσθαι, ἀπείρηταί σοι ἔξω τῆς ἐκκλησίας μὴ κηρύττεσθαι. Τὸ γὰρ «ἄλλοθι δὲ μηδαμοῦ» ὅ τι ἐστίν, ὅλην τὴν ἡμέραν λέγε· οὐ γὰρ ἀποδείξεις ὡς ἔννομα γέγραφεν.

***
[40] Εάν λοιπόν, Αθηναίοι, ήταν σωστός ο ισχυρισμός τους και ήταν σε ισχύ δύο νόμοι για την ανακήρυξη των στεφάνων, σίγουρα θα το είχαν εντοπίσει, πιστεύω, οι θεσμοθέτες και οι πρυτάνεις θα το ανέθεταν στους νομοθέτες. Έτσι, θα είχε καταργηθεί ο ένας από τους δύο νόμους, ή αυτός που έχει δώσει τη δυνατότητα της ανακήρυξης ή αυτός που το απαγορεύει. Τη στιγμή όμως που δεν έχει γίνει τίποτε από αυτά, είναι ολοφάνερο ότι όχι μόνο λένε ψέματα αλλά και πράγματα που είναι εντελώς αδύνατον να γίνουν.

[41] Από πού όμως αντλούν αυτά τα ψέματα, εγώ θα σας εξηγήσω, αφού πω προηγουμένως για ποιους λόγους θεσπίστηκαν οι νόμοι που αφορούν στις ανακηρύξεις στο θέατρο. Στη γιορτή λοιπόν των «εν άστει Διονυσίων», κατά τη διδασκαλία των νέων τραγωδιών στο θέατρο, συνέβαινε να γίνονται ανακοινώσεις από μερικούς, χωρίς τη συγκατάθεση του Δήμου· άλλοι ανάγγελναν ότι στεφανώνονται από τα μέλη της φυλής τους, άλλοι από τους συνδημότες τους· άλλοι, εξάλλου, ότι μέσω του κήρυκα άφηναν ελεύθερους τους δούλους τους, επικαλούμενοι ως μάρτυρες τους Έλληνες.

[42] Και το πιο αξιοκατάκριτο όλων, κάποιοι που είχαν πετύχει τον τίτλο του Προξένου ξένων πόλεων κατόρθωναν να γίνεται δημόσια η αναγγελία ότι τους στεφανώνει, για παράδειγμα, ο δήμος των Ροδίων ή των Χίων ή οποιασδήποτε άλλης πόλης για την αρετή και την ακεραιότητά τους. Και προέβαιναν σ᾽ αυτές τις ενέργειες όχι όπως αυτοί που στεφανώνονταν από τη Βουλή σας ή από τον Δήμο, ύστερα δηλαδή από δική σας έγκριση και κατόπιν σχετικού ψηφίσματος, ως αναγνώριση των προς εσάς υπηρεσιών, αλλά ενεργώντας αυθαίρετα, χωρίς δική σας απόφαση.

[43] Με αυτόν όμως τον τρόπο συνέβαινε οι μεν θεατές, οι χορηγοί και οι ηθοποιοί να ενοχλούνται, οι δε ανακηρυσσόμενοι στο θέατρο να αποκομίζουν μεγαλύτερες τιμές από αυτούς που στεφάνωνε ο Δήμος. Γιατί για τους τελευταίους, ως τόπος στον οποίο έπρεπε να στεφανώνονται, είχε οριστεί η Εκκλησία του Δήμου και είχε απαγορευτεί να γίνεται κάπου αλλού η ανακήρυξη του στεφάνου, ενώ η αναγόρευση των άλλων γινόταν ενώπιον όλων των Ελλήνων· εκείνοι ύστερα από δική σας πρόταση και έγκριση, ενώ γι᾽ αυτούς δεν χρειαζόταν ψήφισμα.

[44] Παρατηρώντας αυτά κάποιος νομοθέτης, θέσπισε νόμο, άσχετο βέβαια εντελώς με τον αφορώντα στην απονομή στεφάνου από τον λαό, γι᾽ αυτό και δεν ακύρωσε και εκείνον· γιατί δεν ενοχλούνταν η Εκκλησία του Δήμου αλλά οι θεατές του θεάτρου. Ούτε και ήταν ο νόμος αυτός αντίθετος προς τους προηγούμενους, αφού, άλλωστε, δεν επιτρέπεται κάτι τέτοιο, αλλά αφορούσε σε όσους στεφανώνονταν από τα μέλη της φυλής τους ή από τους συνδημότες τους, χωρίς να απαιτείται δικό σας ψήφισμα· επίσης εκείνους που απελευθέρωναν τους δούλους τους, καθώς και αυτούς που στεφανώνονταν από κάποια ξένη πόλη. Ρητά όμως απαγορεύει ο νόμος αυτός να αναγγέλλεται στο θέατρο η απελευθέρωση δούλου και η απονομή στεφάνου από μέλη της φυλής ή από συνδημότες ή από οποιονδήποτε άλλον· διαφορετικά, να τιμωρείται με στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων ο κήρυκας που παραβαίνει τις διατάξεις.

[45] Όταν λοιπόν ο νομοθέτης ορίζει για μεν τους στεφανουμένους από τη Βουλή να γίνεται η ανακήρυξη στο Βουλευτήριο, για δε τους στεφανουμένους από τον λαό στην Εκκλησία του Δήμου, ενώ για τους στεφανουμένους από τους συνδημότες και τα μέλη της φυλής απαγορεύει να ανακηρύσσονται στο θέατρο κατά τη διδασκαλία των νέων τραγωδιών, για να μην αποκτά κανείς ψεύτικες τιμές μαζεύοντας σαν ζητιάνος στεφάνια και κηρύγματα, όταν ακόμη ο νομοθέτης προσθέτει στον νόμο και διάταξη να μη γίνεται η ανακήρυξη από κανέναν άλλον, εφόσον έχουν αποκλειστεί Βουλή, λαός, μέλη της φυλής και συνδημότες — όταν λοιπόν αφαιρέσει κανείς όλα αυτά, τι απομένει εκτός από την απονομή στεφάνων από τις ξένες πόλεις;

[46] Για την αλήθεια των λεγομένων μου θα σας παρουσιάσω αδιάσειστη απόδειξη, αντλώντας την από τους ίδιους τους νόμους. Ο συγκεκριμένος νόμος ορίζει το ίδιο το χρυσό στεφάνι που ανακηρύσσεται στο θέατρο κατά τη γιορτή των εν άστει Διονυσίων να αφιερώνεται στην Αθηνά, αφαιρώντας το από τον δικαιούχο. Αλήθεια, ποιος από σας θα τολμούσε να κατηγορήσει τον λαό της Αθήνας για τόση μικροπρέπεια; Γιατί, όχι μόνο πόλη αλλά ούτε και απλός πολίτης θα μπορούσε να φερθεί με τόσην απρέπεια, ώστε το στεφάνι που ο ίδιος έδωσε σε κάποιον, αμέσως μετά την ανακήρυξη να του το αφαιρεί και να το αφιερώνει σε άλλον, έστω και σε θεό! Η αφιέρωση του στεφάνου στην Αθηνά γίνεται, κατά τη γνώμη μου, λόγω της προέλευσής του από ξένη πόλη, για να μη διαφθείρεται κανένας ψυχικά, θεωρώντας την ξένη εύνοια σπουδαιότερη από την εύνοια της δικής του πατρίδας.

[47] Αλλά εκείνο το στεφάνι που ανακηρύσσεται στην Εκκλησία του Δήμου κανένας δεν το αφιερώνει πουθενά· αντίθετα, επιτρέπεται να αποτελεί κτήμα του δικαιούχου, για να το κρατούν στο σπίτι τους ως ενθύμιο, όχι μόνο ο ίδιος αλλά και οι απόγονοί του και να μην συμπεριφερθούν ποτέ με κακία στον λαό. Και ο λόγος που ο νομοθέτης πρόσθεσε στον νόμο τη διάταξη να μη γίνεται η απονομή στεφάνου από ξένη πόλη στο θέατρο «εάν δεν ψηφίσει ο λαός» είναι να στείλει η πόλη που επιθυμεί να στεφανώσει κάποιον δικό σας αντιπροσώπους και να το ζητήσει από τον λαό, για να είναι ο τιμώμενος περισσότερο ευγνώμων σε σας που επιτρέψατε την ανακήρυξη του στεφάνου παρά σ᾽ αυτούς που τον στεφανώνουν. Προς επιβεβαίωση της αλήθειας των όσων λέω, ακούστε τους ίδιους τους νόμους.

ΝΟΜΟΙ
[48] Όταν λοιπόν ο Κτησιφών και ο Δημοσθένης, στην προσπάθειά τους να σας εξαπατήσουν, υποστηρίζουν ότι έχει προστεθεί στον νόμο η δυνατότητα απονομής στεφάνου στο θέατρο «εάν το ψηφίσει ο λαός», θυμηθείτε να τους απαντήσετε ναι, αν βέβαια σε στεφανώνει άλλη πόλη· εάν όμως ο λαός της Αθήνας, έχει καθοριστεί για σένα ο τόπος όπου πρέπει να γίνεται αυτό· σου έχει απαγορευτεί να ανακηρύσσεσαι σε άλλο τόπο έξω από την Εκκλησία του Δήμου. Είναι δικαίωμά σου να εξηγείς τι σημαίνει το «πουθενά αλλού»· κάνε το όλη την ημέρα· δεν πρόκειται όμως να αποδείξεις ότι ο Κτησιφών έχει κάνει νόμιμες προτάσεις.

H παράδοση της Αρχαίας Λυρικής Ποίησης και το Δημοτικό τραγούδι

Σε πρώτη ματιά η σχέση του φαίνεται μάλλον αντιθετική. Με τον όρο "αρχαία λυρική ποίηση" εννοούμε γενικά μια ποίηση επώνυμη και προσωπική, ενώ με τον όρο "δημοτικό τραγούδι" μια ποίηση ανώνυμη και ομαδική.

 

Η αρχαία λυρική ποίηση σημαδεύει την πρώτη αφύπνιση του ατομικού εγώ, που διαφοροποιούμενο από τη συνείδηση της ομάδας τολμά να αρθρώσει την προσωπική του φωνή και να εκφράσει τα πιο υποκειμενικά βιώματα. Αντίθετα, το δημοτικό τραγούδι αντιπροσωπεύει τη συνισταμένη του συλλογικού βιώματος, που ο λαϊκός ποιητής, χωρίς συνείδηση ατομικού δημιουργού, αναλαμβάνει να διερμηνεύσει.

 

Η πρώτη αντιστοιχεί σε μια ιστορική και κοινωνική καμπή, κατά την οποία συντελείται η μετάβαση από την ολιγαρχία των αρίστων στη δημοκρατία του δήμου, με την ανάδειξη του ατόμου σε δραστήριο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό παράγοντα.

 

Η δεύτερη αντιστοιχεί σε μια αγροτοκτηνοτροφική κοινωνία σπιτικής οικονομίας, περιθωριοποιημένη και ανεξέλικτη, που για να αντεπεξέλθει σε σκληρούς ιστορικοπολιτικούς όρους συσπειρώνεται σε μια συμπαγή συλλογική ζωή με ομοιογενή πολιτισμική έκφραση.

 

Κι όμως το πρόβλημα δεν είναι τόσο απλό όσο φαίνεται. Η παραπάνω διάκριση, μολονότι δεσπόζουσα, δεν καλύπτει εξ ολοκλήρου τη σχέση των δύο πόλων και θα μπορούσε ν' αποβεί παραπλανητική χωρίς τις απαραίτητες διευκρινήσεις.

 

Και πρώτα απ' όλα ας θυμηθούμε ότι τόσο η αρχαία λυρική ποίηση όσο και το δημοτικό τραγούδι αναπτύσσονται σε μια αρχαϊκή πολιτισμική φάση και προσδιορίζονται -σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, κατά περίπτωση και ειδολογική κατηγορία- από γνωρίσματα αρχαϊκότητας.

 

Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, η διάκριση που επισημάναμε ισχύει περισσότερο για την αρχαία μονωδία και πολύ λιγότερο για το χορικό άσμα.

 

Η μονωδία εκφράζει κατά κανόνα το υποκειμενικό εγώ του ποιητή -συχνά σε αντιπαράθεση προς τα βιώματα και τους κώδικες της ομάδας- και απευθύνεται σε έναν ιδιωτικό κύκλο ακροατών. Το χορικό άσμα όμως, χωρίς να μηδενίζει τον υποκειμενικό παράγοντα, εκφράζει περισσότερο το δημόσιο εγώ του ποιητή, αφού ο ποιητής γράφει για να τραγουδήσουν οι άλλοι. Στην κατηγορία των χορικών ασμάτων ανήκουν, όπως είναι γνωστό, οι ύμνοι στους θεούς (παιάν, διθύραμβος), τα πομπικά τραγούδια (προσόδιον), τα συμποσιακά και του γάμου (σκόλιον, υμέναιος), τα τραγούδια για νεκρούς, πραγματικούς (θρήνος) ή συμβολικούς (λίνος: για το θεό της βλάστησης). Αυτά, κι άλλα ακόμη (υπόρχημα, στάσιμον, κώμος κ.λπ.), συνδέονται με εκδηλώσεις συλλογικές (οικογενειακές, κοινωνικές, θρησκευτικές γιορτές και τελετουργίες) και έχουν πίσω τους μια παράδοση λαϊκών τραγουδιών, με τη θεματική, τους κανόνες και τις συμβάσεις τους, που πηγάζουν από το δημόσιο χαρακτήρα της εκδήλωσης. Στα τραγούδια αυτής της κατηγορίας ο ποιητής όφειλε να ανταποκριθεί στο παραδοσιακό και καθολικά αποδεκτό μήνυμα της γιορτής και στο πλαίσιο αυτών των δεσμεύσεων να αναπτύξει τις προσωπικές του πρωτοβουλίες.¹

 

