O Σχηματισμός των λέξεων στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα

Ριζικά ουσιαστικά

§ 279. Τα ριζικά ουσιαστικά (§ 21) σώζονται γενικά μόνον ως μεμονωμένες λέξεις (πούς, ναύς, ἅλς κτλ.), γιατί ως μονοσύλλαβες λέξεις δεν είχαν αρκετή βαρύτητα· ως στοιχεία σχηματισμού χρησιμοποιούνται μόνο στο β΄ συνθετικό συνθέτων, όπου η μονοσυλλαβία τους δεν είναι πλέον αισθητή: πρόσ-φυξ § 44 , ἄ-ζυξ § 62 , βου-πλήξ, χέρ-νιψ § 102 , οἰστρο-πλήξ § 105 .

Φωνηεντικά επιθήματα

Ι. -ο- και -ᾱ-

§ 280. Αξιοσημείωτη είναι μόνον η χρήση ως ρηματικού ονόματος. Το -ο- σχηματίζει με οξυτονισμό nomina agentis: ἀγός 'οδηγός' (Όμ.) από το ἄγειν, τροφός 'ο, η τροφός' (Όμ.) από το τρέφειν, ἀοιδός 'τραγουδιστής' (Όμ.) από το ἀείδειν, τροχός 'δρομέας > τροχός' (Όμ.) από το τρέχειν· με βαρυτονισμό nomina agentis (ονόματα που δηλώνουν ενέργεια): γόνος 'απόγονος' (Όμ.) από το γεν- (γένος, γενέσθαι), τρόχος 'τρέξιμο' (κλασ.) από το τρέχειν· και οι δύο ομάδες έγιναν σημαντικές για τη σύνθεση ως β΄ συνθετικά: πρόσ-φορος § 44 , δύσ-φορος § 62 , ψυχο-πομπός § 97 (κουρο-τρόφος § 152) θεό-πομπος § 106 .

§ 281. Τα ριζικά αφηρημένα ουσιαστικά σε - ά̄ (-ή) είναι αρχαία κληρονομιά και παραμένουν ακόμη ζωντανά στους ιστορικούς χρόνους (πρβ. § 21): φθορά 'εξολόθρευση' (κλασ.) από το φθερ-, χαρά (κλασ.) από το χαρ-ῆναι, ἀρχή (Όμ.) από το ἄρχειν, σφαγή 'θυσία, φόνος' (κλασ.) από το σφαγ-, φυγή (Όμ.) από το φεύγειν. Από την κλασική εποχή και μετά αυτά τα ουσιαστικά παράγονται ιδίως από διάφορα αφωνόληκτα[1] ρήματα δείχνοντας προτίμηση στο μέσο ή δασύ[2] χαρακτήρα του θέματος: διδαχή 'διδασκαλία' (κλασ.), παρμένο από το διδάξαι κτλ. [3], ἀλλαγή 'ανταλλαγή, μεταβολή' (κλασ.) από το ἀλλάσσειν (αρχικά μάλλον *ἀλλακ-), κατα-σκαφή 'υπονόμευση, γκρέμισμα' (κλασ.) από το σκάπ-τειν (παλιότερο σκαπ-άνη 'φτυάρι', νεότερο σκαφ-ῆναι, μάλλον κατά το ταφ-ῆναι).

Σχετικά με το -ο- ως "συνθετικό φωνήεν" δες § 129, ως "συνθετικό επίθημα" § 148.

§ 282. Το -ᾱ- χρησιμοποιείται επίσης για να δηλώσει θηλυκό πρόσωπο από αρσενικά σε -ος: θεός - θεά (Όμ., πλάι στη χρήση του θεός ως θηλυκού), κασίγνητος - κασιγνήτη (Όμ.), ξεῖνος - ξείνη (Ύμνος στη Δήμητρα, Πίνδαρος κτλ.). Τα λατινικά γνωρίζουν την ίδια εξέλιξη σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα: deus - dea 'θεός - θεά', equus - equa 'ίππος - φοράδα'· παρ' όλ' αυτά μπορούμε ν' αποδώσουμε το πολύ τις απαρχές αυτού του φαινομένου της μετάπλασης στην κοινή βασική γλώσσα· ως πρότυπα λειτούργησαν φυσικά τα επίθετα σε - os,-ā (- om ).

Σχετικά με τα συγκεκομμένα ονόματα σε -ᾶς, που η προέλευσή τους είναι αβέβαιη, δες § 164 · το ίδιο -ᾶς σχηματίζει, ιδίως στην ελληνιστική εποχή και αργότερα, με χαϊδευτική έννοια δριμείς χαρακτηρισμούς προσώπων όπως φαγᾶς (Κρατίνος) από το φαγ-εῖν, λαρυγγᾶς 'φωνακλάς' (μεταγενέστερο) από το λαρυγγ-.
-----------------------
[1] Κατά την αρχαία παράδοση, ἄφωνα είναι τα σύμφωνα που σήμερα θα χαρακτηρίζονταν στοματικά κλειστά, δηλαδή τα [p phb t thd k khg] (π φ β τ θ δ κ χ γ), επομένως όχι τα [s m n l r dz] (σ μ ν λ ρ ζ), που ονομάζονταν ἡμίφωνα.

[2] "Δασέα" σύμφωνα είναι τα [phthkh]. "Μέσα" σύμφωνα είναι τα αντίστοιχα ηχηρά [b d g]. Ο όρος οφείλεται σε έλλειψη κατανόησης από τους αλεξανδρινούς γραμματικούς της διάκρισης: ηχηρά - άηχα σύμφωνα. Καθώς τα [phthkh] είχαν "δασύτητα", και τα αντίστοιχα "ψιλά", δηλαδή "σκέτα" [p t k] δεν είχαν, θεώρησαν την τρίτη ομάδα των [b d g] σαν κάτι "ενδιάμεσο". Αντίστοιχη έλλειψη κατανόησης στο σημασιοσυνταχτικό τομέα διαπιστώνεται με την ονομασία "μέσο ρήμα" για τους τύπους που δεν ήταν ούτε ενεργητικοί ούτε παθητικοί.

[3] διδάσκω (Όμ.) από το *δι-δάσ-σκω από το δαῆναι 'μαθαίνω', δήνεα 'συμβουλές' από το *δασ-ν-, δηλαδή αρχικά κανένα απολύτως υπερωικό θέμα· το διδάξαι (Όμ.) από το *διδάσκ-σαι υιοθέτησε το ενεστωτικό θέμα (πρβ. διδάσκ-αλος 'δάσκαλος' § 324 και ἀλύσκειν - ἀλύξαι)· από εκεί στη συνέχεια διδαχ-θῆναι, δε-διδαχ-έναι και διδαχ-ή·

Θεωρία Υπερβατικής Επίγνωσης

Σύμφωνα με τη Θεωρία της Υπερβατικής Επίγνωσης, το σύμπαν είναι μια εκδήλωση μιας θεϊκής συνείδησης που καλύπτει τα πάντα, η οποία συχνά συγκαλύπτεται από τις υλιστικές και εγωιστικές προοπτικές της ανθρώπινης ζωής. Αυτή η θεωρία υποστηρίζει ότι η αληθινή ελευθερία, η ειρήνη και η κατανόηση είναι προσβάσιμες όταν τα άτομα υπερβαίνουν τον εγωιστικό εαυτό τους, αποσπώνται από τις εγκόσμιες ανησυχίες και ευθυγραμμίζονται με αυτή τη θεϊκή συνείδηση.

Αρετή και Θεία Συνείδηση

Η έννοια της αρετής, σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, συνδέεται με τη θεία συνείδηση. Είναι σπάνια γιατί απαιτεί από τα άτομα να ενεργούν σε αρμονία με αυτή τη συνείδηση, συχνά ενάντια στις εγωιστικές επιθυμίες και τα κοσμικά τους ένστικτα. Η επίτευξη αρετής θεωρείται η κορυφή της πνευματικής ανάπτυξης.

Το Φεστιβάλ των Τρελών και η Ημέρα της Δικαιοσύνης

Το Φεστιβάλ των Τρελών συμβολίζει τη χαοτική και αχαλίνωτη κατάσταση του κόσμου, όπου τα άτομα ενεργούν σύμφωνα με τις ιδιοτροπίες τους χωρίς να εξετάζουν την ευθυγράμμισή τους με τη θεϊκή συνείδηση. Η Ημέρα της Δικαιοσύνης αντιπροσωπεύει τη στιγμή της τελικής συνειδητοποίησης, όταν όλα φαίνονται στο αληθινό φως και τις διαστάσεις τους, απογυμνωμένα από ψευδαισθήσεις και παρανοήσεις.

Ελευθερία και θυσία

Η θεωρία υποστηρίζει ότι η αληθινή ελευθερία δεν είναι η απουσία περιορισμού, αλλά η ικανότητα να ενεργείς σύμφωνα με τη θεϊκή συνείδηση, ανεξάρτητα από τους κοσμικούς περιορισμούς. Αυτή η ελευθερία απαιτεί τη θυσία εγωιστικών σκέψεων και επιθυμιών, και μια απόσπαση από τις εγκόσμιες ανησυχίες. Είναι ένα ταξίδι εσωτερικής μεταμόρφωσης που οδηγεί στην εξωτερική απελευθέρωση.

Το μονοπάτι προς τη διαύγεια και τους ανοιχτούς ουρανούς

Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, όσο απομακρύνεται κανείς από εγωιστικές επιθυμίες και εγκόσμιες ανησυχίες, τόσο πιο ξεκάθαρη γίνεται η κατανόησή του. Καθώς τα άτομα αποστασιοποιούνται από αυτούς τους περισπασμούς, μπορούν να αναπνέουν ελεύθερα και οι «ουρανοί ανοίγουν», συμβολίζοντας μια βαθύτερη σύνδεση με τη θεϊκή συνείδηση.

Η Γαλήνη της Αλήθειας

Στη γαλήνη της αλήθειας -την κατανόηση και αποδοχή της θείας συνείδησης- μπορεί κανείς να ξεχάσει την ασχήμια που δημιουργεί η ανθρώπινη σκέψη και δράση. Αυτή η κατάσταση χαρακτηρίζεται από ειρήνη, κατανόηση και μια βαθιά αίσθηση ενότητας με τον κόσμο.

Αυτή η θεωρία προωθεί μια μυστικιστική προοπτική για τη ζωή, ενθαρρύνοντας τα άτομα να αναζητήσουν την αρετή, να ασκήσουν αυτοθυσία και να αγωνιστούν για μια υπερβατική κατανόηση που ξεπερνά τους περιορισμούς του φυσικού κόσμου. Είναι ένα ταξίδι προς την απόλυτη αλήθεια, την ελευθερία και την ειρήνη.

6. Εδώ είναι μερικές πνευματικές συμβουλές:

- Αφιερώστε χρόνο κάθε μέρα για ηρεμία, προβληματισμό και διαλογισμό. Η σύνδεση με τον εσωτερικό σας εαυτό είναι ζωτικής σημασίας για την πνευματική ανάπτυξη.

- Ασκήστε την ευγνωμοσύνη. Να είστε ευγνώμονες για όλες τις ευλογίες, μεγάλες και μικρές, στη ζωή σας. Η ευγνωμοσύνη αλλάζει την οπτική γωνία και σας γεμίζει χαρά.

- Αφήστε την κρίση και δείτε την έμφυτη καλοσύνη στους άλλους. Είμαστε όλοι στο δικό μας ταξίδι και αξίζουμε συμπόνια.

- Κάντε μικρές πράξεις καλοσύνης όποτε μπορείτε. Μια ευγενική λέξη ή μια χειρονομία μπορεί να ανυψώσει τους άλλους και να γεμίσει την καρδιά σας με ζεστασιά.

- Περάστε χρόνο στη φύση. Ο φυσικός κόσμος έχει έναν τρόπο να μας φέρνει ειρήνη και προοπτική. Αφήστε το να θρέψει το πνεύμα σας.

- Καλλιεργήστε την αποδοχή. Πολλά πράγματα είναι εκτός ελέγχου μας. Η αποδοχή φέρνει ελευθερία από τα βάσανα.

- Αφιερώστε χρόνο για να συγχωρήσετε, τόσο τον εαυτό σας όσο και τους άλλους. Η συγχώρεση καθαρίζει την ψυχή και αφήνει χώρο για ανάπτυξη.

- Εμπιστοσύνη στο ξεδίπλωμα της ζωής. Να έχετε πίστη ότι υπάρχει ένας βαθύτερος σκοπός και νόημα σε όλο αυτό.

- Μείνετε πιστοί στις βασικές σας αξίες. Αφήστε τις να σας καθοδηγήσουν, ειδικά όταν αντιμετωπίζετε σημαντικές αποφάσεις ζωής.

- Εξυπηρετήστε τους άλλους με ανοιχτή καρδιά. Το να δίνουμε ανιδιοτελώς αυξάνει τη σύνδεσή μας με την ανθρωπότητα.

Καμύ: Εφόσον είχα ανάγκη ν' αγαπήσω και να αγαπηθώ, πίστεψα πως ήμουν ερωτευμένος

Αφού πάλεψα, αφού εξάντλησα την αυθάδη περηφάνια μου, αποθαρρυμένος από την αχρηστία των προσπαθειών μου, αποφάσισα να εγκαταλείψω τη συναναστροφή των ανθρώπων.

Όχι, όχι, δεν έψαξα για ερημονήσι, δεν υπάρχουν πια.

Κατέφυγα μονάχα στις γυναίκες.

Το ξέρετε, δεν καταδικάζουν καμιά αδυναμία στην πραγματικότητα: θα προσπαθούσαν μάλλον να ταπεινώσουν ή να αφοπλίσουν τις δυνάμεις μας.

Γι' αυτό κι η γυναίκα είναι η ανταμοιβή όχι του πολεμιστή, αλλά του εγκληματία.

Είναι το λιμάνι του, το καταφύγιό του, στο κρεβάτι της γυναίκας τον πιάνουν κατά κανόνα.

Αυτή άραγε δεν είναι ό,τι μας απομένει απ' τον επίγειο παράδεισο;

Χαμένος, έτρεξα στο φυσικό μου λιμάνι.

Μα δεν έλεγα πια λόγια.

Έπαιζα ακόμα λιγάκι, από συνήθεια· έλειπε όμως η ευρηματικότητα.

Διστάζω να το ομολογήσω, από φόβο μην πω ξανά παχιά λόγια: νομίζω πως την εποχή εκείνη ένιωσα την ανάγκη ενός έρωτα.

Αισχρό, έτσι;

Όπως και να 'χει, ένιωθα έναν βουβό πόνο, ένα είδος στέρησης που μ' έκανε πιο άδειο και μου επέτρεπε, εν μέρει από ανάγκη και εν μέρει από περιέργεια, να αναλάβω κάποιες υποχρεώσεις.

Εφόσον είχα ανάγκη ν' αγαπήσω και να αγαπηθώ, πίστεψα πως ήμουν ερωτευμένος.

Έκανα, μ' άλλα λόγια, το βλάκα.

Έπιανα ξαφνικά τον εαυτό μου να κάνει συχνά μια ερώτηση που, ως έμπειρος άντρας, μέχρι τότε την απέφευγα πάντοτε.

Άκουγα τον εαυτό μου να με ρωτάει: "Μ' αγαπάς";

Ξέρετε ότι σε παρόμοιες περιπτώσεις είθισται να σου απαντάς: "Κι εσύ";

Αν έλεγα ναι, βρισκόμουν δεσμευμένος πέρα από τα πραγματικά μου αισθήματα.

Αν τολμούσα να πω όχι, κινδύνευα να μη μ' αγαπούν πια και υπέφερα.

Όσο λοιπόν το συναίσθημα όπου είχα ελπίσει να βρω ανάπαυση απειλούνταν, τόσο το απαιτούσα από τη σύντροφό μου.

Προχωρούσα έτσι, σε όλο και πιο ρητές υποσχέσεις και κατέληγα ν' απαιτώ απ' την καρδιά μου ένα συναίσθημα όλο και αχανέστερο.

Αλμπέρ Καμύ, Η πτώση

Η φύση του ανθρώπου συχνά κρύβεται... αλλά σπάνια εξαλείφεται

Τίποτα δεν βλάπτει περισσότερο την υγεία όσο η στωική καταπίεση της επιθυμίας.

Σε τι ωφελεί να παραταθεί μια ζωή την οποία η απάθεια την έχει μετατρέψει σε πρόωρο θάνατο;

Άλλωστε ο στόχος αυτής της φιλοσοφίας είναι ανέφικτος. Το ένστικτο τελικά θα εκφραστεί.

Η φύση συχνά κρύβεται, μερικές φορές υπερνικάται, αλλά σπάνια εξαλείφεται.

Η άσκηση δύναμης κάνει πιο βίαιη τη φύση κατά την επιστροφή της· το δόγμα και ο λόγος κάνουν τη φύση λιγότερο πιεστική, αλλά μόνο η συνήθεια αλλάζει ή υποτάσσει τη φύση...

Όμως ας μην εφησυχάσει κανείς με τη νίκη του πάνω στη φύση του για πολύ.

Γιατί μπορεί να παραμείνει θαμμένη για μεγάλο διάστημα, αλλά θα αναβιώσει όταν το επιτρέψουν οι περιστάσεις ή την ελκύσει ο πειρασμός.

Όπως συνέβη με τη γάτα που έγινε νεαρή γυναίκα στον μύθο του Αισώπου, η οποία καθόταν πολύ σεμνά μέχρι που πέρασε ένα ποντίκι από μπροστά της.

Επομένως, ο άνθρωπος πρέπει ή να αποφεύγει τελείως τη μεταβολή των περιστάσεων ή να εκτίθεται συχνά σε αυτή, ώστε να μην τον επηρεάζει.

Μια Επιστήμη του Καλού και του Κακού

ΕΙΝΑΙ η διαφορά ανάμεσα στο καλό και στο κακό απλώς ζήτημα του τι λέει κάποια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων (ιερέων);

Σκεφθείτε ότι μία από τις μεγαλύτερες διασκεδάσεις στο Παρίσι του 16ου αιώνα, ήταν το να καίνε γάτες. Στο πανηγύρι της θερινής ισημερίας ένας διοργανωτής μάζευε δεκάδες γάτες σε ένα δίχτυ, τις ανέβαζε ψηλά στον αέρα από μία ειδική σκηνή, και έπειτα, προς μεγάλη αγαλλίαση όλων, κατέβαζε ολόκληρο το συστρεφόμενο αυτό δέμα επάνω σε μία πυρά. Οι συγκεντρωμένοι θεατές «έσκαγαν στα γέλια καθώς τα ζώα, ουρλιάζοντας από τον πόνο, καίγονταν, ψήνονταν και τελικώς απανθρακώνονταν». Σήμερα, οι περισσότεροι από εμάς θα αισθανόμασταν αποτροπιασμό με ένα τέτοιο θέαμα.

