ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ - Ἡλέκτρα (563-595)

ΠΡ. ὦ πότνι᾽, εὔχου, θύγατερ Ἠλέκτρα, θεοῖς.
ΗΛ. τί τῶν ἀπόντων ἢ τί τῶν ὄντων πέρι;
565 ΠΡ. λαβεῖν φίλον θησαυρόν, ὃν φαίνει θεός.
ΗΛ. ἰδού· καλῶ θεούς. ἢ τί δὴ λέγεις, γέρον;
ΠΡ. βλέψον νυν ἐς τόνδ᾽, ὦ τέκνον, τὸν φίλτατον.
ΗΛ. πάλαι δέδορκα· μὴ σύ γ᾽ οὐκέτ᾽ εὖ φρονεῖς;
ΠΡ. οὐκ εὖ φρονῶ ᾽γὼ σὸν κασίγνητον βλέπων;
570 ΗΛ. πῶς εἶπας, ὦ γεραί᾽, ἀνέλπιστον λόγον;
ΠΡ. ὁρᾶν Ὀρέστην τόνδε τὸν Ἀγαμέμνονος.
ΗΛ. ποῖον χαρακτῆρ᾽ εἰσιδών, ὧι πείσομαι;
ΠΡ. οὐλὴν παρ᾽ ὀφρύν, ἥν ποτ᾽ ἐν πατρὸς δόμοις
νεβρὸν διώκων σοῦ μέθ᾽ ἡιμάχθη πεσών.
575 ΗΛ. πῶς φήις; ὁρῶ μὲν πτώματος τεκμήριον.
ΠΡ. ἔπειτα μέλλεις προσπίτνειν τοῖς φιλτάτοις;
ΗΛ. ἀλλ᾽ οὐκέτ᾽, ὦ γεραιέ· συμβόλοισι γὰρ
τοῖς σοῖς πέπεισμαι θυμόν. ὦ χρόνωι φανείς,
ἔχω σ᾽ ἀέλπτως ΟΡ. κἀξ ἐμοῦ γ᾽ ἔχηι χρόνωι.
580 ΗΛ. οὐδέποτε δόξασ᾽. ΟΡ. οὐδ᾽ ἐγὼ γὰρ ἤλπισα.
ΗΛ. ἐκεῖνος εἶ σύ; ΟΡ. σύμμαχός γέ σοι μόνος.
ἢν δ᾽ ἀνσπάσωμαί γ᾽ ὃν μετέρχομαι βόλον
πέποιθα δ᾽· ἢ χρὴ μηκέθ᾽ ἡγεῖσθαι θεούς,
εἰ τἄδικ᾽ ἔσται τῆς δίκης ὑπέρτερα.

585 ΧΟ. ἔμολες ἔμολες, ὤ, χρόνιος ἁμέρα,
κατέλαμψας, ἔδειξας ἐμφανῆ
πόλει πυρσόν, ὃς παλαιᾶι φυγᾶι
πατρίων ἀπὸ δωμάτων τάλας
ἀλαίνων ἔβα.
590 θεὸς αὖ θεὸς ἁμετέραν τις ἄγει
νίκαν, ὦ φίλα.
ἄνεχε χέρας, ἄνεχε λόγον, ἵει λιτὰς
ἐς θεούς, τύχαι σοι τύχαι
595 κασίγνητον ἐμβατεῦσαι πόλιν.