Μία χαρακτηριστική εξάλλου αναλογία του χορικού άσματος με το δημοτικό τραγούδι είναι ότι αποτελεί συνδυασμό ποίησης, μουσικής -με συνοδεία λύρας, κιθάρας ή αυλού (κι αυτό ισχύει και για τη μονωδία)- και χορού, ως προς ορισμένες κατηγορίες. Το χορικό άσμα τραγουδιέται κατά κανόνα από όμιλο ανδρών ή γυναικών, με "έξαρχο" που μονωδεί και "χορό" που απαντά ή επαναλαμβάνει, εκτελώντας παράλληλα μιμικές ή χορευτικές κινήσεις. Πρόκειται δηλ. για τραγούδι ομαδικό και τελετουργικό. Ο χαρακτήρας του αυτός δικαιολογεί την υπόθεση ότι το χορικό άσμα, αλλά και γενικότερα η λυρική ποίηση των αρχαϊκών χρόνων, αναδύεται μέσα από μια παράδοση συλλογικής ποιητικής έκφρασης, εν μέρει λαϊκής και εν μέρει συντεχνιακής (για να θυμηθούμε και την επική παράδοση) και κατά ένα μέρος τουλάχιστον (χορικά άσματα) συνεχίζει και αναπτύσσει αυτή την παράδοση σε ένα ανώτερο και πιο έντεχνο επίπεδο. Ιδίως οι χορικοί ποιητές που καλλιεργούν κατεξοχήν παραδοσιακά είδη, όπως οι ύμνοι και τα πομπικά τραγούδια, παίζουν ένα ρόλο προκαθορισμένο από τον τελετουργικό και συμβολικό χαρακτήρα των αντίστοιχων εκδηλώσεων. Ο αρχαίος λυρικός λοιπόν δεν είναι ακριβώς το αντίστοιχο του σημερινού ποιητικού προσωπικού ποιητή. Πέρα από το γεγονός ότι συνδυάζει συνήθως και την ιδιότητα του μουσικού, είναι οργανικότερα συνδεδεμένος με τη συλλογική ζωή. Και απ' αυτή την άποψη εκπληρώνει μια λειτουργία ανάλογη με αυτήν του ποιητή των δημοτικών τραγουδιών. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο ότι στις συλλογές ή ανθολογίες της αρχαίας λυρικής ποίησης, παλιές και νεότερες, συμπεριλαμβάνονται κατά κανόνα και κατηγορίες τραγουδιών που χαρακτηρίζονται "λαϊκά", "χορευτικά" κ.λπ. και τα οποία παραδόθηκαν ως έργα ανωνύμων ή άγνωστων ποιητών.² Αυτό δείχνει ότι, τουλάχιστον για ορισμένα είδη, δεν υπήρχε σαφής διάκριση ανάμεσα στη λαϊκή και στην προσωπική ποίηση. Κι εδώ πρέπει να θυμηθούμε κι ένα άλλο φαινόμενο. Μέσα από την καλλιέργεια ορισμένων δημοφιλών ειδών ή θεματογραφίας, με λαϊκή ή προσωπική προέλευση διαμορφώθηκαν με την πάροδο των αιώνων επιμέρους θεματικές ενότητες ποιημάτων, που η παράδοσή τους ευνόησε την τυποποίηση και το μανιερισμό, δημιουργώντας στερεότυπα θεματικά και εκφραστικά μοτίβα, σύμφωνα με τους νόμους της ομαδικής ποιητικής έκφρασης, που ισχύουν για το δημοτικό τραγούδι. Τέτοιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι τα "ανακρεόντεια" και τα "πριάπεια".³

 

Όλα αυτά τα δεδομένα, που αμβλύνουν την απόσταση ανάμεσα στην προσωπική και στη λαϊκή ποίηση, στηρίζουν την υπόθεση ότι από την πρώιμη ως την ύστερη αρχαιότητα αναπτύχθηκε -πριν αλλά και παράλληλα με την προσωπική- μια παράδοση λαϊκών τραγουδιών ανάλογη με κείνη από την οποία προήλθε το νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι^. υπόθεση που τροφοδότησε τις κατά καιρούς προσπάθειες των ερευνητών να αναζητήσουν στην αρχαιότητα τις απώτερες ρίζες του δημοτικού τραγουδιού.

 

Το θέμα τέθηκε για πρώτη φορά στην προεπαναστική περίοδο, όταν το ώριμο αίτημα της εθνικής απελευθέρωσης αναζητούσε ερείσματα στην πολιτισμική συνέχεια του ελληνισμού. Συστηματικότερα μελέτησε το πρόβλημα ο πρώτος εκδότης ελληνικών δημοτικών τραγουδιών Claude Fauriel, που συγκέντρωσε μαρτυρίες από αρχαίες και μεσαιωνικές πηγές για την ύπαρξη δημοτικών τραγουδιών στην αρχαιότητα και στη βυζαντινή περίοδο.⁴

 

Την έρευνα συνέχισαν αργότερα οι Έλληνες λαογράφοι, με πρώτο το Ν. Πολίτη,⁵ στον οποίο οφείλεται μια γενικότερη στροφή προς τη μελέτη του λαϊκού μας πολιτισμού σε συνάρτηση με τον αρχαίο (μυθολογία, εθιμική ζωή, μνημεία του λόγου). Καρπός αυτών των ερευνών ήταν η διαπίστωση ότι -πέρα από τη γνωστή ήδη επική ποίηση- υπήρχε πράγματι στην αρχαιότητα μια ορισμένη παράδοση λαϊκών τραγουδιών, που σχετίζονταν με την καθημερινή δουλειά, την οικογενειακή ζωή, τις λαϊκές γιορτές και διασκεδάσεις, τα λατρευτικά και άλλα έθιμα.

 

Έτσι λ.χ. μαρτυρούνται η επιμύλιος ωδή και το ιμαίον άσμα ως τραγούδια του χερόμυλου (μαρτυρίες Πλούταρχου, Αιλιανού, Αθήναιου), ο αίλινος ως τραγούδι του αργαλειού (:Αθήναιος), ο ίουλος και Λιτυέρσης ως τραγούδια του θερισμού (:Αθήναιος, Θεόκριτος), ο λήνος ως τραγούδι του τρυγητού (:Όμηρος, Πίνδαρος), το επιλήνιον μέλος ως τραγούδι που συνοδεύει το πάτημα των σταφυλιών (:Αθήναιος, Λιβάνιος), ο βουκολιασμός ως τραγούδι των βοσκών (:Αθήναιος). Ακόμη συναντούμε αναφορές σε τραγούδια "των ες τους αγρούς φοιτώντων", ναυτικά και οδοιπορικά, που, όπως και τα προηγούμενα, αντιστοιχούν στην κατηγορία των δημοτικών τραγουδιών που ονομάζουμε εργατικά. Από την εποχή του Ομήρου κιόλας μαρτυρείται η ύπαρξη "αγυρτικών" τραγουδιών, που συνδέονταν με λατρευτικά έθιμα σχετικά με το μαρασμό και την αναγέννηση της φύσης, όπως το τραγούδι της ειρισιώνης στη Σάμο, το Χελιδόνισμα στη Ρόδο, το κορώνισμα στον Κολοφώνα (:λεξικό "Σούδα", Ηρόδοτος, Αθήναιος), αντίστοιχα προς τα νεοελληνικά εποχικά τραγούδια και κάλαντα. Επίσης, κοντά στα αυτοσχέδια συμποσιακά τραγούδια που μνημονέψαμε κιόλας, τα λεγόμενα σκόλια (:Αθήναιος), είναι ακόμη γνωστά από τις αρχαίες πηγές οι καταβαυκαλήσεις, δηλ. τα αρχαία νανουρίσματα (:Αθήναιος, Θεόκριτος), η αλήτις ή "επί ταις εώραις ωδή", τραγούδι που συνόδευε το παιχνίδι της κούνιας, ο ολοφυρμός (ή ιάλεμος, αίλινος, θρήνος, γόος), μοιρολόι πάνω σε νεκρό (:Όμηρος, Ηρόδοτος, Αισχύλος, Πλούταρχος), οι κώμοι, τραγούδια σατυρικά και ευτράπελα που τραγουδούσαν μεταμφιεσμένοι φαλλοφόροι στις λαϊκές γιορτές του Διόνυσου, ο υμέναιος, τα επιθαλάμια, κατοκοιμητικά, διεγερτικά, τραγούδια που συνόδευαν τις διάφορες φάσεις της γαμήλιας εθιμοτυπίας (:Όμηρος, Σαπφώ, Θεόκριτος)⁶ κλπ.

 

Η σχέση των τραγουδιών αυτών της αρχαιότητας (που καλύπτουν την περίοδο από την ομηρική ως τη μεταγενέστερη εποχή) προς την παράδοση του νεοελληνικού δημοτικού τραγουδιού δεν έχει αποσαφηνιστεί αρκετά. Γεγονός είναι ότι οι νεότεροι ερευνητές, στην προσπάθειά τους να γεφυρώσουν τη χρονική απόσταση ανάμεσα στις δύο παραδόσεις, την αρχαία και τη νεοελληνική, έχουν ερευνήσει και επισημάνει σε αρκετούς λόγιους συγγραφείς των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων και της βυζαντινής εποχής μαρτυρίες για την ύπαρξη ανάλογων με τα παραπάνω λαϊκών τραγουδιών σε διάφορες περιοχές, που καλύπτουν το διάστημα από τον 4ο ως τον 15ον αιώνα. Έτσι έχουμε σοβαρές ενδείξεις ότι, εκτός από τα ακριτικά τραγούδια του 9ου και 10ου αιώνα, υπήρχαν στη βυζαντινή περίοδο και τραγούδια ερωτικά, του γάμου, εποχικά και λατρευτικά, γνωμικά, σατιρικά και άλλα.⁷ Φυσικά πρόκειται για είδη τραγουδιών που συνδέονται με καθολικές και στερεότυπες ανθρώπινες εκδηλώσεις και συμπεριφορές και που γι' αυτό είναι δυνατόν να τα συναντήσουμε σε διαφορετικούς λαούς και εποχές. Η παρουσία τους και μόνο δεν σημαίνει αναγκαστικά πως συνεχίζουν την παράδοση των αρχαίων λαϊκών τραγουδιών. Ωστόσο, παρά τη γενική αυτή επιφύλαξη, πρέπει να σημειώσουμε ότι υπάρχουν κάποια περιορισμένα τεκμήρια που γεφυρώνουν το χάσμα ανάμεσα στις δύο ποιητικές παραδόσεις. Πρόκειται για ορισμένα εποχικά και εργατικά τραγούδια, που τα λόγια τους έτυχε να διασωθούν τόσο σε αρχαία όσο και σε μεσαιωνικά κείμενα, όπως το "χελιδόνισμα", τα ευχετικά μοτίβα των "αγυρτικών" τραγουδιών, το τραγούδι του μύλου, και τα οποία έχουν ανάλογο ή σχεδόν το ίδιο περιεχόμενο με τα αντίστοιχα νεοελληνικά.⁸ Χαρακτηριστικές αντιστοιχίες, αλλά όχι εξίσου αποδειχτικές, έχουν επισημανθεί ανάμεσα στα αρχαία επιθαλάμια και νεοελληνικά παστικά, στα αρχαία διεγερτικά και νεοελληνικά παραξυπνήματα (ή ξυπνητούρια), που συνδέονται με ανάλογες γαμήλιες εθιμικές πράξεις.⁹

 

Οι περιπτώσεις αυτές δείχνουν ασφαλώς ότι η παράδοση ορισμένων ειδών λαϊκού τραγουδιού που έχουν υπερχρονικό χαρακτήρα ανάγεται στην αρχαιότητα. Σε ποιο βαθμό η διαπίστωση αυτή θα μπορούσε να θεμελιώσει μια θεωρία αδιάσπαστης συνέχειας ανάμεσα σε δύο ποιητικές παραδόσεις που αναπτύχθηκαν κάτω από διαφορετικούς όρους και που σε άλλες εκφράσεις τους παρουσιάζονται πολύ διαφορετικές; Και ποια αξία θα μπορούσε να έχει μια τέτοια θεωρία, τη στιγμή που ανάλογες αντιδράσεις και ανάλογοι εκφραστικοί τρόποι είναι δυνατό να διαπιστωθούν ανάμεσα σε λαούς που ανήκουν σε ευρύτερες ή και διαφορετικές πολιτισμικές περιοχές, χωρίς άμεση επικοινωνία;

 

Η μελέτη βέβαια των αντιστοιχιών ή των συμπτώσεων δεν χάνει, γι' αυτό το λόγο, το επιστημονικό και το ευρύτερο ενδιαφέρον της. Μας βοηθά να γνωρίσουμε καλύτερα και το ένα και το άλλο σκέλος της σύγκρισης. Μας βοηθά ακόμη να γνωρίσομε τους γενικούς νόμους με τους οποίους λειτουργεί η ποιητική δημιουργία. Και παραπέρα, μπορεί να υπηρετήσει την έρευνα των πολιτισμικών συστημάτων. Αν τοποθετήσομε το ζήτημα σ' αυτή την ευρύτερη βάση, η μελέτη των αντιστοιχιών ανάμεσα στο δημοτικό τραγούδι και στο σύνολο της αρχαίας λυρικής ποίησης αποχτά όλη τη σημασία της. Στη συγκεκριμένη περίπτωση μπορούμε να μιλούμε για διαφορετικά πολιτιστικά συστήματα ή για επιβίωση και μετασχηματισμό του ίδιου πολιτισμικού συστήματος.

 

Η σημερινή γνώση του θέματος είναι ασφαλώς πολύ περιορισμένη για την αντιμετώπιση ενός τέτοιου προβλήματος. Μπορεί, χάρη στις μελέτες της "σχολής" Ι.Θ. Κακριδή κυρίως, να γνωρίζομε αρκετά για τις συγγένειες του δημοτικού τραγουδιού με την αρχαία επική παράδοση, αλλά η σχέση του με τη λυρική ποίηση, παρά τις ενδιαφέρουσες σποραδικές συμβολές,¹⁰ δεν έχει φωτιστεί στον ίδιο βαθμό. Χρειάζεται μια ευρύτερη έρευνα που να καλύπτει τα πεδία της θεματικής, του μύθου και της ποιητικής εκφραστικής, με γνώμονα τον εντοπισμό "στρατηγικών" δομικών σχέσεων, που να αποκαλύπτουν τον κοσμοθεωρητικό και βιοθεωρητικό πυρήνα των δύο πολιτισμικών παραδόσεων.

 

Τέτοιες σχέσεις είναι λ.χ. η διπλή συνάρτηση: άτομο-κοινωνία / φύση-πολιτισμός, που -όπως έχομε υποστηρίξει αλλού¹¹- θα μπορούσε να αποτελέσει κριτήριο για μια βασική ταξινόμηση των πολιτισμικών συστημάτων.

 

Σ’ αυτό το πλαίσιο, θα ήταν ενδιαφέρουσα μια συστηματική ανάλυση των ποιητικών μύθων που να επικεντρώνεται στη διερεύνηση των συναρτήσεων: άτομο-εξουσία-κοινωνία και άνθρωπος-φύση-θείο. Σε σχέση με τη δεύτερη συνάρτηση καταγράφομε μια χρήσιμη επισήμανση του Ι.Θ. Κακριδή, ότι στην αρχαία Ελλάδα δεν υπάρχει ποίηση που να εξαντλείται στην περιγραφή της φύσης^. το φυσικό τοπίο δεν είναι παρά το πλαίσιο που μέσα του δρα ο άνθρωπος. Μια παρατήρηση που ισχύει απόλυτα και για το δημοτικό τραγούδι.¹²

 

Μια δεύτερη στρατηγική επιλογή είναι η συνάρτηση ζωής-θάνατος, σε σχέση με τις αξίες που προσδιορίζουνε το πρώτο σκέλος (φως, χαρά ζωής, υπαρξιακή πληρότητα, κάλλος, έρωτας ή ό,τι άλλο). Εδώ η σύγκριση ανάμεσα στα τραγούδια της χαράς και τους έρωτα (συμποσιακά, ανακρεόντεια, ερωτικά, του γάμου) και στα τραγούδια του θανάτου (θρήνοι, μοιρολόγια, του Χάρου) θα ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστική.

 

Ακόμη σημαντικές παραμέτρους θα μπορούσε να προσφέρει η σχέση αξιών που προβάλλεται τόσο στα ηρωικά όσο και στα γνωμικά τραγούδια. Ως προς τα τελευταία θα ήταν χρήσιμο να προσεχθεί το πλούσιο γνωμικό στοιχείο της αρχαίας λυρικής ποίησης σε συνάρτηση με τη λαϊκή θυμοσοφία των γνωμικών δημοτικών τραγουδιών και διστίχων.