Αλλά θα ήταν σωστό να αντιδράμε με αυτόν τον τρόπο; Μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν ηθικές αλήθειες, τις οποίες αγνοούν όλοι οι ενθουσιώδεις βασανιστές αιλουροειδών; Πολύς κόσμος φαίνεται να πιστεύει ότι οι ηθικές αλήθειες είναι πολιτισμικά σχετικές, με έναν τρόπο που δεν ισχύει για τις επιστημονικές αλήθειες. Φαίνεται, μάλιστα, ότι αυτή η υποτίμηση των ηθικών αληθειών είναι ένα από τα κύρια μειονεκτήματα των αντιλήψεων κοσμικού χαρακτήρα. Το πρόβλημα είναι ότι, από τη στιγμή που εγκαταλείψουμε την πίστη μας σε έναν Θεό, ο οποίος ορίζει τους κανόνες, το ερώτημα του γιατί μία δεδομένη ενέργεια είναι καλή ή κακή χρήζει αναλύσεως. Και μία δήλωση όπως «ο φόνος είναι κάτι κακό», αν και γίνεται δεκτή χωρίς συζήτηση στους περισσότερους κύκλους, δεν φαίνεται να εδράζεται στις πραγματικότητες αυτού του κόσμου, όπως φαίνεται να ισχύει με τις δηλώσεις που αφορούν τους πλανήτες ή τα μόρια. Το πρόβλημα, σε φιλοσοφικούς όρους, έγκειται στο να εντοπίσει κανείς ακριβώς τι είδους «γεγονότα» μπορεί να πει ότι ανιχνεύουν οι ηθικοί μας θεσμοί -αν πράγματι ανιχνεύουν κάτι τέτοιο.

Μία λογική προσέγγιση στις ηθικές αξίες γίνεται δυνατή από τη στιγμή που συνειδητοποιήσουμε ότι τα ερωτήματα, που αφορούν το σωστό και το λάθος, είναι στην πράξη ερωτήματα που σχετίζονται με την ευτυχία και τη δυστυχία υπάρξεων που διαθέτουν αισθήσεις.

Αν είμαστε σε θέση να επηρεάσουμε την ευτυχία ή τη δυστυχία τρίτων, έχουμε ηθικές ευθύνες απέναντι τους -και πολλές από αυτές τις ευθύνες είναι τόσο σοβαρές, ώστε γίνονται ζητήματα που αφορούν την αστική και την ποινική νομοθεσία. Παίρνοντας την ευτυχία και τη δυστυχία ως αφετηρία, μπορούμε να δούμε ότι πολλά από αυτά που απασχολούν τους ανθρώπους, στο πλαίσιο της ηθικής δεν έχουν καμία σχέση με το θέμα. Είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι εγκλήματα χωρίς θύματα είναι κάτι ανάλογο με χρέη χωρίς πιστωτές. Ούτε καν υπάρχουν. Οποιοσδήποτε μένει άγρυπνος τη νύχτα σκεπτόμενος τις ιδιωτικές απολαύσεις άλλων συναινούντων ενηλίκων, έχει κάτι πολύ περισσότερο από υπερβολικό χρόνο στη διάθεσή του. Έχει κάποιες αστήρικτες πεποιθήσεις, σχετικώς με τη φύση του σωστού και του λάθους.

Το γεγονός ότι άνθρωποι διαφορετικών εποχών και πολιτισμών διαφωνούν επάνω σε ηθικά ζητήματα δεν θα πρέπει να μας ανησυχεί. Δεν παρέχει καμία απολύτως ένδειξη σε σχέση με το καθεστώς της ηθικής αλήθειας. Ας φαντασθούμε τι θα γινόταν, αν συμβουλευόμασταν τους μεγαλύτερους διανοητές των αρχαίων χρόνων επάνω σε βασικά ζητήματα της επιστήμης. Μπορεί να ερωτούσαμε «Τι είναι η φωτιά;» και «πώς αναπαράγονται οι ζωντανοί οργανισμοί;» και «τι είναι τα διάφορα φώτα που βλέπουμε στον ουρανό;» Είναι βέβαιο ότι θα αντιμετωπίζαμε μία ανησυχητική έλλειψη ομοφωνίας επάνω σε αυτά τα ζητήματα. Αν και δεν υπήρχε με κανέναν τρόπο έλλειψη λαμπρών πνευμάτων στην αρχαιότητα, οι άνθρωποι αυτοί απλώς δεν διέθεταν τα φυσικά και πνευματικά μέσα, για να δώσουν απαντήσεις σε ερωτήματα αυτού του είδους. Η έλλειψη ομοφωνίας αντανακλούσε την άγνοιά τους σε σχέση με κάποιες φυσικές αλήθειες, και δεν αποδείκνυε ότι δεν υπάρχουν τέτοιες αλήθειες.

Αν υπάρχουν σωστές και λανθασμένες απαντήσεις σε ηθικά ερωτήματα, αυτές οι απαντήσεις είναι καλύτερο να αναζητηθούν στο παρόν. Το αν η έρευνά μας μάς οδηγήσει σε κάποιο απομονωμένο σπήλαιο ή σε ένα σύγχρονο εργαστήριο, δεν παίζει κανέναν ρόλο ως προς την ύπαρξη των εν λόγω δεδομένων. Αν η ηθική αντιπροσωπεύει έναν αληθινό τομέα γνώσης, αντιπροσωπεύει μία σφαίρα δυνητικής προόδου (και οπισθοδρόμησης). Η όποια χρησιμότητα μπορεί να έχει η παράδοση για αυτόν τον χώρο συζήτησης, όπως για κάθε άλλον, θα έγκειται στη στήριξη της έρευνας στο παρόν.

Εκεί όπου οι παραδόσεις μας δεν έχουν υποστηρικτικό ρόλο, γίνονται απλώς οχήματα αμαθείας. Η κυρίαρχη αντίληψη ότι η θρησκεία είναι με κάποιον τρόπο η πηγή των βαθύτερων ηθικών μας διαισθήσεων είναι παράλογη. Η αίσθησή μας ότι η σκληρότητα είναι κακή, έχει τόση σχέση με τις σελίδες της Βίβλου όση έχει και ένα σχολικό βιβλίο αριθμητικής με την αίσθηση ότι δύο και δύο κάνουν τέσσερα. Όποιος δεν διαθέτει μέσα του κάποια στοιχειώδη αίσθηση ότι η σκληρότητα είναι κάτι κακό, είναι απίθανο να το μάθει διαβάζοντάς το -μάλιστα, τα περισσότερα ιερά κείμενα παραθέτουν μάλλον αμφιλεγόμενες απόψεις ως προς αυτό το ζήτημα, σε κάθε περίπτωση. Οι ηθικές μας διαισθήσεις πρέπει να έχουν τα προηγούμενά τους στον φυσικό κόσμο, διότι ενώ η φύση είναι πράγματι αιματοβαμμένη, δεν είναι απλώς και μόνο έτσι. Ακόμη και οι πίθηκοι κοπιάζουν ιδιαιτέρως για να αποφύγουν να προκαλέσουν βλάβη σε ένα άλλο μέλος της φυλής τους. Το ενδιαφέρον για τους άλλους δεν υπήρξε εφεύρεση κανενός προφήτη.

Το γεγονός ότι οι ηθικές μας διαισθήσεις έχουν τη ρίζα τους στη βιολογία αποκαλύπτει ότι οι προσπάθειες μας να θεμελιώσουμε την ηθική σε θρησκευτικές αντιλήψεις περί «ηθικού καθήκοντος» δεν έχουν σωστή βάση. Το να σώσει κανείς ένα παιδί από πνιγμό δεν αποτελεί μεγαλύτερης σημασίας ηθικό καθήκον από το να κατανοήσει έναν συλλογισμό. Απλώς, δεν χρειαζόμαστε θρησκευτικές ιδέες για να αποκτήσουμε το κίνητρο να ζήσουμε μία ηθική ζωή. Από τη στιγμή που αρχίσουμε να σκεφτόμαστε σοβαρά σε σχέση με την ευτυχία και με τη δυστυχία, ανακαλύπτουμε ότι οι θρησκευτικές μας παραδόσεις δεν είναι περισσότερο αξιόπιστες επάνω σε ζητήματα ηθικής, απ’ όσο είναι αναφορικά με επιστημονικά ζητήματα γενικότερα.

Ο ανθρωποκεντρισμός που είναι εγγενής σε όλες τις θρησκείες δεν μπορεί παρά να φαίνεται απίθανα παράξενος -και επομένως αδύνατος- με δεδομένα τα όσα γνωρίζουμε σήμερα σε σχέση με τον φυσικό κόσμο. Οι βιολογικές αλήθειες απλώς δεν είναι συμβατές με την αντίληψη για έναν δημιουργό Θεό, ούτε με έναν καλό δημιουργό.

Η «ανωμαλία» του θαύματος της εξέλιξης έγκειται στο εξής: Οι ίδιοι οι μηχανισμοί που δημιουργούν την απίστευτη ομορφιά και ποικιλία του ζωντανού κόσμου εγγυώνται ότι υπάρχουν συγχρόνως τέρατα και θάνατος. Το παιδί που γεννιέται χωρίς μέλη, η μύγα χωρίς μάτια, τα εξαφανισμένα είδη -αυτά δεν είναι τίποτε λιγότερο από τη μητέρα Φύση που συλλαμβάνεται να σπαταλά τον πηλό της. Κανένας τέλειος Θεός δεν θα μπορούσε να διατηρεί τέτοιες ανωμαλίες. Αξίζει να θυμόμαστε ότι, αν ο Θεός έπλασε τον κόσμο και όλα τα πράγματα που περιέχει, δημιούργησε επίσης την ευλογιά, την πανώλη και τη φιλαρίαση. Όποιο άτομο είχε εξαπολύσει σκοπίμως τέτοιες φρικαλεότητες επάνω στη γη, θα έπρεπε να είχε γίνει λιώμα για τα εγκλήματά του.

Η θεότητα που καραδοκούσε στις ερήμους της Μέσης Ανατολής πριν κάποιες χιλιετίες -και η οποία φαίνεται ότι τις έχει έκτοτε εγκαταλείψει εν μέσω μίας συνεχούς αιματοχυσίας στο όνομά της-δεν είναι κάποιος που θα έπρεπε να συμβουλευθούμε επάνω σε ζητήματα ηθικής. Αν μάλιστα τον κρίναμε με βάση τα έργα του, αυτό θα ήταν ένα εξαιρετικά δυσάρεστο εγχείρημα. Ο Μπέρτραντ Ράσελ μάς πρόλαβε: «Πέρα από το ζήτημα της λογικής συνέπειας, μου φαίνεται ότι υπάρχει κάτι μάλλον περίεργο στις ηθικές αξιολογήσεις όσων πιστεύουν ότι ένας παντοδύναμος, παντογνώστης και πανάγαθος Θεός, αφού προετοίμασε το έδαφος επί εκατομμύρια χρόνια με κάποια άψυχα νεφελώματα, θα θεωρούσε τον εαυτό του αρκετά ικανοποιημένο με την τελική εμφάνιση του Χίτλερ, του Στάλιν και της βόμβας υδρογόνου». Αυτή είναι μία συγκλονιστική παρατήρηση, και δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί κανείς να της αντιτείνει.

Ενώπιον της προφανούς ανεπάρκειας του Θεού, οι ευσεβείς έχουν κατά καιρούς υποστηρίξει ότι δεν μπορεί κανείς να εφαρμόσει γήινα κριτήρια όσον αφορά τον Δημιουργό του σύμπαντος. Αυτό το επιχείρημα χάνει την αξία του, από τη στιγμή που παρατηρήσουμε ότι ο Δημιουργός που υποτίθεται ότι βρίσκεται επάνω από την κρίση των ανθρώπων, άγεται και φέρεται μονίμως από ανθρώπινα πάθη -φθόνο, οργή, καχυποψία και μανία κυριαρχίας. Μία προσεκτική μελέτη των ιερών μας κειμένων αποκαλύπτει ότι ο Θεός του Αβραάμ είναι ένας γελοίος τύπος -ιδιότροπος, οξύθυμος και σκληρός- και κάποιος με τον οποίο αν συνάψει κανείς μία συνθήκη, είναι αμφίβολο το κατά πόσον εγγυάται υγεία και ευτυχία.6 Αν αυτά είναι τα χαρακτηριστικά του Θεού, τότε οι χειρότεροι από εμάς είμαστε πλασμένοι πολύ περισσότερο κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν απ’ όσο θα μπορούσαμε να ελπίζουμε.

Το πρόβλημα της υπεράσπισης ενός παντοδύναμου και παντογνώστη Θεού απέναντι στο κακό (αυτό που παραδοσιακά ονομάζεται «θεοδικία») είναι αξεπέραστο. Όσοι ισχυρίζονται ότι το έχουν ξεπεράσει, καταφεύγοντας σε αντιλήψεις σχετικώς με την ελεύθερη βούληση και σε άλλες ασυναρτησίες, απλώς έχουν επισωρεύσει μία κακής ποιότητας φιλοσοφία επάνω σε μία κακής ποιότητας ηθική. Είναι βέβαιο ότι πρέπει κάποτε να φθάσει μία εποχή, που θα αναγνωρίσουμε αυτό που είναι ολοφάνερο: στην ουσία, η θεολογία είναι τώρα πια ένας κλάδος της άγνοιας του ανθρώπου, και μάλιστα, μία άγνοια με φτερά.

Πως να γίνετε Επικούρειοι

Όπως πολλοί άνθρωποι, είμαι δύσπιστος έναντι οποιουδήποτε βιβλίου, διάλεξης ή άρθρου, προσφέρεται να αποκαλύψει τα μυστικά της ευτυχίας. Για μένα, η ευτυχία είναι επεισοδιακή. Είναι εκεί, μια στιγμή συνεύρεσης με μια φίλη για ποτό, όταν ακούμε ένα νέο και εντυπωσιακό κομμάτι μουσικής στο ραδιόφωνο, όταν μοιραζόμαστε εμπιστοσύνη με έναν συγγενή ή όταν ξυπνάμε από έναν καλό ύπνο. Η ευτυχία είναι μια αίσθηση χαράς σε κάποια στιγμή που δεν μπορεί να κυνηγηθεί και να πιαστεί και που δεν μπορεί να διαρκέσει πολύ.

Αλλά η ικανοποίηση για το πώς πηγαίνουν τα πράγματα είναι διαφορετική από την ευτυχία. Η ικανοποίηση έχει να κάνει με την ποιότητα και τις ρυθμίσεις στη ζωή που μας κάνουν να θέλουμε να σηκωθούμε από το κρεβάτι το πρωί, να μάθουμε τι συμβαίνει στον κόσμο και να συνεχίσουμε με ό,τι φέρνει η μέρα. Υπάρχουν εμπόδια στην ικανοποίηση και μπορούν, εάν δεν αφαιρεθούν εντελώς, τουλάχιστον να μειωθούν. Μερικοί συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η ικανοποίηση εξαρτάται κυρίως από τα γονίδιά μας, πού ζούμε, από την εποχή του χρόνου, ή από το πώς μας αντιμετωπίζουν οι άλλοι, συμπεριλαμβανομένης της κυβέρνησης μας. Ωστόσο, η ψυχολογία και η μετάδοση προσωπικών εμπειριών που αποκτήθηκαν από γενιά σε γενιά, μπορούν πραγματικά να βοηθήσουν.

Το ίδιο μπορεί και η φιλοσοφία. Οι μεγάλες σχολές φιλοσοφίας στην αρχαιότητα – ο πλατωνισμός, ο στωικισμός, ο αριστοτελισμός και, ο αγαπημένος μου, ο επικουρισμός, έθιξαν το ζήτημα της καλής ζωής, άμεσα. Όλοι οι φιλόσοφοι προσυπέγραψαν ένα ιδανικό τρόπο ζωής «σύμφωνα με τη φύση», με την οποία εννοούσαν τόσο την ανθρώπινη όσο και τη μη ανθρώπινη φύση, ενώ διαφωνούσαν μεταξύ τους για όσα αυτό συνεπάγεται. Τα πρωτότυπα γραπτά τους, τα περισσότερα από τα οποία είναι ευρέως προσβάσιμα, ευανάγνωστα και πρόκληση για σκέψη, παραμένουν πηγές, όχι μόνο για φοιτητές φιλοσοφίας και ειδικούς, αλλά για όλους όσους ενδιαφέρονται για τα θέματα της φύσης, της κοινωνίας και της ευημερίας.

Τι ήταν μια «σχολή» φιλοσοφίας για τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους; Ουσιαστικά, ήταν μια ομάδα που μοιράζονταν κοινές πεποιθήσεις και αξίες. Τα μέλη της συναντιόνταν τακτικά για να ακούσουν διαλέξεις από τον πρωτεργάτη της, να συζητήσουν τα φιλοσοφικά ζητήματα μεταξύ τους αλλά και με περιστασιακούς επισκέπτες, και να επεξεργαστούν πώς να υπερασπιστούν τις απόψεις τους ενάντια στις αντιρρήσεις των σχολών των ανταγωνιστών τους. Οι καταγραφές των διαλέξεων και των συζητήσεων τους μπορεί να κατέληγαν ως γραπτά κείμενα, που επιμελούνταν από τον δάσκαλο ή τους μαθητές του. Η φιλοσοφία δεν ήταν, ωστόσο, μια μορφή δημόσιας εκπαίδευσης. Ο πληθυσμός της Αθήνας τους πρώτους αιώνες π.κ.χ. ήταν σκλάβοι (άντρες και γυναίκες) σε ποσοστό μεταξύ του 40 – 80%. Μερικοί από αυτούς μπορεί να υπηρετούσαν ή να βοηθούσαν σε εκδηλώσεις διασκέδασης εντός των φιλοσοφικών σχολών, αλλά δεν συμμετείχαν.

Ο Πλάτων, ο οποίος συγκέντρωσε τις σκέψεις και τις συζητήσεις του δασκάλου του Σωκράτη στον 5ο αιώνα π.κ.χ., τόνισε την καλλιέργεια των τεσσάρων αρετών: της σοφίας, του θάρρους, της μετριοπάθειας και της δικαιοσύνης. Ο Πλάτων θεώρησε αυτές τις αρετές και άλλες «μορφές» όπως η αλήθεια και η ομορφιά, πιο πραγματικές από οτιδήποτε αποτελείται από την ύλη. Η αρετή, σκέφτηκε, ήταν η διαδρομή και η μόνη διαδρομή προς την ευδαιμονία, που συνήθως μεταφράζεται ως «ευημερία» ή «ευδοκίμηση». Η ανεντιμότητα, η δειλία, η λαιμαργία, η λαχτάρα, η ανεπιθύμητη συμπεριφορά και η κακομεταχείριση άλλων θα μπορούσαν να παράγουν μόνο μια διαταραγμένη και δυστυχισμένη προσωπικότητα.

Το κοινό στο οποίο ήθελαν να απευθυνθούν οι Σωκράτης και Πλάτωνας αποτελείτο συνήθως από φιλόδοξους και κακομαθημένους νεαρούς από υψηλές αθηναϊκές οικογένειες που έπρεπε να αναθεωρήσουν τις στάσεις τους. Ήταν η θεωρία του Πλάτωνα για τη βελτίωση του ανθρώπου μέσω της αρετής εφαρμόσιμη και για τις γυναίκες; Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί ίδρυσαν καθαρά ανδρικές ακαδημίες. Οι γυναίκες της εποχής ήταν σε μεγάλο βαθμό περιορισμένες στο νοικοκυριό, τουλάχιστον όσες θεωρούνταν άξιες σεβασμού. Οι οικιακές τους ασχολίες δεν θα τους είχαν δώσει την ευκαιρία να επιδείξουν θάρρος (ως επί το πλείστον κατανοητό ως θάρρος στη μάχη), ή σοφία (καθώς δεν είχαν εκπαίδευση και εμπειρία του κόσμου έξω από το σπίτι), ή μετριοπάθεια (καθώς δεν είχαν σεξουαλική ελευθερία και τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε πάρτι με μεγάλη κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών) ή στη δικαιοσύνη (καθώς δεν είχαν περιθώρια να κρίνουν ενήλικες άνδρες και να αποδίδουν αμοιβές ή ποινές). Ο μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης, που έγραφε τον 4ο αιώνα π.κ.χ., δήλωνε ρητά ότι η αρετή ήταν διαφορετική για τους άνδρες και τις γυναίκες. Για τις γυναίκες, η υπακοή ήταν η κορυφαία αρετή και ήταν πιθανώς ευνοϊκή για τη βελτίωσή τους.

