Αρχές Σύνταξης της Αρχαιοελληνικής Γλώσσας: 10. ΟΝΟΜΑΤΙΚΕΣ ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

§10.1. Η ειδική πρόταση ως εναλλακτική μορφή πλαγίου λόγου κρίσεως. Οι ειδικές προτάσεις αποτελούν μια μορφή του πλαγίου λόγου κρίσης, οι οποίες μαζί με το ειδικό απαρέμφατο και την κατηγορηματική μετοχή είναι οι εναλλακτικές μορφές πλαγίωσης των κύριων προτάσεων κρίσεως. Ανάλογα με το ρήμα εξάρτησης (λεκτικά, γνωστικά, αισθητικά, δοξαστικά, ρήματα μάθησης, μνήμης, μνήμης, δείξης, δήλωσης, αγγελίας κ.ά) επιλέγεται μια από τις τρεις εναλλακτικές λύσεις της πλαγίωσης. Ούτως ή άλλως, είναι δυνατόν αυτό που δηλώνεται από μια δευτερεύουσα πρόταση να δοθεί συνεπτυγμένα με απαρέμφατο ή μετοχή (απαρεμφατική ή μετοχική πρόταση) που αποτελούν την πρώτη μορφή με την οποία δηλώνεται η νοηματική εξάρτηση δευτερεύοντος νοήματος από το πρωτεύον νόημα της πρότασης:

ΑΡΙΣΤΟΦ Αχ 170 λέγω δ᾽ ὑμῖν ὅτι διοσημία ᾽στὶ || σας λέγω ότι είναι σημάδι σταλμένο από τον Δία (ειδική πρόταση).

ΙΣΟΚΡ 19.4 οἴομαι τάχιστ᾽ ἂν ὑμᾶς μαθεῖν περὶ ὧν ἀμφισβητοῦμεν || νομίζω ότι πολύ γρήγορα θα μπορέσετε να μάθετε σχετικά με αυτά που διαφωνούμε (ειδικό απαρέμφατο).

ΞΕΝ ΚΠαιδ 2.4.22 Ἀρμένιος ᾔσθετο τοὺς πολεμίους ἐπιόντας || Ο Αρμένιος κατάλαβε ότι οι εχθροί βαδίζουν εναντίον τους (κατηγορηματική μετοχή).

§10.2. Οι πιο εύχρηστοι εισαγωγικοί σύνδεσμοι των ειδικών προτάσεων είναι οι ὅτι και ὡς. Ο ὅτι προέρχεται από την αντωνυμία ὅ,τι που είναι ο τύπος του ουδετέρου της αναφορικής αντωνυμίας ὅστις. Ο σύνδεσμος ὡς, από την άλλη, ήταν αρχικά επίρρημα και προέρχεται από την αντωνυμία ὅς. Οι σύνδεσμοι ὅτι και ὡς έχουν την ίδια σημασία. Υπό ορισμένες, όμως, συνθήκες διαπιστώνεται μια διαφοροποίηση της σημασίας τους, ιδιαίτερα στην αττική πεζογραφία του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ.. Όταν ο σύνδεσμος ὅτι εισάγει προτάσεις, των οποίων το περιεχόμενο είναι ή θεωρείται πραγματικό και βέβαιο∙ τότε μεταφράζεται ότι πράγματι:

ΙΣΟΚΡ 15.37 Οἶμαι γὰρ οὐδένα τοῦτ᾽ ἀγνοεῖν, ὅτι πάντες ἄνθρωποι περὶ τὸν τόπον τοῦτον εἰώθασιν διατρίβειν ὅθεν ἂν προέλωνται τὸν βίον πορίζεσθαι || νομίζω ότι κανείς δεν αγνοεί το γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να ξοδεύουν τον χρόνο τους εκεί όπου επέλεξαν να κερδίζουν τα προς το ζην.

Από την άλλη, ο σύνδεσμος ὡς, όταν εισάγει προτάσεις που ακολουθούν ρήματα που εκφράζουν υποκειμενική σκέψη, όπως τα ρήματα που δηλώνουν μια γνώμη, δοξασία ή ελπίδα κ.ά. (πείθω, διαβάλλω, λέγω, αἰτιῶμαι, ἐλπίζω, κατηγορῶ, ἀμφισβητῶ), αποκτά μια υποκειμενική χροιά. Όταν μάλιστα συνοδεύεται από το ἄρα, τότε η γνώμη που διατυπώνεται, απορρίπτεται ως μη αληθής. Τότε ο σύνδεσμος μεταφράζεται ότι τάχα:

ΞΕΝ ΚΑναβ 5.7.5 Ἀκούω τινὰ διαβάλλειν, ὦ ἄνδρες, ἐμὲ ὡς ἐγὼ ἄρα ἐξαπατήσας ὑμᾶς μέλλω ἄγειν εἰς Φᾶσιν || Άνδρες, ακούω κάποιον να με διαβάλλει ότι εγώ τάχα αφού σας εξαπατήσω θα σας οδηγήσω στον Φάση.

[ΞΕΝ] ΑθΠολ 3.12 Ὑπολάβοι δέ τις ἂν ὡς οὐδεὶς ἄρα ἀδίκως ἠτίμωται Ἀθήνησιν || Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι τάχα κανείς δεν χάνει άδικα τα πολιτικά του δικαιώματα στην Αθήνα.

Άλλοι εισαγωγικοί σύνδεσμοι: Στα ποιητικά κείμενα συχνά εισάγονται ειδικές προτάσεις με το ὃ (αρχικά αιτιατική του σύστοιχου αντικειμένου και κατόπιν αιτιατική της αναφοράς), το οὕνεκα, ὁθούνεκα, και ὅπως (μετά από ρήματα λέγω, πιστεύω, ἐλπίζω κ.ά):

ΟΜ Ιλ 1.120 λεύσσετε γὰρ τό γε πάντες ὅ μοι γέρας ἔρχεται ἄλλῃ γιατί βλέπετε όλοι σας ότι το λάφυρό μου προορίζεται να πάει αλλού.

ΣΟΦ Αντ 223 ἄναξ, ἐρῶ μὲν οὐχ ὅπως τάχους ὕπο δύσπνους ἱκάνω κοῦφον ἐξάρας πόδα || βασιλιά, δεν θα πω ότι έφτασα λαχανιασμένος από την ταχύτητα τρέχοντας.

ΣΟΦ Αντ 685 ἐγὼ δ᾽ ὅπως σὺ μὴ λέγεις ὀρθῶς τάδε, οὔτ᾽ ἂν δυναίμην μήτ᾽ ἐπισταίμην λέγειν || εγώ πάλι δεν θα μπορούσα ούτε θα ήξερα να πω ότι εσύ σφάλλεις να λες τέτοια πράγματα.

ΣΟΦ Ηλ 47 ἄγγελλε δ᾽, ὅρκον προστιθείς, ὁθούνεκα τέθνηκ᾽ Ὀρέστης ἐξ ἀναγκαίας τύχης || να αναγγείλεις, αφού πάρεις όρκο, ότι πέθανε ο Ορέστης από τύχη που επέβαλε η ανάγκη.

§10.3. Η εκφορά των ειδικών προτάσεων γίνεται με τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσεως:

Απλή οριστική: η εκφορά αυτή γίνεται μετά από αρκτικό χρόνο και δηλώνει το πραγματικό:

ΞΕΝ Ιερ 2.6 καὶ λέγω σοι ὅτι οἱ τύραννοι τῶν μεγίστων ἀγαθῶν ἐλάχιστα μετέχουσι, τῶν δὲ μεγίστων κακῶν πλεῖστα κέκτηνται || σε διαβεβαιώνω ότι οι τύραννοι ελάχιστα μετέχουν των πιο μεγάλων αγαθών, ενώ αντίθετα αποκτούν πάρα πολλά από τα πιο φοβερά κακά.

Δυνητική οριστική: η εκφορά της πρότασης με αυτόν τον χρόνο δεν καθορίζεται από τον χρόνο εξάρτησης. Δηλώνεται το μη πραγματικό, αυτό που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί:

ΞΕΝ ΚΑναβ 6.1.32 Ἀλλ᾽, ὦ ἄνδρες, τοῦτο μὲν ἴστε, ὅτι οὐδ᾽ ἂν ἔγωγε ἐστασίαζον, εἰ ἄλλον εἵλεσθε || στρατιώτες, να γνωρίζετε καλά τούτο, ότι εγώ δεν θα ενεργούσα διασπαστικά, εάν εκλέγατε άλλον.

Δυνητική ευκτική: η εκφορά της ειδικής πρότασης με αυτόν τον χρόνο δηλώνει αυτό που είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί:

ΞΕΝ ΚΑναβ 7.2.31 ἀκούσας ταῦτα ὁ Σεύθης εἶπεν ὅτι οὐδενὶ ἂν ἀπιστήσειεν Ἀθηναίων || αφού τα άκουσε αυτά ο Σεύθης είπε ότι με δεν θα δυσπιστούσε σε κανέναν που ήταν Αθηναίος.

Ευκτική του πλαγίου λόγου: όταν οι ειδικές προτάσεις εξαρτώνται από ιστορικό χρόνο (ή από αρκτικό χρόνο με σημασία ιστορικού) τότε συνήθως στη δευτερεύουσα πρόταση μπαίνει ευκτική πλαγίου λόγου:

ΞΕΝ Ελλ 1.4.2 καὶ ἔλεγον ὅτι Λακεδαιμόνιοι ὧν δέονται πάντων πεπραγότες εἶεν παρὰ βασιλέως || και ανέφεραν ότι οι Λακεδαιμόνιοι είχαν εξασφαλίσει από τον Βασιλιά ό,τι είχαν θελήσει.

ΙΣΟΚΡ 19.29 ἀπεκρινάμην ὅτι πολὺ ἂν θᾶττον ἑλοίμην ἀποθανεῖν ἢ ᾽κεῖνον περιιδεῖν αποκρίθηκα ότι πολύ περισσότερο θα προτιμούσα να πεθάνω παρά να δω εκείνον να χάνεται.

Καμιά φορά, όμως, διατηρείται ο χρόνος και η έγκλιση της δευτερεύουσας πρότασης μετά από εξάρτηση από ιστορικό χρόνο. Σε αυτήν την περίπτωση η πρόθεση του συγγραφέα είναι να καταδείξει με κάθε δυνατή έμφαση ότι αυτό που εκφράζει η δευτερεύουσα ειδική πρόταση απηχεί τη γνώμη του υποκειμένου της πρότασης εξάρτησης και όχι τη γνώμη του συγγραφέα. Επίσης, η διατήρηση της έγκλισης μπορεί να σημαίνει ότι αυτό που εκφράζει η δευτερεύουσα ειδική πρόταση είναι βέβαιο και αντικειμενικό. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται αντικειμενική παράσταση και δηλώνει τη νοηματική αυτοτέλεια της δευτερεύουσας πρότασης:

ΞΕΝ Ελλ 5.1.33 παρῆσαν οἱ Θηβαῖοι λέγοντες ὅτι ἀφιᾶσι τὰς πόλεις αὐτονόμους || ήρθαν οι Θηβαίοι διαβεβαιώνοντας ότι αφήνουν τις πόλεις αυτόνομες.

ΠΛ Απολ 18b [ἐκεῖνοι … οἳ ὑμῶν τοὺς πολλοὺς] ἔπειθόν τε καὶ κατηγόρουν ἐμοῦ μᾶλλον οὐδὲν ἀληθές, ὡς ἔστιν τις Σωκράτης σοφὸς ἀνήρ || εκείνοι που επηρέαζαν τους πιο πολλούς από εσάς και με κατηγορούσαν με κατηγορίες παντελώς αναληθείς, ότι υπάρχει κάποιος Σωκράτης που είναι σοφός.

ΠΛ Απολ 21d ἐλογιζόμην ὅτι τούτου μὲν τοῦ ἀνθρώπου ἐγὼ σοφώτερός εἰμι σκεφτόμουν ότι είμαι σοφότερος από αυτόν τον άνθρωπο.