 

Η σκωπτική και ευτράπελη ποίηση αντιπροσωπεύει μια άλλη αποκαλυπτική περιοχή για την έρευνα. Από τους σατυρικούς ιάμβους ως τους κώμους και πριάπεια και από τα ερωτικά πειράγματα των τραγουδιών της αγάπης ως τα σατιρικά και βωμολοχικά νεοελληνικά δίστιχα έχομε ένα ευρύτατο πεδίο για τη μελέτης της κοινωνικής ψυχολογίας, των κοινωνικών απαγορεύσεων και των ατομικών αναστολών, τελικά του ηθικού κώδικα και του αξιοκρατικού συστήματος, που παρουσιάζουν αξιοσημείωτες αντιστοιχίες στις δυο υπό μελέτη κατηγορίες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον από τη σκοπιά που μας ενδιαφέρει παρουσιάζει τέλος και η μελέτη των λογοτεχνικών συμβάσεων, των κοινών τόπων, των θεματικών μοτίβων και εκφραστικών σχημάτων και κατεξοχήν του μεταφορικού συστήματος, που είναι αποκαλυπτικό όχι μόνο για την αισθητική μα και για την κοσμοθεωρητική αντίληψη του δημιουργού και του χρήστη.¹³ Τα πρότυπα με τα οποία παραβάλλεται ο άνθρωπος, τα αισθήματα και οι συμπεριφορές του μέσα από τα ποικίλα μεταφορικά σχήματα αποτελούν ένα από τα βασικά κριτήρια για τον προσδιορισμό του πολιτισμικού συστήματος.

 

Στα πλαίσια ενός τέτοιου ερευνητικού σχεδιασμού θα μπορούσαν να ενταχθούν και να αξιοποιηθούν όλες οι προηγούμενες επιμέρους συμβολές, τις οποίες, μ' όλο τον όγκο τους, επειδή παραμένουν αποσπασματικές και ασυσχέτιστες, δεν επαρκούν για τη λύση του μείζονος προβλήματος που θέσαμε παραπάνω.

---------------

Σημειώσεις

 

1.Βλ. σχετικά C.M. Bowra, Αρχαία ελληνική λυρική ποίηση, τ. Α΄, (μετάφρ. Ι.Ν. Καζάζης), Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1980, σ. 31-32, 33-34.

2. Th. Berck, Poetae Lyrici Graeci, τομ. ΙΙΙ, Lipsiea, Teubner, 1882, σ. 643-88, D. Campbell, Greek Lyric Poetry, Bristol Classical Press, 1982, σ. 130-35, D.L. Page, Poetae Melici Graeci, Oxford, Clarendon Press, 1962, σ. 449-551, G.S. Farnell, Greel Lyric Poetry, London, 1891, σ. 232-62 κ.ά.

3. Ανακρέων και Ανακρεόντεια, Βιβλιοθήκη των Ελλήνων αρ. 78, Ελλην. Εκδοτικός Οργανισμός, Αθήνα, χ.χ. Th. Berck, Poetae Lyrici Greaci, ό.π., τομ. ΙΙΙ, σ. 296-338. C. Fischer, Priapea, Salzburg, Residenz Verlag, 1969.

4. Fl. Fauriel, Chants populaires de la Grece moderne, τόμ. Ι, Paris 1824: "Discours preliminaire", σ. CII κ.ε. (ελλην. έκδ.: Δημοτικά τραγούδια της συγχρόνου Ελλάδος, μετ. Α. Χατζηεμμανουήλ, Αθήνα 1956: Εισαγωγικός λόγος, σ. 61 κ.ε.).

5. Ν.Γ. Πολίτη, Χελιδόνισμα, Νεοελληνικά Ανάλεκτα Παρνασσού, Α' (1870), σ. 354 κ.ε., Του ίδιου, Νεοελληνική Μυθολογία, Μέρος Β', Αθήναι 1874, Του ίδιου, Παραδόσεις, τ. Β', Αθήναι 1904, σ. 1273, Στίλπ. Κυριακίδη, Ελληνική Λαογραφία, Α', Αθήναι 1965, Του ίδιου, Ιστορικαί αρχαί της δημώδους νεοελληνικής ποιήσεως, Θεσσαλονίκη, 1954, Του ίδιου, Αρχαϊκή τέχνη και δημοτικά τραγούδια, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, Αθήναι 1923, σ. 417-33 (τώρα: Στ. Κυριακίδη, Το δημοτικό τραγούδι, Συναγωγή μελετών, εκδοτ. φροντ. Α. Κυριακίδου - Νέστορος, Αθήνα, Ερμής 1978, σ. 1-67, 169-207, 161-168). Γ. Σπυριδάκη, Το άσμα της χελιδόνος την 1η Μαρτίου, Επετηρίς Κέντρου Ελλην. Λαογραφίας, τ. Κ'-ΚΑ', σ. 18 κ.ε., Του ίδιου, Ελληνική Λαογραφία, Δ', Αθήναι 1971, σ. 9-10. Θ. Μανούση, Περί των ασμάτων του λαού εις τους αρχαίους 'Ελληνας, Ευρωπαϊκός Ερανιστής, Α' (1840), σ. 115-137. Γ. Μέγα, Ελληνικαί εορταί και έθιμα λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1956, σ. 136. Δ. Πετρόπουλου, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Β', Αθήναι 1959, σ. ή-ια, Του ίδιου, Θεοκρίτου Ειδύλλια υπό λαογραφική άποψιν ερμηνευόμενα, περ. Λαογραφία, τ. 18 (1959), σ. 17 κ.ε.

6. Fauriel, ό.π., σ. CII-CIII. Γ. Σπυριδάκη, Ελλην. Λαογραφία, Δ', ό.π., σ. 8-11. Δ. Πετρόπουλου, Θεοκρίτου Ειδύλλια υπό λαογραφικήν έποψιν εξεταζόμενα, Λαογραφία, ό.π., σ. 17 κ.ε., Ι.Θ. Κακριδή, 'Ελα Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη. Αρχαία λυρική ποίηση, Αθήνα 1983, σ. 93.

7. Σχετικές μαρτυρίες διασώζουν ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, ο Ιωάννης Τζέτζης, η 'Αννα Κομνηνή κ.ά., ενώ αφετέρου δημοτικά μοτίβα επισημάνθηκαν και στη βυζαντινή λόγια ποίηση και πεζογραφία (Ακριτικό 'Επος, Βυζαντινά, Ιπποτικά Μυθιστορήματα, Μουσαίος, Αχιλλέας Τάτιος κ.ά.). Βλ. Ν.Γ. Πολίτη, Δημώδη βυζαντινά άσματα, περ. Λαογραφία, τ. 3, σ. 622-652. Στ. Κυριακίδη, Ελληνική λαογραφία, ό.π. σ. 32 κ.ε., Του ίδιου, Ιωάννης ο Χρυσόστομος ως Λαογράφος, Λαογραφία, τ. 11, σ. 636, Του ίδιου, Γαμήλιον δημώδες βυζαντινόν άσμα, "Παγκάρπεια", Melanges H. Gregoire, 3 σ. 179-83. Γ. Σπυριδάκη, Ειδήσεις περί σκωπτικών ασμάτων εκ βυζαντινών χρόνων, περ. Ελληνικά, τ. 15, σ. 272-78. Φ. Κουκουλέ, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. Α' ΙΙ, Αθήναι 1948, σ. 6-11. Ι.Θ. Κακριδή, 'Ελα Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη, ό.π., σ. 199.

8. Στιλπ. Κυριακίδη, Το δημοτικό τραγούδι. Συναγωγή μελετών, ό.π., σ. 11-15 (πρβλ. στη σημ. 5 τις σχετικές εργασίες των Ν. Πολίτη, Γ. Σπυριδάκη, Θ. Μανούση, Δ. Πετρόπουλου).

9. Δ. Πετρόπουλου, Θεοκρίτου Ειδύλλια υπό λαογραφικήν έποψιν εξεταζόμενα, ό.π. Ι.Θ. Κακριδή, 'Ελα Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη, ό.π., σ. 196-199.

10. Βλ. τις σημ. 4 έως 9 και επιπλέον Ι.Θ. Κακριδή, 'Ελα, Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη, ό.π., σ. 4, 47, 80-81, 93, 115, 122, 144, 161, 197-99, 221, 228, 230, 231, 232, 233, 255. Πρβλ. και σημ. 13

11. Ε.Γ. Καψωμένου, Η αντίθεση φύση-κουλτούρα στο ελληνικό δημοτικό τραγούδι, στον τόμο: Σημειωτική και Κοινωνία. Διεθνές Συνέδριο της Ελληνικής Σημειωτικής Εταιρείας, Αθήνα, Οδυσσέας, σ. 227-232.

12. Ι.Θ. Κακριδή, ό.π., σ. 71-72. Πρβλ. Ε.Γ. Καψωμένου, Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, Η αισθητική, ο μύθος και η ιδεολογία του, Ρέθυμνο 1978, σ. 18-20 και D. Petropoulos, La comparaison dans la chanson populaire grecque, Coll. de l' Institut Francais d' Athenes, 1954, σ. 138.

13. Σ' αυτό το πεδίο καταγράφομε τη συμβολή του Δ. Πετρόπουλου, ο οποίος στην εργασία του "La comparaison dans la chanson populaire grecque", ό.π., σ. 16, 19, 65, 98, 102-3, 111, 127, 130, 135-140 κ.α. υποδείχνει αντιστοιχίες και κάνει παρατηρήσεις ενδιαφέρουσες για τη σχέση του δημοτικού τραγουδιού και της αρχαίας ποίησης στο σύνολό της ως προς το μεταφορικό τους σύστημα.

Ο αέρας της αλλαγής

“Τα πάντα ρει και ουδέν μένει”, όλα αλλάζουν και τίποτε δεν παραμένει το ίδιο όπως έλεγε και ο αρχαίος Έλληνας Φιλόσοφος Ηράκλειτος ( 544-484 π.Χ.), από την στιγμή που γεννιόμαστε μέχρι να πεθάνουμε, η ζωή μας υπόκειται σε μια διαρκής μεταβλητή, σε μια συνεχόμενη αλλαγή που είναι απαραίτητη και ουσιώδης για την εξέλιξή μας.

Οι αλλαγές στη πορεία ζωής ενός ανθρώπου
Οι αλλαγές που επέρχονται στην πορεία της ζωής ενός ανθρώπου επηρεάζουν σημαντικά όλους τους τομείς της ζωής του, υπάρχει πάντοτε μια διαρκής σχέση αλληλεπίδρασης συνυφασμένη με γεγονότα που εκτυλίσσονται άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά και που επηρεάζουν την οικογένεια, τις ανθρώπινες σχέσεις, το εργασιακό περιβάλλον, το οικονομικό πλαίσιο, την ψυχική και σωματική υγεία και κυρίως την προσωπική ανάπτυξη του καθενός ξεχωριστά μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον που ζούμε.

Αυτό που κάνει την ειδοποιό διαφορά σε κάθε αλλαγή είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τις καταστάσεις και τα προβλήματα που προκύπτουν και πως εμείς βλέπουμε τον κόσμο.

Η Αλλαγή ως μια Νέα Κατάσταση
Η αλλαγή ακόμη και αν είναι θετική αλλαγή, πολλές φορές είναι δύσκολο να την διαχειρισθεί κανείς λόγω του ότι δεν είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει μια νέα κατάσταση είτε λόγω συνήθειας, είτε έχοντας αυτή την αίσθηση της ασφάλειας από έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, είτε λόγω έλλειψης θάρρους και αλήθειας που πηγάζει εκ των έσω, αποδεικνύοντας πως όλοι οι άνθρωποι δεν είναι έτοιμοι, να υποστούν μια νέα κατάσταση.

Όταν έρχεται αυτή η αλλαγή βιώνεται διαφορετικά από τον καθένα μέσα από ανάμικτα συναισθήματα ανησυχίας, φόβου, αγωνίας σ’ αυτή την νέα πρόκληση που δέχθηκε από τον άλλο, δείχνοντας αδυναμία να ανταποκριθεί ουσιαστικά. Απαιτείται ο σχετικός χρόνος ωρίμανσης του καθενός και είναι απολύτως σεβαστός.

Υπάρχουν βέβαια και σημαντικές αλλαγές που είναι αναπόφευκτες και σηματοδοτούν την πορεία της ζωής ενός ανθρώπου και που έχουν να κάνουν με την προσωπική και επαγγελματική του ανάπτυξη (Σπουδές, Γάμος, Οικογένεια, Εργασία) ως σημείο αναφοράς και ως αναπόσπαστο μέρος της διαδρομής του.

Επιλέγοντας την Αλλαγή
Πολλές από τις κύριες αλλαγές στη ζωή μας είναι αυτές που εμείς επιλέγουμε και που εμείς πιστεύουμε ότι μας ταιριάζουν. Ωστόσο, έρχεται μια στιγμή που πρέπει να πάρει κανείς την απόφαση να αλλάξει.

Σε άλλες περιπτώσεις, η αλλαγή επέρχεται ως φυσικό επακόλουθο απόρροιας σημαντικών γεγονότων που καθιστούν αυτή την αλλαγή.

Τις περισσότερες φορές κοιτάζοντας πίσω και εκτιμώντας συνολικά μια κατάσταση συνειδητοποιούμε πως εμείς με την στάση μας αλλάζουμε τα γεγονότα και δημιουργούμε εκείνες τις κατάλληλες συνθήκες που θα μας οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Η ευελιξία αποτελεί το κλειδί στην αντιμετώπιση και στον τρόπο που έχει ο καθένας από εμάς, να διαχειρισθεί αυτές τις σημαντικές αλλαγές που πολλές φορές έχουν αλυσιδωτές επιπτώσεις και που επηρεάζουν όλους τους τομείς της ζωής μας.

Όταν σχεδιάζετε σημαντικές αλλαγές , δώστε τον κατάλληλο χρόνο εξετάζοντας κάθε παράμετρο που οδηγεί σε μια απόφαση εξετάζοντας όλες τις πιθανές λύσεις που ενδεχομένως θα σας φέρουν σ’ αυτή την νέα κατάσταση και που θα σας επηρεάσει σημαντικά στον τρόπο ζωής σας.

Κάντε μια γενναία συζήτηση με τον εαυτό σας. Το «Γνώθι σ’ αυτόν» θα σας δώσει την δυνατότητα να είστε απόλυτα ειλικρινής με αυτό που πραγματικά θέλετε.

Η Διαδικασία της Προσαρμογής
Όταν βρίσκεστε σε μια διαδικασία σημαντικών γεγονότων και αλλαγών στη ζωή σας, θα πρέπει να είστε πρώτα απ’ όλα υπομονετικοί με τον εαυτό σας. Είναι βέβαιο ότι θα υπάρξουν δυσκολίες κατά την διάρκεια προσαρμογής σας, καθώς απαιτείται ένα εύλογο χρονικό διάστημα σε μια θεμελιώδη αλλαγή.

Μπορεί να αισθανθείτε ανασφάλεια ή και πανικό σε κάποιες περιπτώσεις θέλοντας να επανέλθετε στους παλαιούς τρόπους της ζωής σας, γιατί μέχρι τότε αυτό θεωρούσατε ως σωστό και ασφαλές.

Είναι απολύτως φυσιολογικό να υπάρχουν τέτοιου είδους συναισθήματα και τα οποία με την σειρά τους ωριμάζουν σταδιακά καθώς η επεξεργασία των νέων δεδομένων απαιτεί χρόνο σ’ αυτή την νέα πραγματικότητα.