Ο Αριστοτέλης έγραψε για ένα πολύ ευρύτερο φάσμα θεμάτων από ό,τι είχε γράψει ο Πλάτων, από τη θαλάσσια βιολογία έως την αναπαραγωγή του ανθρώπου, από την πολιτική οργάνωση έως το δράμα και τη ρητορική. Στην ηθική, επεσήμανε ότι ορισμένες υποτιθέμενες αρετές θα μπορούσαν να είναι υπερβολές. Πάρα πολύ θάρρος ήταν ανοησία, πάρα πολύ μετριοπάθεια ήταν φιλαργυρία και ασκητισμός. Η υπερβολική σοφία μπορεί να σας κάνει να φαίνεστε πομπώδης, υποθέτω, και μια φανατική προσήλωση στη δικαιοσύνη θα απόκλειε το έλεος και τη συγχώρεση, τα οποία θεωρούνται ενάρετα. Ωστόσο, η κύρια συμβολή του Αριστοτέλη στην ηθική φιλοσοφία θεωρείται συχνά η άποψη ότι είναι για να είστε ευτυχισμένοι πρέπει να είστε και κάπως τυχεροί. Εάν γεννηθείτε με μια φοβερή, εξελισσόμενη ασθένεια, ή στη μέση ενός πολέμου, ή εάν τυχαίνει να έχετε ισχυρούς εχθρούς που εμποδίζουν τις επιλογές σας, οι πιθανότητές σας για βελτίωση είναι χαμηλότερες. Για την ευδαιμονία, δεν πρέπει μόνο να εξασκείτε την αρετή, χρειάζεστε φίλους, την υγεία σας και ένα αξιοπρεπές εισόδημα.

Οι Επικούρειοι δεν έδειχναν καμιά υπομονή απέναντι στο Στωικό ισχυρισμό ότι οι άνθρωποι μπορεί να είναι αυτάρκεις, χωρίς να χρειάζονται την καλή θέληση των άλλων.

Μια τρίτη μεγάλη σχολή φιλοσοφίας, ο Στωϊκισμός, που εκπροσωπείται από έναν αριθμό δασκάλων και συγγραφέων στην ελληνική και ρωμαϊκή παράδοση, συμπεριλαμβανομένων του Επίκτητου και του Σενέκα, επέστρεψε στην πλατωνική άποψη ότι τα εξωτερικά γεγονότα δεν μπορούν να μειώσουν την ευημερία του αγαθού ανθρώπου. Ο κόσμος, νόμιζαν, κυβερνάται από πρόνοια. Ό,τι συμβαίνει είναι προκαθορισμένο να συμβεί και πρέπει να αποδεχθούμε τις ατομικές μας μοίρες όπως και το παρελθόν και το μέλλον που έχει καθοριστεί για εμάς. Καθώς τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να είχαν συμβεί διαφορετικά, η λύπη και η μετάνοια για τις προηγούμενες αποφάσεις και ενέργειες είναι άσκοπες.

Όχι μόνο η λύπη, αλλά όλα τα συναισθήματα, συμπεριλαμβανομένου του θυμού, του οίκτου και της αγάπης, είναι «ασθένειες» της ψυχής που χρειάζονται θεραπεία, αν και μια γενική καλοσύνη προς την ανθρωπότητα ήταν επιτρεπτή. Μια συναισθηματική αντίδραση, υποστήριξαν, συνεπάγεται πάντα την ψευδαίσθηση ότι κάποιο εξωτερικό γεγονός, μια επιστολή απόρριψης ή μια προδοσία ενός φίλου ή η συνάντηση με κάποιον φανταστικό ή βασανισμένο άνθρωπο, είναι αντικειμενικά κακό ή καλό για εσάς. Ένα συναίσθημα, είπαν, είναι απλώς μια σωματική διαταραχή που προκαλεί ψυχική διαταραχή. Για να αποκατασταθεί η ηρεμία, πρέπει να θυμόμαστε ότι αυτά τα πράγματα συμβαίνουν συνεχώς, ότι ήταν προκαθορισμένο να συμβούν και ότι ο εαυτός μας είναι ένα «εσωτερικό κάστρο» που μπορεί να αντέξει οποιαδήποτε επίθεση.

Ο Στωικισμός έχει πολλούς υποστηρικτές ακόμη και σήμερα, επειδή προσφέρει σαφείς μηχανισμούς αντιμετώπισης για πολλές καθημερινές αντιξοότητες. Οι ψυχοθεραπευτικές τεχνικές που περιλαμβάνουν τη δημιουργία απόστασης ή την εναλλακτική οπτική για μεμονωμένα προβλήματα έχουν πολλές αλληλεπικαλύψεις με τις τεχνικές των Στωικών. Υπάρχουν όμως πολλά προβλήματα με τον Στωικισμό - και την ψυχοθεραπεία. Το σημαντικότερο, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι αυτές οι τεχνικές δεν έχουν αποδειχθεί. Δεν έχω βρει καμία καλά σχεδιασμένη και μεθοδολογικά ορθή εμπειρική μελέτη που να δείχνει ότι τα άτομα με συναισθηματικά προβλήματα που υποβάλλονται σε θεραπεία που χρησιμοποιεί την εναλλακτική οπτική είναι καλύτερα, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, από τα άτομα που απλά περιμένουν μόνο το χρόνο να θεραπεύσει τις πληγές τους.

Ένα δεύτερο πρόβλημα με τις στωικές πρακτικές είναι ότι τα συναισθήματα κάνουν τη ζωή άξια να τη ζήσει κανείς. Το συναισθηματικό μούδιασμα και η απουσία κινήτρων είναι το κύριο χαρακτηριστικό της κατάθλιψης. Τα φαρμακα που μειώνουν αυτήν την ευαισθησία δεν είναι δημοφιλή σε ασθενείς που τους συνταγογραφούνται. Πρόσφατη εμπειρική εργασία υποδηλώνει ότι χρειαζόμαστε τα συναισθήματα για τη λήψη αποφάσεων. Διαφορετικά, απλά φλυαρούμε ατελείωτα, συνθέτοντας λογικά και μη – λογικά σχέδια για κάποια πορεία δράσης. Και τέλος, ο στωικός ισχυρισμός ότι ο οίκτος για τα προβλήματα των άλλων απλώς σε κάνει να νιώθεις άσχημα με τον εαυτό σου, είναι βαθιά απάνθρωπος.

Η τέταρτη μεγάλη φιλοσοφία της αρχαιότητας αναπτύχθηκε τον 3ο αιώνα π.κ.χ. στην Αθήνα από τον Επίκουρο και διαδόθηκε τον 1ο αιώνα π.κ.χ. από τον Ρωμαίο Τίτο Λουκρήτιο Κάρο, συγγραφέα του σπουδαίου έργου «Περί της Φύσεως των Πραγμάτων». Ο Επικουρισμός αμφισβήτησε τόσο τη συνολική οργάνωση όσο και τους αποτελέσματα για τους τρόπους επίτευξης της ευδαιμονίας των άλλων φιλοσοφικών σχολών. Ο Επίκουρος και οι οπαδοί του δημιούργησαν ένα είδος κοινότητας στην οικία του Επικούρου, που περιβαλλόταν από έναν «Κήπο», έξω από τα τείχη της πόλης. Οι Επικούρειοι έπαιρναν τα γεύματά τους μαζί, συζητούσαν για την επιστήμη και την ηθική και κοινωνικοποιούνταν . Οι γυναίκες συμπεριλήφθηκαν στην ομάδα και η διαδικασία βελτίωσή τους δεν θεωρούταν διαφορετική από εκείνη των ανδρών. Ο Επίκουρος ήταν γνωστός για τις εξωσυζυγικές του σχέσεις που συνδύαζαν το σεξ και τη φιλοσοφία.

Ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί έδωσαν χώρο στα συστήματά τους για έναν θεό, ή για ένθεη νοημοσύνη, ως δημιουργούς ή κυρίαρχους του κόσμου. Και με τους διάφορους τρόπους τους, όλοι συμφώνησαν ότι η ύλη από μόνη της ήταν νεκρή, απατηλή και χωρίς κανένα χαρακτηριστικό εκτός από το ότι ήταν ένα κομμάτι μάζας. Οι πνευματικές οντότητες, όπως οι ιδέες του Πλάτωνα, ή οι ψυχές του Αριστοτέλη, ή το πνεύμα που ζωντανεύει στον κόσμο των Στωικών, συμπεριελήφθησαν για να εξηγήσουν τη ζωή, τη σκέψη και τις αλλαγές που παρατηρούνται στη φύση.

Ο Επίκουρος, αντιθέτως, ήταν υλιστής. Όλα όσα υπήρχαν, δήλωνε, ήταν άφθαρτα άτομα – μικροσκοπικά κινητά σωματίδια, αόρατα με γυμνό μάτι, με διάφορα σχήματα και μεγέθη, αλλά χωρίς χρώμα, οσμή, γεύση και ήχο, και διακρίνονταν από τον κενό χώρο. Όταν συνδυάζονταν δημιούργησαν τον φυσικό κόσμο και όλα τα φαινόμενα, συμπεριλαμβανομένης της σκέψης και της αντίληψης. Τα άτομα είχαν σχηματίσει τον κόσμο από μόνα τους – αρχικά ενωμένα τυχαία και εξελίχθηκαν σε μεγαλύτερα σταθερά σύμπλοκα. Αν υπήρχαν θεοί, ήταν επίσης φτιαγμένοι από άτομα. Αλλά δεν υπήρχε ανάγκη να απευθυνθούμε στους θεούς για να εξηγήσουμε τα γεγονότα στη Γη ή στον ουρανό – ή για το ίδιο θέμα, στην ιστορία ή στην προσωπική ζωή κάποιου. Η ψυχή αποτελούνταν επίσης από άτομα, διασκορπιζόταν στον αέρα κατά το θάνατο, κι έτσι δεν υπήρχε αθανασία, ανάσταση, ή μετεμψύχωση.

Η φυσική θεωρία είχε ηθικές συνέπειες για τους Επικούρειους. Η προσευχή ήταν άχρηστη και δεν υπήρχε κόλαση, ανεξάρτητα από το τι δίδασκαν οι ιερείς, για τους κακούς. Η ζωή της ευδαιμονίας ήταν απλώς μια ζωή στην οποία κυριαρχούσε η ευχαρίστηση από τον πόνο. Αυτό απαιτούσε σύνεση και την ικανότητα να διακρίνει κανείς τη διαφορά μεταξύ εμπειριών και ασχολιών που συμβατικά θεωρούνται ευχάριστες από εκείνες που ήταν πραγματικά ευχάριστες.

Οι Επικούρειοι δεν είχαν υπομονή προς τον Στωικό ισχυρισμό ότι τα ανθρώπινα όντα είναι αυτάρκη, χωρίς να χρειάζονται την έγκριση, την καλή θέληση ή τη βοήθεια άλλων. Αμφισβήτησαν ότι το μυαλό θα μπορούσε ή θα έπρεπε να προσπαθήσει να καταστείλει ή να διαλύσει τα συναισθήματα. Για να είμαστε ευτυχισμένοι, επέμειναν, πρέπει να ασχοληθούμε με εξωτερικά πράγματα και με άλλους ανθρώπους. Όταν τα πράγματα πάνε άσχημα, θα υποφέρουμε και δεν υπάρχει πραγματική θεραπεία εκτός από το χρόνο και την απόσπαση της προσοχής. Επομένως, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις συχνότερες εξωτερικές αιτίες ατυχίας και να τις αποφεύγουμε πριν συμβούν. Καθώς το μέλλον δεν είναι προκαθορισμένο, και καθώς οι άνθρωποι έχουν ελεύθερη βούληση, αυτό είναι δυνατό.

Εάν η ζωή περιορίζεται σε αυτήν τη ζωή, και εάν αρετές όπως η δικαιοσύνη είναι μόνο αφηρημένες ιδέες, γιατί να είμαστε ηθικοί;

Η πολιτική φιλοδοξία και η αναζήτηση πλούτου προκαλούν σχεδόν πάντα άγχος και απογοήτευση. Το ίδιο συμβαίνει και με τη ρομαντική αγάπη όταν είναι χωρίς ανταπόκριση, όπως οι κοινωνιολόγοι μας λένε ότι ισχύει τις περισσότερες φορές. Γι’ αυτό προσπαθήστε να μην πέσετε σε παγίδα ή να μην παραμείνετε παγιδευμένοι! (Η εμμονή με κάποιον που δεν είναι διαθέσιμος θα εξασθενίσει γρηγορότερα χωρίς επαφή σύμφωνα με τον Επίκουρο, ενώ σύμφωνα με τον Λουκρήτιο μπορεί επίσης να βοηθήσει η προσωρινή επαφή με σχεδόν οποιονδήποτε διαθέσιμο παρευρισκόμενο). Πολλές οδυνηρές ασθένειες μπορούν να αποφευχθούν με συνετή συμπεριφορά και σωστή επιλογή τροφής και ποτού, και, όταν αυτές συμβούν παρά τις καλύτερες προσπάθειές μας, οι έντονοι πόνοι είναι βραχύβιοι και οι μακροχρόνιοι πόνοι είναι ήπιοι.

Αντί να στοχεύουν ειδικά στη μεγιστοποίηση της ευχαρίστησης, οι Επικούρειοι επικεντρώθηκαν στην ελαχιστοποίηση των πόνων, αυτών που προκύπτουν από αστοχίες «επιλογής και αποφυγής». Ήξεραν ότι η άμεση διαίσθηση για το κόστος και τα οφέλη είναι αναξιόπιστη. Κάποιος πρέπει μερικές φορές να θυσιάσει ελκυστικά φαγητά και ποτά βραχυπρόθεσμα για να αποφύγει τους μακροχρόνιους πόνους εθισμού και την κακή υγεία, όπως επίσης να θυσιάσει μια σεξουαλική ευκαιρία για να αποφύγει την ταπείνωση, τον θυμό ή τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Αλλά δεν υπάρχει καμία αρετή στη φτώχεια και τη στέρηση όπως και καμία δυστυχία δεν αξίζει ποτέ. Το μαρτύριο για έναν σκοπό είναι άσκοπο, και, αν τιμωρήσουμε τους παραβάτες, θα πρέπει να είναι μόνο για λόγους αποτροπής και όχι για εκδίκηση – εάν η τιμωρία δε λειτουργεί σε αυτήν την κατεύθυνση, είναι ηθικά λάθος να κάποιος να τιμωρηθεί.

Αλλά εάν η ζωή περιορίζεται σε αυτήν τη ζωή, και εάν αρετές όπως η σοφία, ο μετριοπάθεια και η δικαιοσύνη είναι μόνο αφηρημένες ιδέες, γιατί να γιατί να είμαστε ηθικοί;

Οι Επικούρειοι είχαν δύο απαντήσεις σε αυτήν την ερώτηση. Το ένα ήταν ότι οι άνθρωποι γύρω σας δυσαρεστούνται με την ανοησία, τη δειλία, την εξεύρεση δικαιολογιών και την αδικία – τα αντίθετα των παραδοσιακών αρετών. Έτσι, εάν συνηθίζετε να εμπλέκεστε σε τέτοιες συμπεριφορές, θα βρεθείτε κοινωνικά αποκλεισμένοι και ίσως ακόμη και τιμωρημένοι από το νόμο. Η μη συμμόρφωση με την ηθική φέρνει πόνο.

Η άλλη απάντηση ήταν ότι είναι δυνατόν να ζήσουμε μια εντελώς ευχάριστη ζωή χωρίς να προκαλέσουμε δεινά σε άλλους μέσω ανεντιμότητας, έλλειψης μετριοπάθειας ή άλλων κακών. Οι πηγές της αθώας ευχαρίστησης βρίσκονται γύρω μας: στην αισθητική απόλαυση της μουσικής, της τροφής, των τοπίων και των έργων τέχνης, και ειδικά, όπως ο Επίκουρος σκέφτηκε, στη μελέτη της φύσης και της κοινωνίας και στη συνομιλία με φίλους. Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, που πίστευε ότι οι φίλοι του πρέπει να επιλέγονται για την αρετή τους (και όχι για τα πλεονεκτήματά τους), ο Επίκουρος πίστευε ότι οι φίλοι ήταν απλώς άνθρωποι που σκέφτονται λίγο πολύ με τον ίδιο τρόπο που κάνετε εσείς, και ο οποίος τυχαίνει να σας αρέσει.

Αν και λίγοι από εμάς θα θέλαμε να αποσυρθούμε και να ενταχθούμε σε έναν περιφερειακό φιλοσοφικό τρόπο ζωής, η μεταφορά της επικούρειας οπτικής στην καθημερινή μας ζωή μπορεί να έχει προσωπική αξία.

Ένα πρώτο σημείο εκκίνησης για να σκεφτούμε τον Επικουρισμό σε ένα σύγχρονο πλαίσιο είναι το γεγονός ότι ο ανταγωνισμός για εξουσία, η αποδοχή και η οικονομική επιβράβευση (κανένα από τα οποία δεν θεωρείται από τους Επικούρειους ως πραγματικά αγαθά) είναι ενσωματωμένο σε κάθε πτυχή της κοινωνίας μας.

Καλούμαστε να αγωνιζόμαστε για προαγωγές και καλύτερους μισθούς, για τα καλύτερούς βαθμούς απολυτηρίων, βαθμολογίες εξετάσεων και θέσεις πανεπιστημίου, για αναγνώριση και έγκριση από συναδέλφους μας, για τον καλύτερο δυνατό σύντροφο από άποψη εμφάνισης και κατάστασης. Οι διαφημίσεις στο μετρό με ωθούν να πάρω δίπλωμα, να κάνω προσφορά για κατασκευαστικά συμβόλαια, να ξεκινήσω και να κερδίσω προσοδοφόρες αγωγές και να διορθώσω το πρόσωπό μου και την εικόνα μου. Το γυαλιστερό περιοδικό αποφοίτων δοξάζει εκείνους τους καθηγητές που ανακάλυψαν ή εφεύραν κάτι που μπορεί να κατοχυρωθεί με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας ή που φαίνεται τουλάχιστον να είναι σε καλό δρόμο για να το πράξουν, και η διαφήμισή με παροτρύνει να επενδύσω τον πλούτο μου σε σημαντικές εταιρείες για να αποκτήσω ακόμη περισσότερο πλούτο. Τα καλύτερα βιβλία αυτοβοήθειας που διαφημίζονται, και τα ράφια των περιοδικών ειδήσεων στο αεροδρόμιο, υπόσχονται να με ανεβάσουν σε μια κορυφαία θέση όπου μπορώ να παίρνω όλες τις αποφάσεις, να ξεχωρίζω από τους άλλους, και να συντρίψω την αυτοκαταστροφική συμπεριφορά μου που με εμποδίζει να βρω την αγάπη που έχει διάρκεια.

Αυτό το επίκεντρο της επιτυχίας της σύγχρονης ζωής συμπληρώνεται από την εστίαση στην παθητική κατανάλωση υποτιθέμενων αντικειμένων που οδηγούν σε άνεση και ευχαρίστηση, όπως ειδικά στρώματα και κάλτσες από ίνες μπαμπού. Εμείς οι γυναίκες καλούμαστε να αναζητήσουμε ανακούφιση από την προκατάληψη και την παρεμπόδιση στον εταιρικό κόσμο, αντιμετωπίζοντας ή εκθέτοντας τον εαυτό μας σε κολλώδη επιδόρπια και περίπλοκα κοκτέιλ, αρωματικά λοσιόν, φίλτρα, κεριά και κάθε είδους προσωπικές υπηρεσίες όπως μασάζ, κερί και περιποιήσεις σπα.