***
ΓΕΡ. Κυρά, κόρη μου Ηλέκτρα, παρακάλα τους θεούς.
ΗΛΕ. Για ποιούς; Για τους εδώ ή γι᾽ αυτούς που λείπουν;
ΓΕΡ. Θεόσταλτο να λάβεις θησαυρό σου.
ΗΛΕ. Νά, τους θεούς παρακαλώ. Μα τί λες, γέρο;
ΓΕΡ. Κοίταξε τον αγαπημένο σου, παιδί μου.
ΗΛΕ. Ώρα τον βλέπω· μη δεν έχεις πια τον νου σου;
ΓΕΡ. Δεν έχω νου, τ᾽ αδέρφι σου θωρώντας;
570 ΗΛΕ. Τί λόγο ανέλπιστο είπες, γέρο;
ΓΕΡ. Πως βλέπω τον Ορέστη, ετούτον.
ΗΛΕ. Και τί σημάδι του είδες, να πιστέψω;
ΓΕΡ. Στο φρύδι του ένα σκίσιμο που επήρε
σαν έπεσε, μαζί σου κυνηγώντας,
στο πατρικό παλάτι ένα αλαφάκι.
ΗΛΕ. Τί λες; Ναι, βλέπω εκείνο το σημάδι.
ΓΕΡ. Στην αγκαλιά του αγαπημένου αργείς να πέσεις;
ΗΛΕ. Μα τώρα, γέρο, δεν αργώ· η καρδιά μου
γνώρισε τα σημάδια που της δείχνεις.
Ω! εσύ που ᾽κανες τόσα χρόνια να ᾽ρθεις,
σε σφίγγω ανέλπιστα στην αγκαλιά μου.
ΟΡΕ. Κι εγώ μετά από χρόνια σ᾽ αγκαλιάζω.
ΗΛΕ. Ποτέ δεν το ᾽βαλεν ο νους μου.
580 ΟΡΕ. Ούτε κι εγώ ποτέ μου το ᾽χα ελπίσει.
ΗΛΕ. Εσύ ᾽σαι εκείνος;
ΟΡΕ. Ο μόνος σου βοηθός, άμα πετύχουν
τα δίχτυα βέβαια που πασκίζω
να ρίξω… Είμαι σίγουρος, ειδάλλως
δεν πρέπει στους θεούς πια να πιστεύεις,
αν θα νικήσ᾽ η αδικία το δίκιο.

ΧΟΡ. Έφτασες, έφτασες, ημέρα
που τόσα χρόνια αργούσες.
Άστραψες κι έδειξες στη χώρα
σαν λαμπερό πυρσόν εκείνον
που ξαναγύρισε στα πατρικά του
παλάτια, από καιρούς εξορισμένος
και πολυπλάνητος. Θεός,
590 ναι, θεός μάς φέρνει πάλι, φίλες,
τη νίκη. Εμπρός τα χέρια υψώστε,
σηκώστε τη φωνή, προσευχηθείτε
στους θεούς, για να μπει με το καλό,
κυρίαρχος στην πόλη ο αδερφός σου.

Μελέτες για την Αρχαία Μακεδονία, Η τούμπα του Καστανά στην πρώιμη εποχή του σιδήρου

Τα ανώτερα στρώματα της τούμπας του Καστανά, η οποία ανασκάφθηκε από το 1975 ως το 1979, χρονολογούνται στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Με τη βοήθεια των αρχιτεκτονικών καταλοίπων και την ανάλυση της χειροποίητης κεραμικής που έγινε από την A. Hochstetter ήταν δυνατόν να διακριθούν στην εξέλιξη του οικισμού κάποιες μεγαλύτερες περίοδοι κατοίκησης, η καθεμιά από τις οποίες περιλαμβάνει περισσότερα του ενός αρχαιολογικά στρώματα. Μια μεταβατική περίοδος από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (K V), στην οποία ανήκουν δύο οικοδομικές φάσεις (στρώματα 12 και 11), είναι η πέμπτη στη σειρά που διακρίθηκε ξεκινώντας από την αρχαιότερη, πρώτη εγκατάσταση στην τούμπα. Ακολουθεί μια περίοδος της αρχαιότερης φάσης της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου που περιλαμβάνει δύο διαδοχικά στρώματα ή οικοδομικές φάσεις (στρώματα 10 και 9) με νέα αρχιτεκτονική. Σημαντικές αλλαγές διαπιστώνονται στην περίοδο που ακολουθεί (K VII), στην οποία ανήκει ένα σύνολο τεσσάρων στρωμάτων με μεγάλο πάχος επίχωσης (στρώματα 8 ως 5), αλλά και στην αμέσως επόμενη (K VIII), που αποτελεί συνέχεια της προηγούμενης περιλαμβάνοντας τρία στρώματα (στρώματα 4 ως 2). Και οι δυο τελευταίες περίοδοι έχουν χρονολογηθεί στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Το ανώτερο σωζόμενο στρώμα της τούμπας, στο οποίο διατηρούνταν σε κακή κατάσταση λίγα αρχιτεκτονικά λείψανα (στρώμα 1), αποτελεί την τελευταία περίοδο κατοίκησης που διαπιστώθηκε αρχαιολογικά στον Καστανά (K IX).