Προκειμένου να εδραιώσετε αυτή την θεμελιώδη αλλαγή και να την προσαρμόσετε στα δικά σας μέτρα επικεντρωθείτε στην θετική πλευρά των πραγμάτων που θα σας δώσει εκείνη την ώθηση που χρειάζεστε για να νιώσετε έτοιμοι και γεμάτοι αυτοπεποίθηση για την απόφασή σας.

Τα Στάδια της Αλλαγής
Υπάρχουν περιπτώσεις όπου κάποιες αλλαγές λαμβάνουν χώρα «εν μια νυκτί» και άλλες που περιλαμβάνουν μια πολύ πιο χρονοβόρα διαδικασία και η οποία έγκειται στο κέντρο λήψης αποφάσεων του καθενός.

Η εξερεύνηση του εαυτού μας και η αναγνώριση του τι πραγματικά κανείς θέλει σ’ αυτή την ζωή μπορεί να είναι μόνο το πρώτο βήμα;

Τα επόμενα βήματα ποικίλλουν αναλόγως με την ιδιοσυγκρασία του καθενός και έχει να κάνει με συγκεκριμένους τρόπους αντίληψης και συμπεριφοράς στο γνωστικό του επίπεδο και βάσει των εμπειριών που έχει αποκτήσει κατά την διάρκεια της εξέλιξης του.

Ο Ινδός λογοτέχνης Ταγκόρ (1861-1941- Νόμπελ 1913) έλεγε:

«Με τη δύναμη της θέλησης ο άνθρωπος αλλάζει τον εαυτό του. Με τη δύναμη της αγάπης αλλάζει τους άλλους. Με τη δύναμη της σκέψης αλλάζει τον κόσμο.»

1. Αλλάξτε τον τρόπο σκέψης σας
Αλλάξτε τον τρόπο σκέψης για τα πράγματα, μπορείτε να αλλάξετε τον τρόπο με τον οποίο βιώνετε τον κόσμο και γενικότερα όλα όσα συμβαίνουν γύρω σας. Για παράδειγμα, εάν έχετε μια σειρά από παράλογες απαιτήσεις, είναι εξαιρετικά απίθανο να πραγματοποιηθούν και το μόνο βέβαιο είναι ότι θα καταλήξετε να αισθάνεστε απογοητευμένος ή και αδικημένος.

Πολλοί άνθρωποι έχουν την τάση να πιστεύουν ότι θα πρέπει πάντα να αισθάνονται εντελώς άνετα, γεγονός ιδιαίτερα δύσκολο στις μέρες μας, λόγω της πολυπλοκότητας των ανθρώπινων σχέσεων με αποτέλεσμα στην πρώτη δυσκολία που εμφανίζεται να αισθάνονται απογοήτευση ή συναισθηματική δυσφορία και έτοιμοι να το βάλουν στα πόδια με την πρώτη δυσκολία εάν δεν τα καταφέρουν, αυτό έχει οδηγήσει τους ανθρώπους στο να είναι δυστυχισμένοι, εγκαταλείποντας τα όπλα και βέβαια αυτό δείχνει το μέγεθος της ανωριμότητας που επικρατεί στις μέρες μας.

Μια άλλη παράδοξη αντίληψη που επικρατεί στην εποχή μας είναι ότι πρέπει να αποφεύγουμε τον συναισθηματικό πόνο με κάθε κόστος και αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αποστασιοποίηση των ανθρώπων σε άβολες ή και δύσκολες καταστάσεις προκειμένου να ελέγξουν τον φόβο της απόρριψης που μπορεί να αισθανθούν και δείχνοντας έτσι σοβαρή αδυναμία να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της ζωής τους.

Άλλοι πάλι προκειμένου να μην αισθανθούν απολύτως τίποτε που θα τους πληγώσει συναισθηματικά αποκλείουν τους εαυτούς τους σε τέτοιου είδους συναισθήματα και οι οποίοι αντιμετωπίζουν τους άλλους που έχουν απέναντί τους ως ανθρώπους με πάθη και αδυναμίες, όμως κλείνοντας τον εαυτό τους απ’ έξω, στερούν από τον εαυτό τους την πραγματική χαρά και ευτυχία.

Σ’ αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα σημαντικό να εμβαθύνουμε όσον αφορά τις πεποιθήσεις και τις προσδοκίες που έχουμε. Να αξιολογήσουμε τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους που μας περιβάλλουν και να εξηγήσουμε πώς αισθανθήκαμε και πως ενεργήσαμε την δεδομένη στιγμή και κάτω από ποιες συνθήκες.

2. Αφήστε το Παρελθόν Πίσω Σας
Όλοι γεννιόμαστε με τη δική μας ξεχωριστή προσωπικότητα και κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, ωστόσο τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του καθενός είναι εκείνα που διαφέρουν και που αργότερα διαμορφώνονται κατά την πάροδο της ζωής του, ανάλογα με τις εμπειρίες που έχει αποκτήσει μέσα στον οικογενειακό του περίγυρο και μέσα στην κοινωνία που ζει.

Ένα άτομο που προέρχεται από δυστυχισμένο περιβάλλον θα έχει σαφώς πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες στο να αλλάξει τις αντιλήψεις του από κάποιον του οποίου η ζωή του φέρθηκε ευγενικά και δεν συνάντησε εμπόδια.

Αλλά όποιες και αν είναι οι συνθήκες που βιώνει ο καθένας θα πρέπει να έχει την κριτική ικανότητα να σκέφτεται λογικά για να μπορέσει να επιφέρει θετικές αλλαγές στην πορεία του.

Όσον αφορά τις αρνητικές επιρροές που στιγμάτισαν το παρελθόν σας, θα πρέπει να αποφασίσετε εάν θα αποδεχθείτε με πλήρη ευθύνη την δική σας στάση που χαρακτήρισε την δική σας ομαλή πορεία ή μη. Η ενδεχόμενη απόρριψη εκ μέρους σας ότι δεν φταίγατε εσείς αλλά οι άλλοι θα φανερώσει την πραγματική σας αδυναμία να αντισταθείτε ως δέσμιος σε ένα φαύλο κύκλο του παρελθόντος που αναβιώνετε συνεχώς και κάνοντας και τους γύρω σας δυστυχισμένους με αυτή σας την παθητική στάση.

Να είστε πρόθυμοι και να είστε ειλικρινείς με τον εαυτό σας. Θα πρέπει να μάθετε από τα λάθη σας ως μέσο μιας διαδικασίας εξυγίανσης, γιατί μέσα από αυτή θα μπορέσετε να βελτιωθείτε και να γίνεται καλύτερος άνθρωπος χωρίς παρωπίδες και στερεότυπες αντιλήψεις.

3. Χτίστε την Αποφασιστικότητα Σας
Στην επιδίωξή σας για μια πιο ευτυχισμένη και πιο ολοκληρωμένη ζωή, θα είναι να θέσετε εκ νέου στόχους με την στοιχειώδη και απαιτούμενη προσήλωση έτσι ώστε να μπορέσετε να υλοποιήσετε τις αλλαγές που χρειάζεστε.

Έχοντας μια σταθερή βούληση αυτή θα σας βοηθήσει να τηρήσετε εκείνες τις αρχικές σας προθέσεις και να αποφύγετε οποιοδήποτε σκόπελο σας εμφανισθεί ακόμη και αν είναι ήσσονος σημασίας, θα σας δώσει τη δυνατότητα να συνεχίσετε σε μια πορεία που θα είναι για το δικό σας καλό.

Εάν αισθάνεστε ότι αδυνατείτε ή αμφιταλαντεύεστε ζητήστε βοήθεια από κάποιο άλλο άτομο που θα μπορέσει να σας προσφέρει την ηθική και αμοιβαία υποστήριξη του.

Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι δυνατοί και αυτάρκεις για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της ζωής τους, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν θα βρουν κάποτε τον δρόμο τους. Ο καθένας έρχεται αντιμέτωπος με τις επιλογές του αργά ή γρήγορα.

4. Βάσεις για το μέλλον
Εάν υπάρχουν φορές που αναρωτιέστε πότε όλη αυτή η προσπάθεια της αλλαγής θα ευοδωθεί ρωτήστε πραγματικά τον εαυτό σας. Εάν αποφεύγετε τις ευθύνες σας και παραμένετε σε έναν μύθο που έχετε πλάσει ότι οι άλλοι είναι ισχυρότεροι από εσάς, τότε τα πράγματα θα εξελιχθούν για σας με μεγάλο βαθμό δυσκολίας μιας και εσείς θα έχετε επιλέξει να ζείτε στον δικό σας γυάλινο κόσμο.

Η αλλαγή αναμφισβήτητα συνεπάγεται και σκληρή δουλειά όπως και όλα τα πράγματα στην ζωή μας. Τίποτε δεν μας δόθηκε χωρίς κόπο για αυτό θα πρέπει να μάθουμε να εκτιμούμε περισσότερο το δώρο της ζωής που μας δόθηκε.

Για να μπορέσετε να θέσετε σταθερές και γερές βάσεις για το μέλλον σας, αρκεί μια έντιμη και ειλικρινής προσπάθεια μέσα από ένα θετικό πρίσμα όπου η εικόνα της ζωής σας θα αντανακλά αυτό που πραγματικά είστε.

O Αμερικανός συγγραφέας John Steinbeck ( 1902-1968, Νόμπελ 1962) έλεγε: «Οι άνθρωποι πραγματικά αλλάζουν, και η αλλαγή έρχεται σαν ένα ελαφρύ αεράκι που ανακατεύει τις κουρτίνες την αυγή, και έρχεται σαν το ανεπαίσθητο άρωμα ενός αγριολούλουδου κρυμμένου στη χλόη.»

Ο Αέρας της Αλλαγής είναι αυτός που θα φέρει την Ανανέωση στην Ζωή μας και θα μας οδηγήσει στο Προσδοκώμενο.

Πως να αντισταθείτε στην χειραγώγηση

Η χειραγώγηση σήμερα αποτελεί ένα κατ’ εξοχήν ψυχολογικό μέσο βίας των ισχυρών ανθρώπων, οι οποίοι προσπαθούν να επιβληθούν ελέγχοντας τους πιο αδύναμους. Θεωρείται μια άκρως προσβλητική συμπεριφορά για την ανθρώπινη προσωπικότητα και δυστυχώς τα κρούσματα τέτοιων φαινομένων πολλαπλασιάζονται στις μέρες μας, γιατί οι άνθρωποι έχουν γίνει θηρία που κατασπαράζουν ο ένας τον άλλο.

Έχει παρατηρηθεί τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, ότι όταν προσπαθούμε να κάνουμε αλλαγές που αφορούν την βελτίωση και την ποιότητα της ζωής μας, συναντούμε εμπόδια κυρίως από γνωστούς μας ανθρώπους, οι οποίοι αισθάνονται ότι απειλούνται και προσπαθούν με κάθε μέσο να αποτρέψουν την όποια αλλαγή, κλονίζοντας και την εμπιστοσύνη μας και υπονομεύοντας σε τελικό στάδιο την μεταξύ μας σχέση.

Δυστυχώς, αυτό δείχνει το μέγεθος της πολιτισμικής κρίσης που διερχόμαστε γιατί κανένας δεν χαίρεται με την ευτυχία ή την πρόοδο του άλλου.

Σε κάθε περίπτωση είναι ηθική υποχρέωση του καθενός μας να αντισταθούμε ακόμη και αν χρειαστεί να εναντιωθούμε, δείχνοντας την δική μας διαφορετικότητα στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε ο καθένας τη ζωή του σήμερα.

Ζυγίζοντας πάντα τα υπέρ και τα κατά σε μια κατάσταση που προκύπτει, θα μας βοηθήσει να επανακτήσουμε τον έλεγχο και την αυτοπεποίθηση μας στο βαθμό που πραγματικά αντιπροσωπεύει εμάς και τις δυνατότητες που γνωρίζουμε ότι έχουμε ήδη για να προχωρήσουμε στις αλλαγές που χρειάζονται.

Πρώτα απ’ όλα σε αντίθεση με κάθε έντονη κριτική που μας ασκείται, θα πρέπει να αξιολογούμε τόσο τα θετικά στοιχεία του χαρακτήρα μας, όσο και αυτά που ακούμε από αυτούς που νοιάζονται για μας και πραγματικά μας αγαπούν ενθαρρύνοντας μας και υποστηρίζοντας μας να προχωρήσουμε στις επιλογές που έχουμε ήδη αποφασίσει.

Ποιες πιέσεις μπορεί να δεχθείτε;
Η μεγαλύτερη αντίσταση που μπορεί να συναντήσετε σε κάθε αλλαγή είναι η απότομη αλλαγή συμπεριφοράς των άλλων, είτε μέσω της σταδιακής απομάκρυνσης δείχνοντας ότι δεν συμφωνεί με τις επιλογές σας, είτε μέσω της σιωπής. Αυτό είναι και το πρώτο στάδιο αλλαγής που δεν γίνεται συνειδητά, όμως με την πάροδο του χρόνου αποτελεί πλέον μια διαμορφωμένη αντίληψη που εκφράζεται κυρίως μέσω αρνητικών σχολίων.

Υπάρχουν σχόλια του τύπου που συναντούμε στις επαφές μας με τον έξω κόσμο “όπως πραγματικά νομίζετε ότι μπορείτε να ανταποκριθείτε;” προσπαθώντας να σας απογοητεύσουν και ενίοτε να σας εκφοβίσουν για να εγκαταλείψετε την μάχη ότι δεν είστε ικανοί ή και σε προσωπικό επίπεδο του τύπου “ανησυχώ για σένα με την συμπεριφορά σου;” Στη μία περίπτωση δείχνει σημάδια ανησυχίας και προσπαθεί να σας προστατεύσει και από την άλλη να σας αποθαρρύνει να προχωρήσετε μπροστά στη νέα σας πρόκληση.

Όπως κάθε νόμισμα έχει πάντα δύο όψεις, οφείλουμε να εξετάζουμε προσεκτικά τα κίνητρα των ανθρώπων που μας προσεγγίζουν και να επαναπροσδιορίζουμε τον εαυτό μας με σκοπό πάντα την ηθική και ψυχική πληρότητα, που θα μας δώσει το έναυσμα να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι απαλλαγμένοι από κάθε μικροπρεπή και μικρόψυχη συμπεριφορά.

Θα έχετε παρατηρήσει ότι μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον επειδή λειτουργούμε πάντα με συγκεκριμένα πρότυπα συμπεριφοράς, σε οτιδήποτε μη σύνηθες υπάρχει πάντα η προσπάθεια εκ μέρους των οικείων μας να προσπαθούν συνεχώς να μας “κρατήσουν πίσω” σε οτιδήποτε καινούριο. Αυτό βέβαια έχει να κάνει και με το κατά πόσο είμαστε ανοιχτόμυαλοι ή όχι και εκεί ενδεχομένως να υπάρξει σύγκρουση των κυρίαρχων ρόλων που εμφανίζονται κυρίως στα γονεϊκα πρότυπα.

Σε άλλη περίπτωση έχει παρατηρηθεί το εξής φαινόμενο, οι άνθρωποι προκειμένου να ελέγξουν και να υπονομεύσουν εν τέλει τον ρόλο μας, καταφεύγουν σε γελοιοποίηση και στην υπεραπλούστευση των κοινωνικών προτύπων που όλοι γνωρίζουμε προβάλλοντας σκόπιμα μόνο τα δικά τους χαρίσματα και πάντα με σκοπό να μειώσουν αυτόν που έχουν απέναντι τους.