Η συσσωρευτική, ανταγωνιστική κοινωνία που αναζητά πολυτέλεια μας έφερε, όλοι θα συμφωνήσουν, ομορφιά και χρησιμότητα, ζεστό και κρύο τρεχούμενο νερό, νέα φάρμακα για την ανακούφιση των οδυνηρών και απενεργοποιητικών συνθηκών, υπέροχες νέες συσκευές επικοινωνίας και ψυχαγωγίας, καθώς και σπαράγγια και φράουλες εκτός σεζόν. Ο Λουκρήτιος αναφέρει τους δρόμους, την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική ως τα πλεονεκτήματα που παράγονται από τον πολιτισμό στην εποχή του. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ταξίδια με τζετ, κυλιόμενες σκάλες και τον κινηματογράφο, μαζί με πολλά άλλα. Όμως, οι έντονες προσπάθειες για αλλαγή του κόσμου, που συχνά υποκινούνται από τη φιλοδοξία και την ελπίδα οικονομικού κέρδους παρά από την καθαρή καλοσύνη, μας έφεραν επίσης πόλεμο και την τεράστια οικονομική σπατάλη της στρατιωτικής ετοιμότητας, την εκμετάλλευση εργαζομένων ανδρών και γυναικών, τη φτώχεια και τη στέρηση καθώς και περιβαλλοντική καταστροφή.

Η φήμη και ο πλούτος είναι κατάσταση μηδενικού αθροίσματος. Για να είναι μερικοί πλούσιοι, ισχυροί και διάσημοι, άλλοι πρέπει να είναι φτωχοί, υπάκουοι και αγνοημένοι. Και αν τα χρήματα, η φήμη και τα πολυτελή είδη πραγματικά έκαναν τους ανθρώπους ευτυχισμένους, θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη και το πολιτικό κόστος των σύγχρονων φιλοδοξιών και συνηθειών μας. Ωστόσο, η απόδειξη είναι ότι μια ευχάριστη ζωή δεν εξαρτάται ούτε από τα επιτεύγματα ούτε από κοσμικά αγαθά, και δεν εξυπηρετείται από ελκυστικά συσκευασμένα προϊόντα επίδειξης, υποσχόμενα παραπλανητικά να μας οδηγήσουν σε μια άλλη διάσταση αρμονίας και χαλάρωσης.

Όλοι όσοι τους έχουν αποκομίσει κάτι από τα ανωτέρω, θα συμφωνήσουν ότι είναι ευχάριστο να λαμβάνουμε μια προσφορά, μια αύξηση, μια ευνοϊκή ειδοποίηση, μια επιχορήγηση, ένα βραβείο ή μια πρόσκληση. Η επιθυμία για επικύρωση από τους συναδέλφους για την προσωπικότητα ή τα επιτεύγματα μας φαίνεται να είναι ενσωματωμένη στις ψυχές μας. Όμως όλοι μπορούν να συμφωνήσουν επίσης ότι η ευχαρίστηση της αναγνώρισης, της εκτίμησης και της ανταμοιβής, αν και είναι επίσης προσωρινή, διαφέρει από τις πραγματικά μεθυστικές στιγμές της ευτυχίας τις οποίες νιώθουμε όταν είμαστε συντονισμένοι με ένα άλλο άτομο ή όταν απορροφηθούμε εντελώς από κάτι έξω από τον εαυτό μας. Σε αντίθεση με αυτό που εξακολουθεί να θεωρείται σε ορισμένους κύκλους διοίκησης, οι εξωτερικές ανταμοιβές δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικές. Τα κίνητρα και η αφοσίωση μπορούν να προκύψουν μόνο από την πραγματική ευχαρίστηση από μια δραστηριότητα, είτε αυτή πραγματοποιείται σε κάποιο γραφείο ή σε κάποιο γήπεδο ή κατάστημα ή στούντιο ή εργοτάξιο.

Μια Επικούρεια στρατηγική για την αποφυγή άσκοπης κατανάλωσης είναι να θεωρείτε τις αγορές σας ως εμπειρία επίσκεψης σε μουσείο.

Ο Επίκουρος τόνισε τις απολαύσεις της μάθησης και της θεώρησης της φύσης και της κοινωνίας, και ο Λουκρέτιος επεσήμανε ότι αυτό που ήταν εξαιρετικό για τα ανθρώπινα όντα ήταν η δημιουργικότητα και η χειροτεχνία τους. Οι άνθρωποι απολαμβάνουν να κατανοούν τα πράγματα και να τα κάνουν να δουλεύουν ή απλά να κάνουν τα πράγματα να φαίνονται, να ακούγονται και να προσφέρουν καλύτερες γεύσεις, για τον εαυτό τους και για τους άλλους. Η πραγματική απόλαυση προκύπτει από δραστηριότητες που ενεργοποιούν τη συγκέντρωση, που απαιτούν πρακτική και δεξιότητα και που προσφέρουν αισθητηριακή απόλαυση. Η ικανότητα των χεριών μας να χειρίζονται μικρά αντικείμενα με ταχύτητα και ακρίβεια είναι μια μοναδική μας ικανότητα. Μαζί με την εκτίμηση της ομορφιάς στο χρώμα και τη μορφή, αυτή η ικανότητα προσθέτει τις τέχνες στις επιστήμες, ως το καλύτερο που μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι.

Μία από τις τραγωδίες της ζωής στον πολιτισμό μας είναι ότι οι περισσότερες εργασίες δεν απαιτούν ούτε αναπτύσσουν την ανθρώπινη επινοητικότητα και την καλλιτεχνία. Ωστόσο, κάθε άνθρωπος που δεν ζει σε συνθήκες απόλυτης πολιτιστικής στέρησης μπορεί να τα ενεργοποιήσει. Τα παραδοσιακά χόμπι της παιδικής ηλικίας ήταν δραστηριότητες που πραγματοποιήθηκαν για το σκοπό αυτό: χειροτεχνίες και παζλ, ανάγνωση για τα ζώα, ιστορίες, μακρινά μέρη και το μέλλον, εξερεύνηση σε εξωτερικούς χώρους και βοήθεια σε ενήλικες και μικρότερα παιδιά. Τα ισοδύναμα για ενήλικες βρίσκονται σε κουζίνες, αίθουσες ραπτικής, γκαράζ και εργαστήρια, μαζί με βιβλιοθήκες και αίθουσες διαλέξεων. Το να φτιάχνεις πράγματα όπως κεραμικά, κοσμήματα, πλεκτά, κεντήματα ή προϊόντα ραπτικής όπως και να επισκευάζεις πράγματα της οικίας είναι μια βαθιά πηγή ανθρώπινης ικανοποίησης. Σε αυτές τις δραστηριότητες, τα χέρια, τα μάτια και το μυαλό ασχολούνται με τον υλικό κόσμο, και το δικό γούστο και η κρίση μας καθορίζουν το αποτέλεσμα. Δεν χρειάζεται να κερδίσει κανείς ένα βραβείο στις Κάννες.

Δεκαετίες έρευνας έδειξαν ότι ο πλούτος πάνω από ένα συγκεκριμένο επίπεδο δεν αυξάνει την ικανοποίηση ενός ατόμου με τη ζωή, και ηλικιωμένοι που έχουν επιτύχει σημαντική παγκόσμια αναγνώριση συχνά αναφέρουν ότι η ανατροφή των παιδιών τους και η απόλαυση με τις παρέες τους, τούς έχει δώσει περισσότερη ικανοποίηση από οποιαδήποτε αναγνώριση σταδιοδρομίας έλαβαν. Ωστόσο, οι ανακαλύψεις των ερευνητών της ευτυχίας μοιάζουν με αυτές των διατροφολόγων. Θεωρούνται ως υπαρκτές, αλλά δεν έχουν την ικανότητα να παρακινούν.

Οι άνθρωποι γνωρίζουν - κατ 'αρχήν - τι είναι καλό για την τροφή τους. Εάν τους δώσετε ένα τεστ με ερωτήσεις όπως: «Ποιο είναι καλύτερο για εσάς: φρούτα, λαχανικά, δημητριακά ολικής αλέσεως και ζωικές πρωτεΐνες με μέτρο; Ή μπισκότα, έτοιμα γεύματα, fast food και αναψυκτικά; σχεδόν όλοι θα δώσουν τη σωστή απάντηση. Και αν ρωτήσατε: Ποια είναι η βάση μιας καλύτερης ζωής: φιλίες, δημιουργικές δραστηριότητες υπό τον δικό σας έλεγχο, έρευνα και μάθηση, νόστιμο φαγητό και δροσιστικό ποτό και επαφή με τη φύση; Ή status, επιρροή, χρήματα και η αγορά όσο το δυνατόν περισσότερων αγαθών και υπηρεσιών; οι περισσότεροι άνθρωποι θα έδιναν επίσης τη σωστή απάντηση.

Γιατί λοιπόν είναι τόσο δύσκολο να εσωτερικοποιηθεί και να επιλεγεί για δράση η αλήθεια; Στην περίπτωση της διατροφής, πρέπει να καταπολεμήσετε τη γενική κουλτούρα, με όλη την προπαγάνδα της, τις δελεαστικές επιδείξεις και τα κίνητρα της. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της προσωπικής ευημερίας.

Μια Επικούρεια στρατηγική για την αποφυγή άσκοπης κατανάλωση, παρά την περιέργεια που οι περισσότεροι από εμάς έχουμε σχετικά με τον υλικό κόσμο και τα κίνητρά για αγοράζουμε, να αγοράζουμε, να αγοράζουμε, είναι να θεωρήσουμε τα ψώνια ως εμπειρία μουσείου. Μπορείτε να εξετάσετε όλα αυτά τα αντικείμενα με τη συχνά διακοσμητική συσκευασία και να αισθανθείτε όλες τις ελπίδες και τους φόβους με τους οποίους συνδέονται συμβολικά και μαγικά. Υπάρχουν στρώματα που φαινομενικά μπορούν να κάνουν τους βαρετούς γάμους ή κάποιους ταλαίπωρους εργένηδες πιο ευτυχείς, και φυσικά κρέμες και λοσιόν για την αιώνια νεότητα. Μπορείτε να απολαύσετε την ψηλάφηση ή ίσως τη χρήση αυτών των αντικειμένων, χωρίς να είναι απαραίτητα να τα αγοράσετε και να τα αποθηκεύσετε.

Η αξία της φιλοσοφίας είναι ότι συνήθως αποτελεί πρόκληση για τις συμβατικές και κοινωνικά ισχυρές ιδέες. Στην καλύτερη περίπτωση, προσπαθεί να τις αντικαταστήσει με πιο δύσκολες, λιγότερο εύγευστες, αλλά καλύτερες ιδέες. Η Επικούρεια φιλοσοφία περιέγραψε έναν υλικό, συνεχώς εξελισσόμενο κόσμο χωρίς κάποια δίκαιη και καλοσυνάτη θεότητα – και μια μακρά ανθρώπινη ιστορία κυριαρχίας και εξαπάτησης. Αυτό φαινόταν σκληρό για τους πολλούς κριτικούς της, και ο Επικουρισμός συνδέθηκε με τον «ακατέργαστο υλισμό», τον «υποβιβασμό» και με μια πικάντικη, αυτοεμφανιζόμενη μορφή ηδονισμού, χαρακτηρισμοί που μόνο μια επιστροφή στα αρχικά κείμενα μπορεί να διορθώσει πλήρως. Ο Επίκουρος, αντί να μας κάνει να νιώθουμε νάνοι, με την εκτεταμένη και αντικειμενική άποψη του, μπορεί να μας δώσει μια εικόνα για τη δική μας κατάσταση και δυνατότητες. Όπως και άλλες καλές φιλοσοφίες, μας παροτρύνει να αφήσουμε τις αποφάσεις και τις ενέργειές μας να ρέουν αυθόρμητα από την κατανόησή μας για τη «φύση των πραγμάτων» και τον τρόπο που πραγματικά λειτουργεί ο κόσμος.

Ευθύνη και Ελευθερία ή διδάσκοντας τους εφήβους

Πότε είναι ο κατάλληλος χρόνος να αυξήσετε τις ευθύνες και την ελευθερία στα παιδιά σας; Πολλοί γονείς ακούνε από τα παιδιά τους πράγματα όπως: «Δεν με εμπιστεύεσαι», «Αφού όλοι το κάνουν», «Δεν είμαι πια μικρό παιδί» κ.α.

Η αλήθεια είναι ότι οι έφηβοι χρειάζονται την αύξηση της ελευθερίας, αλλά πως ένας γονιός θα καταλάβει ότι πραγματικά ήρθε ο χρόνος αυτός;

Είναι τρομακτική πολλές φορές η στιγμή που ένας γονέας καλείται να πει ένα «Ναι», στην απαίτηση ενός εφήβου. Η απόφαση δεν είναι εύκολη αφού οι γονείς φοβούνται πολλές φορές ότι αυτό το «Ναι», μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα και τείνουν να λένε «Όχι», με σκοπό να προφυλάξουν τα παιδιά τους «λίγο ακόμα» ή μέχρι να «πήξει το μυαλό τους».

Όμως κάποια στιγμή αυτό το «Ναι», χρειάζεται να ειπωθεί . Πότε όμως είναι η κατάλληλη στιγμή; Ότι είναι κατάλληλο για έναν έφηβο δεν είναι κατάλληλο για έναν άλλο και δεν υπάρχουν μαγικές συνταγές ή εύκολες λύσεις. Κάθε παιδί έχει τη δική του ιδιοσυγκρασία και τις δικές του ικανότητες. Τις δικές του ιδιαιτερότητες και αδυναμίες. Όλα τα παραπάνω χρειάζεται να ληφθούν υπόψη εκ μέρους των γονιών.

Είναι σημαντικό για τους γονείς φυσικά να θέτουν όρια και κανόνες. Τα όρια και οι κανόνες χρειάζεται να μπαίνουν προς όφελος του παιδιού και όχι για να καθησυχαστούν οι φόβοι των γονέων. Όσο τα παιδιά μεγαλώνουν, χρειάζεται να μάθουν το πώς να παίρνουν τα δικές τους αποφάσεις και οι γονείς χρειάζονται να δίνουν «χώρο» στα παιδιά τους για να τα μάθουν πως γίνεται αυτή η διαδικασία.

Το θέμα είναι ότι, για να γίνει αυτό, τα παιδιά χρειάζεται να είναι έτοιμα. Χρειάζεται να συμφωνήσουν ότι θα φερθούν με έναν υπεύθυνο τρόπο και να δείξουν ότι μπορούν να διαχειριστούν αυτήν την ελευθερία. Όπως χρειάζεται και να κρατούν ενήμερους τους γονείς για τις κινήσεις τους. Με αυτόν τον τρόπο οι γονείς θα μπορούν να επέμβουν αν χρειαστεί. Θα μπορούν να παρέχουν καθοδήγηση και υποστήριξη σε αυτή τη διαδικασία.

Για να επιτευχθεί αυτό, χρειάζεται να χρησιμοποιηθούν πολύτιμα εργαλεία: Ο σεβασμός & η υπευθυνότητα.

Ο Σεβασμός δεν είναι μια αφηρημένη έννοια. Είναι μία συγκεκριμένη σειρά πράξεων εκ μέρους (αρχικά του γονιού) που θα διδάξει στον έφηβο, τι αναμένεται από εκείνον. Σεβασμός σε αυτή τη φάση εκ μέρους του γονιού, σημαίνει να ακούει προσεκτικά τον έφηβο, να αναγνωρίζει τις ικανότητες του, να δείχνει σιγουριά και υποστήριξη.

Οι έφηβοι μαθαίνουν να φροντίζουν τον εαυτό τους, και με αυτόν τον τρόπο να προετοιμάζονται για την ενήλικη ζωή τους. Αυτή σημαίνει άλλωστε και ενηλικίωση. Δώστε λοιπόν στο παιδί σας το κατάλληλο για το χαρακτήρα του χώρο και χρόνο να εκφράσει με το δικό του τρόπο την υπευθυνότητα σε θέματα που τον αφορούν. Δώστε του το μήνυμα ότι θα ακολουθήσει και άλλη ελευθερία κινήσεων όσο αυτή συνοδεύεται με μία υπεύθυνη συμπεριφορά εκ μέρους του.

Μέρος της ενηλικίωσης είναι το να υιοθετούμε και αποδεχόμαστε τους κανόνες. Οι κανόνες μπορεί να αφορούν την καθημερινότητα μας όπως το να ξυπνάμε το πρωί και να είμαστε συνεπείς στη δουλειά μας. Μπορεί να είναι κανόνες για την ασφάλεια μας, όπως το να μην οδηγούμε όταν έχουμε πιει.

Μπορεί να είναι κανόνες για τη φυσιολογική μας ένταξη στην κοινωνία όπως το να αποδεχόμαστε τους νόμους του κράτους. Αν και οι έφηβοι τείνουν να δείχνουν ότι θέλουν να καταργήσουν όλους τους νόμους και τους κανόνες, στην πραγματικότητα θα τους ενσωματώσουν στην πορεία της ζωής τους.

Καλό είναι να θυμόμαστε ότι η παραπάνω διαδικασία είναι καλό να ξεκινά όσο το δυνατόν πιο νωρίς στη ζωή ενός παιδιού. Από το δημοτικό ακόμα ένα παιδί μπορεί να μάθει για παράδειγμα ότι τα ρούχα του θα πλένονται μόνο όταν η μητέρα τα βρίσκει στο καλάθι με τα άπλυτα. Αυτό θα διδάξει στο παιδί ότι, χρειάζεται να αναλάβει μια συμβατή για την ηλικία του, υπευθυνότητα. Θα διδαχθεί επίσης να βάζει το ξυπνητήρι και να ξυπνά εκείνο (συμβολικά) για το σχολείο του αφού θα υπάρχει σαφώς και η βοήθεια του γονιού αλλά όχι η πλήρης ευθύνη.

Με μία σειρά μικρών – αρχικά – πράξεων, μεταβίβασης ευθυνών εκ μέρους των γονιών, θα έρθει η στιγμή που αυτό το «Ναι», θα λέγεται με περισσότερη χαρά από ότι φόβο. Ας θυμηθούμε ότι το να προστατεύσουμε τα παιδιά μας δεν σημαίνει να μην «πονέσουν», να μην «λυπηθούν» ή «να μην κάνουν λάθη».

Σημαίνει να τους παρέχουμε εκείνα τα εργαλεία τα οποία θα τα βοηθήσουν να διαχειριστούν το φόβο τους, τη λύπη τους, το πόνο τους με έναν δημιουργικό τρόπο. Χρειάζεται να τους μεταβιβάσουμε το μήνυμα ότι τα θεωρούμε ικανά να κάνουν λάθη και να διδαχθούν από αυτά.

Και αυτό είναι μια πράξη θάρρους, αγάπης και υπευθυνότητας εκ μέρους του γονιού. Όσο και να φοβάται. Η ίδια η φύση μας διδάσκει ότι τα «μικρά», χρειάζονται ένα σπρώξιμο για να βγουν έξω από τη φωλιά τους και αυτοί που τα σπρώχνουν είναι οι γονείς τους.