 

Είναι βέβαιο ότι μεγάλο μέρος της τούμπας -πέρα από τα στρώματα με επίχωση πάχους συνολικά 5 μ. που συζητήσαμε παραπάνω- δεν διατηρείται σήμερα εξαιτίας της διάβρωσης που υπέστη το άλλοτε αρκετά ψηλότερο ύψωμα. Το ποσοστό της διάβρωσης στην περιφέρεια του κάθε στρώματος, στις πλαγιές δηλαδή του υψώματος, αυξάνεται από το κάτω προς το πάνω μέρος της τούμπας (Hänsel 1989, 29 εικ. 3 και Hänsel 2009). Μάλιστα για το ανώτερο στρώμα 1 δεν μπορούμε να μιλούμε πια για οικοδομική φάση, όπως για τα υπόλοιπα. Σε αυτό το στρώμα βρέθηκαν διάφορα λείψανα από δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν στην περιοχή κατά τη διάρκεια της υστερογεωμετρικής, αρχαϊκής ως και ελληνιστικής εποχής, τα οποία δεν είναι πλέον δυνατόν να αξιολογηθούν ή να χρονολογηθούν με ακρίβεια. Δύο νομίσματα του 2ου αι. π.Χ., από την εποχή πριν από την ίδρυση της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας, χρονολογούν κατά τη γνώμη μας το τέλος της χρήσης του χώρου στην τούμπα του Καστανά (P.R. Franke σε: Hochstetter 1987, 111). Εξαιτίας της διάβρωσης που υπέστη το πάνω μέρος του υψώματος δεν είναι δυνατό να δώσουμε περισσότερα στοιχεία για το τέλος της κατοίκησης.

 

Με το στρώμα 13 διαπιστώνεται μια σημαντική τομή στην εξέλιξη της κατοίκησης στην τούμπα, η οποία θα μπορούσε να οφείλεται σε μια δραστική κοινωνική μεταβολή, ίσως μάλιστα στη μετανάστευση ενός νέου πληθυσμού από τον βορειότερο ηπειρωτικό χώρο (Hänsel σε: Jung 2002, 11-28). Με το στρώμα 12, η κατοίκηση του οποίου διήρκεσε ως και την ΠΠΓ, ξεκινά στον Καστανά η Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου σύμφωνα με την ελληνική χρονολόγηση. Καθώς όμως στον πολιτιστικά συγγενή, γειτονικό, βορειότερο χώρο με τον όρο «Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου» συχνά νοείται μια μεταγενέστερη χρονική περίοδος, διατηρείται στην περίπτωση του Καστανά, ο οποίος διαπιστώθηκε ότι έχει στενές σχέσεις με την περιοχή αυτή, ο όρος μεταβατική για τη περίοδο K V.

 