§10.4. Οι ειδικές προτάσεις λειτουργούν στον λόγο ως συμπληρώματα της έννοιας του ρήματος. Έτσι επέχουν θέση αντικειμένου, υποκειμένου ή επεξήγησης του ρήματος ή της ρηματικής έκφρασης της πρότασης εξάρτησης:

§10.5. Αντικείμενο: Η ειδική πρόταση μπαίνει ως αντικείμενο στα λεκτικά (λέγω, ἀγγέλλω, διδάσκω, ἀποκρίνομαι, διηγοῦμαι), δεικτικά - δηλωτικά (δείκνυμι - δηλῶ), αισθητικά (αἰσθάνομαι, ὁρῶ, ἀκούω), γνωστικά (γιγνώσκω, οἶδα, μανθάνω, πυνθάνομαι, ἐπίσταμαι, ἐνθυμοῦμαι) ρήματα.

• λεκτικά:

ΞΕΝ Ελλ 5.4.21 ἀπήγγελλον τοῖς Ἀθηναίοις ὅτι στράτευμα πάμπολυ προσίοι || ανήγγειλαν στους Αθηναίους ότι πλησιάζει πολύς στρατός.

• δεικτικά-δηλωτικά:

ΙΣΟΚΡ 14.37 ἐπεδείξαντο δ᾽ ὑμῖν ὡς χρὴ τῇ φύσει χρῆσθαι τῇ τούτων ἐξ ὧν ἔπραξαν περὶ Ὠρωπόν || απέδειξαν σε σας πώς πρέπει να αντιμετωπίζει κανείς ανθρώπους τέτοιου χαρακτήρα με τη συμπεριφορά τους στο θέμα του Ωρωπού.

ΘΟΥΚ 4.68.6 ἐδήλουν δὲ οὐδὲν ὅτι ἴσασι τὰ πρασσόμενα || δεν φανέρωσαν με κανέναν τρόπο ότι γνώριζαν την συνωμοσία.

• αισθητικά:

ΠΛ Κριτ 121a καθεώρων ὅτι καὶ ταῦτα πάντα ἐκ φιλίας τῆς κοινῆς μετ᾽ ἀρετῆς αὐξάνεται || έβλεπαν καθαρά ότι όλα αυτά τα καλά πράγματα αυξάνονται από την κοινή φιλία που συνδυάζεται με την αρετή.

ΠΛ ΙππΜ 363b ἤκουον ὅτι ἡ Ἰλιὰς κάλλιον εἴη ποίημα τῷ Ὁμήρῳ ἢ ἡ Ὀδύσσεια || άκουγαν ότι η Ιλιάδα είναι καλύτερο ποίημα από την Οδύσσεια.

• γνωστικά:

ΠΛ Πρωτ 335a ἔγνων γὰρ ὅτι οὐκ ἤρεσεν αὐτὸς αὑτῷ ταῖς ἀποκρίσεσιν ταῖς ἔμπροσθεν || ήξερα ότι δεν ήταν ικανοποιημένος με τον εαυτό του στις προηγούμενες απαντήσεις του.

ΞΕΝ Ελλ 1.1.14 ἐκεῖ δ᾽ ἐπύθοντο ὅτι Μίνδαρος ἐν Κυζίκῳ εἴη || εκεί πληροφορήθηκαν ότι ο Μίνδαρος βρισκόταν στην Κύζικο.

§10.6. Υποκείμενο: Η ειδική πρόταση λειτουργεί ως υποκείμενο απρόσωπων ρημάτων ή εκφράσεων ανάλογης σημασίας με αυτών των ρημάτων που δέχονται τις ειδικές προτάσεις ως αντικείμενο (δηλαδή ρήματα λεκτικά, δεικτικά-δηλωτικά, αισθητικά, γνωστικά):

ΞΕΝ ΚΠαιδ 6.2.20 ἔπειτα δὲ διαγγέλλεται δήπου ὅτι αὐτοὶ μὲν οἱ πολέμιοι οὐχ ἱκανοὶ ἡγοῦνται || έπειτα ήρθε αγγελία ότι οι ίδιοι εχθροί δεν αισθάνονται αρκετά δυνατοί.

§10.7. Επεξήγηση: Η ειδική πρόταση λειτουργεί ως επεξήγηση λέξης μιας πρότασης, συνήθως δε δεικτικής αντωνυμίας ουδετέρου γένους ενικού αριθμού:

ΞΕΝ Ελλ 5.2.15 τεκμήριον δ᾽ ἔτι ἔστω ὑμῖν καὶ τοῦτο ὅτι ἰσχυρῶς αὗται αἱ πόλεις πεφόβηνται || ας σας είναι απόδειξη και τούτο, ότι δηλαδή αυτές οι πόλεις έχουν φοβηθεί πολύ.

ΞΕΝ Αγησ 1.28 προεῖπε δὲ καὶ τοῦτο τοῖς στρατιώταις, ὡς εὐθὺς ἡγήσοιτο τὴν συντομωτάτην ἐπὶ τὰ κράτιστα τῆς χώρας || άφησε επίσης να διαδοθεί στους στρατιώτες και τούτο, ότι δηλαδή αμέσως θα τους οδηγούσε από τον πιο σύντομο δρόμο στα πιο εύφορα μέρη της χώρας.

§10.8. Ειδικές παρατηρήσεις:

• Καμιά φορά ο ειδικός σύνδεσμος τίθεται πλεοναστικά στην πρόταση, ειδικά πριν από ευθύ λόγο, όταν και μόνο η ύπαρξη εισαγωγικών θα ήταν αρκετή. Η πλεοναστική παρουσία του συνδέσμου προσδίδει ζωηρότητα στον λόγο, η οποία θυμίζει προφορική ομιλία:

ΞΕΝ ΚΑναβ 2.4.16 ἐπεὶ δὲ Πρόξενος εἶπεν ὅτι αὐτός εἰμι ὃν ζητεῖς, εἶπεν ὁ ἄνθρωπος τάδε αντί της πρότασης ἐπεὶ δὲ Πρόξενος εἶπεν "αὐτός εἰμι ὃν ζητεῖς", εἶπεν ὁ ἄνθρωπος τάδε.

• Από τις κατηγορίες των ρημάτων που συντάσσονται με ειδικές προτάσεις τα λεκτικά ρήματα δέχονται και ειδικό απαρέμφατο. Μάλιστα, το ρήμα φημὶ συντάσσεται σχεδόν πάντα με ειδικό απαρέμφατο:

ΘΟΥΚ 1.138.4 λέγουσι δέ τινες καὶ ἑκούσιον φαρμάκῳ ἀποθανεῖν αὐτόν || λένε μάλιστα κάποιοι ότι με τη θέλησή του πέθανε παίρνοντας δηλητήριο.

ΙΣΟΚΡ 12.19 φημὶ πάντας ληρεῖν πλὴν τοὺς μετεσχηκότας τῆς ἐμῆς διατριβῆς || ισχυρίζομαι ότι όλοι μιλάν ανόητα εκτός από αυτούς που συμμετείχαν στη διδασκαλία μου.

ΔΗΜ 24.204 καὶ μὴν ὅτι μὲν προσήκει (αντί προσήκειν) πάντας κολάζειν τοὺς ἀδικοῦντας, εὖ οἶδ᾽ ὅτι πάντες ἄν, εἴ τις ἔροιτο, φήσαιτε· γνωρίζω καλά ότι, εάν κάποιος σας ρωτούσε, θα απαντούσατε ότι ταιριάζει να τιμωρεί κανείς όλους αυτούς που αδικούν (σπάνια σύνταξη).

• Πολλές φορές οι ειδικές προτάσεις που εξαρτώνται από τύπους του ρήματος οἶδα ή είναι υποκείμενα της απρόσωπης έκφρασης δῆλόν ἐστι είναι φορείς του κύριου νοήματος και έτσι η εξάρτηση είναι φαινομενική. Οι ρηματικές εκφράσεις εὖ οἶδα, εὖ ἴστε, δῆλόν ἐστι φαίνεται να είναι στερεότυπες εκφράσεις του προφορικού λόγου που προσδίδουν ζωηρότητα στον λόγο και εισχώρησαν από τον προφορικό στον γραπτό λόγο:

ΔΗΜ 1.5 δῆλον γάρ ἐστι τοῖς Ὀλυνθίοις ὅτι νῦν οὐ περὶ δόξης πολεμοῦσιν || είναι σαφές στους Ολύνθιους ότι τώρα δεν πολεμούν για τη δόξα.

ΞΕΝ Συμπ 7.2 ὅπερ εὖ οἶδα ὅτι καὶ σὺ βούλει || και ξέρω καλά ότι αυτό ακριβώς θέλεις και εσύ.

• Σταδιακά αυτές οι εκφράσεις κατέληξαν να είναι απλές επιρρηματικές εκφράσεις με βεβαιωτικό χαρακτήρα. Ο σύνδεσμος ὅτι αποσπάστηκε από την ειδική πρόταση και αποτέλεσε μαζί με το ρήμα τις παρακάτω εκφράσεις: οἶδ' ὅτι, εὖ οἶδ' ὅτι, ἴσθ' ὅτι, ἴστε ὅτι, δῆλον ὅτι που λειτουργούν απλώς επιρρηματικά. Η εξασθενημένη φύση αυτών των εκφράσεων γίνεται φανερή και από τη χρήση τους παρενθετικά ή στο τέλος της πρότασης:

ΞΕΝ ΚΑναβ 3.1.16 οἱ μὲν γὰρ πολέμιοι δῆλον ὅτι οὐ πρότερον πρὸς ἡμᾶς τὸν πόλεμον ἐξέφηναν πρὶν ἐνόμισαν καλῶς τὰ ἑαυτῶν παρασκευάσασθαι || οι εχθροί προφανώς δεν κήρυξαν ανοιχτά τον πόλεμο εναντίον μας, πριν θεωρήσουν ότι είχαν προετοιμαστεί οι ίδιοι καλά.

ΞΕΝ Ιερ 1.8 εὖ ἴσθ᾽ ὅτι μείω πολὺ εὐφραίνονται οἱ τύραννοι τῶν μετρίως διαγόντων ἰδιωτῶν || μην αμφιβάλλεις ότι οι τύραννοι ευφραίνονται πολύ λιγότερο από τους ιδιώτες με μέτρια περιουσία.

ΠΛ Κριτ 53a οὕτω σοι διαφερόντως τῶν ἄλλων Ἀθηναίων ἤρεσκεν ἡ πόλις τε καὶ ἡμεῖς οἱ νόμοι δῆλον ὅτι τόσο περισσότερο από τους άλλους Αθηναίους βέβαια σου άρεσε η πόλη και εμείς οι νόμοι.

Αν νιώθεις ότι σε εκμεταλλεύονται μην ξεχνάς ότι εσύ το επιτρέπεις

Οι άνθρωποι έχουν την τάση να επιβάλλονται, μερικές φορές δίχως να υπολογίζουν ότι όταν αυτό γίνεται ασταμάτητα πληγώνει και φέρνει τους άλλους σε δύσκολη θέση. Ίσως -εκ πρώτης όψεως- η επιβολή να μην αποσκοπεί στην εκμετάλλευση, ωστόσο συχνά καταλήγουν σε αυτή. Είναι εύλογο να αναρωτηθούμε από πού πηγάζει αυτή η ανάγκη για κυριαρχία, εν τούτοις δεν είναι δύσκολο να εντοπίσουμε τα αν μη τι άλλο βιολογικά αίτια.

Το θέμα είναι ότι όντας άνθρωποι και κατέχοντας τη λογική είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε πότε φέρνουμε κάποιον συνάνθρωπό μας σε δύσκολη θέση και πότε τον εκμεταλλευόμαστε με τον ένα ή τον άλλον τρόπο. Αρχικά, λοιπόν, είναι στο χέρι μας να μην ξεφεύγουμε και να περιορίζουμε τα ένστικτα περί επιβολής που υπάρχουν κι υπήρχαν μέσα μας ανέκαθεν.