ALDOUS HUXLEY: Ένας «θαυμαστός» και εφιαλτικός κόσμος

Το 1926 ο βρετανός συγγραφέας Αλντους Χάξλεϊ πραγματοποίησε ένα ταξίδι στις ΗΠΑ όπου είδε από κοντά το σύστημα της «γραμμής παραγωγής» ή «γραμμής συναρμολόγησης» του μεγιστάνα της αυτοκινητοβιομηχανίας Χένρι Φορντ και συνέλαβε την ιδέα ότι ο φορντισμός, αν εφαρμοζόταν σε κάθε περιοχή του επιστητού και της κοινωνικής διαβίωσης, θα μπορούσε στο πολύ μακρινό μέλλον να αντικαταστήσει όχι μόνο τα πολιτικά συστήματα αλλά και τις θρησκείες. Αποδείχθηκε ότι σε μεγάλο βαθμό το μακρινό μέλλον δεν ήταν και τόσο μακρινό.

Εκείνος ο πολύτροπος και πολυμαθής συγγραφέας, που το έργο του, πεζογραφικό και δοκιμιακό, είναι και ένας διάλογος της λογοτεχνίας με την επιστήμη, φαντάστηκε ένα παγκόσμιο κράτος όπου οι επιστημονικές κατακτήσεις θα εφαρμόζονταν σε όλους τους τομείς της ζωής και θα την άλλαζαν ριζικά. Και αυτό που φαντάστηκε, το οποίο δεν απέχει και πολύ από την πραγματικότητα, το μετέφερε το 1932 στο διασημότερο μυθιστόρημά του, από τα κορυφαία του 20ού αιώνα, τον Θαυμαστό καινούργιο κόσμο.

Βρισκόμαστε στο 632 μ.Φ. (μετά Φορντ), σε ένα παγκόσμιο κράτος όπου έχουν εξαφανιστεί όλες οι «ασθένειες» του παρελθόντος: δεν υπάρχει παρελθόν, η σεξουαλική ελευθερία είναι απόλυτη, δεν υπάρχει πείνα, πόνος και δυστυχία, τέχνη δεν υφίσταται, ούτε άγχος ή νευρώσεις, και η οικογένεια έχει καταργηθεί. Το παρελθόν είναι πλέον ταμπού. Δεν γίνονται πόλεμοι, δεν υπάρχει Ιστορία, ούτε καν μνήμη της Ιστορίας. (Ωστε όταν πολλά χρόνια αργότερα ο Φράνσις Φουκουγιάμα προέβλεπε το «τέλος της Ιστορίας» δεν έλεγε τίποτε νέο.)

Καταναλωτισμός και ναρκωτικά

Οι θρησκείες σε αυτή την ευτυχισμένη «μυρμηγκοφωλιά» έχουν εκλείψει. Ο καταναλωτισμός είναι η νέα και μοναδική θρησκεία. Οι άνθρωποι δεν γερνούν. Και όταν πεθαίνουν αποτεφρώνονται και η τέφρα τους χρησιμοποιείται ως λίπασμα για να αναπτυχθούν τα φυτά. Πεθαίνουν γαλήνιοι γιατί «είναι χρήσιμοι» και μετά τον θάνατό τους.

Η ανθρωπότητα αναπαράγεται τώρα στα κρατικά εργαστήρια με τη χρήση της γενετικής μηχανικής και ανάλογα με την ποσότητα του οξυγόνου που παρέχεται στα έμβρυα παράγονται πέντε τύποι ανθρώπων: οι Αλφα, οι Βήτα, οι Γάμμα, οι Δέλτα και οι Εψιλον. Αφού οι ικανότητες και η ευφυΐα προκαθορίζονται, η ταξική διαστρωμάτωση της κοινωνίας πραγματοποιείται εκ των άνω μέσω της επιστήμης. Ο ρόλος του καθενός ορίζεται εξαρχής από τον προκαθορισμένο γενετικό κώδικα και επομένως όλα και όλοι ανήκουν σε όλους, γι’ αυτό και η σεξουαλική ελευθερία όχι μόνον είναι ανεκτή αλλά προπαγανδίζεται και από το κράτος. Η κοινωνία είναι ένα στατιστικό και προκαθορισμένο μόρφωμα όπου δεν υπάρχει τίποτε που να μην έχει προβλεφθεί. Οι πάντες παίρνουν ένα ναρκωτικό που αποκαλείται «σόμα», το οποίο τους δημιουργεί αισθήματα ηδονικής ευφορίας και εξαφανίζει όλες τις δυσάρεστες συνέπειες που προκαλεί συχνά η αίσθηση του χώρου και του χρόνου. Τους χορηγείται και την ώρα που πεθαίνουν παρακολουθώντας πορνογραφικές ταινίες.

Αρχηγός αυτού του κράτους είναι κάποιος Μουσταφά Μοντ. (Εχει υποστηριχθεί ότι το «πρότυπό» του ήταν ο τούρκος ηγέτης Μουσταφά Κεμάλ, όμως και άλλα ονόματα που παρελαύνουν στο μυθιστόρημα παραπέμπουν σε ιστορικά πρόσωπα.)

Ο Μουσταφά Μοντ, αυτός ο ψυχρός «θεωρητικός της ευτυχίας», μοιάζει με μαριονέτα –αλλά έτσι μοιάζουν και άλλοι χαρακτήρες του βιβλίου.

Τα άκυρα θαύματα και ο «'Αγριος»

Αυτός ο κόσμος, εν τούτοις, όπου έχει χαθεί η ουσία της ελευθερίας και της ατομικής ευθύνης, δεν είναι αλώβητος. Σε μια τοποθεσία του Νέου Μεξικού βρίσκεται ένα στρατόπεδο περιφραγμένο με ηλεκτροφόρο συρματόπλεγμα, μια αποικία «Αγρίων» που είναι κατάλοιπο του «παλιού» πολιτισμού. Κανείς, εκτός από κάποιους υψηλόβαθμους Αλφα, δεν επιτρέπεται να το επισκεφθεί. Και όταν ένας από τους «Αγρίους» (πρότυπο του οποίου είναι κατά κάποιον τρόπο ο «ευγενής άγριος» του Ρουσό) βρίσκεται σε αυτόν τον «θαυμαστό καινούργιο κόσμο», αναφωνεί επαναλαμβάνοντας τα λόγια της κόρης του Πρόσπερο, Μιράντας, στην Τρικυμία του Σαίξπηρ (Πέμπτη πράξη, Α’ σκηνή): «Τι πολλά / όμορφα πλάσματα είναι εδώ! Τι ωραία που είναι / η ανθρωπότης! / Ω εξαίσιος νέος κόσμος».

Ο τίτλος του μυθιστορήματος, που παραπέμπει στον Σαίξπηρ, είναι βεβαίως ειρωνικός, αφού το παγκόσμιο κράτος του Μουσταφά Μοντ δεν έχει καμιά σχέση με το νησί του Πρόσπερο. Για τούτο και σύντομα ο «'Αγριος» διαπιστώνει πως τα θαύματα που τον εντυπωσίασαν είναι άκυρα. Ότι είναι πλασματική και επικίνδυνη αυτή η «απόλυτη» ευτυχία, αφού μας αποκόπτει από την αιτία των πραγμάτων. Ότι η αφθονία και η ποσότητα δεν μπορούν να αντικαταστήσουν την ποιότητα. Ότι η ζωή αποκτά το πραγματικό της νόημα όταν έχουμε έναν σκοπό, όταν αγαπάμε, όταν ανήκουμε κάπου, όταν έχουμε «δικαίωμα» ακόμη και στη δυστυχία. Και από τη στιγμή που όλα αυτά παύουν να υπάρχουν, η ζωή χάνει κάθε νόημα. Γι’ αυτό και στο τέλος ο δυστυχής «'Αγριος» αυτοκτονεί.

Ο σατιρικός και σκεπτικιστής Χάξλεϊ δεν μας λέει πουθενά αν και πώς μπορεί να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στον κόσμο του «Αγρίου» και του παγκόσμιου κυβερνήτη Μουσταφά Μοντ. Το πρόβλημα παραμένει άλυτο και στη δική μας εποχή, επιβεβαιώνονας αυτόν τον προφητικό συγγραφέα που έγραψε πως «το μέλλον είναι προβολή του παρόντος».

Η σκιά του Δαρβίνου

«Ενας συγγραφέας σαν τον Χάξλεϊ δεν έχει το δικαίωμα να προδίδει το μέλλον, όπως έκανε σ’ αυτό το βιβλίο» έγραψε για τον Θαυμαστό καινούργιο κόσμο ο Χ. Γκ. Γουέλς, τα ουτοπικά βιβλία και η πίστη στην πρόοδο του οποίου δεν άρεσαν διόλου στον Χάξλεϊ. Οταν εκδόθηκε το δικό του δυστοπικό μυθιστόρημα, δεν ήταν λίγοι όσοι το αντιμετώπισαν αρνητικά, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Η μεγάλη αξία του θα αναγνωριζόταν αρκετά χρόνια αργότερα. Εκείνοι που θα το εκτιμούσαν από την αρχή ήταν οι φιλόσοφοι και οι βιολόγοι. Αυτονόητο, θα έλεγε κανείς, αφού ο Χάξλεϊ προερχόταν από οικογένεια βιολόγων, στους οποίους ανήκε ο παππούς του Τόμας Χένρι Χάξλεϊ, αποκαλούμενος και «μπουλντόγκ του Δαρβίνου», και ο αδελφός του Τζούλιαν. Ο ενημερωμένος αναγνώστης θα διαπιστώσει από τις πρώτες ακόμη σελίδες ότι η σκιά του Κάρολου Δαρβίνου πέφτει βαριά πάνω στον Θαυμαστό καινούργιο κόσμο.

Από τον κλωνισμό στις ψυχοτρόπες ουσίες

Σήμερα μετά την πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος εμείς θαυμάζουμε τα όσα με μεγάλη ακρίβεια προέβλεψε ο Χάξλεϊ: τον κλωνισμό, τα ταξίδια στο Διάστημα, τα ιδιωτικά ελικόπτερα, τις πολυεθνικές εταιρείες, τα ψυχοτρόπα φάρμακα και τα ναρκωτικά που αλλάζουν την αίσθηση του χώρου και του χρόνου.

Για τούτο το τελευταίο ο Χάξλεϊ πειραματίστηκε παίρνοντας LSD κι έγραψε ένα βιβλίο βασικό στην παγκόσμια βιβλιογραφία με τίτλο The Doors of Perception (Οι θύρες της ενόρασης). Από αυτό επηρεάστηκε ο Τζιμ Μόρισον και ονόμασε Doors το συγκρότημά του. Στον Χάξλεϊ και στο «σόμα» παραπέμπει το διάσημο τραγούδι Lucy in the Sky with Diamonds των Μπιτλς. Στο «σόμα» επίσης μπορεί κανείς να αναγνωρίσει ιδιότητες του βάλιουμ και – ιδίως – του ecstacy, ακόμη και του Viagra.

Ο καταναλωτισμός, ο οποίος τείνει να αντικαταστήσει τη θρησκεία -κατά συνέπεια κάθε «άχρηστο» υπαρξιακό ερώτημα και όλη τη μεταφυσική που προηγήθηκε – και υπάρχει κίνδυνος να αποκτήσει καθεστωτικό χαρακτήρα, προβλέφθηκε από τον ίδιο. Σε μια κοινωνία όπου έχουν οριστεί (και άρα απαντηθεί) τα πάντα, ερωτήματα δεν υπάρχουν.

Αν σκεφθεί κανείς την πολιτική τού ενός παιδιού στην Κίνα θα θυμηθεί τον Χάξλεϊ και τα όσα έχει γράψει για τον έλεγχο των γεννήσεων.

Ο κλωνισμός και η γενετική μηχανική που είναι καθημερινή πρακτική σε παγκόσμιο επίπεδο για πρώτη φορά εφαρμόζονται με τέτοια ανατριχιαστική αποτελεσματικότητα στον Θαυμαστό καινούργιο κόσμο. Το ότι σήμερα έχουμε πολλές φορές την αίσθηση ότι ζούμε χαρές αλλά δεν τις χαιρόμαστε θυμίζει τον Χάξλεϊ που πολύ πρώιμα μας ειδοποίησε πως τέτοιος θα είναι ο κόσμος του μέλλοντος.

Στο μυθιστόρημα έχουμε δύο παράλληλους κόσμους: του Μουσταφά Μοντ και του 'Αγριου. Σε ένα παρόμοιο σύμπαν ζούμε δυστυχώς και σήμερα.

Το ότι ο Θαυμαστός καινούργιος κόσμος εκδίδεται το 1932 έχει τη σημασία του, αφού τότε παρατηρείται η ραγδαία άνοδος του ναζισμού και του ολοκληρωτισμού που θα κυριαρχούσε και θα σάρωνε την Ευρώπη.

Ο Χάξλεϊ πέθανε στις 22 Νοεμβρίου 1963, την ημέρα που δολοφονήθηκε ο Τζον Κένεντι. Για πολλούς ιστορικούς η μέρα αυτή, όπου μέσω της τεχνολογίας η ανθρωπότητα ζούσε μέσω της τηλεόρασης ένα γεγονός τη στιγμή σχεδόν που συνέβη, σηματοδοτεί τη γέννηση του παγκόσμιου χωριού.

Στις 13 Φεβρουαρίου πέρυσι δημοσιεύτηκε στους New York Times ένα άρθρο του συγγραφέα Charles MacGraph, πρώην αρχισυντάκτη του Book Review της εφημερίδας, με τίτλο «Which Dystopian Novel Got it Right: Orwell’s 1984 or Haxley’s Brave New World?». Ο συγγραφέας του συμπεραίνει πως ο Χάξλεϊ έχει περισσότερο δίκιο από τον Οργουελ. Είναι ζήτημα άλλης τάξεως φυσικά. Και οι δύο γνώριζαν άριστα τα βιβλία των συγγραφέων της ουτοπίας που είχαν προηγηθεί. Και ήταν αμφότεροι βουτηγμένοι «ως τον λαιμό» στην εποχή τους.

Τις ρίζες της διαταραχής του φάσματος του αυτισμού στον εγκέφαλο ανακάλυψαν επιστήμονες

Επιστήμονες της Mayo Clinic και του πανεπιστημίου Yale ανακάλυψαν ότι οι ρίζες της διαταραχής του φάσματος του αυτισμού μπορεί να σχετίζονται με μια ανισορροπία συγκεκριμένων νευρώνων που παίζουν κρίσιμο ρόλο στον τρόπο επικοινωνίας και λειτουργίας του εγκεφάλου.

Τα συγκεκριμένα κύτταρα είναι γνωστά ως διεγερτικοί φλοιώδεις νευρώνες (excitatory cortical neurons).

Η νέα μελέτη δημοσιεύτηκε στο Nature Neuroscience.

Ευρήματα

Η ομάδα βρήκε μια ανώμαλη ανισορροπία των διεγερτικών νευρώνων στον πρόσθιο εγκέφαλο των ατόμων με αυτισμό, ανάλογα με το μέγεθος του κεφαλιού τους.

Ερευνητής λέει: “Αυτή η οργανοειδής τεχνολογία μας επέτρεψε να αναδημιουργήσουμε την αλλαγή της ανάπτυξης του εγκεφάλου που συνέβη στους ασθενείς όταν βρίσκονταν ακόμα σε εμβρυικό στάδιο στην μήτρα, η οποία πιστεύεται ότι είναι η στιγμή που εμφανίζεται η διαταραχή του φάσματος του αυτισμού”.

Τι είναι η διαταραχή του φάσματος του αυτισμού

Η διαταραχή του φάσματος του αυτισμού είναι μια νευρολογική κατάσταση που επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται το περιβάλλον του και αλληλεπιδρά με τους άλλους. Οδηγεί σε δυσκολίες στην κοινωνική επικοινωνία και συμπεριφορά. Ο όρος φάσμα δίνει έμφαση στην ποικιλία των συμπτωμάτων και της σοβαρότητας της πάθησης που περιλαμβάνει τον αυτισμό, το σύνδρομο Asperger και άλλες μορφές αναπτυξιακών διαταραχών.

Περισσότερα για τους «μίνι εγκεφάλους» του εργαστηρίου

Για τις ανάγκες της μελέτης, οι επιστήμονες δημιούργησαν αρχικά μικροσκοπικά τρισδιάστατα μοντέλα που παρομοιάζουν με εγκέφαλο και ονομάζονται οργανοειδή. Οι ομάδες κυττάρων σε μέγεθος μπιζελιού ξεκίνησαν ως κύτταρα δέρματος από άτομα με διαταραχή του φάσματος του αυτισμού. Τα κύτταρα του δέρματος “επαναπρογραμματίστηκαν” υπό εργαστηριακές συνθήκες ώστε να έρθουν σε κατάσταση που μοιάζει με βλαστοκύτταρα: τα επαγόμενα πολυδύναμα βλαστοκύτταρα (induced pluripotent stem cells). Αυτά τα λεγόμενα “βασικά” κύτταρα μπορούν να εξαναγκαστούν ώστε να αναπτυχθούν σε οποιοδήποτε κύτταρο στο σώμα, συμπεριλαμβανομένων των εγκεφαλικών κυττάρων.

Στη συνέχεια, οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν μια ειδική τεχνολογία, που ονομάζεται αλληλουχία μονοκυττάρου RNA (single-cell RNA sequencing), για να μελετήσουν τα πρότυπα γονιδιακής έκφρασης μεμονωμένων εγκεφαλικών κυττάρων. Συνολικά, εξέτασαν 664.272 εγκεφαλικά κύτταρα σε τρία διαφορετικά στάδια ανάπτυξης του εγκεφάλου.

Οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι η ανισορροπία των νευρώνων προήλθε από αλλαγές στη δραστηριότητα ορισμένων γονιδίων γνωστών ως “παράγοντες αντιγραφής”, που παίζουν κρίσιμο ρόλο στην κατεύθυνση της ανάπτυξης των κυττάρων κατά τα αρχικά στάδια του σχηματισμού του εγκεφάλου.

Τομέας πολυετούς μελέτης

Αυτή η μελέτη βασίζεται σε δημοσιευμένες μελέτες 13 ετών για τη διαταραχή του φάσματος του αυτισμού. Σε μια πρωτοποριακή μελέτη, έδειξαν μοριακές διαφορές στα οργανοειδή μεταξύ των ατόμων με αυτισμό και εκείνων χωρίς. Επίσης, ενέπλεξαν την απορρύθμιση ενός συγκεκριμένου μεταγραφικού παράγοντα που ονομάζεται FOXG1, ως υποκείμενη αιτία της διαταραχής.

Ερευνητής λέει: «Ο αυτισμός είναι κυρίως μια γενετική ασθένεια. Στόχος μας είναι να είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε τον κίνδυνο διαταραχής του φάσματος του αυτισμού και πιθανώς να τον αποτρέψουμε σε ένα αγέννητο παιδί χρησιμοποιώντας προγεννητικό γενετικό έλεγχο. Ωστόσο, αυτό θα απαιτούσε λεπτομερή γνώση του τρόπου με τον οποίο εκτροχιάζεται η ρύθμιση του εγκεφάλου στην φάση της πρώιμης ανάπτυξής του. Υπάρχουν πολλές πτυχές στις οποίες τα οργανοειδή θα μπορούσαν να βοηθήσουν προς αυτήν την κατεύθυνση”.