Με το στρώμα 10 από την άλλη ξεκινά ένας εντελώς διαφορετικός τρόπος οικοδόμησης στην τούμπα. Τώρα ο οικισμός αποτελείται από χαρακτηριστικά, απλά, ξύλινα σπίτια τα οποία κατασκευάζονται με σκελετό από στενά μεταξύ τους τοποθετημένα, όρθια δοκάρια που στηρίζουν ένα πλέγμα το οποίο καλύπτεται με επίχρισμα από πηλό. Τα σπίτια αυτά δεν ήταν ιδιαίτερα μεγάλα και σε αντίθεση με το οργανωμένο και πυκνό σχέδιο δόμησης των προηγούμενων περιόδων ήταν πλέον κτισμένα, κάπως ακανόνιστα στο ερευνημένο τουλάχιστον τμήμα της τούμπας. Ένα άλλο νέο στοιχείο επίσης είναι ο σημαντικός αριθμός από εστίες κυκλικού σχήματος που βρίσκονταν σε χώρους εκτός των κτηρίων. Στο επόμενο στρώμα 9 η διάταξη των σπιτιών γίνεται λίγο κανονικότερη, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει μια σημαντική ποιοτική μεταβολή. Η επίχωση και των δύο οικοδομικών φάσεων των στρωμάτων 10 και 9 έχει συνολικά πάχος λίγο μεγαλύτερο του ενός μέτρου. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με τη θέση στην οποία βρέθηκαν ορισμένες πασσαλότρυπες αποτελούν ενδείξεις ότι εδώ δεν έχουμε δύο φάσεις με τη στενή έννοια της εκ βάθρων ανοικοδόμησης του οικισμού. Πιθανότερο είναι ότι υπήρξε μια χαλαρή και ακανόνιστη διαδοχή ελαφρών κατασκευών, η οποία επαναλήφθηκε σε σύντομα χρονικά διαστήματα. Αυτό σημαίνει ότι στην εικόνα 3 αναπαρίσταται η μορφή που θα είχε ο οικισμός μόνο σε μια ορισμένη χρονική στιγμή της οικοδομικής φάσης 10, η οποία σε μια άλλη στιγμή της ίδιας φάσης θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Στην ανατολική πλευρά της τούμπας βρέθηκε ένας πλινθόκτιστος τοίχος που περιέβαλε τον οικισμό. Το μικρό του πάχος είναι ενδεικτικό της χωροοργανωτικής του λειτουργίας αποκλείοντας ταυτόχρονα την πιθανότητα να ήταν οχυρωματικός. Παρόμοιος περίβολος δεν έχει εντοπισθεί σε καμιά άλλη οικοδομική φάση. Με τη βοήθεια αυτού του περιβόλου μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι κατά τη διάρκεια της χρήσης των μικρών, ξύλινων σπιτιών της περιόδου K VI η συνολική επιφάνεια του οικισμού ήταν μικρότερη και με στενότερους χώρους από αυτήν των προηγούμενων περιόδων. Το ρεπερτόριο της χειροποίητης κεραμικής δεν παρουσιάζει σημαντικές αλλαγές από την προηγούμενη περίοδο. Μόνο κάποια κανθαροειδή σκεύη με διπλές λαβές και χωρίς καμιά διακόσμηση επανεμφανίζονται μεταξύ των οικιακών σκευών. Αξιοσημείωτα είναι κάποια στοιχεία που προέκυψαν από τη μελέτη των οστών των ζώων, σύμφωνα με τα οποία παρατηρείται μια αύξηση του αριθμού των οικόσιτων. Τα εντυπωσιακά υψηλά ποσοστά άγριων ζώων με τα οποία ικανοποιούνταν οι ανάγκες του οικισμού για κρέας στα στρώματα 12 και 11 της περιόδου K V μαρτυρούν ότι ένα μέρος του πληθυσμού θα πρέπει τότε να ασχολιόταν με το κυνήγι αναζητώντας θηράματα -με συχνές μετακινήσεις- σε αρκετά απομακρυσμένες περιοχές. Από την περίοδο K VI οι δραστηριότητες φαίνεται ότι περιορίζονται στο στενό πλαίσιο του χώρου όπου εκτρέφονται τα οικόσιτα ζώα.

 

Στο στρώμα 8 παρατηρείται και πάλι μια σημαντική καινοτομία την οποία αντιλαμβάνεται κανείς αμέσως στην αρχιτεκτονική του οικισμού. Επανέρχεται η χρήση των ωμών πλίνθων στην κατασκευή των κτηρίων, το κτίσιμο όμως τώρα γίνεται με έναν τελείως διαφορετικό από παλιότερα τρόπο. Στα σπίτια με περισσότερους του ενός χώρους χρησιμοποιείται λίθινο θεμέλιο στους εξωτερικούς τοίχους. Πάνω από τα θεμέλια οι τοίχοι κατασκευάζονται με ορθογώνιες, μακρόστενες, ωμές πλίνθους που διαφέρουν σαφώς από τις αντίστοιχες της Εποχής του Χαλκού, οι οποίες ήταν τετράγωνες. Συνήθως οι εξωτερικοί τοίχοι είναι ισχυρότεροι από τους εσωτερικούς, διότι είναι κατασκευασμένοι με μπατικές ωμές πλίνθους. Για τους εσωτερικούς τοίχους των σπιτιών χρησιμοποιούνται οι ίδιες πλίνθοι, οι οποίες εδώ όμως είναι δρομικές.

 