Απ’ την άλλη πλευρά, βέβαια, ο καθένας πρέπει να βάζει τα όριά του· ελάχιστοι είναι οι άνθρωποι που -ενώ μπορούν- δε θα σε εκμεταλλευτούν με κάποιο πιθανό τρόπο. Αν νιώθεις ότι σε εκμεταλλεύονται, μην ξεχνάς ότι εσύ το επιτρέπεις. Είμαι σίγουρος ότι δεν το κάνεις εσκεμμένα, εν τούτοις έχει ενδιαφέρον να ψάξεις τους λόγους που βάζεις τον εαυτό σου στην εν λόγω θέση.

Εφόσον έχεις την αυτοδιάθεση του εαυτού σου είσαι σε θέση να διακόψεις οποιαδήποτε ενδεχόμενη εκμετάλλευση υφίστασαι. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι είναι αναγκαίο να απομακρύνεις ορισμένα άτομα απ’ τη ζωή σου -διότι μονάχα φθορά σου προκαλούν- ή να αλλάξεις τα δεδομένα· την άποψη που έχουν χτίσει οι άλλοι για σένα ή ακόμη και το πώς βλέπεις τον ίδιο σου τον εαυτό.

Αν χρειαστεί να έρθεις σε ρήξη, απόβαλλε το φόβο· θυμήσου ότι κανένας δεν έχει το δικαίωμα να σου επιβάλει κάτι που εσύ δε θέλεις. Εσύ έχεις δίκιο κι οφείλεις να υπερασπιστείς τον εαυτό σου. Αν ο άλλος αρνείται να το αποδεχθεί, τότε δεν έχεις λόγο να συζητάς μαζί του· δεν έχει, όμως, και λόγο ύπαρξης στη ζωή σου. Είναι ευεργετικό να καθαρίζουμε τη ζωή μας από ανθρώπους που μας τη μολύνουν.

Μη στεναχωριέσαι· οι άνθρωποι δε χάθηκαν, το ανθρώπινο είδος συνεχίζει να υφίσταται κι υπάρχουν τόσοι ακόμα για να γνωρίσεις και να συναναστραφείς. Οι φίλοι έρχονται και παρέρχονται -μην ακούτε όσους ισχυρίζονται το αντίθετο. Ελάχιστες σταθερές έχουμε στη ζωή μας απ’ ό,τι φαίνεται, οπότε μην αναλώνεσαι στο να διατηρείς πεθαμένες φιλίες ή σχέσεις εν γένει· επίλεξε να ζήσεις και μην επιτρέψεις σε κανέναν να στο στερήσει.

Έχεις τη δύναμη να αλλάξεις ολόκληρη τη ζωή σου σε μία στιγμή. Αν νιώθεις την ανάγκη να το κάνεις, τότε κανένας δεν μπορεί να σε εμποδίσει. Δώσε τώρα μία υπόσχεση στον εαυτό σου· υποσχέσου ότι δε θα επιτρέψεις σε κανέναν να σε εκμεταλλευτεί ξανά. Αξίζεις πολλά, όλοι αξίζουμε κι η εκμετάλλευσή τους σε πάει πίσω. Μπορείς να σηκωθείς, να σταθείς στα πόδια σου και να επιβληθείς.

Πίστεψέ με, γύρω σου θα έρθουν άνθρωποι που αισθάνονται ακριβώς όπως αισθάνεσαι κι εσύ. Μαζί θα είστε δυνατοί και θα χτίσετε σχέσεις αξιοπιστίας και κυρίως ισότητας. Κανένας δεν αξίζει να νιώθει αδικημένος, ωστόσο οφείλει ο ίδιος να καταπολεμήσει την αδικία που υφίσταται. Είμαστε υπεύθυνοι για ό,τι μας συμβαίνει· την επόμενη φορά, λοιπόν, απλώς δε θα επιτρέψουμε να συμβεί.

Τίποτα μεγάλο στον κόσμο δεν έγινε δίχως πάθος

Δοκιμάσατε μια φορά κι εσείς ένα παράφορο πάθος, ερωτευτήκατε ποτέ τρελά; Αυτό είναι ίσως η μεγαλύτερη διέγερση που μπορεί να νιώσει στη ζωή του ο άνθρωπος. Τότε χάνει τη ψυχραιμία του, αφήνεται να παρασυρθεί, είναι εντελώς «εκτός εαυτού». Ας πάρουμε για παράδειγμα τον ήρωα του Σαίξπηρ, Οθέλλο. Δε θα υπήρχε καμιά τραγωδία αν δεν είχε δείξει τέτοιον απόλυτο έρωτα για τη Δυσδαιμόνα κι αν δεν είχε ανταποκριθεί κι εκείνη.

Η ιστορία μάς ενδιαφέρει τη στιγμή που αυτός ο λογικός άντρας και νικηφόρος στρατηγός ξεχνά όλες του τις ικανότητες και χάνει εντελώς το μυαλό του, ενώ ο παράφορος έρωτάς του για τη Δυσδαιμόνα τον κάνει να χάσει κάθε ισορροπία και προκαλεί σύγχυση στα αισθήματά του. Η αληθινά τερατώδης εξέλιξή του, η οποία τον μετατρέπει από φυσιολογικό άνθρωπο σε ψυχωτικό, τον ρίχνει στην παραφροσύνη. Κάποιες ασήμαντες ενδείξεις -εκείνη η μυστηριώδης ιστορία για ένα μαντίλι, την οποία του ψιθυρίζει στ’ αυτί ένας φαύλος άνθρωπος, ο Ιάγος – του προκαλούν μια λύσσα που τον γεμίζει με φοβερό πόνο. Ένα πάθος, που στην εξέλιξή του τον κάνει να στραγγαλίσει με τα ίδια του τα χέρια την εύθραυστη και άτυχη Δυσδαιμόνα. Τότε ο Οθέλλος πέφτει σε πλήρη απελπισία, γιατί μόλις πριν μια στιγμή είχε σκοτώσει το πλάσμα που αγαπούσε περισσότερο από καθετί άλλο στον κόσμο. Εδώ μπορούμε πράγματι, να βεβαιώσουμε ότι δεν ήταν κύριος του πάθους του (ο Μονταίνι είπε κάποτε:” Η ομορφιά δε σε μαγεύει, σε τρελαίνει”), ότι βουλιαξε στη φουσκονεριά των αισθημάτων του. Μπορούμε τώρα να ρωτήσουμε αν αυτός ο παράφορος έρωτας δικαιολογεί πλήρως την πράξη του που προκάλεσε το θάνατο της αγαπημένης του. «Ήταν κάτι δυνατότερο από μένα!» «Δε γινόταν αλλιώς!» «Δεν το ‘κανα επίτηδες!» Ο παράφορα ερωτευμένος ξαναγίνεται εδώ μικρό κακομαθημένο παιδί που ενεργεί κατά το κέφι του, κι αφού κάνει μια μεγάλη βλακεία, λέει: «Δε φταίω εγώ!» Εδώ η ζήλια είναι το κατεξοχήν κατώτερο αίσθημα, που κάνει τον παθιασμένα ερωτευμένο εγκληματία, τον ήρωα δολοφόνο.

Ο Θωμάς ο Ακινάτης είπε ότι «τα πάθη δεν είναι από μόνα τους καλά ή κακά». Επομένως, εμείς τα κάνουμε καλά ή κακά όταν τα στρέφουμε σε ορισμένες κατευθύνσεις (όπως τον έρωτα για την επιστήμη, για την αλήθεια ή για την ανθρωπότητα) ή όταν αφηνόμαστε απερίσκεπτα να παρασυρθούμε από τον εγωισμό μας και παίρνουμε πολύ στα σοβαρά τον εαυτό μας. «Ο άνθρωπος είναι ένα ανώφελο πάθος» ισχυρίζεται ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ.

Ο παθιασμένος άνθρωπος αναπτύσσει μια εντελώς προσωπική λογική, με την οποία συνδέει τη μεγαλομανία με τη μανία καταδιώξεως. Είναι ένας αρρωστημένα μεγαλομανής. Γι’ αυτόν τίποτα δε μετράει περισσότερο απ’ το πάθος του. Ο Σταντάλ είπε κάποτε: «Ο άνθρωπος αυτός κρυσταλλώνει όλες τις λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής γύρω από το πάθος του, ώσπου βυθίζεται σ’ έναν κόσμο πέρα από κάθε τάξη, όπου τίποτε πια δεν έχει νόημα». Ο ερωτευμένος κάνει τη μύγα βόδι, επειδή καταχωρεί όλα όσα δικαιολογεί η ζήλια του, αφήνοντας όλα τα άλλα έξω, και στηρίζει εικασίες πάνω σε μια εύθραυστη βάση, που η προφανώς γελοία δομή της συγκαλύπτει την αδυναμία.

Τότε το λογικό δεν μπορεί να κάνει τίποτε απέναντι στο πάθο: ο λογικός άνθρωπος που κυριεύεται από πάθος, πέφτει ξαφνικά σε παραλήρημα κι είναι ανίκανος να εκφέρει οποιαδήποτε λογική κρίση. Κολυμπάει μέσα στον ανορθολογισμό. Ο ψυχαναλυτής Ντανιέλ Λαγκάς είπε: «Εκεί όπου γίνεται λογική υπάρχει έρωτας», Πράγματι, ο γάμος που γίνεται με βάση τη λογική, δεν είναι γάμος από πάθος εξ ορισμού. Γι’ αυτό υπάρχει και η ιδέα ότι δεν μπορούμε να δραπετεύσουμε από τα πάθη μας, ότι μπορούν να μας κυριεύσουν, ότι δεν μπορούμε να τα συγκρατήσουμε, ότι είμαστε θύματα ή δούλοι τους.

Πρέπει να κάνουμε μια χαρακτηρολογική διάκριση ανάμεσα στους παθιασμένους ανθρώπους και στους λογικούς, φλεγματικούς, αδρανείς ή και ψυχρούς, αδιάφορους και αναίσθητους ανθρώπους, που κρατούν τις αποστάσεις τους απέναντι σε συμβάντα, αισθηματικές καταστάσεις ή πάθη. Γι’ αυτούς δεν υπάρχει πρόβλημα. Μπορούν να φρενάρουν την κατάλληλη στιγμή. ‘Έχουν έλεγχο τον εαυτού τους, αντιστέκονται, δεν «αφήνονται» ποτέ. Στο ερώτημα αν ο έρωτας δικαιολογεί τα πάντα, απαντούν μ’ ένα κατηγορηματικό «όχι», και διαβεβαιώνουν ότι μπορούμε και οφείλουμε να είμαστε κύριοι των παθών μας. Μια προσπάθεια της θέλησης το πετυχαίνει αυτό. Με θάρρος και δυνατό χαρακτήρα μπορεί να αναχαιτιστεί κάθε παρόρμηση. Ο Καρτέσιος, για τον οποίο η θέληση είναι απεριόριστη, λέει πως αρκεί να αποφασίσουμε να φρενάρουμε τα πάθη μας, όποτε και όπως θέλουμε. Το πάθος όμως που αναχαιτίζεται από μια πράξη θέλησης δεν παύει να ‘ναι τέτοιο; Οι αληθινά παθιασμένοι άνθρωποι δεν είναι ποτέ λογικοί, αποσταστοποιημένοι ή ψυχροί· είναι εξημμένοι, ζωηροί, βρίσκονται σε αναβρασμό. Ποτέ δεν μπορούν να πνίξουν μια μεγάλη κρίση του πάθους τους, κάνοντας απλώς μια προσπάθεια με τη θέληση και το νου τους. Ο Πασκάλ επισημαίνει τις «φοβερές συνέπειες του πάθους», οι οποίες «προβληματίζουν όλη τη γη, βασιλιάδες και στρατούς, κι όλο τον κόσμο».