Οφείλουμε να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας σε μια τέτοια παράλογη χειραγώγηση και η οποία προσβάλλει την ανθρώπινη οντότητα μας στο χώρο που ζούμε και κινούμαστε.

Η λαϊκή παροιμία λέει “από τότε που βγήκε το συγγνώμη χάθηκε το φιλότιμο” και είναι αλήθεια πραγματικά πως οι άνθρωποι με τόση ευκολία γίνονται υποκριτές και θεωρούν τους εαυτούς τους ότι τα ξέρουν όλα.

Στρατηγικές Αντιμετώπισης χειραγώγησης
Αποφύγετε τη σύγκρουση με οποιοδήποτε κόστος γιατί ποτέ δεν ξέρετε τι έχει ο αντίπαλος σας στα χέρια του.

Εάν έχετε χειραγωγηθεί από ανθρώπους στο παρελθόν μην τους επιτρέψετε να το ξανακάνουν. Γιατί αν συμβεί αυτό, τότε μπορούν πολύ εύκολα να σας εκμεταλλευθούν με την πρώτη ευκαιρία χρησιμοποιώντας την αχίλλειο πτέρνα σας. Σταματήστε να είστε το θύμα δεν ωφελεί.

Απαιτείστε τον σεβασμό που δικαιούστε. Και δείξτε και εσείς τον ανάλογο σεβασμό στους άλλους χωρίς επικρίσεις.

Προσπαθήστε να ελέγξετε κάθε νευρική συμπεριφορά που θα σας βγάλει εκτός εαυτού, πάντα με ηρεμία και νηφαλιότητα προκειμένου να θέσετε εκ νέου τις προθέσεις σας και αυτά που περιμένετε από τους άλλους.

Να είστε σαφείς και περιεκτικοί σχετικά με τις προσδοκίες σας.

Να είστε βέβαιοι ότι οι στόχοι σας είναι ρεαλιστικοί και εφικτοί. Θαύματα δεν γίνονται από τη μια μέρα στην άλλη.

Προσπαθήστε από την δική σας πλευρά να καταλάβετε τους γύρω σας και να μπείτε λίγο στο ρόλο τους για να καταλάβετε το σκεπτικό της όποιας αντίδρασης. Ίσως μερικά προβλήματα να είναι αντιμετωπίσιμα, αν μπορέσετε να διακρίνετε τι κρύβεται πίσω από το χαμόγελο της απόρριψης ή της αδιαφορίας των άλλων.

Μην περιμένετε να αλλάξουν οι άλλοι εύκολα, στο χέρι σας είναι να τους βοηθήσετε να δουν τα πράγματα και από μια άλλη οπτική γωνία που θεωρούσαν άγνωστη. Να θυμάστε πως είναι δύσκολο να σκέφτονται και να αισθάνονται όλοι οι άνθρωποι το ίδιο όπως εσείς.

Σε κάθε απόφαση που παίρνετε να δείχνετε σίγουρος και να μην εξωτερικεύεται ποτέ την όποια αβεβαιότητα ακόμη και αν μέσα σας δεν είστε σίγουρος, δεν χρειάζεται γιατί θεωρείται αδυναμία και είναι πολύ εύκολο για τους άλλους να προσπαθήσουν να ελέγξουν την συμπεριφορά σας και τις κινήσεις σας. Και αυτό δεν θα ήταν το καλύτερο.

Μην αφήνετε τους άλλους να σας δημιουργούν ενοχικά συναισθήματα γιατί θέλετε περισσότερα από τη ζωή. Ίσως εκείνοι να μην μπόρεσαν να τα καταφέρουν. Εσείς ακολουθήστε την δική σας πορεία απερίσπαστοι στο στόχο σας.

Να συμβιβάζεστε όταν χρειάζεται και ιδιαίτερα μέσα στο οικογενειακό σας περιβάλλον επειδή ζήσατε και μεγαλώσατε μαζί τους αλλά να βάζετε πάντα τα όρια σας.

Για να μπορέσετε να ξεπεράσετε κάθε εμπόδιο, θα πρέπει πρώτα να μπορέσετε να βρείτε τις δικές σας ισορροπίες, είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα για να απαλλαγεί κανείς από τους όποιους φόβους και ανασφάλειές έχει, μετρώντας τα θετικά και αρνητικά στοιχεία προκειμένου να πάρει τις σωστές αποφάσεις.

Να θυμάστε πάντα ότι τα έργα των ανθρώπων είναι πιο δυνατά από τις λέξεις. Ο χρόνος θα δικαιώσει κάθε θέση σας, αρκεί να είστε δίκαιος και να υπερασπίζεστε το καλό και το ωφέλιμο.

Να είστε πάντα σε εγρήγορση γιατί η ζωή μας είναι ένας διαρκής αγώνας. Να θυμάστε πάντα ότι υπάρχει ένας και μοναδικός δρόμος. Ο δρόμος της αρετής που θα χαράξετε με πίστη και τόλμη.

Όσο ανηφορικός και αν είναι, μη σταθείτε ποτέ στα εμπόδια που έρχονται και φεύγουν σαν το κύμα της θάλασσας γιατί κάποια στιγμή θα τα “ξεβράσει” και εσείς θα είστε ευτυχής και με ήσυχη τη συνείδησή σας γιατί θα έχετε βγει νικητής στο ταξίδι της ζωής.

Mία συνάντηση με το θάρρος

Ποιο είναι το ελιξίριο που σε βοηθά να συνειδητοποιήσεις το πόσο όμορφη είναι η διαδρομή της ζωής ή μάλλον που υπολανθάνει το απόσταγμα, η πεμπτουσία και η Λυδία λίθος αυτής;

 

Ορμώμενος και δίχως να μου προβληθεί κανείς δισταγμός θα έλεγα πως η ομορφιά αυτή στέκει αγέρωχη στις αξίες, στις μικρές καθημερινές δόσεις ευτυχίας, σ’ έναν διάλογο, ακόμη και σε μία τρυφερή στιγμή. Σκεπτόμενος όμως πιο ώριμα και με μεγαλύτερη συγκρότηση συνειδητοποιώ πως η μαγεία του όλου ταξιδιού που προσδίδει στην ζωή μια πιο ποθεινή επίγευση καθιστώντας την έτσι σπουδαίο και σπάνιο δώρο είναι το θάρρος της τόλμης, της εξερεύνησης και της ανακάλυψης του αγνώστου και του κρυφού.

 

Θάρρος σημαίνει επιθυμία για κατάκτηση όλων εκείνων των καταστάσεων που τρομοκρατούν και εκ πρώτης όψεως φαντάζουν φύσει ανέφικτες. Συνιστά πολύ περισσότερο τον πόθο και την έντονη θέληση για την πραγματοποίηση νέων ταξιδιών και κυρίως την άφιξη σε νέους προορισμούς. Ομοιάζει εκπληκτικά  η όλη περιγραφή με το πλήρωμα ενός πλοίου που μόνο αν τολμήσει να ταξιδέψει και να «χαθεί» στα βάθη του ανοιχτού πελάγους θα αντιληφθεί πως πέρα απ’ την στεριά, υπάρχει και ένας άλλος κόσμος που είναι απέραντος, αέναος και επιβλητικός, λέγεται θάλασσα. Ενδεχομένως το πλήρωμα στο αντίκρισμα του «ανεξάντλητου μπλε» να πανικοβληθεί και να ολιγοψυχήσει αλλά με την πάροδο του καιρού θα συνειδητοποιήσει  πως η παραμονή, η αδράνεια και η άγνοια στην στεριά θα ήταν πολύ πιο επώδυνη, σχεδόν ανυπόφορη και αποκρουστική. Πρόκειται για ένα ταξίδι άνευ αρχής και τέλους, καθώς οι επιλογές στην ζωή είναι αστείρευτες και δεν ολοκληρώνονται ποτέ, πρόκειται όμως μετά βεβαιότητας για ένα ταξίδι που σου αφήνει μια νωπή, μια γλυκιά ανάμνηση και κυρίως νοηματοδοτεί και φωτίζει τις νέες επιλογές και αποφάσεις που θα ληφθούν.

 

Το θάρρος για την ανάληψη νέων πρωτοβουλιών και αποφάσεων συνιστά το εναρκτήριο λάκτισμα και έναυσμα για την θέαση νέων όψεων, καταστάσεων, συνθηκών και βιωμάτων που η στασιμότητα και η παθητικότητα δεν θα τα έφερνε στο προσκήνιο και στο παιχνίδι της ζωής. Η καταπολέμηση της δειλίας, του φόβου και του αγνώστου που εγκυμονεί κινδύνους ή δυσπρόσιτες διαδρομές, είναι σίγουρα ένας εχθρός που φαντάζει απροσπέλαστος, το ξεκίνημα όμως της διαδρομής θα συνδράμει να κατανοήσουμε ότι ο μόνος μας εχθρός ήταν ο ίδιος μας ο εαυτός που μας απέτρεπε απ’ τον εναγκαλισμό του κόσμου που διανοίγεται περνώντας την πύλη και το κατώφλι του θάρρους.

 

Στο ταξίδι αυτό μπορεί να επιτύχουμε, μπορεί όμως και όχι, μπορεί να δυσκολευτούμε κάποιες φορές περισσότερος και άλλες φορές λιγότερο, μπορεί να έχουμε συνοδοιπόρους, είναι ωστόσο πιθανό τούτοι να εκλείπουν, το μόνο σίγουρο όμως είναι ότι τα διδάγματα που θα μας έχουν μεταλαμπαδευτεί, θα μας έχουν καταστήσει σοφότερους, ικανότερους, ηθικότερους και κυρίως πιο τολμηρούς. Το λουλούδι που λέγεται προσωπικότητα μπορεί να καρποφορήσει και να ανθίσει μόνο αν ποτιστεί απ’ την σπίθα του θάρρους. Το σκότος λαμβάνει τέλος απ’ την στιγμή της εμφάνισης του φωτός, έτσι και η δειλία όταν πολεμείται απ’ την τόλμη υπαναχωρεί. Ανεξίτηλη και άφθαρτη η ομορφιά του «τολμᾶν», καιρός λοιπόν να την κατακτήσουμε.

Ο μύθος του Θεσσαλού Ερυσίχθονα

Ο Ερυσίχθων ο Θεσσαλός ήταν βασιλιάς, εγγονός του Ποσειδώνα. Στον ύμνο του προς τη θεά Δήμητρα, ο Καλλίμαχος τον παρουσιάζει εγωιστή, ασεβή, υπερόπτη κι αδίστακτο. 

 

Κάποτε, ο Ερυσίχθων αποφάσισε να χτίσει καινούριο παλάτι στο μέρος όπου απ’ τον καιρό των Πελασγών βρισκόταν ένα άλσος αφιερωμένο στη Δήμητρα. Πήρε μαζί του είκοσι μεγαλόκορμους εργάτες και τους όπλισε με τσεκούρια κι αξίνες.

 

Ανάμεσα στα δέντρα που τους διέταξε να κόψουν, ήταν και μια λεύκα –  ἦς δέ τις αἴγειρος, μέγα δένδρεον αἰθέρι κῦρον, τῷ ἔπι ταὶ νύμφαι ποτὶ τὤνδιον ἑψιόωντο –  ένα δέντρο τεράστιο που άγγιζε τον ουρανό και στη σκιά του δροσίζονταν τα μεσημέρια οι νύμφες. 

 

Με την πρώτη τσεκουριά που δέχτηκε το μεγαλόπρεπο δέντρο, η Δήμητρα το αισθάνθηκε στο κορμί της και φώναξε: 

 

«Τίς μοι καλὰ δένδρεα κόπτει;» - ποιος κόβει τα όμορφά μου δέντρα; 

 

Κι εμφανίστηκε μπροστά στον Ερυσίχθονα με με τη μορφή της ιέρειάς της, της Νικίππης.

 

«Παιδί μου», του είπε, «σταμάτα τους ανθρώπους σου. Μην κάνεις τη θεά να οργιστεί.»

 

«Φεύγα από μπρος μου, μη φας εσύ την τσεκουριά!» της είπε έξαλλος από οργή ο Ερυσίχθων. «Μ’ αυτά τα ξύλα θα φτιάξω τη στέγη του παλατιού μου.»

 

Η Δήμητρα οργίστηκε και παρουσιάστηκε με την πραγματική της μορφή κι όλη της τη μεγαλοπρέπεια.

 

«Εντάξει, παλιόσκυλο», του είπε. «Φτιάξε τη στέγη σου. Φτιάξ’ την να ‘χεις να γλεντάς.»

 

Δεν έχασε καιρό η Δήμητρα, πήγε και βρήκε την Πείνα που ζούσε στη χώρα των Σκυθών και την έστειλε στον Ερυσίχθονα. 

 

Το βράδυ που κοιμόταν, ο βέβηλος βασιλιάς ονειρεύτηκε ότι πεινούσε. Κι ύστερα ξύπνησε κι η πείνα ήταν ακόμα εκεί, κι όσο περνούσε η ώρα τόσο μεγάλωνε και τόσο περισσότερο τον βασάνιζε. 

 

Ο Ερυσίχθων άρχισε να τρώει χωρίς σταματημό. Κι όσο έτρωγε, τόσο η πείνα του θέριευε και τόσο αδυνάτιζε κι έλιωνε ο ίδιος. Έφαγε όλα τα ζώα των κοπαδιών του, τη δαμάλα που προόριζε η μάνα του για θυσία στην Εστία, το άλογό του, τα μουλάρια της άμαξας, ακόμα και τη γάτα που είχαν για να πιάνει τα ποντίκια. Κι όταν δεν είχε μείνει στο σπίτι του τίποτ’ άλλο να φάει, βγήκε έξω και ζητιάνευε αποφάγια.

 

Δεν τον λυπήθηκε η Δήμητρα, ούτ’ ο Διόνυσος, ούτε καν ο παππούς του, ο βασιλιάς της θάλασσας.

 

Κι ο Ερυσίχθων πούλησε την κόρη του, τη Μήστρα, για να μπορέσει ν’ αγοράσει πράγματα να φάει.

 

Στις «Μεταμορφώσεις», ο Οβίδιος λέει ότι η Μήστρα είχε την ικανότητα ν’ αλλάζει μορφές κι έτσι, κάθε φορά που την πουλούσε ο πατέρας της, αυτή μεταμορφωνόταν σε ζώο, ξέφευγε και γύριζε πίσω για να μπορέσει εκείνος να την ξαναπουλήσει. Ούτε η Μήστρα κατάφερε να σώσει τον Ερυσίχθονα, όμως.

 

Μη έχοντας τίποτα να φάει πια, στο τέλος έφαγε τις ίδιες του τις σάρκες.

 

Ο μύθος του Θεσσαλού Ερυσίχθονα – «αυτού που προκαλεί πληγή στη γη» - φαίνεται πως είναι το πρώτο ή ένα από το πρώτα οικολογικά μηνύματα στην ιστορία της ανθρωπότητας: Η πρώιμη συνειδητοποίηση ότι τελικό θύμα της καταστροφής της φύσης από τον άνθρωπο είναι ο άνθρωπος ο ίδιος.