Τώρα την επιφάνεια του υψώματος καλύπτουν πυκνά δομημένα κτήρια που καταλαμβάνουν μια μεγάλη έκταση. Ένα ξεκάθαρα οργανωμένο σχέδιο έχει αντικαταστήσει το προηγούμενο, το οποίο ήταν κατακερματισμένο σε μικρούς χώρους χρήσης. Το νέο αυτό οικιστικό σχέδιο παρέμεινε σχεδόν αμετάβλητο με ασήμαντες αλλαγές ως το στρώμα 5, για τέσσερις δηλαδή διαδοχικές οικοδομικές φάσεις, οι οποίες σχημάτισαν μια επίχωση συνολικού πάχους ενάμιση μέτρου. Τα στρώματα καταστροφής από φωτιά, τα δάπεδα και η ελαφρώς μετατοπισμένη πορεία των τοίχων των κτηρίων, τα οποία ακολουθούν σε γενικές γραμμές το ίδιο σχέδιο στα διαδοχικά στρώματα, αποτέλεσαν τα κυριότερα κριτήρια με τη βοήθεια των οποίων έγινε με μεγάλη ασφάλεια η χρονολογική διάκριση των τεσσάρων αυτών οικοδομικών φάσεων. Δεν είναι συχνό το φαινόμενο ολόκληροι χώροι, όπως αυτοί του στρώματος 8 του Καστανά, μετά την ερήμωση ή την καταστροφή τους να ξαναχτίζονται ακολουθώντας το ίδιο σχέδιο. Εδώ λοιπόν οι κατόψεις των κτηρίων διατηρήθηκαν σχεδόν αμετάβλητες για το διάστημα των εκατό περίπου χρόνων που διήρκεσε η χρήση των τεσσάρων οικοδομικών φάσεων, κατά τη διάρκεια της λεγόμενης υποπρωτογεωμετρικής περιόδου.

 

Οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει σχεδόν ολόκληρο ένα από τα μεγάλα σπίτια του οικισμού του στρώματος 8, το οποίο είχε διαστάσεις 25 x 15 μέτρα και διέθετε δώδεκα τουλάχιστον δωμάτια. Τα μεγάλα αυτά σπίτια χωρίζονταν μεταξύ τους από στενά δρομάκια δίνοντας την εντύπωση ότι ο λόφος ήταν πυκνά δομημένος. Ξύλινα δοκάρια, τα οποία συχνότερα βρίσκονταν δίπλα στα μέτωπα των τοίχων και σπανιότερα ήταν ενσωματωμένα σε αυτούς, λειτουργούσαν ως φέροντα στοιχεία για τη στήριξη της στέγης. Από το πάχος των επιχώσεων μπορούμε με αρκετά μεγάλη πιθανότητα να αναπαραστήσουμε τα σπίτια με επίπεδες στέγες, οι οποίες θα χρησιμοποιούνταν ως ταράτσες. Οι κάτοικοι θα μπορούσαν με σκάλες να έχουν πρόσβαση από τα ισόγεια, σκοτεινά συνήθως δωμάτια σε αυτές. Ο εξοπλισμός των δωματίων και η κατανομή των ευρημάτων δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία ότι ο κάθε ένας από τους ίσους περίπου σε έκταση αυτούς χώρους εξυπηρετούσε διαφορετικό σκοπό. Μόνο ο ένας στους δύο χώρους διέθετε εστία, ενώ υφαντουργικές εργασίες δεν γίνονταν σε κάθε δωμάτιο. Θραύσματα από πίθους, πυραύνους, πήλινες λεκάνες ψησίματος, καθώς και από διάφορα άλλα αποθηκευτικά αγγεία είχαν μια σαφώς διαφορετική κατανομή μέσα στα σπίτια με τους πολλούς χώρους. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι σε αυτά δεν κατοικούσε μόνο μια μικρή οικογένεια, για τις ανάγκες της οποίας θα αρκούσε και ένας μόνο χώρος, αλλά μια μεγαλύτερη ομάδα ανθρώπων. Η ομάδα αυτή αριθμούσε αρκετά άτομα για την κάλυψη των αναγκών των οποίων ήταν απαραίτητα τα περισσότερα δωμάτια. Από την άλλη βέβαια τα πολλά εξωτερικά, θυραία ανοίγματα που εξυπηρετούσαν μόνο ορισμένους χώρους μαρτυρούν ίσως ότι τα μέλη της ομάδας των ανθρώπων που κατοικούσαν εδώ είχαν μοιράσει μεταξύ τους και χρησιμοποιούσαν ξεχωριστά τις μικρότερες, μερικώς τουλάχιστον αυτόνομες ενότητες των μεγάλων σπιτιών. Η ταράτσα ήταν ένας κοινόχρηστος χώρος στον οποίο πρόσβαση είχαν όλα τα μέλη της ομάδας.