Όλη η προσπάθεια τριών χιλιάδων χρόνων φιλοσοφικού στοχασμού, από τον Σωκράτη και τους Στωικούς ως τον Σαρτρ και τον Καμύ, σχετίζεται με τη θέληση να υπερνικηθούν τα πάθη γενικά και το ερωτικό πάθος ειδικότερα, έτσι ώστε να μετασχηματιστούν τα «ανώφελα πάθη» μας σε αποφάσεις δράσης.

Απ’ αυτή την άποψη, τίποτα δεν είναι λιγότερο φιλοσοφικό από το ερωτικό πάθος, με το οποίο χάνει κανείς τον εαυτό του. Αν μπορέσει κανείς να διοχετεύσει την ορμή του πάθους του, για να τη χρησιμοποιήσει με επωφελή τρόπο στην καθημερινή ζωή, στο επάγγελμα, στην καλλιτεχνική ή λογοτεχνική δημιουργία, στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, των εθνών και των λαών, αν μπορέσει να μετατρέψει τον έρωτα για ένα άτομο σε μεγάλο έρωτα για την ανθρωπότητα, για την αλήθεια, αν μπορέσει να μετατρέψει τη μικρή, εφήμερη κλίση σε μεγάλο καθολικό πάθος, τότε και μόνο θα γίνει κύριος των παθών του και θα πετύχει έναν από τούς σημαντικότερους στόχους της φιλοσοφία. Έτσι επιβεβαιώνεται η φράση του μεγάλου φιλοσόφου Χέγκελ ότι “τίποτα μεγάλο στον κόσμο δεν έγινε δίχως πάθος”.

Έρωτας: Η αναζήτηση του άλλου μισού του εαυτού μας

Μία από τις μεγαλύτερες αναζητήσεις στον κόσμο... Αυτή του κατάλληλου συντρόφου· της αδελφής ψυχής μας. Της συμπλήρωσης, δηλαδή, της ανθρώπινης "ημιτέλειας" και του σχηματισμού μίας ενδυναμωμένης δυάδας που μοιράζεται μία καρδιά και ένα μυαλό. Που βρίσκεται, λοιπόν, αυτή η αδελφή ψυχή μας;

Η απάντηση δεν κρύβεται πιο μακριά από όσο φτάνει η αναπνοή μας αφού το άλλο μισό που αναζητάει ο εαυτός μας βρίσκεται μέσα μας... Εκείνο, που περιμένει να το γνωρίσουμε και να το αποδεχτούμε. Ο εραστής που έχει να μας προσφέρει τα περισσότερα και δεν έχουμε, ακόμα γνωρίσει! Οι όποιες ποιότητες του ήταν – εν μέρει – στις ποιότητες που αναζητούσαμε στους άλλους καθώς τα εσωτερικά μας κομμάτια ήταν καλά κρυμμένα προϊόντα των πρώτων συναναστροφών της παιδικής μας ηλικίας. Το θάρρος που θαυμάσαμε σε κάποιον, το ελεύθερο πνεύμα που ζηλέψαμε σε κάποιον άλλο ή ο δυναμισμός σε κάποιον τρίτο ήταν κομμάτια που νιώσαμε πως μας συμπλήρωναν ή – καλύτερα – μας ολοκλήρωναν.

Για να το κάνουμε πιο απλό προσπαθήστε να φανταστείτε την πορεία της ζωής σαν το κολύμπι σε μία λίμνη. Ο εσωτερικός – μη ανακαλυφθείς – εαυτός σας αποτελεί τον πυθμένα, αυτής, της λίμνης. Τα νερά δεν είναι τόσο διαυγή και δεν μπορείτε να τον δείτε οπότε αν θέλετε, πραγματικά, να τον γνωρίσετε πρέπει να πατήσετε με δύναμη το πόδι σας, να σηκωθεί η άμμος και να γίνει ένα με το νερό! Το άλλο μας μισό, λοιπόν, ο εσωτερικός μας εαυτός, μοιάζει να έχει ανάγκη το βίωμα για να τον αισθανθούμε. Όμως, τι μας κάνει να μην μπορούμε να το ανακαλύψουμε, εν τέλει; Γιατί προτιμούμε να παίρνουμε το δρόμο της ανακάλυψης του εαυτού μέσα από την εμπειρία της συσχέτισης με κάποιον άλλο και όχι της συσχέτισης με τον ίδιο;

Εδώ είναι που κατοικεί η λαχτάρα μας για επανένωση με την φιγούρα που μας γαλούχησε όταν ήμασταν βρέφη. Τότε που εμείς αποτελούσαμε, απλά, τα θέλω μας και ο φυσικός εκφραστής τους ήταν εκείνη. Η όλη αναζήτηση, λοιπόν, της μοναδικότητας του εαυτού προσανατολίζεται στην επιστροφή του σε αυτήν την συμβιωτική κατάσταση... Στην επανένωσή του με τη φιγούρα της μητέρας! Ας το σκεφτούμε με αυτό τον τρόπο για να το φέρουμε πιο κοντά σε εμάς...

Η ίδια η διαδρομή του ανθρώπου στον έρωτα είχε πολύ συχνά ένα κοινό. Ακόμα και στα παραμύθια έμοιαζε να απαιτεί την απόδειξή της ύπαρξής του μέσα από άθλους που παραγκώνιζαν τη λογική. Η απόδειξη του έρωτος μοιάζει πιο σημαντική και από την ύπαρξή του κι αυτό γιατί οι αποδείξεις στον έρωτα είναι υψίστης σημασίας για μας από τα βρεφικά, ακόμη, χρόνια. Είναι αυτές που επιβεβαιώνουν την καλοσύνη του άλλου αλλά περισσότερο – μέσα από αυτό – επιβεβαιώνουν την μονιμότητά του· την εγγύηση ότι θα είναι εκεί και θα μας αγαπά.

Μέσα στη διαδικασία, συχνά, η λογική παραμερίζεται (πράγμα που δεν είναι, εντελώς, κατακριτέο) αλλά τη μεγαλύτερη σημασία την έχει ο τρόπος που γίνεται αυτό. Υπάρχει μεγάλη διαφορά στο να προσπεραστεί η λογική, αδιαπραγμάτευτα, και το συναίσθημα να γίνει ένα στεγανό που προφυλάσσει το θέλω μας αλλά μας κρύβει το δρόμο.

Ένα ωραίο παράδειγμα που χρησιμοποιεί – παραδόξως – το συναίσθημα ως ασπίδα και όχι ως φανό που φωτίζει είναι το παρακάτω παράδοξο...

- Γιατί νιώθεις τόσο ζωντανός μαζί της;
- Γιατί είναι το άλλο μου μισό!
- Πως ξέρεις ότι είναι το άλλο σου μισό;
- Γιατί νιώθω τόσο ζωντανός μαζί της.

Στην προκειμένη περίπτωση το συναίσθημα δικαιολογεί την πράξη και βγάζει από τη νευραλγική θέση κάποιον να ανακαλύψει τα κρυμμένα κομμάτια μέσα του αφού του τα προσφέρει, έτοιμα, κάποιος άλλος. Όμως, το άλλο μας μισό, ο εσωτερικός μας εαυτός και άγνωστος εραστής μας παραμένει άπραγος βλέποντάς μας να ξεστρατίζουμε έτσι; Όχι και τόσο... Αφού, όταν τον γνωρίσουμε ολόκληρο θα δούμε ότι βρίσκαμε κομμάτια του σε αρκετές εκφάνσεις της ζωής μας. Στις καθημερινές μας κινήσεις, σε φιλοδοξίες μας, σε εκρήξεις θυμού ακόμα και στον τρόπο που αγαπούσαμε κατά καιρούς.

Μέχρι να τον γνωρίσουμε, λοιπόν, θα επιδιδόμαστε σε ένα είδος ερωτικού τριγώνου μεταξύ των πρέπει, των θέλω μας και των θέλω του άλλου. Το πιο επίπονο, όμως, είναι ότι θα προσπαθούμε να εξιδανικεύουμε κάθε μας σχέση, κάθε μας δεσμό, κάθε μας γνωριμία αφού θα αναζητούμε σε αυτήν τις μοναδικές ποιότητες που είναι μέσα μας.

Σκεφτείτε την ερωτική πτυχή σας σαν ένα κλειδί. Μοναδικό στην κατασκευή και προορισμένο για μία, επίσης, μοναδική κλειδαριά. Όταν, όμως, προσπαθούμε να αλλάξουμε τον εαυτό μας για να εισχωρήσουμε σε άλλες τότε τρώμε τα "δόντια" του κλειδιού. Επιμένουμε, αγνοώντας τη φθορά που μας προκαλούμε μα – ίσως – εν τέλει καταφέρουμε και να μπούμε. Όμως, με φαγωμένα "δόντια" ένα κλειδί δε γυρίζει, η κλειδαριά δεν ξεκλειδώνει και η πόρτα δεν ανοίγει ποτέ... Το πιο σημαντικό, όμως, είναι πως όταν τελικά βρούμε την πόρτα που είναι για μας θα είμαστε τόσο φθαρμένοι που δεν θα καταφέρουμε να την ανοίξουμε.

Οι συνέπειες της άγνοιάς μας για τον εσωτερικό μας εαυτό, όμως, δεν σταματούν εκεί αφού περιοριζόμαστε σε συμπεριφορές που έχουν τις ρίζες τους όχι πιο βαθιά από την επιφάνεια. Καθώς, λοιπόν, δεν έχουμε γνωρίσει τη διαλλαχτικότητα και την ποικιλία των διαδρομών μέσα μας γνωρίζουμε μονάχα ένα τρόπο να επικοινωνήσουμε το συναίσθημά μας και θαρρούμε πως αυτός ο τρόπος εφαρμόζει και σε όλες τις γνωριμίες της ζωής μας. Αυτό, όμως, είναι κάτι που διαψεύδεται στην πορεία καθώς πόσες φορές προσπαθήσαμε να δείξουμε ή να πούμε κάτι με το δικό μας τρόπο, σε κάποιον που μας ένοιαζε, και δεν το καταφέραμε;

Αγνοήσαμε την ποικιλία των εσωτερικών του διαδρομών και καταλήξαμε να έχουμε ακολουθήσει ένα δρόμο που δεν συνενώνεται με το δρόμο εκείνου οπλισμένοι με μία υποκειμενική σιγουριά. Ας θυμόμαστε αυτό... Μήνυμα που εστάλη δεν είναι απαραίτητα μήνυμα που ελήφθη! Ο κάθε άνθρωπος δέχεται σε διαφορετικές "συχνότητες" και γνωρίζοντας το πλήθος των δικών μας μπορούμε να προσαρμόσουμε τους πομπούς μας και να εκπέμψουμε σε αυτόν χωρίς να πιστεύουμε ότι, απλά, δεν μας καταλαβαίνει.

Η λαχτάρα μας για την εύρεση του άλλου μας μισού ίσως, τελικά, είναι μία καθαρά εσωτερική διαδικασία. Οι ποιότητες που δεν έχουμε ακόμα ανακαλύψει και κρύβονται μέσα μας μπορούν να μας οδηγήσουν να δούμε πιο καθαρά τα πράγματα αφού η εύρεσή τους θα ολοκληρώσει τα θέλω μας. Ο εσωτερικός μας εαυτός περιμένει να τον ανακαλύψουμε, να τον ερωτευτούμε και να δώσουμε την ερμηνεία της ζωής μας εκπληρώνοντας, εκείνη, την πρώιμη ανάγκη της συνένωσης. Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι η αίσθηση πληρότητας θα μας οδηγήσει στον να αναζητούμε πλήρη πράγματα και στη ζωή μας.

Την επόμενη φορά που θα αναζητήσουμε την απάντηση για το που κρύβεται το άλλο μας μισό, λοιπόν, ας θυμηθούμε ότι βρίσκεται εκεί που βρίσκονται και οι απαντήσεις όλων των ερωτημάτων... Στο εσωτερικό μας σύμπαν!