Ποιος φοβάται στο σχολείο

Προαύλια γεμάτα φωνές, σχολικές τσάντες γεμάτες βιβλία με τη χαρακτηριστική μυρωδιά του κολλαρισμένου χαρτιού… Τα χτυποκάρδια στο θρανίο ξεκίνησαν για μία ακόμη σχολική χρονιά, όμως δεν θα είναι ίδια για όλα τα παιδιά. Μερικά από αυτά θα αγχωθούν για το μάθημα που διάβασαν ή που δεν… διάβασαν, άλλα για την αταξία που κρύβουν και άλλα επειδή φοβούνται. Όχι την ώρα του μαθήματος αλλά την ώρα του διαλείμματος. Στην αυλή, στις τουαλέτες, στις σκάλες, ακόμη και στον δρόμο προς το σχολείο και από το σχολείο για το σπίτι.

Ο εκφοβισμός στο σχολικό περιβάλλον είναι εδώ και προβληματίζει γονείς και εκπαιδευτικούς. Ο όρος σχολικός εκφοβισμός και βία στο σχολείο (bullying) καθώς και ο όρος θυματοποίηση χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική κι επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από τους συμμαθητές τους.

Να σημειώσουμε πως ό,τι είναι σχολικός εκφοβισμός είναι και σχολική βία, όχι όμως το αντίστροφο: Δεν αποτελεί κάθε συμβάν ή κατάσταση σχολική βίας και κάθε διένεξη μεταξύ των παιδιών στο σχολικό περιβάλλον και γύρω από αυτό (πχ. σε εξωσχολικές δραστηριότητες, στη διαδικτυακή επικοινωνία) και πράξη/κατάσταση σχολικού εκφοβισμού. Ο εκφοβισμός και η βία μπορούν να πάρουν σωματική, λεκτική, ψυχολογική και κοινωνική μορφή. Κι ενώ οι γονείς βρίσκονται στο σπίτι ή στη δουλειά, στο σχολείο το παιδί τους μπορεί να εμπλέκεται σε:

– χειρονομίες, σπρωξιές και ξυλοδαρμούς

– φραστικές επιθέσεις, βρισιές προσβολές, απειλές,

– εκβιασμούς

– καταστροφή προσωπικών αντικειμένων

– κλοπές

– σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση

– αποκλεισμό και απομόνωση από παρέες, ομαδικά παιχνίδια και κοινωνικές δραστηριότητες.
Σημάδια που έχουν να πουν πολλά…

Σημάδια που δεν πρέπει να περάσουν απαρατήρητα από τους γονείς, σύμφωνα με τους επιστήμονες, και που μπορεί να υποδηλώνουν κρούσματα βίας ή εκφοβισμού στο σχολείο είναι τα παρακάτω:

– Το παιδί έχει μειωμένη διάθεση ή αρνείται να πάει στο σχολείο με πρόσχημα κάποια αδιαθεσία.

– Έχει πολλές αδικαιολόγητες απουσίες

– Έχει σημαντική κα απροσδόκητη μαθησιακή πτώση, η οποία αποτυπώνεται με χαμηλούς βαθμούς.

– Στα διαλλείματα περνά το χρόνο του κοντά στους εκπαιδευτικούς και δεν απομακρύνεται από το γραφείο.

– Καθυστερεί να φτάσει στο σχολείο ή να επιστρέψει στο σπίτι

– Αλλάζει τη διαδρομή που ακολουθεί από το σπίτι προς το σχολείο και το αντίστροφο

– Τα ρούχα του είναι συχνά σκισμένα και κατεστραμμένα

– Έχει σημάδια ή μελανιές στο σώμα ή άλλες ενδείξεις επίθεσης που αρνείται να εξηγήσει πως προέκυψαν.

– Χάνει συχνά τα πράγματά του

– Ζητά χρήματα από τους γονείς του γιατί, όπως λέει, έχασε αυτά που του έδωσαν

– Αρνείται να συμμετάσχει σε σχολικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες.

– Αν υπάρχουν ξαφνικές αλλαγές στη διάθεσή του που επιμένουν

– Αν παραπονιέται για ψυχοσωματικά προβλήματα.

Μύθοι και Αλήθειες για τον σχολικό εκφοβισμό

Υπάρχει, ωστόσο, και η άλλη πλευρά. Πολλοί είναι εκείνοι που βιάζονται να ονομάσουν «εκφοβισμό» την κάθε αλληλεπίδραση ανάμεσα σε δύο παιδιά, την ίδια στιγμή που γύρω τους, παιδιά βιώνουν έντονα αρνητικά συναισθήματα στο όνομα της «πλάκας». Τι ισχύει τελικά; Τι είναι μύθος και τι πραγματικότητα γύρω από το θέμα του σχολικού εκφοβισμού;

Μύθος: «Εκφοβισμός είναι μόνο όταν ένα παιδί κλαίει με αυτά που του κάνει το άλλο παιδί, αλλιώς είναι πλάκα»

Αλήθεια: Το παιδί που εκφοβίζεται, βιώνει καθημερινά χλευασμό, κοροϊδία, ή και επιθετική συμπεριφορά. Το παιδί που εκφοβίζει έχει επιθυμία να πληγώσει με τη συμπεριφορά του κάποιο άλλο παιδί. Για μερικούς όμως, αυτό το πείραγμα, από τη στιγμή που δε συνοδεύεται με εμφανή αρνητικά συναισθήματα του παιδιού που τα δέχεται, δεν θεωρείται εκφοβισμός. Η αλήθεια είναι πως εκφοβισμός είναι κάθε πράξη που δυνητικά ή πραγματικά βλάπτει ένα παιδί μέσα σε μια σχέση ανισορροπίας όπου το ένα παιδί χρησιμοποιεί με άδικο τρόπο τη δύναμή του ως προς το άλλο παιδί και το παιδί που δέχεται αυτή τη συμπεριφορά βιώνει ένα αίσθημα καταπίεσης.

Μύθος: Το παιδί που εκφοβίζει είναι πάντα κακός μαθητής, δυνατός σωματικά και γεμάτος αυτοπεποίθηση.

Αλήθεια: Πολλές φορές, τα παιδιά που εκφοβίζουν, αναζητούν την προσοχή από τους γύρω τους με λάθος τρόπους. Μπορεί κάποιο παιδί να είναι πολύ καλός μαθητής και να εκφοβίζει κάποιον καλύτερο.. Μπορεί να έχει βιώσει παρόμοια συναισθήματα σε κάποιο άλλο πλαίσιο και παρόλο που είναι αδύναμος και ο ίδιος, να πράττει με τέτοιο τρόπο που να φαίνεται γεμάτος αυτοπεποίθηση. Αυτό που προκύπτει από μελέτες για τον σχολικό εκφοβισμό είναι ότι τα παιδιά που εκφοβίζουν αναζητούν διαρκώς την προσοχή, έχουν μεγάλη δυσκολία με τους κανόνες και τα όρια και εμφανίζουν χαμηλή ενσυναίσθηση.

Μύθος: «Δεν θα το πω στο δάσκαλό μου. Δεν μπορεί να με βοηθήσει».

Αλήθεια: Η παρέμβαση ενός ενήλικα είναι σίγουρα βοηθητική σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού καθώς με τη δική του παρουσία αποκαθίσταται η ανισορροπία δύναμης των εμπλεκομένων. Με τη δική του βοήθεια, μπορεί ένα παιδί να αναγνωρίσει το τι βιώνει και να το μοιραστεί με κάποιο πρόσωπο εμπιστοσύνης, χωρίς να φοβάται ότι θα το «καρφώσει» στο παιδί που τον εκφοβίζει. Εξάλλου μια τέτοια κατάσταση δεν αποτελεί μυστικό. Δεν υπάρχει κανένα μυστικό που να με κάνει να ντρέπομαι, να φοβάμαι και να μην μπορώ να κοιμηθώ τα βράδια.
Μιλάμε, μιλάμε, μιλάμε…

Σχολικό εκφοβισμό μπορεί να βιώσουν τα παιδιά σε κάθε σχολείο. Εκείνο που χρειάζονται είναι να έχουν βοήθεια στο να διαχειριστούν αυτό που τους συμβαίνει. Και το πιο βασικό: Να μη διστάζουν να μιλήσουν.

Τα παιδιά που υφίστανται εκφοβισμό είναι απαραίτητο να γνωρίζουν ότι για οτιδήποτε τους συμβαίνει είναι πολύ σημαντικό να μιλάνε και να ζητούν βοήθεια από τον γονέα και τον εκπαιδευτικό τους. Όχι μόνο στην περίπτωση που νιώθουν ότι είναι αβοήθητοι, αλλά ακόμα και όταν καταφέρνουν να διαχειριστούν το κάθε περιστατικό, είναι σημαντικό τα παιδιά να αναφέρουν τέτοιου είδους καταστάσεις καθώς κάποιος άλλος συμμαθητής τους ενδεχομένως να δυσκολεύεται όχι μόνο να αντιμετωπίσει μία αντίστοιχη κατάσταση, αλλά και να μιλήσει για ότι του συμβαίνει. Κατά συνέπεια, είναι πολύ σημαντικό τόσο οι γονείς, όσο και οι εκπαιδευτικοί να γνωρίζουν και αμφότεροι να λειτουργούν τόσο προληπτικά, όσο και παρεμβατικά βάσει της κατάστασης κάθε φορά.

Από την πλευρά τους οι γονείς διαδραματίζουν καταλυτικό ρόλο στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Είναι πολύ σημαντικό, λοιπόν, οι γονείς όποτε παρατηρούν συμπεριφορές στα παιδιά τους που να μην αντιστοιχούν στις αναμενόμενες, δηλαδή τα παιδιά να τους φαίνονται πιο επιθετικά και αντιδραστικά (να φωνάζουν, να βρίζουν ή σε κάποιες περιπτώσεις ο θυμός τους είναι τέτοιος που φτάνουν στο σημείο να χτυπάνε τους γονείς ή άλλα παιδιά) ή να εκδηλώνουν έντονα συναισθήματα θλίψης και παραίτησης από τις καθημερινές τους δραστηριότητες (σχολείο, εξωσχολικές δραστηριότητες, διασκέδαση), τότε είναι απαραίτητο οι γονείς να προσεγγίσουν τα παιδιά τους συναισθηματικά, προσπερνώντας ίσως τα τελικά συμπτώματα της συμπεριφοράς τους.

Επίσης, οι εκπαιδευτικοί διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση του εκφοβισμού. Κατά τη διάρκεια των εποπτειών στον προαύλιο χώρο του σχολείου θα πρέπει να είναι σε εγρήγορση ώστε να παρατηρούν, να αντιλαμβάνονται και να σταματούν εν τη γενέσει τους περιστατικά εκφοβισμού. Όταν πια έχουν αντιληφθεί ότι υπάρχουν παιδιά που κατά σύστημα εκφοβίζουν και άλλα που εκφοβίζονται τότε θα είναι απαραίτητη η προσέγγιση και η πλαισίωση και των δύο πλευρών.

Πώς; διαμορφώνοντας σχέσεις εμπιστοσύνης με τους μαθητές τους ώστε να του αποκαλύπτουν τις δυσκολίες τους. Να δείχνουν τη διαθεσιμότητα τους λοιπόν, σε όλους τους μαθητές ώστε ανά πάσα στιγμή οι μαθητές να νιώθουν ότι μπορούν να μιλήσουν για οτιδήποτε τους απασχολεί. Να συζητήσουν με τα παιδιά που εκφοβίζουν για τα συναισθήματα τους χωρίς να είναι επικριτικοί και να τους δώσουν ρόλους οι οποίοι να τους κάνουν να νιώθουν ότι είναι σημαντικοί.

Ακόμη, εντός της τάξης θα μπορούσαν, όπου επιτρέπεται, να εφαρμόσουν ομάδες μάθησης, φέρνοντας έτσι τα διαφορετικά «στρατόπεδα» των μαθητών πιο κοντά. Επιπλέον μπορούν να πραγματοποιούν προγράμματα συναισθηματικής αγωγής σε οποιαδήποτε στιγμή και με οποιονδήποτε τρόπο ο κάθε εκπαιδευτικός μπορεί ώστε να καλλιεργήσουν την ενσυναίσθηση στα παιδιά.

Δεν θυμάσαι κάτι που σου είπαν πριν λίγο; Μήπως έχεις καλή διάθεση;

Η διάθεση μας επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που όταν δεν είμαστε καλά αναζητούμε τρόπους που θα μας βοηθήσουν να νιώσουμε καλύτερα.

Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά βρίσκεται σε περίοπτη θέση η μνήμη και οι λειτουργίες της οι οποίες έχουν καταλυτικό ρόλο στη ζωή μας. Τον σημαντικό αυτό ρόλο τον αντιλαμβανόμαστε από τις πιο απλές περιπτώσεις στην καθημερινότητα που ξεχνάμε πληροφορίες ή γεγονότα μέχρι εκείνες που παρουσιάζονται κενά μνήμης λόγω οργανικών (όπως, επιληψία) ή περιβαλλοντικών παραγόντων (όπως, ατύχημα με αυτοκίνητο ή σε σκι, χτύπημα στο κεφάλι και κρανιοεγκεφαλική κάκωση).

Ποια η σχέση ανάμεσα στην ψυχική διάθεση και στη μνήμη και πιο συγκεκριμένα στην επεξεργασία και πρόσληψη πληροφοριών από το περιβάλλον που συνδέεται με την ορθή κρίση και τη λήψη αποφάσεων; Η διάθεση επηρεάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας, όταν είμαστε χαρούμενοι για παράδειγμα τα βλέπουμε όλα πιο θετικά ακόμα και τα αρνητικά (σε αυτή την περίπτωση τα αρνητικά θεωρούνται απλά λιγότερο θετικά).

Σε έρευνα που έγινε στο πανεπιστήμιο του Τορόντο άτομα υποβλήθηκαν σε διαδικασία πρόκλησης καλής και κακής διάθεσης για διερεύνηση της επίπτωσής της στην επεξεργασία και διατήρηση πληροφοριών. Φάνηκε ότι τα άτομα στην ομάδα που έβλεπαν περιεχόμενο που τους δημιουργούσε καλή διάθεση θυμόταν περισσότερες πληροφορίες σε σύγκριση με τα άτομα της ομάδας για την πρόκληση κακής διάθεσης. Ο οπτικός φλοιός των ατόμων που έχουν καλή διάθεση, όπως οι ερευνητές επεσήμαναν, ενισχύει τη διατήρηση πληροφοριών από το περιβάλλον σε αντίθεση με αυτόν των ατόμων με κακή διάθεση που περιορίζεται σε κάποιες πληροφορίες (tunel vision) αγνοώντας τις υπόλοιπες.

Τα δεδομένα αυτά είναι ενδεικτικά επισημαίνοντας το ρόλο της καλής διάθεσης στην πρόσληψη και επεξεργασία πληροφοριών από το περιβάλλον. Ωστόσο, η καλή διάθεση μπορεί να μην έχει τόσο θετικές επιπτώσεις, όπως πιστεύαμε, όταν απαιτείται συγκέντρωση όπως για παράδειγμα στον εργασιακό χώρο ή στο χειρισμό μηχανημάτων. Αυτό που τονίζεται σε πρόσφατες έρευνες είναι ότι η κακή διάθεση βοηθά στη συγκέντρωση και κατ’ επέκταση στη μεγαλύτερη αποδοτικότητα του ατόμου. Μπορεί να ακούγεται οξύμωρο καθώς οι περισσότεροι έχουν συνδέσει την αρνητική διάθεση με δυσάρεστες επιπτώσεις ωστόσο ενδέχεται να επηρεάζει θετικά το άτομο βελτιώνοντας την κριτική του ικανότητα και τη μνήμη. Στα συμπεράσματα αυτά κατέληξε η έρευνα στο πανεπιστήμιο της Νέας Νότιας Ουαλίας με επικεφαλής τον καθηγητή Ψυχολογίας J. Forgas ο οποίος δίνει μια άλλη διάσταση στη σχέση (αρνητικής) διάθεσης και μνήμης. Ο ίδιος προσθέτει στο Autralian Science τη συνεισφορά της θετικής διάθεσης καθώς «ενισχύει τη δημιουργικότητα, την ευελιξία, τη συνεργασία και τη διέξοδο σε πνευματικές αναζητήσεις» ενώ για την αρνητική διάθεση τονίζει ότι «πυροδοτεί μια πιο κριτική ματιά καθώς και ενδελεχή παρατήρηση, εξέταση και αξιολόγηση του περιβάλλοντος».