Ανακαλύφθηκαν νέα είδη ζώων στην Μικρά Ασία

Επιστήμονες εκτιμούν ότι μπορούν να κρύβονται εκατομμύρια χρόνια

Επιστήμονες προχώρησαν σε μια πρωτοποριακή αποκάλυψη καθώς εντόπισαν την ύπαρξη δύο άγνωστων μέχρι σήμερα ειδών τυφλοπόντικων, κρυμμένων στις δύσβατες ορεινές περιοχές της ανατολικής Μικράς Ασίας. Τα πλάσματα αυτά, που ονομάστηκαν προσωρινά Talpa hakkariensis και Talpa davidiana tatvanensis, πιστεύεται ότι κατοικούσαν σιωπηλά σε αυτή την απομακρυσμένη περιοχή για ένα εκπληκτικό διάστημα έως και τριών εκατομμυρίων ετών.

Κατοικώντας στα βάθη της Γης, αυτοί οι νεοανακαλυφθέντες τυφλοπόντικες ανήκουν στην ίδια ενδιαφέρουσα οικογένεια των υπόγειων θηλαστικών που φημίζονται για την επιδεξιότητά τους να περιηγούνται στα κρυφά βασίλεια κάτω από τα πόδια μας, ενώ τρέφονται με ασπόνδυλα. Οι ομόλογοι τους, όπως ο κοινός Talpa europaea που βρίσκεται στη Βρετανία, έχουν εδώ και πολύ καιρό τα φώτα της δημοσιότητας, αλλά οι ανατολικές εκτάσεις της Μικράς Ασίας φαίνεται να φιλοξενούν μια ποικιλία τυφλοπόντικων με ξεχωριστή και περιορισμένη γεωγραφική κατανομή.

Αξιοποιώντας σχολαστικά τη δύναμη της τεχνολογίας αιχμής του DNA, μια ομάδα ερευνητών εξέτασε σχολαστικά τις γενετικές υπογραφές για να καθορίσει με σαφήνεια τη μοναδική γενετική ταυτότητα αυτών των αινιγματικών πλασμάτων. Τα στοιχεία ήταν αδιάσειστα: Τα Talpa hakkariensis και Talpa davidiana tatvanensis ήταν όντως ξεχωριστά είδη, που χάραζαν τα δικά τους εξελικτικά μονοπάτια στην κρυμμένη καρδιά της Μικράς Ασίας.

Προσαρμοσμένοι στη σκληρή πραγματικότητα του άγριου βιότοπού τους, και οι δύο αυτοί νεοταυτοποιημένοι τυφλοπόντικες επιδεικνύουν αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα στις ακραίες συνθήκες της φύσης. Η καυτή αγκαλιά ενός καυτού καλοκαιριού, με θερμοκρασίες που εκτοξεύονται στους καυτούς 50 βαθμούς Κελσίου, δεν τους πτοεί. Ούτε η ανελέητη επίθεση του χειμώνα, όπου το ανελέητο τοπίο συσσωρεύει πάνω τους έως και δύο μέτρα χιόνι, ωθώντας τους σε μια ψυχρή χειμερία νάρκη.

Αυτή η αξιοσημείωτη αποκάλυψη είναι το αποκορύφωμα συλλογικών προσπαθειών σε όλο τον κόσμο. Επιστήμονες, ένωσαν τα χέρια τους με ομολόγους τους από το Πανεπιστήμιο Indiana των Ηνωμένων Πολιτειών και το Πανεπιστήμιο του Plymouth. Αυτή η διεθνής συμμαχία μυαλών αποδεικνύει τη δύναμη της επιστημονικής περιέργειας και της διασυνοριακής συνεργασίας στην αποκάλυψη των πιο κρυφών μυστικών της φύσης.

Ποιητική Αρχή & Πολιτική Δεινότητα

Σήμερα, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη φορά στην ιστορία, βιώνουμε ένα χάσμα ανάμεσα σε αυτό που θεωρείται “δικαιοδοσία” ή “περιορισμός” της τέχνης ως κάτι εντελώς ξεχωριστό από τον τομέα της “πολιτικής”. Η ειρωνεία μιας τέτοιας αντίληψης είναι ότι δεν αναγνωρίζει ότι η ρίζα του πολιτικού μας συστήματος ήταν συνυφασμένη με τις τέχνες από την ίδρυσή του.

Κοιτάζοντας την αρχαία Αίγυπτο και την Αθήνα, ο μύθος ήταν κυρίαρχος σε όλους τους τομείς της σκέψης. Ο μύθος, ο οποίος αφορά οτιδήποτε μεταδίδεται από στόμα σε στόμα, δηλαδή μύθους, θρύλους, αφηγήσεις, παραμύθια κ.λπ., συχνά περιείχε μέσα του μια σημαντική αλήθεια ή νόημα για την κοινωνία στο σύνολό της. Με άλλα λόγια, οι ιδέες που ήταν διάχυτες σε αυτούς τους πολιτισμούς και διαμόρφωναν όλες τις πτυχές της ζωής, συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής και των επιστημών της, διαμορφώνονταν από τους μύθους ή την τέχνη της αφήγησης.

Τα μεγάλα ποιήματα του Ομήρου που μας έχουν μείνει σήμερα, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, περιγράφουν τα γεγονότα του Τρωικού Πολέμου και τα αμέσως επόμενα, γεγονότα που σηματοδότησαν την κάθοδο της Ελλάδας σε μια σκοτεινή εποχή. Μετά τον Τρωικό Πόλεμο, περίπου το 1190 π.κ.ε., ο πολιτισμός της Αρχαίας Κλασσικής Ελλάδας κατέρρευσε, η γραπτή γλώσσα χάθηκε, οι πόλεις εξαφανίστηκαν.

Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, που γράφτηκαν γύρω στο 700 π.κ.ε., προανήγγειλαν την αντιστροφή της κατάρρευσης και την απαρχή του κλασικού ελληνικού πολιτισμού. Αυτές οι επικές ιστορίες του Ομήρου, οι οποίες είχαν περάσει μέσα στους αιώνες από ποιητές βάρδους που είχαν απομνημονεύσει ολόκληρα κείμενα, ταξίδευαν σε όλη την Ελλάδα και αφηγούνταν αυτές τις ιστορίες. Αυτές οι “ιστορίες” έγιναν κυρίαρχο πολιτιστικό σημείο αναφοράς για όλη την Ελλάδα και όχι μόνο, και έχουν μεγάλη επιρροή μέχρι σήμερα.

Γιατί νομίζετε ότι συμβαίνει αυτό; Οφείλεται καθαρά στην σύνθετη φαντασία; Ή μπορεί ο νους μας, που βρίσκεται στη σφαίρα της φαντασίας, να φτάσει σε μια βαθιά ανακάλυψη μέσω της απλής “αφήγησης”;

Όπως έγραψε ο Σέλεϊ στο έργο του “A Defense of Poetry”

Τα ποιήματα του Ομήρου και των συγχρόνων του ήταν η απόλαυση της πρώιμης Ελλάδας – ήταν τα στοιχεία εκείνου του κοινωνικού συστήματος που αποτελεί την ραχοκοκαλιά πάνω στην οποία στηρίχθηκε όλος ο πολιτισμός που ακολούθησε. Ο Όμηρος ενσάρκωσε την ιδανική τελειότητα της εποχής του στον ανθρώπινο χαρακτήρα.

Ο Αισχύλος (523-456 π.κ.ε.), ο Σοφοκλής (497-406 π.κ.ε.) και ο Ευριπίδης (480-406 π.κ.ε.) θεωρούνται οι τρεις μεγαλύτεροι Έλληνες τραγικοί. Οι διαγωνισμοί Ελληνικής Τραγωδίας διεξάγονταν μεταξύ τριών διαφορετικών θεατρικών συγγραφέων (που επιλέγονταν μισό χρόνο πριν), οι οποίοι έπρεπε να συνθέσουν τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό έργο ο καθένας. Οι εορτασμοί της Ελληνικής Τραγωδίας ήταν δεύτεροι μετά τους αθλητικούς διαγωνισμούς.

Οι Ελληνικές Τραγωδίες δεν ήταν μόνο για ψυχαγωγία, αλλά συχνά περιείχαν μια προειδοποίηση για όσους δεν λάμβαναν υπόψη τους τις κακότυχες αποφάσεις των χαρακτήρων τους. Συχνά, επικές ιστορίες από το μακρινό παρελθόν επιλέγονταν λόγω της συνάφειας τους με μια σημερινή κατάσταση ή σύγκρουση. Όπως και κατά την εποχή του Σαίξπηρ, δεν μπορούσε κανείς απλώς να επικρίνει έναν πόλεμο ή τη συμπεριφορά μιας συγκεκριμένης κυβερνώσας ή σημαίνουσας ομάδας, αλλά ο δραματουργός επέλεγε χαρακτήρες, είτε από έναν φανταστικό κόσμο, είτε από ένα μακρινό παρελθόν για να παρουσιάσει μια πρόβλεψη. Για να αποκαλύψει μια αλήθεια που παρέμενε κρυμμένη.

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι εκείνες ήταν απλούστερες εποχές, αλλά στον σημερινό κόσμο που κυριαρχείται από υπολογισμούς και πληροφορίες δεν έχουμε την πολυτέλεια να σκεφτόμαστε τόσο ευφάνταστα και ανακριβώς στο πεδίο της “πολιτικής”. Λοιπόν, αυτό στην πραγματικότητα αυξάνει μόνο την επείγουσα ανάγκη επανεισαγωγής της τέχνης στο πεδίο της “πραγματικότητας”.

Για παράδειγμα, έχετε ψάξει ποτέ για κάτι, κοιτάζοντας πεισματικά σε μια συγκεκριμένη περιοχή που ήσασταν σίγουροι ότι είχατε αφήσει το αντικείμενο, αλλά δεν είναι εκεί. Στην συνέχεια, προχωράτε να ψάξετε ολόκληρο το σπίτι σας και μετά, επιστρέφοντας στο ίδιο σημείο, συνειδητοποιείτε ότι το αντικείμενο που ψάχνατε ήταν πάντα εκεί; Στην πραγματικότητα ήταν ακριβώς μπροστά σας, αλλά για κάποιο ανεξήγητο λόγο, δεν μπορούσατε να το “δείτε” εκείνη την στιγμή.

Λοιπόν, εν ολίγοις, η ποίηση (η Τέχνη) μας δίνει την ικανότητα να “δούμε” κάτι που έχει παραμείνει κρυμμένο από εμάς. Δεν είναι απλώς θέμα “λογικής” ή “λόγου” το ότι μπορούμε να εξαναγκάσουμε τέτοια πράγματα να μας αποκαλυφθούν, και όσο κι αν καταβάλλουμε προσπάθεια για να επιμείνουμε με τις αισθήσεις μας ότι γνωρίζουμε πως κάτι είναι αληθινό, ακόμη και τα μάτια μας έχουν την ικανότητα να μας δείξουν μια ψεύτικη εικόνα.

Προκειμένου να το διερευνήσουμε αυτό περαιτέρω, ας ρίξουμε μια ματιά στο σύνταγμα του Σέλεϊ για τους ποιητές και τους πολιτικούς άνδρες, “Μια υπεράσπιση της ποίησης”. Όπως ο Σέλεϊ ανέλυσε σε αυτό το δοκίμιο, υπάρχουν:

“Δύο κατηγορίες νοητικής δράσης, οι οποίες ονομάζονται λογική και φαντασία, η πρώτη μπορεί να θεωρηθεί ως ο νους που εξετάζει τις σχέσεις μιας σκέψης με μια άλλη, όπως και αν αυτή παράγεται, και η δεύτερη ως ο νους που ενεργεί πάνω σε αυτές τις σκέψεις, ώστε να τις χρωματίσει με το δικό του φως, και να συνθέσει από αυτές, όπως από στοιχεία, άλλες σκέψεις, καθεμιά από τις οποίες περιέχει μέσα της την αρχή της ακεραιότητάς της…”

Η λογική είναι για τη φαντασία όπως το όργανο για τον παράγοντα, όπως το σώμα για το πνεύμα, όπως η σκιά για την ουσία. Όπως την ορίζει ο Σέλεϊ, η ποίηση μπορεί να οριστεί ως “η έκφραση της φαντασίας“.

“οι ποιητές δεν είναι μόνο οι δημιουργοί της γλώσσας και της μουσικής, του χορού, της αρχιτεκτονικής, της αγιογραφίας και της ζωγραφικής: είναι οι θεσμοθέτες των νόμων, οι ιδρυτές της κοινωνίας των πολιτών, οι εφευρέτες των τεχνών της ζωής και οι δάσκαλοι, που διεισδύουν σε μια σύνδεση με το ωραίο και το αληθινό…”

Οι ποιητές, ανάλογα με τις συνθήκες της εποχής και του έθνους στο οποίο εμφανίστηκαν, ονομάζονταν, στις παλαιότερες εποχές του κόσμου, νομοθέτες ή προφήτες: ένας ποιητής ουσιαστικά περιλαμβάνει και ενώνει και τους δύο αυτούς χαρακτήρες. Διότι όχι μόνο βλέπει έντονα το παρόν όπως είναι και ανακαλύπτει εκείνους τους νόμους σύμφωνα με τους οποίους τα παρόντα πράγματα θα έπρεπε να είναι τακτοποιημένα, αλλά βλέπει και το μέλλον μέσα στο παρόν, και οι σκέψεις του είναι τα σπέρματα του άνθους και ο καρπός της τελευταίας εποχής… Ο ποιητής συμμετέχει στο αιώνιο, το άπειρο και το ένα- στο βαθμό που αφορά τις αντιλήψεις του, ο χρόνος και ο τόπος και ο αριθμός δεν είναι υπαρκτά.

Αυτό που συζητάει εδώ ο Σέλεϊ είναι η σημασία της φαντασίας ως κάτι όχι ευφάνταστο, αλλά στην πραγματικότητα κάτι που είναι ζωτικής σημασίας για να προοδεύσει και να ευημερήσει μια κοινωνία. Δεν πρόκειται για μια αυθαίρετη μορφή φαντασίας, αλλά για την ικανότητα να βλέπουμε ένα δυναμικό, κάτι που δεν έχει ακόμη πάρει μορφή- κάτι που δεν μπορούμε ποτέ να κρατήσουμε και να αναλύσουμε, όπως η έννοια της δικαιοσύνης, η έννοια της αγάπης, η έννοια της ευτυχίας, κάτι που συμμετέχει στο αιώνιο. Ο Shelley λέει ακόμη:

“Είναι παραδεκτό ότι η άσκηση της φαντασίας είναι πιο απολαυστική, αλλά υποστηρίζεται ότι η άσκηση της λογικής είναι πιο χρήσιμη. Ας εξετάσουμε ως λόγους αυτής της διάκρισης τι εννοείται εδώ με τον όρο χρησιμότητα. Η ευχαρίστηση ή το καλό, με την γενική έννοια, είναι αυτό που αναζητά η συνείδηση ενός ευαίσθητου και νοήμονος όντος και στο οποίο, όταν το βρίσκει, συναινεί.

Υπάρχουν δύο είδη ηδονής, το ένα διαρκές, καθολικό και μόνιμο, το άλλο παροδικό και ιδιαίτερο… Με την πρώτη έννοια, οτιδήποτε ενισχύει και καθαρίζει τα συναισθήματα, διευρύνει την φαντασία και προσθέτει πνεύμα στην αίσθηση, είναι χρήσιμο. Αλλά μια στενότερη έννοια μπορεί να αποδοθεί στην λέξη χρησιμότητα, περιορίζοντάς την να εκφράσει αυτό που διώχνει την επιμονή των αναγκών της ζωικής μας φύσης, που περιβάλλει τους ανθρώπους με την ασφάλεια της ζωής, που διαλύει τις πιο χονδροειδείς πλάνες των δεισιδαιμονιών, και που συμβιβάζει έναν τέτοιο βαθμό αμοιβαίας ανοχής μεταξύ των ανθρώπων που μπορεί να συνίσταται με τα κίνητρα του προσωπικού οφέλους.”

Ο Σέλεϊ εδώ, χρησιμοποιεί πολύ ξεκάθαρα τα μαθήματα του Επίκουρου, ότι οι πράξεις και οι σκέψεις κάθε ατόμου στην ζωή είναι να αναζητά και να αποκτά ευχαρίστηση. Ωστόσο, υπάρχουν δύο μορφές ηδονής, μία που μετέχει στο αιώνιο και μία που μετέχει στο πρόσκαιρο. Η τελευταία μπορεί να ειπωθεί ότι είναι ο τομέας της στενής χρησιμότητας.

Η πιο βασική χρησιμότητα είναι μία απαραίτητη προϋπόθεση για την διατήρηση της ζωής. Τα σώματά μας άλλωστε είναι φτιαγμένα από σάρκα και χρειαζόμαστε συνεχή αναπλήρωση των προσωρινών αγαθών, όπως ο αέρας, η τροφή, το νερό, η ζεστασιά. Παίρνουμε ευχαρίστηση από αυτά και αυτό είναι ένα ωραίο πράγμα.

Ωστόσο, υπάρχει ένα πρόβλημα που προκύπτει αν ισχυριστούμε ότι αυτό είναι το τέλος και το παν της ύπαρξής μας. Ο νους μας, (όπως αναφέρει και ο Αναξαγόρας), δεν συμμετέχει πλήρως στο χρονικό πεδίο, αλλά βρίσκεται επίσης και στο αιώνιο. Το γεγονός ότι μπορούμε ακόμη και να κατανοήσουμε την έννοια του αιώνιου αποτελεί απόδειξη προς αυτή την κατεύθυνση. Ο Νους μας έχει την ικανότητα να συμμετέχει σε κάτι που είναι πέρα από την άμεση αντίληψή μας ενός φυσικού χωροχρόνου, και έτσι συμμετέχει στο αιώνιο. Ας διαβάσουμε παρακάτω:

«Αλλά ενώ ο σκεπτικιστής καταστρέφει τις χονδροειδείς δεισιδαιμονίες, ας αποφεύγει να τις παραμορφώσει, όπως τις έχουν παραμορφώσει ορισμένοι Γάλλοι συγγραφείς, αυτές τις αιώνιες αλήθειες που χαρακτηρίζονται από την φαντασία των ανθρώπων. Ενώ ο μηχανολόγος συντομεύει και ο πολιτικός οικονομολόγος συνδυάζει την εργασία, ας προσέχουν ώστε οι εικασίες τους, λόγω έλλειψης αντιστοιχίας με τις πρώτες αρχές που ανήκουν στην φαντασία, να μην τείνουν, όπως στην σύγχρονη Αγγλία, να εξαγριώνουν ταυτόχρονα τα άκρα της πολυτέλειας και της ένδειας.

Έχουν παραδειγματιστεί από το ρητό: “Σε αυτόν που έχει, θα του δοθούν περισσότερα- και από αυτόν που δεν έχει, θα του αφαιρεθούν τα λίγα που έχει”. Οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι- και το σκάφος του κράτους οδηγείται ανάμεσα στην Σκύλλα και την Χάρυβδη της αναρχίας και του δεσποτισμού. Τέτοιες είναι οι συνέπειες που πρέπει πάντα να απορρέουν από την ανεξέλεγκτη άσκηση της υπολογιστικής ικανότητας.»

Ο Σέλεϊ προειδοποιεί ότι το να ακολουθούμε τυφλά την “υπολογιστική ικανότητα” και την ευθεία “χρησιμότητα” ενός απλού φυσικού αντικειμένου θα μας στερήσει αυτό που σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Αυτά είναι πράγματι απαραίτητα “εργαλεία”, αλλά δεν πρέπει ποτέ να χρησιμοποιούνται για να “κυβερνούν” ένα άτομο ή έναν λαό.