Για πρώτη φορά αστρονόμοι είδαν ένα αστέρι να… καταβροχθίζει πλανήτη

Επιστήμονες από το ΜΙΤ, το Χάρβαρντ και άλλα ερευνητικά ιδρύματα περιγράφουν σε δημοσίευσή τους στο περιοδικό «Nature» πως παρατήρησαν για πρώτη φορά ένα αστέρι να… καταπίνει έναν πλανήτη.

Η Γη θα έχει παρόμοια μοίρα σε πέντε δισεκατομμύρια χρόνια όταν αναμένεται να καταστραφεί ο Ήλιος και να κάψει τους εσωτερικούς πλανήτες του Ηλιακού μας συστήματος.

Καθώς ένα αστέρι εξαντλεί τον χρόνο ζωής του, διογκώνεται σε μέγεθος ένα εκατομμύριο φορές μεγαλύτερο από το αρχικό καταβροχθίζοντας οποιαδήποτε ύλη –και πλανήτες– στο πέρασμά του. Οι επιστήμονες έχουν παρατηρήσει ενδείξεις αστέρων λίγο πριν και λίγο μετά την κατανάλωση ολόκληρων πλανητών, αλλά ποτέ δεν είχαν εντοπίσει ένα αστέρι κατά τη διάρκεια της πράξης αυτής μέχρι σήμερα.

Ο «θάνατος» του πλανήτη φαίνεται να έλαβε χώρα στο δικό μας γαλαξία, περίπου 12.000 έτη φωτός μακριά, κοντά στον αστερισμό του Αετού. Οι αστρονόμοι εντόπισαν ένα ξέσπασμα ενός άστρου, το οποίο έγινε περισσότερο από 100 φορές φωτεινότερο μέσα σε μόλις δέκα ημέρες, πριν σβήσει γρήγορα.

Αυτή η λευκή καυτή λάμψη ακολουθήθηκε από ένα ψυχρότερο, μεγαλύτερης διάρκειας σήμα. Αυτός ο συνδυασμός, συμπέραναν οι επιστήμονες, θα μπορούσε να έχει παραχθεί μόνο από ένα γεγονός: ένα αστέρι που καταπίνει έναν κοντινό πλανήτη.

Η φωτεινή, καυτή λάμψη ήταν πιθανότατα οι τελευταίες στιγμές ενός πλανήτη μεγέθους Δία που τραβήχτηκε μέσα στην ατμόσφαιρα ενός ετοιμοθάνατου άστρου.

Καθώς ο πλανήτης έπεφτε στον πυρήνα του άστρου, τα εξωτερικά στρώματα του άστρου εκτοξεύτηκαν και εξελίχθηκαν σε κρύα σκόνη.

Λιαντίνης: Η ζωή μας είναι ένας τελεστήριος αγνισμός απάνου στη φλόγα της αρετής

Το συντριβάνι του κόσμου είναι το θαύμα του απλού, που για να το βλέπουμε χρειαζόμαστε το καθαρό μάτι.

Και για να το ακούμε, πρέπει να κρατάμε έναυλα ώτα στην κουβέντα του Αϊνστάιν: Το πιο ακατανόητο πράγμα είναι ότι ο κόσμος είναι κατανοητός.

Την απόκρυψη και την καταφυγή από τον πανικό φόβο του θανάτου ο άνθρωπος την εβάφτισε θεούς και θρησκείες.

Και ζωή μετά θάνατο. Προπαντός αυτό.

Η πίστη στη ζωή μετά θάνατο είναι το σύστημα ανάρτησης, είναι η ραχοκοκαλιά όλων των θρησκειών.

Βρες μου μια θρησκεία, που ο ιδρυτής της να μην εστερέωσε το οικοδόμημα της απάνου στην θεμέλια πέτρα της πίστης για μια ζωή μετά θάνατο, κι εγώ θα σου δείξω πως η θρησκεία αυτή δεν έχει οπαδό ούτε τον ίδιο τον ιδρυτή της.

Κάθε φορά που ερωτεύονται δύο άνθρωποι, γεννιέται το σύμπαν.

Ή, για να μικρύνω το βεληνεκές, κάθε φορά που ερωτεύονται δύο άνθρωποι γεννιέται ένας αστέρας με όλους τους πρωτοπλανήτες του.

Και ο ρυθμός της φύσης είναι αθάνατος, γιατί δεν έχει μέσα του την ανοησία, την αδικία, την τυχαιότητα, τον εγωισμό και την τύφλα που έχει ο ρυθμός των κοινωνιών και της ιστορίας.

Όλα εκείνα τα άνθη του κακού, που ο Έγελος τα ‘βαλε στο βάζο της πρότασης: οι κοινωνίες είναι ένας απέραντος θίασος μεθυσμένων.

Νέκυια σημαίνει να ζήσεις ζωντανός σε όλη τη ζωή σου τη γνώση και τη λύπη του θανάτου σου εδώ στον απάνω κόσμο.

Νέκυια σημαίνει να στοχαστείς και να ζήσεις τη ζωή σου όχι μισή αλλά ολόκληρη.

Με την απλή, δηλαδή και τη βέβαιη γνώση ότι ενώ υπάρχεις ταυτόχρονα δεν υπάρχεις.

Ότι ενώ ζεις αυτό που είσαι, δηλαδή ζωντανός του σήμερα, ταυτόχρονα ζείς κι αυτό που δεν είσαι δηλαδή το νεκρός του αύριο.

Η ζωή σου στην ουσία της είναι η δυνατότητα και η δικαιοδοσία της φαντασίας σου. Όχι άλλο.

Η ζωή μας είναι ένας τελεστήριος αγνισμός απάνου στη φλόγα της αρετής.

Η εμορφιά είναι δύναμη νόησης.

Η εμορφιά δεν είναι απλά καμπύλες, και χρώτας, και λίκνισμα, και λαιμός και μαλλιά.

Η εμορφιά είναι δαιμονική κυριαρχία στον περίγυρο απο αιτίες απροσδιόριστες.

Είναι το “αμήχανον κάλος” που λέει ο Πλάτων.

Δ. Λιαντίνη, Γκέμμα

Ατελοφοβία (φόβος της ατέλειας)

Η ατελοφοβία είναι ένας έντονος και υπερβολικός φόβος του να είσαι ατελής ή να κάνεις λάθη, λέει η Aimee Daramus, PsyD, κλινική ψυχολόγος με άδεια ασκήσεως επαγγέλματος και συγγραφέας του βιβλίου “Understanding Bipolar Disorder”.

Όλοι νιώθουν ότι δεν μπορούν να κάνουν τίποτα σωστά από καιρό σε καιρό. Για τους περισσότερους ανθρώπους, αυτό το συναίσθημα είναι σπάνιο και φευγαλέο. Ωστόσο, ορισμένοι άνθρωποι έχουν έναν έντονο φόβο για την ατέλεια που μπορεί να παρεμποδίσει την ικανότητά τους να ζήσουν τη ζωή τους.

Σε αυτό το άρθρο, διερευνούμε τα συμπτώματα και τα αίτια της ατελοφοβίας, καθώς και ορισμένες στρατηγικές αντιμετώπισης που μπορεί να είναι χρήσιμες.

Πώς μπορώ να ξέρω αν έχω ατελοφοβία;

Αυτά είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά της ατελοφοβίας:

Έχοντας μη ρεαλιστικούς στόχους: Μπορεί να θέτετε εξωπραγματικά υψηλά πρότυπα και ανέφικτους στόχους για τον εαυτό σας. Οτιδήποτε λιγότερο από αυτό μπορεί να σας φαίνεται απαράδεκτο.

Κρίνετε τον εαυτό σας αυστηρά: Μπορεί να είστε υπερβολικά επικριτικοί με τον εαυτό σας και να τον κρίνετε αυστηρά επειδή δεν μπορείτε να επιτύχετε τους στόχους σας.

Ανικανότητα να δεχτείτε ανατροφοδότηση: Μπορεί να μην είστε σε θέση να ανεχθείτε την παραμικρή κριτική. Ακόμα και η ανατροφοδότηση που δίνεται εποικοδομητικά μπορεί να νιώθετε σαν επίθεση, επειδή επισημαίνει ότι δεν είστε τέλειοι.

Να βιώνετε φόβο και αγωνία: Μπορεί να αισθάνεστε αγχωμένοι ή πανικόβλητοι όταν αντιμετωπίζετε -ή ακόμα και όταν σκέφτεστε- καταστάσεις στις οποίες μπορεί να μην είστε στα καλύτερά σας. Εκτός από τα συναισθηματικά συμπτώματα, μπορεί να εμφανίσετε και σωματικά συμπτώματα άγχους, όπως ταχυκαρδία, δύσπνοια, ναυτία, ρίγη, ζάλη, εφίδρωση και τρέμουλο.

Αποφεύγετε καταστάσεις που σας αναστατώνουν: Μπορεί να αποφεύγετε οποιεσδήποτε δουλειές, αποστολές ή άλλες καταστάσεις στις οποίες μπορεί να μην είστε τέλειοι, λέει ο Δρ Ντάραμους. “Μπορεί ακόμη και να αποφεύγετε να συναντάτε ανθρώπους που μπορεί να παρατηρήσουν τυχόν λάθη σας”.

Αναπολώντας τα λάθη του παρελθόντος: Μπορεί να πιάνετε τον εαυτό σας να αναπαράγει επανειλημμένα τα λάθη του παρελθόντος στο μυαλό σας και να εκνευρίζεστε υπερβολικά.

Η ατελοφοβία μπορεί να σας κάνει να ασκείτε μεγάλη πίεση στον εαυτό σας να είναι τέλειος, γεγονός που μπορεί να επηρεάσει την αυτοεκτίμησή σας, να σας δυσκολέψει να επιτύχετε προσωπική ικανοποίηση και να οδηγήσει σε αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης, αγχωδών διαταραχών, διατροφικών διαταραχών και αυτοκτονίας.

Γιατί έχω ατελοφοβία;

Αυτές είναι μερικές από τις πιθανές αιτίες της ατελοφοβίας, σύμφωνα με τον Dr. Daramus:

Τραύμα: Εάν έχετε βιώσει κάτι τραυματικό λόγω ενός λάθους που κάνατε, μπορεί να σας σημαδέψει συναισθηματικά και να σας κάνει να φοβάστε να κάνετε λάθη προκειμένου να αποφύγετε μελλοντικά τραύματα.

Ανατροφή: Αν μεγαλώσατε από γονείς ή φροντιστές που ήταν τελειομανείς, μπορεί να φοβάστε να είστε ατελής, ιδιαίτερα αν σας απέσυραν την αγάπη ή την έγκρισή τους αν δεν είχατε καλή απόδοση σε κάτι.

Γενετικοί παράγοντες: Η γενετική μπορεί επίσης να παίζει ρόλο. Η έρευνα δείχνει ότι μπορεί να έχετε περισσότερες πιθανότητες να έχετε μια φοβία αν κάποιος βιολογικός συγγενής σας την έχει.

Τοξικές καταστάσεις: Εάν ο φόβος του να κάνετε λάθη είναι καινούργιος για εσάς ή εάν εμφανίζεται μόνο σε συγκεκριμένες καταστάσεις ή με συγκεκριμένα άτομα, μπορεί να βρίσκεστε σε τοξική κατάσταση. Σε αυτή την περίπτωση, το πρόβλημα είναι πιθανότατα η κατάσταση.

Είναι η ατελοφοβία ψυχική ασθένεια;

Η ατελοφοβία είναι μια κατάσταση ψυχικής υγείας. Πρόκειται για ένα είδος αγχώδους διαταραχής που κατατάσσεται στις ειδικές φοβίες, δηλαδή στον έντονο, παράλογο φόβο για κάτι που δεν αποτελεί απειλή για εσάς.

Είναι η ατελοφοβία μια μορφή ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής;

Η ατελοφοβία μπορεί να είναι μια μορφή ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής (ΙΨΔ) ή ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής προσωπικότητας (ΙΨΠ), λέει ο Δρ Ντάραμους.