 

Όσον αφορά στην κεραμική δεν υπάρχουν σημαντικές αλλαγές στο ρεπερτόριο των αγγείων που χρησιμοποιούνταν. Σχεδόν όλοι οι τύποι ήταν ήδη γνωστοί από προηγούμενες εποχές και τα σχήματά τους παρέμειναν σχεδόν αμετάβλητα κατά τη διάρκεια της χρήσης των μεγάλων σπιτιών. Ποτέ δεν υπήρξε παραγωγή τόσο μεγάλης ποσότητας εγχώριας, χειροποίητης κεραμικής όσο στους οικισμούς των στρωμάτων 8 ως 5 της περιόδου K VII. Το ποσοστό της επείσακτης και συνολικά της τροχήλατης κεραμικής στην ίδια περίοδο είναι πολύ μικρό (Hochstetter 1984). Οι ανάγκες των κατοίκων σε οικιακά σκεύη ικανοποιούνταν από την τοπική παραγωγή. Οι σχέσεις του οικισμού με άλλες περιοχές μέσα σε ένα ευρύτερο δίκτυο επαφών ήταν σαφώς περιορισμένες, όσο μπορεί να κρίνει κανείς από τη διακίνηση της κεραμικής και κυρίως από τη διάδοση τεχνολογιών παραγωγής της. Σε αυτήν την περίοδο σημειώθηκε ακόμα μεγαλύτερη αύξηση του ποσοστού των κατοικίδιων ζώων στην κατανάλωση κρέατος. Για τη διατροφή χρησιμοποιούνται τώρα σε μεγάλη ποσότητα και θαλασσινά όστρεα (Becker 1986, 291). Στην καλλιέργεια των δημητριακών διαπιστώθηκαν κάποιες αλλαγές μόνο στη συχνότητα με την οποία απαντούν τα διάφορα είδη. Αξιοσημείωτη είναι ωστόσο η βελτίωση των ειδών αυτών σε αντίθεση με τα φαινόμενα εξάντλησης που παρατηρήθηκαν στην καλλιέργειά τους κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού και την οποία αντιλαμβάνεται κανείς από το μεγαλύτερο μέγεθος που έχουν τώρα οι σπόροι (Kroll 1983, 122 κ.ε.). Οι τεχνικές συγκομιδής είναι περισσότερο επιμελημένες. Αυτό φαίνεται στο μικρό ποσοστό των ζιζανίων που βρέθηκαν μεταξύ των δειγμάτων των δημητριακών που αναλύθηκαν. Ο Kroll κάνει λόγο για ένα «σύστημα που λειτουργεί ομαλά, το οποίο εγγυάται έναν λιτό τρόπο ζωής στους κατοίκους από τους καρπούς της δικής τους εργασίας» (ό.π., 153).

 

Για την αξιολόγηση της επόμενης περιόδου του οικισμού, των στρωμάτων 4 ως 2, διαθέτουμε ακόμα λιγότερες πληροφορίες. Αυτό οφείλεται στη διάβρωση για την οποία έχουμε ήδη μιλήσει, αλλά και σε πρακτικά προβλήματα κατά τη διάρκεια της ανασκαφής: οι χρωματικές διαφορές στο έδαφος δεν διακρίνονταν με σαφήνεια εξαιτίας της υγρασίας που πότιζε αυτά τα στρώματα, τα οποία δεν βρίσκονταν σε μεγάλο βάθος από την επιφάνεια του εδάφους. Το πάνω μέρος της τούμπας έχει υποστεί μεγάλες φθορές από τη διάβρωση, ώστε όλα τα κατάλοιπα από την κατοίκηση ή οποιαδήποτε άλλη χρήση του χώρου μετά την ΥΓ περίοδο να διατηρούνται σε τέτοια κατάσταση, που να μην είναι δυνατή η αξιολόγησή τους. Για τον λόγο αυτό συμπεριλήφθησαν όλα στο στρώμα 1 χωρίς απαραίτητα να προέρχονται από μια μόνο οικοδομική φάση.

 