Επομένως, πώς το επιλύουμε αυτό; Πώς δημιουργούμε και διατηρούμε μια κοινωνία που να είναι αρκετά ρευστή ώστε να κινείται ολοένα και περισσότερο προς την βελτίωση σε όλους τους τομείς της; Πρέπει να έχει στον πυρήνα της “την ψυχή” του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος και πώς αυτό σχετίζεται με κάτι εντελώς μεγαλύτερο από εμάς και την ζωή μας.

Ο Shelley επίσης δηλώνει:

“Είναι δύσκολο να ορίσουμε την ευχαρίστηση με την υψηλότερη έννοιά της- ο ορισμός περιλαμβάνει μια σειρά από προφανή παράδοξα. Διότι, από ένα ανεξήγητο ελάττωμα αρμονίας στην σύσταση της ανθρώπινης φύσης, ο πόνος των κατώτερων συνδέεται συχνά με τις απολαύσεις των ανώτερων τμημάτων της ύπαρξής μας. Η θλίψη, ο τρόμος, η αγωνία, η ίδια η απελπισία, είναι συχνά οι επιλεγμένες εκφράσεις μιας προσέγγισης στο ύψιστο αγαθό. Η συμπάθειά μας στην τραγική μυθοπλασία εξαρτάται από αυτή την αρχή – η τραγωδία αντλεί ευχαρίστηση, προσφέροντας μια σκιά της απόλαυσης που υπάρχει στον πόνο.

Αυτή είναι και η πηγή της μελαγχολίας που είναι αναπόσπαστη από την πιο γλυκιά μελωδία. Η ευχαρίστηση που υπάρχει στην θλίψη είναι πιο γλυκιά από την ίδια την ευχαρίστηση της ευχαρίστησης. Και εξ ου και το ρητό: “Καλύτερα να πηγαίνεις στο σπίτι του πένθους παρά στο σπίτι της χαράς”. Όχι ότι αυτό το υψηλότερο είδος ηδονής συνδέεται απαραίτητα με τον πόνο. Η απόλαυση του έρωτα και της φιλίας, η έκσταση του θαυμασμού της φύσης, η χαρά της αντίληψης και ακόμη περισσότερο της δημιουργίας της ποίησης, είναι συχνά εντελώς ανόθευτη.”

Η παραγωγή και η εξασφάλιση της ευχαρίστησης με αυτή την ύψιστη έννοια είναι η αληθινή χρησιμότητα. Εκείνοι που παράγουν και διατηρούν αυτή την ευχαρίστηση είναι οι ποιητές ή οι ποιητικοί φιλόσοφοι.

Εδώ ο Σέλεϊ επισημαίνει ότι το πραγματικά χρήσιμο, το πραγματικά ευχάριστο, είναι αυτό που μας κάνει πραγματικά καλούς, πραγματικά πιο “ανθρώπινους”. Ωστόσο, αυτή η “ύψιστη αίσθηση” της ευχαρίστησης συνδέεται συχνά με τον πόνο. Αυτό τείνει να ασχολείται με την πάλη μεταξύ των θνητών και των αθάνατων ιδιοτήτων της ύπαρξής μας. (Για μια πιο εμπεριστατωμένη μελέτη αυτού του θέματος ανατρέξτε στο έργο του Σίλλερ “Περί τραγικής τέχνης”).

Για παράδειγμα, η θνησιμότητα μας, από μόνη της, είναι ένα τραγικό πράγμα. Το γεγονός ότι ο χρόνος μας σε αυτή τη γη είναι μόνο για ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα συμμετέχει σε ένα είδος πόνου, όμως όταν η εκτίμησή μας για την ζωή είναι ακόμα πιο πολύτιμη και ιερή, μας δίνει μια μεγαλύτερη, πιο πλούσια και πολύχρωμη ευχαρίστηση απ’ ό,τι αν θεωρούσαμε μια τέτοια ζωή δεδομένη.

Ωστόσο, υπάρχει ένα ακόμη υψηλότερο μοίρασμα της ευχαρίστησης και του πόνου και αυτό συμμετέχει στο αιώνιο. Δηλαδή, γιατί ως κοινό συγκινούμαστε από την θυσία ενός χαρακτήρα επί σκηνής για κάποιο άλλο καλό; Γιατί μας συγκινούν ιστορίες όπως η Ιωάννα της Λωραίνης, ο Braveheart και ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα;

Είναι στην πραγματικότητα το πιο αντίθετο πράγμα προς τη “λογική” ή την “αιτία”, να πηγαίνει κανείς ενάντια στην ίδια την φυσική μας ύπαρξη, έτσι δεν είναι; Να χάνουμε την ζωή μας για μια “αιτία”, για μια “ιδέα”; Κανείς μας δεν επιθυμεί τον θάνατο, οπότε γιατί να μας συγκινεί η θυσία της ζωής κάποιου άλλου για κάτι πέρα από τη φυσική μας ύπαρξη; Είναι μια αντανάκλαση του ότι η αληθινή και βαθύτερη επιθυμία μας δεν είναι η παράταση μιας θνητής ζωής, αλλά η λαχτάρα να συμμετέχουμε στο μέγιστο βαθμό σε κάτι αθάνατο.

Ας επιστρέψουμε στον Σέλεϊ:

Όλα τα πράγματα υπάρχουν όπως γίνονται αντιληπτά: τουλάχιστον σε σχέση με τον αντιλαμβανόμενο. “Ο νους είναι ο δικός του τόπος και μπορεί να κάνει από μόνος του έναν παράδεισο από την κόλαση, μια κόλαση από τον παράδεισο”. Αλλά η ποίηση νικά την κατάρα που μας δεσμεύει να είμαστε υποταγμένοι στο ατύχημα των περιρρέουσων εντυπώσεων. Και είτε απλώνει την δική της εικονική κουρτίνα, είτε αποσύρει το σκοτεινό πέπλο της ζωής μπροστά από τη σκηνή των πραγμάτων, δημιουργώντας εξίσου για μας ένα ον μέσα στην ύπαρξή μας.

Μας κάνει κατοίκους ενός κόσμου για τον οποίο ο οικείος κόσμος είναι ένα χάος. Αναπαράγει το κοινό σύμπαν του οποίου είμαστε μερίδες και αντιληπτοί, και καθαρίζει από την εσωτερική μας όραση το φιλμ της εξοικείωσης που μας κρύβει το θαύμα της ύπαρξής μας. Μας αναγκάζει να αισθανόμαστε αυτό που αντιλαμβανόμαστε και να φανταζόμαστε αυτό που γνωρίζουμε. Δημιουργεί εκ νέου το σύμπαν, αφού έχει εκμηδενιστεί στο μυαλό μας από την επανάληψη των εντυπώσεων που αμβλύνονται από την ανακεφαλαίωση.

Ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσουμε αυτό στο οποίο αναφέρεται εδώ ο Σέλεϊ, είναι ότι η στενή χρησιμότητα και το δογματικό έθιμο/παράδοση είναι πιο κοντά στο να είναι αυτά πραγματικά νεκρά, παρά η θυσία μιας Ιωάννας της Λωραίνης. Το να παρατείνουμε απλώς μια φυσική ύπαρξη σε όλες τις σωματικές μας λειτουργίες δεν διαφέρει από την ύπαρξη κάποιου που έχει υποστεί λοβοτομή ή βρίσκεται σε κωματώδη κατάσταση.

Η μεγαλύτερη αξία για την ζωή είναι αυτή που συμμετέχει σε κάτι πέρα από το φυσικό. “Ο Νους είναι ο δικός του τόπος, και από μόνος του μπορεί να κάνει έναν παράδεισο από κόλαση, μια κόλαση από έναν παράδεισο”, σημαίνει ότι το μυαλό μας (ο Νους) είναι αυτό που διαμορφώνει την “πραγματικότητά” μας, είναι αυτό που διαμορφώνει τις επιλογές μας, τις αποφάσεις μας, το μέλλον μας… τις δυνατότητές μας. Ανάλογα με τις αποφάσεις που παίρνουμε, η πορεία της ζωής μας και ολόκληρων πολιτισμών μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο ή το χειρότερο.

Η φαντασία επιτρέπει σε μια απελπιστική κατάσταση να γίνει τυχαία. Η φαντασία είναι αυτή που εκμεταλλεύεται μια σπάνια ευκαιρία όταν αυτή παρουσιάζεται, και είναι πραγματικά από την φαντασία που είμαστε σε θέση να “αδράξουμε την ημέρα”, όπως μας παραδειγματίζει υπέροχα η ιστορία του “Κόμη του Μόντε Κρίστο” του Δουμά.

Ο πιο αδιάψευστος κήρυκας, σύντροφος και ακόλουθος της αφύπνισης ενός μεγάλου λαού για να επιφέρει μια ευεργετική αλλαγή στην γνώμη ή στον θεσμό, είναι η ποίηση. Σε τέτοιες περιόδους συσσωρεύεται η δύναμη της επικοινωνίας και της λήψης έντονων και παθιασμένων αντιλήψεων σχετικά με τον άνθρωπο και την φύση. Το άτομο στο οποίο κατοικεί αυτή η δύναμη, μπορεί συχνά, όσον αφορά πολλά τμήματα της φύσης του, να έχει ελάχιστη εμφανή αντιστοιχία με το πνεύμα του καλού του οποίου είναι ο λειτουργός. Αλλά ακόμη και αυτοί που ενώ την αρνούνται και την αποκηρύσσουν, είναι αναγκασμένοι να υπηρετούν αυτήν την δύναμη που κάθεται στο θρόνο της ίδιας τους της ψυχής.

Είναι αδύνατο να διαβάσει κανείς τις συνθέσεις των πιο διάσημων συγγραφέων της σημερινής εποχής χωρίς να ξαφνιαστεί από την ηλεκτρική ζωή που καίει μέσα στις λέξεις τους. Μετρούν την περιφέρεια και βολιδοσκοπούν τα βάθη της ανθρώπινης φύσης με ένα περιεκτικό και παντοτινό πνεύμα, και οι ίδιοι είναι ίσως οι πιο ειλικρινά έκπληκτοι με τις εκδηλώσεις του – γιατί δεν είναι τόσο το δικό τους πνεύμα όσο το πνεύμα της εποχής.

Οι ποιητές είναι οι ιεροφάντες μιας ακατάληπτης έμπνευσης -οι καθρέφτες των γιγάντιων σκιών που το μέλλον ρίχνει στο παρόν- οι λέξεις που εκφράζουν αυτό που δεν καταλαβαίνουν -οι σάλπιγγες που τραγουδούν στη μάχη και δεν αισθάνονται αυτό που εμπνέουν- η επιρροή που δεν συγκινείται, αλλά κινείται. Οι ποιητές είναι οι μη αναγνωρισμένοι νομοθέτες του κόσμου.

Ο Αριστοτέλης και η νομοθεσία του Σόλωνα

Αναντίρρητα, δεν θα μπορούσε να αμφισβητηθεί η σύνεση και διορατικότητα του Σόλωνα στη διαχείριση του αθηναϊκού πολιτεύματος. Γιατί ο Σόλων, διαβλέποντας τις πληγές και το έκρυθμο της κοινωνίας κατάφερε να παρέμβει εξομαλύνοντας – κατά το δυνατό βέβαια – τις κοινωνικές αντιπαλότητες, που δε θα μπορούσαν παρά να έχουν ταξικό περιεχόμενο. Από τη μια οι αριστοκράτες γαιοκτήμονες, οι κυρίαρχοι του οικονομικού παιχνιδιού, κι από την άλλοι οι εκτήμοροι, οι φτωχοί ακτήμονες χωρίς ιδιοκτησία που νοίκιαζαν τη γη από τους γαιοκτήμονες δίνοντας το ένα έκτο της ετήσιας σοδειάς τους, αποτελούσαν τα αγεφύρωτα οικονομικά άκρα βάζοντας σε κίνδυνο αυτό που ονομάζουμε ομαλότητα, αφού η ολοφάνερη κοινωνική αναταραχή δεν μπορούσε παρά να είναι τα προεόρτια της εξέγερσης. Όμως το πραγματικό μπαρούτι που θα μπορούσε να τα τινάξει όλα στον αέρα ήταν οι δούλοι που έχασαν την ελευθερία τους λόγω χρεών τα οποία δεν μπορούσαν να ξεπληρώσουν στους πλούσιους γαιοκτήμονες δανειστές τους. Η δυνατότητα δανεισμού με εγγύηση την προσωπική ελευθερία, που ίσχυε ως εκείνη την εποχή, μετέτρεπε πρώην ελεύθερους (και καθόλα Αθηναίους) σε δούλους δημιουργώντας κοινωνική ανισότητα – και οργή – χωρίς προηγούμενο. Μπροστά σ’ αυτή την εύφλεκτη κατάσταση ο Σόλων κατάφερε να πείσει τους αριστοκράτες να αποδεχτούν τις ριζοσπαστικές του τομές προκειμένου να αποφευχθούν τα χειρότερα.

«Μερικές από τις πιο σπουδαίες μεταρρυθμίσεις ήταν η κατάργηση της θεσμικής διάταξης του “δανείζειν επί τοις σώμασιν”, η “σεισάχθεια” νομοθεσία, η κατάργηση των υποχρεώσεων που βάρυναν τους εκτήμορους, η απαγόρευση της υποθήκης σε περίπτωση δανεισμού κ. α. Ο Πλούταρχος στη βιογραφία “Σόλων” γράφει ότι ο πρώτος σολώνειος νόμος – η “σεισάχθεια” νομοθεσία – “όριζε την απόσβεση των χρεών και απαγόρευε στους πολίτες να δανείζονται χρήματα, παρέχοντας για εγγύηση το σώμα τους. Η κατάργηση της δουλείας για χρέη επέδρασε οπωσδήποτε στην ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων, γιατί οι χρεοφειλέτες δεν ανήκαν πια στην κατηγορία των εξαρτημένων πολιτών. Έτσι, στην Αττική εισέρευσε ένας αριθμός δούλων από άλλες περιοχές”. Νομοθετικά απαγορευόταν να μετατρέπονται οι χρεώστες σε δούλους. Προηγούμενα οι δανειστές τοποθετούσαν πέτρες με επιγραφές στους αγρούς των χρεοφειλετών. Επί Σόλωνα, αυτό επίσης απαγορεύτηκε».

Φυσικά, τα μέτρα αυτά κάθε άλλο παρά ευχαριστούσαν την αριστοκρατία, αφού πέρα από τις δεδομένες οικονομικές ζημιές που προκαλούσαν, ουσιαστικά στερούσαν το δικαίωμα της ιδιοκτησιακής επέκτασης στη γη: «Τα μέτρα αυτά ανέκοψαν την προσπάθεια για πλουτισμό των εκπροσώπων της αριστοκρατίας, που τώρα πια δεν μπορούσε να διευρύνει τη γαιοκτησία της ούτε να δημιουργεί εξαρτημένους αγροκαλλιεργητές». Προκειμένου λοιπόν να πείσει τους αριστοκράτες να τα δεχτούν δε θα μπορούσε παρά να προβεί και στα απαραίτητα ανταλλάγματα. Πέρα από το μεγάλο δέλεαρ της κοινωνικής ομαλότητας που θα απέκλειε την περίπτωση της κοινωνικής εξέγερσης – φαινόμενο άκρως επικίνδυνο γι’ αυτούς που κατέχουν την οικονομική ισχύ – και αποφεύγοντας τον αναδασμό της γης που απαιτούσαν οι πιο ριζοσπαστικές ομάδες, όρισε ως κύριο παράγοντα για τη συμμετοχή στη διακυβέρνηση την ατομική περιουσία του καθενός, αποκλείοντας μ’ αυτό τον τρόπο τους φτωχούς από την εξουσία. Η συμφωνία ήταν απλή: οι αριστοκράτες έπρεπε να εγκαταλείψουν τις οικονομικές αξιώσεις που εξαθλίωναν το λαό και υποκινούσαν τον ξεσηκωμό του, αλλά θα διατηρούσαν την εξουσία, δηλαδή τον έλεγχο της κατάστασης. Η λεπτομέρεια ότι το κριτήριο για τη διεκδίκηση της εξουσίας είναι απολύτως οικονομικό, πράγμα που απαξίωνε παράγοντες όπως τίτλοι ευγενείας ή καταγωγή ή οτιδήποτε συνόδευε αυτό που ονομάζουμε αριστοκράτη, δε φάνηκε να αποθαρρύνει τους αριστοκράτες, καθιστώντας σαφές ότι το τελικό ζητούμενο είναι το χρήμα και μόνο το χρήμα κι ότι η περίπτωση του ξεπεσμένου αριστοκράτη που έχει χάσει την περιουσία του προφανώς δεν σημαίνει και τίποτε το σοβαρό που να αξίζει διαπραγμάτευση. Ο Σόλωνας κατάφερε μ’ ένα σμπάρο να πετύχει όλα τα τρυγόνια, αφού και τις εξαθλιωμένες τάξεις ανακούφισε απομακρύνοντας τις αναταραχές, και τους αριστοκράτες ικανοποίησε διασφαλίζοντας ότι δε θα χάσουν τα ινία, και άνοιξε για τους εμπόρους το δρόμο προς την εξουσία, καθώς γνώριζε καλά (ο ίδιος υπήρξε πολυταξιδεμένος έμπορος) ότι είναι η ανερχόμενη οικονομική δύναμη. «Για τη συμμετοχή του λαού στη διακυβέρνηση της πολιτείας ο Σόλων έθεσε όρια στο εισόδημα των πολιτών. Τώρα δεν ίσχυε η ένταξη στο ένα ή το άλλο γένος, δηλαδή η καταγωγή, αλλά το μέγεθος της ατομικής ιδιοκτησίας που καθόριζε την κοινωνική ένταξη και την αξία του ανθρώπου. Ο ελεύθερος ιθαγενής πληθυσμός της Αττικής χωρίστηκε με βάση το τιμοκρατικό σύστημα σε τέσσερις κοινωνικές “τάξεις”, σύμφωνα με το μέγεθος των εσόδων (πεντακοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες, θήτες). Τα άτομα που είχαν εισόδημα πεντακόσια μέδιμνα σιτηρά ή 500 μέτρα λάδι (ή κρασί) κατατάχτηκαν στην υψηλότερη βαθμίδα, δηλαδή στην “τάξη” των πεντακοσιομεδίμνων. Όσοι παρήγαγαν αντίστοιχα τριακόσια μέδιμνα ανήκαν στην “τάξη” των ιππέων (που ήταν σε θέση να συντηρούν άλογα), όσοι παρήγαγαν διακόσια μέδιμνα ανήκαν στην “τάξη” των ζευγιτών, που καλλιεργούσαν δικό τους κομμάτι γης. Στην “τάξη” των θητών ανήκαν όσοι είχαν λιγότερο από διακόσια μέδιμνα. Το ίδιο περίπου μέτρο, αλλά σε χρηματικό ποσό (μια δραχμή = ένα μέδιμνο), ίσχυε για τους εμπόρους και τους χειροτέχνες».