Ακολουθεί ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι καταστάσεις μπορεί να αλληλεπιδρούν:

Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή: Ένα από τα κύρια συμπτώματα της ΙΨΔ είναι η εμμονική ανάγκη να έχουν τα πράγματα σε τέλεια, συμμετρική σειρά.6 Κάποιος με ΙΨΔ μπορεί επίσης να εμφανίζει ατελοφοβία και να φοβάται τις ατέλειες.

Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή προσωπικότητας: Αν και η OCPD ακούγεται παρόμοια με την ΙΨΔ, πρόκειται για μια ξεχωριστή κατάσταση ψυχικής υγείας. Κάποιος με OCPD ασχολείται εκτενώς με τον έλεγχο, την οργάνωση και την τελειομανία. Κάποιος με OCPD μπορεί να βιώνει ατελοφοβία, με αποτέλεσμα να φοβάται την αποτυχία και να κάνει τα πάντα για να αποφύγει να κάνει ένα λάθος.

Ατελοφοβία έναντι τελειομανίας

Ενώ η ατελοφοβία μοιάζει με την τελειομανία από ορισμένες απόψεις, δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα. Αυτές είναι μερικές από τις διαφορές:

Ατελοφοβία

• Κατάσταση ψυχικής υγείας
• Φόβος να κάνει κάποιος λάθος ή να είναι ατελής
• Κυρίως από το φόβο της αποτυχίας
• Σωματικά και συναισθηματικά συμπτώματα άγχους και πανικού
• Παρεμποδίζει την καθημερινή λειτουργία

Τελειομανία

• Χαρακτηριστικό προσωπικότητας
• Τάση να επιδιώκει την αψεγάδιαστη τελειότητα
• Κυρίως καθοδηγείται από την αναζήτηση της τελειότητας
• Δεν είναι τόσο εξουθενωτική και εξαντλητική όσο η ατελοφοβία
• Όχι τόσο σοβαρή ένταση όσο η ατελοφοβία

Πώς να αντιμετωπίσετε την ατελοφοβία

Ο Dr. Daramus προτείνει ορισμένες στρατηγικές αντιμετώπισης που μπορούν να σας βοηθήσουν να αντιμετωπίσετε την ατελοφοβία:

Συνηθίστε να κάνετε λάθη: Συνηθίστε σιγά-σιγά, απαλά την ιδέα ότι θα κάνετε λάθη. Ξεκινήστε αφήνοντας τον εαυτό σας να κάνει μικρά λάθη που δεν έχουν συνέπειες. Προχωρήστε μέχρι να αποδεχτείτε μεγαλύτερα λάθη.

Βρείτε τρόπους για να ηρεμήσετε τον εαυτό σας: Χρησιμοποιήστε τον διαλογισμό, την ενσυνειδητότητα, μια σκληρή προπόνηση ή μια αγαπημένη λίστα αναπαραγωγής για να σας βοηθήσει να ηρεμήσετε τις τελειομανείς ορμές και να ανεχτείτε τις ατέλειες.

Φύγετε από τοξικές καταστάσεις: Αν βιώνετε ατελοφοβία μόνο σε μια κατάσταση, όπως για παράδειγμα στη δουλειά, η καλύτερη στρατηγική αντιμετώπισης είναι να βρείτε μια διέξοδο από την τοξική κατάσταση.

Δημιουργήστε ένα σύστημα υποστήριξης: Δημιουργήστε ένα σύστημα υποστήριξης από ανθρώπους με τους οποίους μπορείτε να μοιραστείτε τους φόβους σας και στους οποίους μπορείτε να βασιστείτε για να σας δώσουν συναισθηματική επιβεβαίωση, αγάπη και φροντίδα που δεν εξαρτάται από το πόσο καλά κάνετε κάτι.

Σε έναν σκληρό κόσμο που σε κάνει άκαρδο, μείνε ευγενικός

Σε έναν κόσμο που τους κάνει όλους να νομίζουν πως είναι καλύτερα να είσαι άκαρδος, να είσαι ευγενής. Να έχεις ενσυναίσθηση. Να δείχνεις συμπόνια. Να αγαπάς. Μην αφήσεις τον πόνο να σε διαμορφώσει σε ένα άτομο που δεν αναγνωρίζεις. Να είσαι μεγαλύτερος από τον πόνο. Να είσαι κάποιος που ανεξάρτητα από το πόσες φορές η αγάπη σε έχει πληγώσει εξακολουθείς να πιστεύεις σε αυτή. Να είσαι ευγενικός σε έναν σκληρό κόσμο.

Σε έναν κόσμο που τους κάνει όλους να αισθάνονται πως πρέπει να τα κάνουν όλα μόνοι τους, ζήτα βοήθεια. Μοιράσου. Δώσε. Μάθε από τους άλλους. Να περιβάλλεσαι με θετικούς ανθρώπους, με άτομα που σε κάνουν καλύτερο άτομο. Μην ντρέπεσαι να ζητήσεις συμβουλές, κανείς δεν τα ξέρει όλα και όλοι χρειαζόμαστε λίγη βοήθεια.

Σε έναν κόσμο που σκοτώνει τα όνειρα σου, τόλμησε να ονειρευτείς. Να πιστεύεις. Να έχεις την πίστη πως κάποια μέρα θα ζεις την ζωή που πάντα ήθελες. Η ζωή μπορεί να γίνει δύσκολη, αλλά είναι επίσης ευγενική και γενναιόδωρη σε εκείνους που εκτιμούν την ομορφιά της. Να είσαι κάποιος που βλέπει το ποτήρι μισό-γεμάτο και μην αφήσεις κανέναν να σου πει το αντίθετο.

Σε έναν κόσμο που περιμένει να είσαι απόμακρος, αμέτοχος και αδιάφορος, να είσαι παρών και ευάλωτος. Να είσαι κάποιος που νοιάζεται. Να είσαι κάποιος που δεν φοβάται να δείξει τα συναισθήματα του. Τόλμησε να λες «Σ’ αγαπώ» περισσότερες φορές. Να είσαι κάποιος που παίρνει ρίσκα αντί να αναρωτιέσαι τι θα συμβεί. Να είσαι κάποιος που ξέρει πως ανεξάρτητα από το πόσες φορές σε ρίξει η ζωή, κάθε φορά θα σηκώνεσαι ακόμα πιο δυνατός από την προηγούμενη.

Σε έναν κόσμο γεμάτο ψέματα, πες την αλήθεια. Πιο σημαντικά, ζήσε την αλήθεια σου. Αποδέξου τον εαυτό σου όπως είσαι, με όλα τα λάθη, τις ατέλειες και τις μοναδικές ιδιότητες σου. Σταμάτα να προσποιείσαι πως είσαι κάποιος που δεν είσαι γατί είσαι ήδη μοναδικός. Μην ζεις την ζωή σου σύμφωνα με τις προσδοκίες της κοινωνίας. Ζήσε με τους δικούς κανόνες και επιθυμίες.

Και εν τέλει, σε έναν κόσμο που συνεχώς προσπαθεί να σε αλλάξει, μείνε αληθινός. Μοίρασε την αγάπη, την ευγένεια και να συμπεριφέρεσαι καλά στους άλλους. Επειδή στο τέλος, μόνο αυτό έχει σημασία. Εν τέλει, σου μένουν οι καλές αναμνήσεις, οι φορές που ερωτεύτηκες, οι αναμνήσεις σου με τους αγαπημένους σου. Η αγάπη είναι το πιο ισχυρό συναίσθημα που υπάρχει, διάδωσε την. Και να φέρεσαι με ευγένεια. Πάντα.

Όταν ερωτευτεί το μυαλό, το μόνο που μπορείς να κάνεις, είναι να παραδοθείς

Ερωτισμός στην ατμόσφαιρα; Ναι, από την πιθανότητα μιας σφιχτής χειραψίας, από αυτόν που λαχταράς. Ένα βλέμμα καρφωμένο πάνω σου, που γράφει σενάρια. Ένα στιγμιαίο άγγιγμα, ικανό να σε ταράξει. Μια όμορφη παρουσία, ένα μυστήριο βλέμμα, κάποιες αθώες κινήσεις του σώματος ακόμα και η χροιά της φωνής!

Όμως, υπάρχει πιο ερωτικό “εργαλείο” από το μυαλό, ικανό να ξεχειλίσει τον χώρο από ερωτισμό; Είναι αυτό που σε αγγίζει, χωρίς καθόλου να σε πλησιάσει! Ενθουσιάζεσαι, εξιτάρεσαι και κολλάς με κάποιον, γιατί το μυαλό του, το χιούμορ του, ο τρόπος σκέψης του είναι μαγνήτης. Το διανοητικό και πνευματικό ταίριασμα που μπορεί να έχεις μαζί του, οδηγεί σε καλή επικοινωνία και αυτό είναι αφροδισιακό! Ο τρόπος που κάποιος βλέπει τα πράγματα και χειρίζεται τις λέξεις μπορεί να δημιουργήσει την πιο ερωτική ατμόσφαιρα.

Γιατί καλή και επιθυμητή η εμφάνιση, αλλά σαν το μυαλό δεν έχει! Ο εγκέφαλος είναι ερωτικό όργανο! Το μυαλό οδηγεί και το σώμα ακολουθεί. Όταν παραδοθεί το μυαλό, το σώμα δεν μπορεί να πει “όχι”! Όταν ερωτευόμαστε μυαλά ο έρωτας κρατάει περισσότερο, έχει βάθος, ουσία κι ενδιαφέρον! Όταν κυριευτεί το σώμα, η πολιορκία σαφώς πετυχαίνει. Μα όταν κυριευτεί το μυαλό η “παράδοση” είναι άνευ όρων και διατηρείται γερά στο πέρασμα του χρόνου!

Βέβαια υπάρχει και η περίπτωση που μυαλό και σώμα κυριεύονται καταθέτοντας τα όπλα στον κατακτητή. Ο ερωτισμός τότε φτάνει στην πιο πλήρη μορφή και ολοκληρωμένη εκδοχή του! Κανείς δε διαφωνεί σ’ αυτό! Ερωτισμός στην ατμόσφαιρα λοιπόν; Βρες τον τρόπο σου και διέκρινε τον!

Ο Αριστοτέλης και τα αίτια της ακρατούς συμπεριφοράς

Με δεδομένο ότι για τους περισσότερους ως ακρατής ορίζεται ο άνθρωπος που προβαίνει σε ανάρμοστες και επιζήμιες για τον εαυτό του συμπεριφορές, παρότι γνωρίζει ότι ενεργεί εσφαλμένα, είναι φανερό ότι το ζήτημα δεν αφορά τη γνώση της ορθής πράξης, αλλά την αδυναμία χαλιναγώγησης των παθών που κάνει τον άνθρωπο να λειτουργεί ανεξέλεγκτα: «Όλος ο κόσμος λοιπόν θεωρεί ότι ο ακρατής, μολονότι ξέρει ότι κάνει πράγματα ευτελή και αξιοκατάκριτα, όμως τα κάνει, κινημένος από το πάθος του, ενώ ο εγκρατής, ξέροντας ότι οι επιθυμίες του είναι ευτελείς και αξιοκατάκριτες, δεν τις ακολουθεί, χάρη στο λογικό του» (1145b 1, 9 και 1145b 1, 13-16).

Από αυτή την άποψη, ο ακρατής παρουσιάζεται δέσμιος (πραγματικό έρμαιο) των παθών του, που ενδίδει στη συνειδητή υπονόμευση του εαυτού μην μπορώντας να αντισταθεί σε δυνάμεις που τον έχουν κυριεύσει. Πρόκειται για την απόλυτη δυστυχία, που ταυτίζεται με την έσχατη υποδούλωση: «Μιλούμε για ακρατείς ανθρώπους ενσχέσει με το θυμό, ενσχέσει με τις τιμές και ενσχέσει με το κέρδος» (1145b 1, 22-23).