Η έρευνα που έγινε σε φοιτητές στο πανεπιστήμιο του Μισούρι επιβεβαιώνει τη μελέτη του Forgas καθώς φάνηκε ότι η μνήμη λειτουργεί αντιστρόφως ανάλογα με την καλή διάθεση δηλαδή όταν είμαστε σε καλή διάθεση δυσκολευόμαστε να αποθηκεύσουμε νέες πληροφορίες. Οι συμμετέχοντες (αφού χωρίστηκαν σε δυο ομάδες) καλούνταν να δούνε ένα βίντεο. Η πρώτη ομάδα απόσπασμα μιας κωμωδίας και η δεύτερη κάτι σχετικό με την τοποθέτηση δαπέδων. Στο τέλος της προβολής του βίντεο η πρώτη ομάδα ανέφερε πιο θετική διάθεση από τη δεύτερη. Τους ζητήθηκε έπειτα να θυμηθούν κάποιους αριθμούς (για την ακρίβεια τους έξι τελευταίους) που άκουγαν μέσω ακουστικών. Τα άτομα της δεύτερης ομάδας τα πήγαν πολύ καλύτερα από αυτούς της πρώτης ομάδας. Τα ευρήματα αυτά υποδηλώνουν την αρνητική επίπτωση της θετικής διάθεσης στη μνήμη, ειδικότερα στη βραχύχρονη μνήμη κάτι που εξηγεί τη δυσκολία των ατόμων να θυμηθούν ονόματα ή τηλέφωνα που τους έχουν πει την ώρα που διασκεδάζουν, όπως τόνισε η αρμόδια ερευνήτρια E. Martin.

Τα δεδομένα σαφώς χρειάζονται μια προσεκτική ματιά ωστόσο φαίνεται ότι παρόλο που θεωρούμε ότι γνωρίζουμε αρκετά για τη σχέση εγκεφάλου, μνήμης και διάθεσης έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε.

Όταν μόνο η επιτυχία έχει σημασία

Τι μπορεί να σημαίνει για έναν άνθρωπο η επιτυχία; Τι μπορεί να σημαίνει για έναν άνθρωπο η αποτυχία; Πώς είναι στη ζωή του ένας άνθρωπος που θέλει μόνο να έχει επιτυχίες; Πώς είναι ένας άνθρωπος που φοβάται την αποτυχία; Και γιατί να τη φοβάται; Είναι σημαντικό να επιθυμεί κανείς την επιτυχία;

Το θέμα της «επιτυχίας και αποτυχίας» μπορεί να έχει πολλές ερμηνείες και καθρεφτίζεται σε όλους τους τομείς της ζωής του καθενός. Καταρχήν πρέπει να γίνει ξεκάθαρο το εξής: το κίνητρο επιτυχίας υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους και είναι ένας από τους λόγους που ωθεί τον άνθρωπο στο να βελτιώνει και να προχωρά τη ζωή του. Η επιθυμία «καλής απόδοσης» είναι εύλογο να υπάρχει σε όλους και είναι απόλυτα υγιές. Όμως αυτά τα δύο δεν θα πρέπει να ταυτίζονται με την τελειομανία και την καταναγκαστική ανάγκη για επιτυχία ή τον φόβο για αποτυχία.

Η τελειομανίαΤι σημαίνει τελειομανία και τι χαρακτηριστικά έχει ένας άνθρωπος που είναι τελειομανής ή που φοβάται την αποτυχία; Τελειομανία είναι ο καθορισμός υπερβολικά υψηλών στάνταρτς απόδοσης σε συνδυασμό με μια τάση υπερβολικής αυτοκριτικής. Τα «προσωπικά στάνταρτς» σχετίζονται με την επιδίωξη της επιτυχίας, αλλά  η τάση υπερβολικής αυτοκριτικής, βάζει το άτομο σε μια θέση συνεχούς «ανησυχίας για τα λάθη», κάτι που σχετίζεται με διάφορα ψυχοπαθολογικά συμπτώματα. Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν, ότι οι τελειομανείς επηρεάζονται και παρακινούνται από το αίσθημα του φόβου για αποτυχία και κάνουν λάθη σε τέτοιο βαθμό που μειώνεται τόσο η απόδοση, όσο και η χαρά του συναγωνισμού.

Πολλές φορές στην ανησυχία του ατόμου προστίθεται και εκείνη των γονέων. Η ανησυχία αυτή προκύπτει από τη στάση και τη συμπεριφορά των γονέων απέναντι στο συγκεκριμένο άτομο (παιδί ή ενήλικα) σε ό,τι αφορά την προσπάθεια και απόδοσή του. Η στάση αναφέρεται στην έκταση των προσδοκιών των γονέων και η συμπεριφορά στην άσκηση κριτικής. Σε αυτά πρέπει να προστεθεί και μια άλλη διάσταση που έχει σχέση με την τελειοθηρική σκέψη και συμπεριφορά: «οι αμφιβολίες για την ποιότητα της προσπάθειας». Υπάρχει πάντοτε η αίσθηση ότι η αίσθηση του ανικανοποίητου.

Χαρακτηριστικά ανθρώπων που «φοβούνται την αποτυχία»Οι άνθρωποι που ενδιαφέρονται για την επιτυχία, εξαιτίας του φόβου τους για αποτυχία, σχηματίζουν αντίληψη της ικανότητάς τους συγκρίνοντας τη δική τους ικανότητα με την ικανότητα των άλλων. Κάνουν σύγκριση με τους άλλους και η επιτυχία υπολογίζεται σε σχέση με τους άλλους. Σε περίπτωση αποτυχίας επιμένουν λιγότερο και δεν παρακινούνται όσο χρειάζεται. Αντίθετα, οι άνθρωποι που δεν ανησυχούν για την αποτυχία και δεν έχουν ως μόνο στόχο την επιτυχία, αποκτούν την αίσθηση της ικανότητας και αισθάνονται επιτυχή με την εμπειρία της προσπάθειας, της μάθησης και της προσωπικής βελτίωσης. Σχηματίζουν μια αντίληψη για την ικανότητά τους, η οποία βασίζεται στη βελτίωση του δικού τους επιπέδου απόδοσης. Πιστεύουν στη σκληρή δουλειά και την προσπάθεια. Στηρίζουν την επιτυχία στην προσωπική τους ανάπτυξη. Εν όψει δυσκολιών και αποτυχιών επιμένουν στην προσπάθεια.

Τι κρύβει ο «φόβος για την αποτυχία»
Η τελειομανία, η «ανησυχία για τα λάθη» και «οι αμφιβολίες για την ποιότητα της προσπάθειας» σχετίζονται με την αυτοπεποίθηση. Η ανησυχία που έχουν τα άτομα για τα λάθη, συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με το άγχος, τη χαμηλή αυτοεκτίμηση, τη μεγάλη σημασία που έχει η αντίδραση και η άποψη του κόσμου για το άτομο, τις αρνητικές αντιδράσεις στα λάθη, τις αλόγιστες σκέψεις και το φόβο για τα λάθη.

Ένας άνθρωπος που φοβάται την αποτυχία και η ζωή του ορίζεται από την ανάγκη του για επιτυχία δεν μπορεί να απολαύσει τις σχέσεις του, τη δουλειά του, το σύντροφό του, τη ζωή του. Σε ζητήματα «αποτυχίας και επιτυχίας» ανοίγονται θέματα αυτοκριτικής, αυτοπεποίθησης, αυτοεκτίμησης, ασφάλειας, φόβου,  η σημασία του ατόμου για την εικόνα του «προς τα έξω».

Έχε εμπιστοσύνη, σε ότι σου συμβαίνει

Ειδικά τώρα σε αυτή την εποχή, με αυτές τις καταστάσεις, όλα συμβαίνουν για να ενισχύσεις την πίστη σου.

Τώρα που φαίνεται όλα να καταρρέουν, τώρα που φαίνεται ότι ότι παλιό, ότι σαθρό, ότι δεν εξυπηρετεί πια, φεύγει, τώρα είναι η ώρα να ενισχύσεις την εμπιστοσύνη σου.

Όχι εκείνη την εμπιστοσύνη που προκύπτει από την υλική ασφάλεια, ότι έχεις ακόμα εργασία ή έχεις ένα σπίτι να μείνεις ή ότι δεν χρωστάς στην τράπεζα. Αλλά εκείνη την εμπιστοσύνη ότι το σύμπαν τα φέρνει όλα όπως πρέπει, όπως χρειάζεται να γίνουν και πάντα μα πάντα είναι για το καλό σου, για το ανώτερο καλό σου. Το σύμπαν πάντα μα πάντα φροντίζει τις ανάγκες σου, αλλά μην περιορίζεις το μυαλό σου στις υλικές σου ανάγκες μόνο.

Όλα αυτά που σκέφτεσαι, όλα αυτά που βαθιά μέσα σου επιθυμείς, όλα αυτά που προάγουν την δική σου εξέλιξη, έρχονται σε εσένα. Οι καταστάσεις, τα γεγονότα έχουν αυτό το σκοπό, να διευκολύνουν την δική σου εξέλιξη.

Ναι θα μου πεις πως με φροντίζει το σύμπαν αν δεν έχω να πληρώσω το ενοίκιο του σπιτιού μου; Πως αυτό προάγει το ανώτερο καλό μου;

Θα σου πω ότι αν αυτό συμβαίνει πραγματικά, τότε είτε μπορεί εσύ να μην έχεις αξιολογήσει σωστά τις προτεραιότητες σου ή μπορεί να χρειαστεί να αλλάξεις σπίτι, να βρεις ένα πιο οικονομικό γιατί αυτό θα σε βοηθήσει σε ένα άλλο κομμάτι της ζωής σου που τώρα δεν μπορείς να αντιληφθείς. Ή ακόμα μπορεί να σημαίνει να βρείς ένα συγκάτοικο και να μοιραστείς τα έξοδα, ή να πας σε κάποιο μέρος που θα μπορέσουν να σε φιλοξενήσουν. Όλα αυτά είναι οπτικές και πιθανά σενάρια και δυναμικά που θα χρειαστεί να υλοποιηθούν για να προχωρήσεις στο έργο σου. Μπορείς να αναλογιστείς τι ευλογίες φέρνει το κάθε σενάριο;

Έχε εμπιστοσύνη σε ότι συμβαίνει και μην κρίνεις ότι έρχεται στο παρόν σου, γιατί δεν ξέρεις πιο σκοπό εξυπηρετεί και πόσο καλύτερο είναι το μέλλον που μπορεί να σου ανοίγεται μπροστά σου. Μην μένεις προσκολλημένος σε μια κατάσταση μόνο και μόνο επειδή φοβάσαι την αλλαγή. Μείνε ανοικτός και να σκέφτεσαι ότι όλα γίνονται για να απεγκλωβιστείς από όλα αυτά που δεν σου αρέσουν και ενώ κάποια πράγματα τα έχεις συνηθίσει, δεν μπορείς να δεις ειλικρινά ότι δεν σου αρέσουν και δεν σε εξυπηρετούν πια.

Γιατί αν σε εξυπηρετούν δεν θα χρειάζονταν να τα αποχωριστείς, ούτε θα χρειαστεί να σε εγκαταλείψουν.

Όλο το πόνο και την δυστυχία την δημιουργεί η προσκόλληση. Η προσκόλληση σε συνήθειες, καταστάσεις, συμπεριφορές, ανθρώπους, πράγματα. Και όταν κάτι δείχνει ότι αλλάζει αμέσως σε ταρακουνάει και σε κλονίζει. Και πανικοβάλλεσαι και τρελαίνεσαι, λες και ήρθε το τέλος του κόσμου.

Όμως αν ανοίξεις λίγο το μυαλό σου και το δεις από άλλη οπτική θα μπορέσεις να ευχαριστηθείς αυτή την αλλαγή και να ευλογήσεις το καινούργιο που έρχεται και σε απελευθερώνει από το παλιό.

Έχε εμπιστοσύνη. Ότι πραγματικά χρειάζεσαι δεν σε εγκαταλείπει. Αν κάτι σε εγκαταλείπει, απελευθέρωσε το, εξυπηρέτησε και τελείωσε το έργο του, χαιρέτησε το και καλωσόρισε το καινούργιο που έρχεται. Είναι σαν το νέο έτος, δεν κλαις και δεν χτυπιέσαι που το παλιό έτος φεύγει, το αποχαιρετάς και αναπολείς τις όμορφες στιγμές που σου χάρισε. Μετά αρχίζεις να ετοιμάζεσαι για τον ερχομό του νέου έτους, βάζεις τα καλά σου, επιλέγεις τι θα κάνεις εκείνη τη στιγμή, που θα είσαι με ποιους θα είσαι και μπαίνεις στην διάθεση της χαράς και της γιορτής. Και την επόμενη ημέρα που το νέο έτος έχει έρθει, αρχίζεις τις ευχές για χρόνο που έχεις μπροστά σου και συνεχίζεις να χαίρεσαι και να περιμένεις με χαρά να δεις τα δώρα που σου φέρνει.

Γιατί να μην κάνεις έτσι για κάθε τι παλιό που φεύγει; Γιατί προσκολλάσαι;

Έχε εμπιστοσύνη, η ζωή δεν είναι μια αρένα για να σε παιδεύει. Και αν έτσι το βλέπεις απλά χρειάζεται να αλλάξεις την οπτική σου. Αν έτσι την βλέπεις είναι γιατί έχεις υιοθετήσει αυτά τα γυαλιά για χρόνια και τώρα δυσκολεύεσαι να αλλάξεις γυαλιά. Όμως προσπάθησε γιατί σου λέω ότι με διαφορετικά γυαλιά θα δεις τον κόσμο αλλιώς. Θα δεις την ζωή αλλιώς και που ξέρεις μπορεί να σου αρέσει. Μάλλον στο χέρι σου είναι ή μάλλον στο μυαλό σου είναι αν θα σου αρέσει τελικά ή όχι. Αλλά τουλάχιστον αξίζει να προσπαθήσεις. Αν με την οπτική που έχεις μέχρι τώρα για τη ζωή δεν είσαι ευχαριστημένος, τότε τι έχεις να χάσεις άμα την αλλάξεις;

Ή μήπως είναι εθιστική η μιζέρια σου;

Έχε εμπιστοσύνη σε ότι συμβαίνει. Τίποτα στην δημιουργία δεν είναι λάθος, λες ο θεός να έκανε λάθος μόνο με εσένα και να σε έκανε να υποφέρεις όπως υποφέρεις; Και έστω ότι αυτό ισχύει και ο θεός έκανε αυτή την εξαίρεση για εσένα και εσύ δεν έχεις επιλογή να το αλλάξεις αυτό. Έστω ότι ο θεός έκανε εσένα να υποφέρεις, και αφού αυτό δεν αλλάζει, δεν έχεις να χάσεις και τίποτα να προσπαθήσεις να το δεις αλλιώς. Αφού ο θεός έχει κάνει αυτή την εξαίρεση για εσένα, μάλλον θα υπάρχουν και άλλες εξαιρέσεις στην τελειότητα της δημιουργίας του. Μήπως τότε θα  μπορούσε μια από αυτές τις εξαιρέσεις να ήταν να μπορέσεις εσύ να βιώσεις τελικά ευτυχία; Δεν έχεις τίποτα να χάσεις, δοκίμασε το και αυτό το σενάριο. Μην επιλέγεις μόνο σενάρια για τον εαυτό σου που προάγουν την δυστυχία σου, μην επιλέγεις μόνο σενάρια για τον εαυτό σου που διαιωνίζουν την μιζέρια σου. Αφού ισχυρίζεσαι πως δεν είσαι ευχαριστημένος από την ζωή σου, πάρτο αλλιώς.