Ο Αριστοτέλης, στο δεύτερο βιβλίο απ’ τα «Πολιτικά» αναφέρει: «Για το Σόλωνα πιστεύουν μερικοί ότι υπήρξε σπουδαίος νομοθέτης. Διότι και την ολιγαρχία (ενν. της Αθήνας), η οποία ήταν ακραία, κατήργησε και το λαό απάλλαξε από τη δουλεία και εγκαθίδρυσε την πατροπαράδοτη δημοκρατία μετά από αρμονική σύνθεση διαφορετικών πολιτειακών στοιχείων. Διότι ο θεσμός της βουλής του Αρείου Πάγου είναι ολιγαρχικός, ο θεσμός της ανάδειξης στα αξιώματα της πολιτείας με εκλογές αριστοκρατικός και ο θεσμός των δικαστηρίων δημοκρατικός». Η άποψη ότι ο Σόλωνας εγκαθίδρυσε τη δημοκρατία είναι μάλλον υπερβολική, αφού δημοκρατία που θεσμοθετεί επισήμως τον αποκλεισμό των φτωχότερων από την εξουσία δεν είναι δημοκρατία. Το βέβαιο είναι ότι ο Σόλωνας είχε την πρόθεση να ενεργοποιήσει την πολιτική αντίληψη όλων των στρωμάτων, να δώσει δηλαδή το έναυσμα για τη συμμετοχή στα πολιτικά ζητήματα – γεγονός που προϋποθέτει πολιτική σκέψη – όχι όμως και να δώσει τη δυνατότητα της μετατροπής του λαού σε δυναμικό παράγοντα διαμόρφωσης αποφάσεων, αφού η εξουσία παρέμενε εξ’ ορισμού στα χέρια των λίγων. «Επί Σόλωνα στη λαϊκή συνέλευση είχαν δικαίωμα να παίρνουν μέρος οι διάφορες “τάξεις” – ζευγίτες, θήτες κ. α. – κάτι που μετέτρεπε το σώμα αυτό σε σπουδαίο όργανο εξουσίας. Την περίοδο αυτή η λαϊκή συνέλευση θέσπισε νόμο με τον οποίο αφαιρούσε τα πολιτικά δικαιώματα απ’ όσους στη διάρκεια κάποιας εμφύλιας αντιδικίας δεν προσχωρούσαν σε καμιά πολιτική παράταξη. Ο νόμος αυτός στόχευε στη δραστηριοποίηση των πολιτών. Για την καλύτερη λειτουργία των θεσμών της πολιτείας ο Σόλων ίδρυσε τη Βουλή των Τετρακοσίων, όπου εκλέγονταν εκατό αντιπρόσωποι από κάθε φυλή (υπήρχαν τέσσερις φυλές). Εδώ γινόταν η προετοιμασία για τα θέματα της Εκκλησίας του δήμου».

Το εκτελεστικό όργανο της εξουσίας, σε συνδυασμό με την ενδυνάμωση της λαϊκής συνέλευσης, είχαν ως άμεση συνέπεια τον ξεκάθαρο εκδημοκρατισμό της δικαστικής εξουσίας: «Επί Σόλωνα το εκτελεστικό όργανο εξουσίας της πόλης αποτελούσαν οι δέκα άρχοντες (βασιλεύς, επώνυμος άρχοντας, πολέμαρχος, έξι θεσμοθέτες και γραμματεύς), ταυτόχρονα υπήρχε και ο θεσμός των στρατηγών (τέσσερις, ένας από κάθε φυλή). Όλα τα παραπάνω οδήγησαν στον περιορισμό των δικαιοδοσιών του Αρείου Πάγου και στον εκδημοκρατισμό της δικαστικής εξουσίας: ιδρύθηκε το δικαστήριο της Ηλιαίας, που τα μέλη του εκλέγονταν απ’ όλους τους πολίτες. Είχε έξι χιλ. μέλη ενταγμένα σε δέκα τμήματα και ήταν τα πιο δημοκρατικό ανάμεσα στα άλλα όργανα εξουσίας, γιατί στη σύνθεσή τους έπαιρναν μέρος και οι θήτες. Επί Σόλωνα το πνεύμα της δικαστικής εξουσίας διέπεται από την αρχή της δικαιοσύνης για όλους, εκτός από τους δούλους».

Η άποψη του Αριστοτέλη ότι το πολίτευμα του Σόλωνα συνδύαζε θεσμούς όλων των αποχρώσεων είναι απολύτως κατατοπιστική. Η δυνατότητα της ενεργής συμμετοχής όλων στη δικαστική εξουσία είναι ξεκάθαρο δείγμα εκδημοκρατισμού. Ο τρόπος λειτουργίας όμως του Αρείου Πάγου και κυρίως ο αποκλεισμός των φτωχών από τα πολιτικά αξιώματα, όχι. Εξ’ άλλου, ακόμη και η συμμετοχή στο δικαστήριο της Ηλιαίας κρίνεται επισφαλής, αφού τα φτωχά στρώματα, που συντηρούνταν από την καθημερινή τους εργασία, συναντούσαν αντικειμενικές οικονομικές δυσκολίες. Ο μεροκαματιάρης δεν είναι τόσο εύκολο να απουσιάζει κάθε λίγο από τη δουλειά του. Κατά συνέπεια δεν είναι εύκολο να γίνει δικαστής. Ο Simon Hornblower στο συλλογικό τόμο του πανεπιστημίου της Οξφόρδης «Η Ελλάδα και ο Ελληνιστικός Κόσμος» που επιμελήθηκαν οι John Boardman, Jasper Griffin, και Oswyn Murray ξεκαθαρίζει: «Αρχικά ο Σόλων και μετά ο Κλεισθένης στο τέλος του έκτου αιώνα είχαν αφήσει την Αθήνα πόλη αριστοκρατική ακόμη από πολλές απόψεις. Και συγκεκριμένα η εισαγωγή της “προσφυγής στο λαό”, που ο Αριστοτέλης θεωρούσε ως ένα από τα δημοτικότατα μέτρα του Σόλωνα, παρέμενε μόνο δυνάμει δημοκρατικό μέχρι που η εισαγωγή της πληρωμής των ενόρκων στη δεκαετία του 460 σήμαινε ότι τα μεγάλα λαϊκά δικαστήρια (με εκατοντάδες ή ακόμα και χιλιάδες δικαστές) μπορούσαν να συνέρχονται τακτικά χωρίς εισοδηματικές απώλειες για τα μέλη τους».

Ο Αριστοτέλης στο ζήτημα του εκδημοκρατισμού της δικαστικής εξουσίας από το Σόλωνα τοποθετείται μάλλον επικριτικά, αφού στέκεται στις κατηγορίες που διατύπωσαν μερικοί: «Γι’ αυτό και τον κατηγορούν μερικοί. Λένε δηλαδή ότι κατήργησε τους άλλους θεσμούς (ενν. τους μη δημοκρατικούς), αφού κατέστησε τα δικαστήρια, των οποίων τα μέλη αναδεικνύονται με κλήρο, κυρίαρχη εξουσία για όλα τα ζητήματα. Διότι, όταν αυτό το θεσμικό σύστημα επικράτησε, κολακεύοντας ορισμένοι το λαό, σα να ήταν τύραννος, μετέστρεψαν το πολίτευμα στη σημερινή μορφή της δημοκρατίας». Είναι φανερό ότι ο Αριστοτέλης είναι βαθύτατα απογοητευμένος από την ποιότητα της δημοκρατίας που παρακολουθεί. Και σ’ αυτό δεν έχει άδικο. Η κυριαρχία του αριβισμού και η ανευθυνότητα ενός λαού που άγεται και φέρεται από τη βούληση των καιροσκόπων σηματοδοτούν τη στρέβλωση της δημοκρατίας μετατρέποντας τον τυχοδιωκτισμό σε αδιαπραγμάτευτη πολιτική συνθήκη. Υπό αυτούς τους όρους είναι αδύνατο να συζητάμε για ευνομία, αφού όλα ματαιώνονται από την επιβολή των προσωπικών συμφερόντων που διεκδικούν την επίφαση της νομιμότητας. Όμως ο Αριστοτέλης δεν επιχειρεί να μπει στην ουσία αυτών των στρεβλώσεων. Στέκεται περισσότερο ως παρατηρητής και προχωρά σε ταξινομήσεις. Η δημοκρατία που βλέπει ταξινομείται στα στρεβλά πολιτεύματα και κατ’ επέκταση οτιδήποτε μπορεί να συνέβαλε στη δημιουργία της δεν μπορεί παρά να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία. Μοιραία πέφτει σε αντιφάσεις. Ενώ στο τρίτο βιβλίο απ’ τα «Πολιτικά» θέτει ξεκάθαρα τον ορισμό του πολίτη ως εξής: «Πολίτης, λοιπόν, με την ακριβέστερη σημασία της λέξης ορίζεται κάποιος με βάση κυρίως το δικαίωμά του να μετέχει στη δικαστική και πολιτική εξουσία και με τίποτε άλλο», πράγμα που επαναλαμβάνει: «Διευκρινίστηκε επομένως από όλα αυτά ποια είναι η φύση του πολίτη: όποιος δηλαδή σε μια πόλη έχει τη δυνατότητα να μετέχει στη βουλευτική και δικαστική εξουσία, αυτόν θεωρούμε πολίτη της πόλης τούτης», βλέποντας τη μεταρρύθμιση του Σόλωνα, όπου γίνονται τρομερά βήματα προς την κατεύθυνση του να αποδοθεί στους Αθηναίους η ιδιότητα του πολίτη (όπως ο ίδιος την ορίζει), επισημαίνει τις κατηγορίες, γιατί διαβλέπει τις συνθήκες της δημοκρατικής στρέβλωσης που θα ακολουθήσει. Μολονότι αντιλαμβάνεται ότι πρέπει ο πολίτης να έχει λόγο για τις κοινές υποθέσεις και μολονότι συνειδητοποιεί ότι ο λαός ενωμένος είναι πανίσχυρος και ξεπερνά κάθε άριστο, εντούτοις αποστασιοποιείται από οτιδήποτε του δίνει πρόσβαση στη διαχείριση της εξουσίας. Θα λέγαμε ότι, ενώ συνειδητοποιεί την ανωτερότητα της πολιτειακής οργάνωσης που προϋποθέτει τη λαϊκή κυριαρχία, ταυτόχρονα απομακρύνεται γιατί δεν μπορεί να ερμηνεύσει τα θεσμικά κενά που την οδηγούν στη στρέβλωση. «Όλα καλά και άγια λοιπόν με τις κολοσσιαίας σημασίας μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, αλλά μια “τρύπα” που υπάρχει στο όλο σύστημα θα αποδειχθεί καταστροφική: Ο Σόλων δεν προβλέπει κεντρική εξουσία στο διοικητικό μηχανισμό. Όμως, όπως ήδη καταλάβαμε, δεν προβλέπει ούτε “λαϊκή εξουσία”. Η εξουσία μοιράζεται άτσαλα στην ανανεούμενη κάθε χρόνο “κυβέρνηση” των πεντακοσιομεδίμνων αρχόντων, την Εκκλησία του Δήμου, τον Άρειο Πάγο και τη Βουλή των Τετρακοσίων. Οι έριδες ανάμεσα σ’ αυτά τα “όργανα” είναι συχνές και οξύτατες. Οι διορθώσεις στο διοικητικό σύστημα, που κάνει ο Σόλων, δε στέκονται ικανές να διορθώσουν την κατάσταση. Κάπου τα μπέρδεψε ο Σόλων. Αλλά πώς να μην τα μπερδέψει; Ήταν τόσο καινούργια αυτά που έκανε, που τα λάθη του δε μετρούν».

Ο Αριστοτέλης δεν μπορεί να διαγνώσει αυτά τα λάθη. Ούτε μπαίνει στη διαδικασία της μελέτης των θεσμών, ώστε να εντοπίσει τις ατέλειες. Έτσι μένει μετέωρος ανάμεσα στην πεποίθηση της υπεροχής του λαού (ως σύνολο) και της ταυτόχρονης υποτίμησης της δημοκρατίας, ως κάτι στρεβλό που ευνοεί περισσότερο την αναξιοκρατία. Όπως είναι φυσικό, στέκεται επικριτικά ακόμη και στον ολοκληρωτικό εκδημοκρατισμό της δικαστικής εξουσίας από τον Περικλή που θεσμοθέτησε μισθό για τους δικαστές, ώστε να μπορούν να συμμετέχουν όλοι ισότιμα: «Την εξουσία της βουλής του Αρείου Πάγου περιόρισαν ο Εφιάλτης και ο Περικλής, και μισθό στους δικαστές έδωσε ο Περικλής. Με τον τρόπο αυτό κάθε δημαγωγός συνέβαλλε όλο και περισσότερο στη διαμόρφωση της σημερινής μορφής της δημοκρατίας». Ο εκδημοκρατισμός είναι για τον Αριστοτέλη σχεδόν συνώνυμο της δημαγωγίας. Ο Simon Hornblower στο βιβλίο «Η Ελλάδα και ο Ελληνιστικός Κόσμος» ξεκαθαρίζει: «Στην πραγματικότητα, οι δημαγωγοί όφειλαν τη δύναμη της επιρροής τους σε ένα δομικό κενό της δημοκρατίας. Η διαχείριση της ηγεμονίας σήμαινε έναν ολοένα αυξανόμενο όγκο εργασίας, και οι Αθηναίοι που δε διέθεταν δημόσια διοίκηση σημερινού τύπου, άφηναν αυτό το έργο στους πολιτικούς που έκαναν δουλειά τους τη λεπτομερή γνώση: η γνώση ήταν δύναμη». Και κάπου εδώ κρύβονται τα θεσμικά κενά της αθηναϊκής δημοκρατίας, που μοιραία την οδήγησαν στη στρέβλωση. Κι αυτά δεν έχουν να κάνουν με τη συμμετοχή όσο με την αποχή του λαού από τα τεκταινόμενα της διαχείρισης της εξουσίας. Η μετατροπή των πολιτικών σε επαγγελματίες γνώστες των ζητημάτων που ο λαός αδυνατεί να ελέγξει, αφού δεν τα κατέχει, δε θα μπορούσε να οδηγήσει πουθενά αλλού πέρα απ’ τη στρέβλωση. Γιατί αυτό ακριβώς είναι το πεδίο των δημαγωγών που σταδιακά θα καταλύσουν όλους τους νόμους. Οι δημοκρατίες δε στηρίζονται ούτε σε ευχολόγια ούτε στην καλή θέληση των ανθρώπων που κατέχουν τα διοικητικά πόστα. Οι δημοκρατίες στηρίζονται στη διαφάνεια, που μόνο οι θεσμοί μπορούν να εξασφαλίσουν. Δημοκρατία χωρίς ισχυρούς θεσμούς κι ελεγκτικούς μηχανισμούς που καθιστούν τους πολίτες αληθινούς κοινωνούς της εξουσίας (δικαιοσύνη, ενημέρωση, οικονομικός έλεγχος κλπ), δεν μπορεί παρά να κινείται παρασκηνιακά. Είναι ο μηχανισμός που μετατρέπει τους πολιτικούς σε επαγγελματίες γνώστες και το λαό ανίσχυρο μπροστά σε όρους και γεγονότα που δεν καταλαβαίνει. Είναι δηλαδή ο μηχανισμός της συσκότισης. Οι δημοκρατίες αυτού του είδους είναι οι κατ’ επίφαση δημοκρατίες, γιατί στην ουσία λειτουργούν ολιγαρχικά. Οι νόμοι διαστρεβλώνονται, τα συμφέροντα κυριαρχούν και οι δημαγωγοί βρίσκουν άριστο πεδίο δράσης. Όμως, είναι ολοφάνερο ότι όλα αυτά προϋποθέτουν την απομάκρυνση του λαού από την εξουσία κι όχι τη συμμετοχή του.

Η άποψη του Αριστοτέλη ότι το πολίτευμα του Σόλωνα συνδύαζε θεσμούς όλων των αποχρώσεων είναι απολύτως κατατοπιστική. Η δυνατότητα της ενεργής συμμετοχής όλων στη δικαστική εξουσία είναι ξεκάθαρο δείγμα εκδημοκρατισμού.

Ο Αριστοτέλης δε θεωρεί υπεύθυνο το Σόλωνα για την ανάδειξη των δημαγωγών: «Αυτό όμως» (η ανάδειξη των δημαγωγών) «δε φαίνεται ότι ανταποκρινόταν στην πρόθεση του Σόλωνα, αλλά συνέβη συμπτωματικά. (Διότι ο λαός, επειδή κατά τους περσικούς πολέμους υπήρξε η αιτία της κυριαρχίας (ενν. των Ελλήνων) στη θάλασσα, έγινε αλαζονικός και διάλεξε για αρχηγούς ανθρώπους φαύλους παρά την αντίδραση των έντιμων πολιτών). Διότι ο Σόλωνας φαίνεται ότι έδωσε στο λαό όση δύναμη θεωρούσε απολύτως αναγκαία, δηλαδή να εκλέγει τους αξιωματούχους και να ζητεί απ’ αυτούς να λογοδοτούν για τις πράξεις τους (γιατί, αν ο λαός δεν είχε και αυτή την εξουσία, θα ήταν δούλος και εχθρός της πολιτείας), ενώ όλοι οι αξιωματούχοι όρισε να είναι διακεκριμένοι και πλούσιοι, να προέρχονται δηλαδή από τις τάξεις των πεντακοσιομεδίμνων και των ζευγιτών, καθώς και από την τρίτη τάξη των λεγομένων ιππέων. Η τέταρτη τάξη, ήταν η τάξη των θητών, οι οποίοι δεν είχαν καμιά συμμετοχή στην εξουσία». Με άλλα λόγια ο λαός πρέπει να ελέγχει τους αξιωματούχους, πρέπει να απαιτεί να λογοδοτούν οι διαχειριστές της εξουσίας, αλλά όχι να τη διεκδικεί ο ίδιος. Τα εγγενή θεσμικά προβλήματα δε φαίνεται να προβληματίζουν τον Αριστοτέλη. Το βέβαιο είναι ότι η πολιτική σκέψη διαμορφώνεται αυστηρά μέσα στα δεδομένα και τις δυνατότητες που προσφέρει κάθε εποχή. Εξάλλου και οι προθέσεις του Αριστοτέλη φαίνεται ότι είναι περισσότερο περιγραφικές, ως αυστηρός καθορισμός των πολιτευμάτων που μελετάει, κι ως εντοπισμός των αδυναμιών του καθενός. Ο Αριστοτέλης περισσότερο διαχωρίζει τις έννοιες από τον τρόπο που λειτουργούν τα πολιτεύματα παρά προβαίνει σε προσωπικές προτάσεις ή λύσεις προκειμένου να βελτιωθούν. Γι’ αυτό ακριβώς και το έργο του «Πολιτικά» είναι το θεμέλιο της πολιτικής σκέψης. Γιατί δίνει τα εννοιολογικά εργαλεία για να μπορούμε να εντοπίζουμε όλες τις λεπτές αποχρώσεις των συστημάτων που πολλές φορές εμπλέκονται και λειτουργούν από κοινού, σαν αξεδιάλυτο κουβάρι. Κι αυτό ακριβώς το ξεδιάλεγμα είναι το έργο του Αριστοτέλη, που τον καθιστά πιο επίκαιρο από ποτέ.

Όσο για το Σόλωνα, τελικά προκάλεσε τη δυσαρέσκεια όλων. «Ο Πλούταρχος υπογραμμίζει ότι ο Σόλων με τις μεταρρυθμίσεις αυτές δυσαρέστησε και τους εύπορους και τους άπορους, τους πρώτους επειδή κατάργησε τα χρέη, τους δεύτερους επειδή δε μοίρασε τη γη. Ήταν όμως πανθομολογούμενο το γεγονός ότι οι μεταρρυθμίσεις τους Σόλωνα οδήγησαν στην ενεργοποίηση της λαϊκής συνέλευσης (Εκκλησία του δήμου)». Το μόνο που μένει είναι η απάντηση του Σόλωνα «όταν τον ρωτούσαν αν θέσπισε τους καλύτερους νόμους για τους Αθηναίους: “Τους καλύτερους που θα μπορούσαν να δεχτούν οι ίδιοι”».

Αριστοτέλης, Πολιτικά