Διερευνώντας την ορθότητα αυτής της θέσης ο Αριστοτέλης αναρωτιέται: «Μα, πώς μπορεί να είναι ακρατής ένας άνθρωπος που έχει ορθή κρίση;» (1145b 2, 16-17). Και συμπληρώνει: «Ισχυρίζονται λοιπόν μερικοί ότι αυτό είναι αδύνατο, αν το άτομο έχει πραγματική γνώση· γιατί θα ήταν αδιανόητο –έτσι πίστευε ο Σωκράτης– να υπάρχει γνώση μέσα στον άνθρωπο και αυτή να εξουσιάζεται από κάτι άλλο και “να σέρνεται τη μια από δω, την άλλη από κει σαν δούλος”» (1145b 2, 24-28).

Η γνώση, ως αναλλοίωτη αξία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, είναι αδύνατο να επισκιάζεται από οτιδήποτε άλλο, καθώς αποτελεί την τελική αποκρυστάλλωση του ορθού, που είναι αδύνατο να αλλάξει χαρακτήρα. Ο άνθρωπος που έχει πλήρη επίγνωση του λάθους είναι αδύνατο να το πραγματώσει, αφού η γνώση, ως αναντίρρητη πρόβλεψη, καταδεικνύει τα αδιέξοδα που θα επέλθουν. Εκτός αν κάποιος θέλει να φέρει τον εαυτό του σε αδιέξοδες καταστάσεις. Μια τέτοια συμπεριφορά, όμως, παρεκκλίνει από αυτό που ονομάζουμε φυσιολογικό.

Ο Αριστοτέλης καταφεύγει στο Σωκράτη: «Ο Σωκράτης πολεμούσε, πράγματι, με κάθε τρόπο αυτή τη θεωρία, υποστηρίζοντας ότι δεν υπάρχει ακράτεια· κανένας, έλεγε, δεν ενεργεί ενσυνείδητα αντίθετα με αυτό που είναι καλύτερο· αν, επομένως, το κάνει, το κάνει από άγνοια» (1145b 2, 28-31).

Η αντίθεση ανάμεσα στο Σωκράτη και στην επικρατούσα αντίληψη ότι η γνώση δεν είναι αρκετή για να αποτρέψει κάποιον από ακρατείς-επιζήμιες συμπεριφορές είναι προφανής. Στην περίπτωση του Σωκράτη η γνώση παρουσιάζεται ως ικανή δύναμη για να δαμάσει κανείς τα πάθη του στο πλαίσιο επωφελούς-εγκρατούς συμπεριφοράς, ενώ στην άλλη όχι.

Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι εκ πρώτης όψεως η εμπειρία διαψεύδει το Σωκράτη: «Αυτή όμως η θεωρία» (του Σωκράτη εννοείται) «είναι ολοφάνερα αντίθετη προς τα δεδομένα της εμπειρίας και, άρα, είναι ανάγκη, αν η ψυχική αυτή κατάσταση οφείλεται σε άγνοια, να εξετάσουμε με ποιους όρους κάνει την εμφάνισή της αυτή η άγνοια. Γιατί αυτό είναι φανερό: το άτομο που ζει και συμπεριφέρεται με ακράτεια δε θεωρεί, βέβαια, ότι πρέπει να κάνει αυτά που κάνει προτού βρεθεί κάτω από την επήρεια του πάθους» (1145b 2, 31-35).

Πράγματι, η εμπειρία που πηγάζει από την ανθρώπινη συναναστροφή δεν επιβεβαιώνει ότι όποιος υποκύπτει σε ακρατείς συμπεριφορές κατ’ ανάγκη αγνοεί και τις συνέπειές τους. Αυτός που καπνίζει (γιατί και το τσιγάρο ένα πάθος είναι) έχει απόλυτη επίγνωση ότι βλάπτει τον εαυτό του.

Ο Αριστοτέλης παραθέτει την άποψη εκείνων που συμφωνούν εν μέρει με το Σωκράτη: «Υπάρχουν κάποιοι που δέχονται, πάντως, ένα μέρος από τη διδασκαλία του Σωκράτη, απορρίπτουν όμως ένα άλλο μέρος της: συμφωνούν ότι τίποτε δεν είναι τόσο σημαντικό όσο η γνώση· ότι όμως κανένας δεν πράττει αντίθετα με αυτό που πίστεψε πως είναι το καλύτερο, σ’ αυτό δε συμφωνούν, και γι’ αυτό λένε ότι, όταν ο ακρατής νικιέται από τις ηδονές, αυτό που έχει δεν είναι η πραγματική γνώση, αλλά μια απλή γνώμη» (1145b 2, 35-40).

Η οπτική αυτή διαφοροποιεί τη γνώση από τη γνώμη επικαλούμενη τη διαφορά ανάμεσα στη ρευστότητα που μπορεί να υπάρχει σε μια απλή άποψη και στην αναντίρρητη στιβαρότητα του αμετάκλητου που επιφέρει η γνώση. Η απλή γνώμη τίθεται ως κάτι εντελώς επιφανειακό (αν συγκριθεί με τη γνώση) και γι’ αυτό μπορεί να επέλθουν και παρεκκλίνουσες συμπεριφορές.

Από αυτή την άποψη, θα μπορούσε κάποιος να συγχωρήσει τους ακρατείς, αφού, σε τελική ανάλυση, βρίσκονται και πάλι σε άγνοια, καθώς δεν κατάφεραν να μετασχηματίσουν την αστάθεια της γνώμης σε ακλόνητο που ταιριάζει στη γνώση: «Αν όμως είναι πράγματι μόνο γνώμη και όχι πραγματική γνώση· αν αυτό που αντιστέκεται δεν είναι μια ισχυρή, αλλά μια αδύναμη κρίση (όπως στην περίπτωση των ανθρώπων που βρίσκονται σε αμφιβολία), τότε μπορούμε και να συγχωρήσουμε τον άνθρωπο που δε μένει σταθερός σ’ αυτές τις γνώμες απέναντι σε δυνατές επιθυμίες» (1146a 2, 1-4).

Όμως, και πάλι είναι αδύνατο να θεωρήσουμε ότι ο καπνιστής έχει μια απλή γνώμη (κι όχι γνώση) της αυτοκαταστροφικής του συνήθειας, τη στιγμή που η επιστήμη του παρέχει ατράνταχτες αποδείξεις. Ο καπνιστής έχει απόλυτη γνώση ότι βλάπτει τον εαυτό του, σε βαθμό που θα μπορούσε να εξηγήσει ο ίδιος (ακόμη και λεπτομερώς) όλα τα όργανα του σώματος που βλάπτονται από το τσιγάρο, καθώς και τον τρόπο που συμβαίνει αυτό (και την ίδια στιγμή να ανάψει ένα). Οι ακρατείς συμπεριφορές, λοιπόν, μπορούν να πραγματωθούν όχι μόνο σε βάρος της γνώμης, αλλά και της αποδεδειγμένης γνώσης. Η επιθυμία δεν είναι εύκολο να υποταχθεί.

Όσο, όμως, κι αν η ακρατής συμπεριφορά μπορεί να υπερισχύσει και της γνώμης και της γνώσης, είναι αδύνατο να καταβάλλει τη φρόνηση. Η φρόνηση, ως πραγμάτωση του μέτρου, είναι σε θέση να ελέγχει τις επιθυμίες. Ο φρόνιμος έχει ξεπεράσει τον πειρασμό της ευτέλειας. Κι αν αποδειχθεί ότι αυτό δε συμβαίνει, τότε δεν είναι φρόνιμος. Η φρόνηση, ως έννοια εκ διαμέτρου αντίθετη, είναι αδύνατο να συνυπάρξει με την ακράτεια. Ή το ένα θα ισχύει ή το άλλο: «ο ίδιος άνθρωπος θα είναι την ίδια στιγμή φρόνιμος και ακρατής! Ούτε, ασφαλώς, θα έλεγε κανείς πως είναι γνώρισμα του φρόνιμου ανθρώπου να πράττει με τη θέλησή του τα πιο ευτελή κι αξιοκατάκριτα πράγματα» (1146a 2, 7-9).

Ωστόσο, το ότι ο σώφρων κινείται σε ανώτερα επίπεδα αρετής από τον εγκρατή δε σημαίνει ότι ο τελευταίος πρέπει να απαξιώνεται. Ο εγκρατής είναι αξιοθαύμαστος, γιατί, αν και έχει ευτελείς επιθυμίες, καταφέρνει να μην παρασύρεται από αυτές: «τον σώφρονα άνθρωπο δεν τον χαρακτηρίζουν ούτε οι υπερβολικές ούτε οι ευτελείς επιθυμίες. Ο εγκρατής όμως άνθρωπος πρέπει (να έχει τέτοιες επιθυμίες)· γιατί αν οι επιθυμίες του ήταν καλές, τότε η έξη που θα τον εμπόδιζε να τις ακολουθήσει θα ήταν κακή, και έτσι η εγκράτεια δε θα ήταν σε κάθε περίπτωση κάτι το καλό· αν, πάλι, ήταν αδύναμες δίχως να είναι ευτελείς και αξιοκατάκριτες, τότε το να αντιστέκεται κανείς σε τέτοιου είδους επιθυμίες δε θα ήταν τίποτε το σπουδαίο· και ούτε, βέβαια, θα ήταν τίποτε το μεγάλο, αν οι επιθυμίες ήταν ευτελείς και αδύναμες» (1146a 2, 9-18).

Όμως, με δεδομένο ότι η ακρατής συμπεριφορά έχει να κάνει με τη μη υποταγή των πράξεων σ’ αυτό που εκ των προτέρων κρίνεται αδιαπραγμάτευτα ορθό (λόγω της ισχυρής επιθυμίας που ακυρώνει τις επιταγές της αρετής), οι σοφιστές, αναποδογυρίζοντας το συλλογισμό, υποστήριξαν ότι, αν η ακράτεια συνοδευτεί από την έλλειψη φρόνησης, θα φτάσει στην αρετή: «Από κάποιο λοιπόν συλλογισμό τους» (των σοφιστών εννοείται) «προκύπτει ότι η έλλειψη της φρόνησης συνδυασμένη με την ακράτεια είναι αρετή: το άτομο, εξαιτίας της ακράτειάς του, κάνει τα αντίθετα από αυτά που θεωρεί ότι είναι σωστά· θεωρεί λοιπόν ότι το καλό είναι κακό και κάτι που δεν πρέπει να το κάνει, και έτσι θα κάνει αυτό που είναι καλό και όχι αυτό που είναι κακό» (1146a 2, 31-34).

Οι σοφιστές ακολουθώντας τη λογική των δύο αρνήσεων που φτάνουν στην κατάφαση ισχυρίζονται ότι η άρνηση της φρόνησης μαζί με την άρνηση της εγκράτειας οδηγούν στο αποτέλεσμα της αρετής. Κάτι τέτοιο όμως, όσο κι αν φαίνεται ότι μπορεί να έχει κάποια αληθοφάνεια δεν μπορεί παρά να οδηγεί σε παραλογισμό. Αυτός είναι και ο λόγος που ο Αριστοτέλης διευκρινίζει εκ των προτέρων: «Αν η εγκράτεια κάνει τον άνθρωπο ικανό να μένει σταθερός σε κάθε γνώμη, τότε είναι μια ιδιότητα ευτελής και αξιοκατάκριτη –αν, επιπαραδείγματι, τον κάνει να μένει σταθερός και σε μια ψευδή γνώμη. Και αν η ακράτεια κάνει τον άνθρωπο να εγκαταλείπει κάθε γνώμη, τότε θα υπάρξει κι ένα είδος καλής ακράτειας» (1146a 2, 19-21).

Κάτι τέτοιο, όμως, δεν μπορεί να είναι δόκιμο. Η εγκράτεια έχει να κάνει με την πειθαρχία που απαιτούν οι επιταγές της αρετής. Η εσφαλμένη γνώμη δεν μπορεί να ταυτιστεί με την εγκράτεια, αλλά με την πλάνη. Εξάλλου, η άσκηση της αρετής εμπεριέχει τη συνείδηση. Η αρετή που εκδηλώνεται από τύχη δεν είναι αρετή, γιατί ανά πάσα στιγμή κινδυνεύει με ματαίωση. Και δεν υπάρχει αρετή χωρίς σταθερότητα. Η πλάνη, που ωθεί κάποιον σε εσφαλμένες συμπεριφορές, μπορεί να τον κάνει πιο συμπαθή σε σχέση με εκείνον που, ενώ ξέρει ποιο είναι το σωστό, κάνει το αντίθετο, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι πρόκειται για κάτι θετικό.