Έχε εμπιστοσύνη σε ότι συμβαίνει. Όλα εργάζονται αρμονικά για την δική σου εξέλιξη, είτε μπορείς να το δεις, είτε όχι. Είτε μπορεί να πιστεύεις το αντίθετο, είτε όχι. Μπορείς απλά όμως να μην κρίνεις οτιδήποτε συμβαίνει και απλά να το παρατηρείς και να λειτουργείς με το καλύτερο τρόπο μέσα σε αυτό. Δεν υπάρχει καλό ή κακό και κανείς δεν θέλει να σε σαμποτάρει. Δες εσύ πως σαμποτάρεις τον εαυτό σου με τις σκέψεις σου.

Και να θυμάσαι το εξής:

Η πραγματικότητα σου δημιουργείται από τις σκέψεις σου.
Άλλαξε τις σκέψεις σου και θα αλλάξει και η ζωή σου.
Είσαι αρκετά τολμηρός για να το προσπαθήσεις τουλάχιστον

Για την αγάπη και την λογική

Ένας αξιωματούχος επισκέφτηκε τον Επίκτητο. Αρχικά μιλήσανε για διάφορα θέματα. Κατόπιν o Επίκτητος τον ρώτησε αν είχε γυναίκα και παιδιά. O άλλος απάντησε πως ναι. Τότε ο Επίκτητος τον ρώτησε:

— Πώς σου φαίνεται η οικογενειακή ζωή;
— Δυστυχία…
— Γιατί; Γι’ αυτό παντρεύονται και κάνουν παιδιά οι άνθρωποι; Για να δυστυχήσουν κι όχι για να ευτυχήσουν;
— Όχι. Αλλά η έγνοια για τα παιδάκια μου μ’ έχει διαλύσει. Πρόσφατα η κορούλα μου αρρώστησε και λέγανε πως κινδύνευε να πεθάνει. Μα εγώ δεν άντεχα να σταθώ κοντά της όσο ήταν άρρωστη, αλλά έφυγα απ’ το σπίτι κι έμενα αλλού μέχρι να ‘ρθει κάποιος να μου μηνύσει πως έγινε καλά.
— Και τι πιστεύεις; Σου φαίνεται ότι φέρθηκες σωστά;
— Μου φαίνεται ότι φέρθηκα φυσιολογικά.
— Αν εσύ με πείσεις ότι φέρθηκες φυσιολογικά, τότε κι εγώ θα σε πείσω πως καθετί που γίνεται σύμφωνα με τη φύση γίνεται σωστά.
— Έτσι αισθανόμαστε όλοι οι πατεράδες ή έστω οι περισσότεροι.
— Εγώ δεν αμφισβητώ το αν αυτό συμβαίνει. Η διαφωνία μας είναι για το αν αυτό είναι σωστό. Γιατί τότε θα έτρεπε να μου πεις ότι και τα σπυριά γίνονται για το καλό του σώματος, μιας και τα σπυριά συμβαίνουν. Και γενικότερα ότι το λάθος είναι σύμφωνο με τη φύση, μιας και όλοι σχεδόν ή τέλος πάντων οι περισσότεροι, κάνουμε λάθη. Δείξε μου λοιπόν πως η συμπεριφορά σου είναι φυσιολογική.
— Δεν μπορώ να το δείξω. Καλύτερα εσύ να μου το δείξεις, γιατί δεν είναι φυσιολογική και γιατί δεν είναι σωστή.
— Ωραία. Αν ψάχναμε να βρούμε αν κάτι είναι μαύρο ή άσπρο, ποιο κριτήριο θα επικαλούμασταν για να ξεχωρίσουμε;
— Την όραση.
— Κι αν ψάχναμε να βρούμε αν κάτι είναι κρύο ή ζεστό, σκληρό ή μαλακό;
—Την αφή.
— Ωραία, τώρα που η διαφωνία μας έχει να κάνει με το τι είναι φυσιολογικό και με το τι γίνεται σωστά ή όχι σωστά, ποιο κριτήριο θες να επικαλεστούμε;
— Δεν ξέρω.
— Συμφωνείς όμως ότι αν τύχει και δεν γνωρίζουμε ποιο είναι το κριτήριο των χρωμάτων, των οσμών ή των γεύσεων δεν χάνουμε και πάρα πολλά, ενώ αν δεν γνωρίζουμε ποιο είναι το κριτήριο του καλού και του κακού, φυσιολογικού και του μη φυσιολογικού, τότε η ζημιά είναι πολύ μεγάλη;
— Μεγαλύτερη δεν υπάρχει.
— Ωραία. Αυτά που κάποιοι τα θεωρούν πρέποντα και αρμόζοντα είναι όντως τέτοια; Οι Εβραίοι, οι Σύριοι, οι Αιγύπτιοι και οι Ρωμαίοι έχουν αντιλήψεις για το τι είναι πρέπον να τρώμε, σωστά; Είναι όλες τους σωστές;
— Πώς είναι δυνατόν να είναι όλες σωστές;
— Πράγματι, μου φαίνεται ότι αναγκαστικά, εάν οι αντιλήψεις των Αιγυπτίων είναι σωστές, τότε οι αντιλήψεις των υπολοίπων δεν θα είναι σωστές. Κι αν είναι σωστές οι αντιλήψεις των Εβραίων, τότε των άλλων δεν είναι, σωστά;
— Προφανώς.
— Εκεί που υπάρχει άγνοια, εκεί υπάρχει ασχετοσύνη και απαιδευσιά για τα πράγματα τα αναγκαία, σωστά;
— Συμφωνώ.
— Εσύ τώρα, αφού το αντιλήφθηκες αυτό, δεν θα ασχοληθείς με τίποτε άλλο ούτε θα μελετήσεις τίποτε άλλο παρά μονάχα πώς θα βρεις το κριτήριο του τι είναι σύμφωνο με τη φύση. Κι αφού το βρεις, θα χρησιμοποιήσεις το κριτήριο αυτό για να ξεχωρίσεις τι είναι φυσιολογικό στις συγκεκριμένες περιπτώσεις. Για την ώρα όμως μπορώ να σου προσφέρω μια βοήθεια σ’ αυτό που ζητάς. Θεωρείς ότι η αγάπη είναι κάτι φυσικό και ωραίο;
— Προφανώς.
— Εντάξει . H αγάπη είναι κάτι φυσικό και ωραίο. H λογική δεν είναι;
— Προφανώς και είναι.
— H αγάπη συγκρούεται με τη λογική;
— Δε νομίζω.
— Αν συγκρουόταν, όμως, τότε από τη στιγμή που δυο πράγματα συγκρούονται μεταξύ τους και το ένα είναι φυσικό, και το άλλο αφύσικο. Σωστά;
— Σωστά.
— Επομένως, αν βρούμε κάτι που αποτελεί δήλωση αγάπης και την ίδια στιγμή είναι κάτι το λογικό, τότε θα πούμε με αποφασιστικότητα γι’ αυτό ότι και σωστό είναι και ωραίο. Συμφωνείς;
— Συμφωνώ.
— Ωραία. Δεν νομίζω ότι θα αμφισβητήσεις πως το να εγκαταλείψεις το παιδί σου άρρωστο και να πας να μείνεις αλλού είναι λογικό. Μένει να εξετάσουμε αν αποτελεί εκδήλωση της αγάπης σου.
— Ας το εξετάσουμε.
— Λες ότι επειδή αγαπάς το παιδί σου, σωστά έκανες κι έφυγες και το παράτησες, ναι; H μάνα, όμως, δεν το αγαπά το παιδί;
— Το αγαπάει.
— Έπρεπε να το εγκαταλείψει κι αυτή ή όχι;
— Δεν έπρεπε.
— Η παραμάνα; Το αγαπάει;
— Το αγαπάει.
— Μήπως έπρεπε κι αυτή να το εγκαταλείψει;
— Όχι, όχι.
— Ο δάσκαλος του παιδιού: Δεν το αγαπάει;
— Το αγαπάει.
— Έπρεπε μήπως να εγκαταλειφθεί το παιδί έρημο κι αβοήθητο απ’ την πολλή αγάπη των γονιών του και των ανθρώπων των δικών του; Έπρεπε μήπως v’ αφεθεί να πεθάνει στα χέρια εκείνων που ούτε το αγαπούν ούτε το νοιάζονται;
— Όχι, προφανώς όχι…
— Ναι, αλλά δεν είναι άδικο και εγωιστικό αυτά που θεωρείς ότι είναι θεμιτό να τα κάνεις εσύ εξαιτίας της πολλής αγάπης σου, να μην τα επιτρέπεις και σ’ όποιον άλλο αισθάνεται την ίδια αγάπη με σένα;
— Δεκτό.
— Εντάξει, για πες τώρα. Αν εσύ ήσουν άρρωστος, θα ήθελες μήπως όλοι οι κοντινοί σου άνθρωποι, μα και τα παιδιά σου κι η γυναίκα σου, να σ’ αγαπάνε τόσο πολύ που να σ’ αφήσουν μόνο κι αβοήθητο;
— Όχι, καθόλου…
— Θα προσευχόσουν να σ’ αγαπάνε τόσο πολύ οι δικοί σου, ώστε εξαιτίας της υπερβολικής αγάπης τους εσύ να μένεις πάντα μόνος στις αρρώστιες; ‘H μήπως θα προσευχόσουν έτσι να σ’ αγαπούν οι εχθροί σου, αν γινόταν, ώστε αυτοί τουλάχιστον να σ’ αφήνουν στην ησυχία σου; Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε προκύπτει ότι η συμπεριφορά σου διόλου δεν ήταν από αγάπη.
— Ναι, αλλά τι σημαίνει αυτό;
— Τι ήταν εκείνο σ’ έσπρωξε να εγκαταλείψεις το παιδί; Διότι κάτι ήταν. Ήταν το ίδιο πράγμα που έσπρωξε κι έναν άνθρωπο στη Ρώμη, ο οποίος όταν έτρεχε τo άλογο που υποστήριζε στις ιπποδρομίες είχε καλυμμένο με τα χέρια του το πρόσωπό του. Κι όταν αργότερα το άλογο κέρδισε ανέλπιστα τον αγώνα, αυτός λιποθύμησε κι έπρεπε να του βάλουν βρεγμένες πετσέτες στο πρόσωπο για να τον συνεφέρουν. Τι πράγμα λοιπόν ήταν αυτό;
Δεν είναι της ώρας μια εξήγηση επιστημονική. Αρκεί εδώ να πειστούμε γι’ αυτό που λένε οι φιλόσοφοι, ότι δηλαδή το πράγμα αυτό δεν πρέπει να το αναζητήσουμε έξω από εμάς, αλλά πάντοτε ένα είναι αυτό που μας κάνει να κάνουμε κάτι ή να μην το κάνουμε, να πούμε κάτι ή να μην το πούμε, να περηφανευτούμε για κάτι ή να ντραπούμε γι’ αυτό, να επιδιώξουμε κάτι ή να το αποφύγουμε. Αυτό το ένα πράγμα είναι που και τώρα κάνει εσένα να έρθεις εδώ να κάτσεις να μ’ ακούσεις, κι εμένα να σου μιλάω. Ποιο είναι αυτό; Οι αντιλήψεις μας για το τι είναι σωστό τι όχι. Συμφωνείς;
— Συμφωνώ.
— Κι αν μας είχε φανεί καλύτερο να κάνουμε κάτι άλλο, θα κάναμε το άλλο, σωστά; Επομένως, η αιτία του πένθους του Αχιλλέα δεν είναι ο θάνατος του Πάτροκλου (γιατί άλλοι άνθρωποι δεν ένιωσαν το ίδιο αίσθημα όταν πέθανε o σύντροφός τους), αλλά η αντίληψή που σχημάτισες για το τι είναι σωστό. Κι αν πάλι έμενες, αιτία θα ήταν η αντίληψή σου. Και τώρα πηγαίνεις στη Ρώμη, γιατί αυτό νομίζεις καλύτερο. Κι αν αλλάξεις γνώμη, δεν θα πας στη Ρώμη. Και ούτε η εξορία ούτε η ταλαιπωρία ούτε τίποτα τέτοιο δεν είναι η αιτία που κάνουμε ή δεν κάνουμε κάτι, αλλά οι αντιλήψεις και οι ιδέες μας για τον θάνατο, την εξορία κ.λπ. Σε πείθω ή όχι;
— Με πείθεις.
— Σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα θα προκύψει ανάλογα με την αιτία του. Επομένως, από σήμερα και στο εξής, όταν συμπεριφερόμαστε με τρόπο που δεν είναι σωστός, δε θα κατηγορούμε τίποτα άλλο παρά τη δική μας αντίληψη, την αντίληψη εκείνη που μας έκανε να φερθούμε με τον τρόπο που φερθήκαμε. Και θα προσπαθούμε να ξεριζώσουμε και να αφαιρέσουμε την αντίληψη αυτή περισσότερο κι απ’ τα σπυριά και τ’ αποστήματα του κορμιού μας. Την ίδια αιτία θα θεωρήσουμε ότι έχουν και οι συμπεριφορές που είναι πράγματι σωστές.
Και στο εξής δεν θα κατηγορούμε ούτε τον υπηρέτη μας ούτε τον γείτονα ούτε τη γυναίκα μας ούτε τα παιδιά μας ως τον υπεύθυνο για τα όποια δεινά μας. Γιατί θα γνωρίζουμε ότι τις δικές μας πράξεις τις προκαλούν οι δικές μας αντιλήψεις. Και τις αντιλήψεις μας, το τι θα πιστέψουμε ή όχι, το εξουσιάζουμε εμείς και τίποτε έξω από εμάς.
— Σωστά.
— Από σήμερα και στο εξής, τίποτε άλλο δεν θα εξετάσουμε, για το αν είναι καλό ή όχι, για το αν είναι αυτό που πρέπει ή όχι, ούτε το χωράφι μας ούτε το προσωπικό μας ούτε τα άλογα ή τα σκυλιά μας, αλλά μονάχα τις αντιλήψεις μας.
— Μακάρι.
— Το αντιλαμβάνεσαι λοιπόν κι ο ίδιος ότι, αν θέλεις να μελετήσεις πραγματικά τις αντιλήψεις σου, θα πρέπει να γίνεις το ζώο εκείνο που οι πάντες κοροϊδεύουν: άνθρωπος που σπουδάζει. Και το καταλαβαίνεις και μόνος σου ότι αυτό δεν είναι υπόθεση της μιας ώρας ή της μιας μέρας.

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Η Ελευθερία