Από αυτή την άποψη, η εγκράτεια που οδηγεί στη στρέβλωση δεν είναι εγκράτεια. Είναι κάτι αρνητικό που πρέπει να αποφεύγεται. Είναι η εμμονή στο λάθος. Όμως, δεν πρόκειται για κάτι αμετάκλητο. Υπάρχει πάντα η ελπίδα να βγει κανείς από την πλάνη: «Αυτός που ό,τι κάνει το κάνει από πεποίθηση, που από πεποίθηση και με τη διαδικασία της επιλογής και προτίμησης επιδιώκει αυτά που του είναι ευχάριστα, ο άνθρωπος αυτός θα μπορούσε να θεωρηθεί καλύτερος από εκείνον που κάνει τα ίδια αυτά πράγματα όχι ύστερα από σκέψη και μελέτη αλλά από ακράτεια· ο λόγος είναι ότι ο άνθρωπος αυτός μπορεί πιο εύκολα να γιατρευτεί, αφού μπορεί να πεισθεί να αλλάξει γνώμη» (1146a 2, 35-39).

Για τον Αριστοτέλη η ακρατής συμπεριφορά είναι αδύνατο να ταυτιστεί με την άγνοια ή την πλάνη. Αν συμβαίνει αυτό, τότε δε μιλάμε για ακράτεια. Η ακράτεια από θέση αρχής εμπεριέχει τη γνώση, η οποία όμως καταπατάται στο όνομα ενός πάθους. Όμως και η άποψη του Σωκράτη που θέλει τη γνώση να επιβάλλεται απομακρύνοντας την ακρατή-ζημιογόνα πράξη (κανείς δε θέλει συνειδητά να βλάψει τον εαυτό του) δεν κρίνεται λανθασμένη.

Ο Αριστοτέλης εξηγεί: «Υπάρχει, επίσης, στους ανθρώπους άλλος ένας τρόπος να έχουν γνώση· γιατί στην περίπτωση που κάποιος έχει γνώση χωρίς να τη χρησιμοποιεί βλέπουμε ότι αυτό το “έχω” έχει ένα εντελώς διαφορετικό νόημα: να έχει, κατά κάποιον τρόπο και συγχρόνως να μην έχει γνώση· τέτοια είναι, επιπαραδείγματι, η περίπτωση του ανθρώπου που κοιμάται, ή η περίπτωση του τρελού ανθρώπου, ή η περίπτωση του μεθυσμένου ανθρώπου. Ακριβώς όμως σε μια τέτοια κατάσταση βρίσκονται οι άνθρωποι που βρίσκονται κάτω από την επήρεια των παθών» (1147a 3, 11-16).

Κι όχι μόνο αυτό: «είναι ολοφάνερο ότι οι θυμοί, οι γενετήσιες επιθυμίες και κάποια άλλα τέτοια πάθη επιφέρουν αλλαγές και στη σωματική μας κατάσταση – σε ορισμένες περιπτώσεις προκαλούν ακόμη και κρίσεις τρέλας. Είναι λοιπόν φανερό ότι πρέπει να πούμε ότι οι ακρατείς άνθρωποι βρίσκονται σε μια παρόμοια κατάσταση. Το ότι χρησιμοποιούν λόγια και εκφράσεις σαν τα λόγια και τις εκφράσεις που προέρχονται από τη γνώση, δεν αποτελεί απόδειξη του ότι έχουν πράγματι γνώση· γιατί και οι άνθρωποι που βρίσκονται κάτω από την επήρεια των παθών που είπαμε, εκθέτουν επιστημονικές αποδείξεις ή απαγγέλουν στίχους του Εμπεδοκλή» (1147a 3, 17-23).

Με άλλα λόγια, άλλο η γνώση κι άλλο η συνείδηση. Ο καπνιστής που εκθέτει με επιστημονικό τρόπο τις επιπτώσεις του τσιγάρου και ταυτόχρονα ανοίγει το πακέτο του μπορεί να έχει πλήρη γνώση του θέματος, αλλά δεν το συνειδητοποιεί. Κατά βάθος πιστεύει ότι ο ίδιος θα μείνει ανέπαφος. Ξέρει ότι πρόκειται για κακό, αλλά πιστεύει ότι εν τέλει δεν τον αφορά. Ότι εκείνος θα τη γλυτώσει. Γι’ αυτό και φαίνεται απρόθυμος να το κόψει.

Αν, όμως, δει κάποιον από το κοντινό του περιβάλλον να παθαίνει βλάβες ανεπανόρθωτες ή αν ο ίδιος αποκτήσει κάποιο σοβαρό πρόβλημα υγείας που η συνέχεια του καπνίσματος θα σημαίνει σίγουρο θάνατο, τότε είναι πιο εύκολο να το κόψει. Γιατί τότε η γνώση του γίνεται συνείδηση. Πιο πριν απλώς παπαγάλιζε τις βλαπτικές συνέπειες του τσιγάρου. Τώρα τις έχει συνειδητοποιήσει: «και οι άνθρωποι που έχουν αρχίσει να μαθαίνουν μια επιστήμη αραδιάζουν τη μια δίπλα στην άλλη τις διάφορες προτάσεις της, δεν έχουν όμως ακόμη γνώση αυτής της επιστήμης· γιατί πρέπει να γίνει, στην πραγματικότητα, ένα μέρος του εαυτού τους, γι’ αυτό όμως χρειάζεται χρόνος. Πρέπει λοιπόν να θεωρήσουμε ότι οι ακρατείς άνθρωποι μιλούν όπως ακριβώς οι ηθοποιοί» (1147a 3, 23-27).

Κι αν πρέπει να ειπωθεί και διαφορετικά, ο Αριστοτέλης θα επαναλάβει για τον ακρατή άνθρωπο ότι «το “έχω” δε σημαίνει “γνωρίζω”, αλλά απλώς και μόνο “λέω”, όπως ο μεθυσμένος λέει στίχους του Εμπεδοκλή» (1147b 3, 13-14).

Σ’ αυτή λοιπόν τη γνώση-συνείδηση αναφέρεται ο Σωκράτης κι όχι τη γνώση που παραμένει κάτι επιφανειακό και που εν τέλει δεν έχει νόημα. Κι από αυτή την άποψη έχει δίκιο. Γιατί ο καπνιστής που έχει συνειδητοποιήσει εμπράκτως τις συνέπειες του τσιγάρου και συνεχίζει το κάπνισμα είναι προφανές ότι θέλει να αυτοκτονήσει (ή ότι η υγεία του είναι σε σημείο που δεν υπάρχει πια καμιά ελπίδα). Όμως, αυτό δεν έχει να κάνει με τον τύπο του ακρατή που διερευνά ο Αριστοτέλης, αλλά με τον άνθρωπο που δε θέλει (ή ξέρει ότι δεν μπορεί) να ζήσει άλλο. Και οι άνθρωποι που παραιτούνται από τη ζωή δεν έχουν καμία σχέση με τους ακρατείς ανθρώπους.

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΞΕΝΟΦΩΝ, ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ

ΞΕΝ Απομν 4.8.11

Επίλογος: ο Σωκράτης άνδρας άριστος και ευτυχέστατος

Στο τελευταίο κεφάλαιο των Απομνημονευμάτων αποτυπώνονται η αδιαφορία του Σωκράτη για το ενδεχόμενο να του επιβληθεί στη δίκη του η θανατική ποινή και η περιφρόνησή του για τον θάνατο. Μετά το τέλος της σχετικής συζήτησης του φιλοσόφου με τον Ερμογένη, ο Ξενοφώντας παραθέτει τον επίλογο του έργου του.

[4.8.11] τῶν δὲ Σωκράτην γιγνωσκόντων, οἷος ἦν, οἱ ἀρετῆς ἐφιέμενοι
πάντες ἔτι καὶ νῦν διατελοῦσι πάντων μάλιστα ποθοῦντες
ἐκεῖνον, ὡς ὠφελιμώτατον ὄντα πρὸς ἀρετῆς ἐπιμέλειαν.
ἐμοὶ μὲν δή, τοιοῦτος ὢν οἷον ἐγὼ διήγημαι, εὐσεβὴς μὲν
οὕτως ὥστε μηδὲν ἄνευ τῆς τῶν θεῶν γνώμης ποιεῖν, δίκαιος
δὲ ὥστε βλάπτειν μὲν μηδὲ μικρὸν μηδένα, ὠφελεῖν δὲ τὰ
μέγιστα τοὺς χρωμένους αὐτῷ, ἐγκρατὴς δὲ ὥστε μηδέποτε
προαιρεῖσθαι τὸ ἥδιον ἀντὶ τοῦ βελτίονος, φρόνιμος δὲ ὥστε
μὴ διαμαρτάνειν κρίνων τὰ βελτίω καὶ τὰ χείρω μηδὲ ἄλλου
προσδεῖσθαι, ἀλλ’ αὐτάρκης εἶναι πρὸς τὴν τούτων γνῶσιν,
ἱκανὸς δὲ καὶ λόγῳ εἰπεῖν τε καὶ διορίσασθαι τὰ τοιαῦτα,
ἱκανὸς δὲ καὶ ἄλλως δοκιμάσαι τε καὶ ἁμαρτάνοντα ἐλέγξαι
καὶ προτρέψασθαι ἐπ’ ἀρετὴν καὶ καλοκἀγαθίαν, ἐδόκει τοι-
οῦτος εἶναι οἷος ἂν εἴη ἄριστός τε ἀνὴρ καὶ εὐδαιμονέστατος.
εἰ δέ τῳ μὴ ἀρέσκει ταῦτα, παραβάλλων τὸ ἄλλων ἦθος
πρὸς ταῦτα οὕτω κρινέτω.

***
Απ' εκείνους δε που γνωρίζουν τον Σωκράτην οποίος ήτο, όλοι, επειδή επιθυμούν την αρετήν ακόμη και τώρα περισσότερον από κάθε άλλο πράγμα διηνεκώς τον ποθούν, διότι ήτο ωφελιμώτατος διά την άσκησιν της αρετής. Κατά την κρίσιν μου λοιπόν, επειδή ήτο τοιούτος, όπως εγώ τον έχω διηγηθή, δηλαδή ευσεβής μεν τόσον, ώστε τίποτε να μη κάμνη χωρίς την γνώμην των θεών, δίκαιος δε τόσον, ώστε αφ' ενός μεν να μη βλάπτη κανένα ούτε κατ' ελάχιστον αφ' ετέρου δε να ωφελή πάρα πολύ όσους τον συνανεστρέφοντο, εγκρατής δε τόσον, ώστε ποτέ να μη προτιμά το ευχάριστον αντί του ωφελίμου, φρόνιμος δε τόσον ώστε να μη σφάλλη, όταν έκρινε, ποία είναι τα καλύτερα και ποία είναι τα χειρότερα πράγματα, μηδέ να έχη την ανάγκην του άλλου, αλλά να επαρκή μόνος του εις την γνώσιν τοιούτων πραγμάτων, ικανός δε και διά λόγου να τα εξηγήση και να δώση τους ορισμούς των, ικανός δε και τους άλλους να δοκιμάση και να τους εξελέγξη, όταν έκαμναν σφάλματα, και να τους προτρέψη εις την αρετήν και την καλοκαγαθίαν, μου εφαίνετο, ότι ήτο τοιούτος, οποίος ημπορεί να είναι άριστος και ευτυχέστατος ανήρ. [Εάν δε εις κανένα δεν είναι αυτά αρεστά, αφού παραβάλη τον χαρακτήρα των άλλων προς αυτά τα προτερήματα του Σωκράτους, ας κρίνη κατόπιν περί αυτού].