Αν, παρά τις όποιες δυσκολίες, είναι σωστές οι παρατηρήσεις μας σχετικά με τα ανώτερα στρώματα, τότε θα μπορούσαν να ισχύουν για τις νεότερες οικοδομικές φάσεις του οικισμού συνοπτικά τα ακόλουθα: σε γενικές γραμμές διατηρείται ο προσανατολισμός και η ρυμοτομία, τα σπίτια όμως είναι μικρότερα από αυτά της προηγούμενης περιόδου. Εκεί όπου ήταν κτισμένα τα μεγάλα σπίτια με τους πολλούς χώρους βρίσκονται τώρα μόνο κάποια μικρότερα κτήρια με ένα ή δύο δωμάτια. Οι υπαίθριοι χώροι ανάμεσα σε αυτά είναι μεγαλύτεροι σε έκταση. Προφανώς ο αριθμός των κατοίκων του οικισμού έχει μειωθεί. Ένα σημαντικό, νέο στοιχείο είναι το άνοιγμα κυκλικών λάκκων διαμέτρου 1,2-1,5 μ. τις περισσότερες φορές εκτός των σπιτιών. Σε αυτήν τη νέα πρακτική χρωστούμε τη διατήρηση μεγάλων, σχεδόν ολόκληρων σωζόμενων αγγείων, όπως αυτά των εικόνων 13 και 14. Η άντληση ωστόσο περισσοτέρων πληροφοριών για τις μεταγενέστερες αυτές φάσεις του οικισμού δεν είναι εύκολη.

 

Σε αυτήν την περίοδο σημειώνεται μια σημαντική αύξηση των τύπων της τροχήλατης κεραμικής με ή χωρίς γραπτή διακόσμηση, με τη βοήθεια των οποίων είναι δυνατή μια ασφαλής χρονολογική προσέγγιση. Ταυτόχρονα παρουσιάζεται μια διαρκής μείωση στα εγχώριας παραγωγής χειροποίητα κεραμικά σκεύη. Ένα αρκετά μεγάλο μέρος του συνόλου της χειροποίητης κεραμικής αποτελείται τώρα από νέα σχήματα (Hochstetter 1984). Επιπλέον παρατηρείται μια εντυπωσιακή μείωση στη χρήση των διαφόρων αγγείων που χρησιμοποιούνταν παλιότερα για αποθηκευτικούς λόγους. Την αποθήκευση εξυπηρετούν τώρα κυρίως οι πίθοι, ενώ στην κουζίνα γίνεται χρήση λεπτότερης κεραμικής. Δυσκολίες όμως στην προσπάθεια αξιολόγησης των μεταγενέστερων φάσεων του οικισμού δεν είχε μόνο το έργο του αρχαιολόγου. Τα συμπεράσματα τόσο της αρχαιοβοτανικής όσο και της αρχαιοζωολογικής έρευνας για τη ζωή στον οικισμό ήταν εξίσου λιγοστά. Τα νεότερα φυτικά κατάλοιπα από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου είναι ελάχιστα εξαιτίας των κακών συνθηκών διατήρησης. Λιγότερα είναι και τα οστά των ζώων, το οποίο όμως δεν οφείλεται στις συνθήκες διατήρησης ή οφείλεται μόνο σε ένα πολύ μικρό βαθμό σε αυτές. Εντύπωση προκαλεί ότι από το στρώμα 5, από τις αρχές δηλαδή του 8ου αι. π.Χ., η ποσότητα των οστών των ζώων αναλογικά με το πάχος της επίχωσης, όπου αυτά εντοπίσθηκαν, μειώνεται σημαντικά (Becker 1986, 240 κ.ε.). Οδηγείται λοιπόν κανείς στο συμπέρασμα ότι η κατανάλωση κρέατος ελαττώνεται. Αν όμως αυτό είναι επακόλουθο της χειροτέρευσης των συνθηκών ζωής στον οικισμό ή απλώς οφείλεται σε μια αλλαγή στις διατροφικές συνήθειες δεν μπορεί να απαντηθεί μόνο από τα ανασκαφικά ευρήματα του Καστανά. Παρόλα αυτά, βέβαιο είναι ότι στην ΥΓ περίοδο η τούμπα χάνει τη σημασία που μπορεί να είχε κάποτε ως μεγάλος οικισμός και αργότερα -χωρίς να είναι δυνατό να τεκμηριωθεί αρχαιολογικά η αιτία- εγκαταλείπεται οριστικά. Ίσως η ανάδειξη στην τοπική ιεραρχία κάποιων άλλων θέσεων, ιδιαιτέρως του οικισμού της αρχαίας Σίδνου που βρισκόταν δίπλα στη θάλασσα (Gimatzidis 2010, 34-54), δεν είναι άσχετη με τη συρρίκνωση του οικισμού του Καστανά.

 

Ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση της τοπογραφικής θέσης του οικισμού της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου του Καστανά έχει η γνώση της αρχαίας γεωμορφολογίας της περιοχής, η οποία διέφερε από τη σημερινή. Εκτενείς έρευνες στο πεδίο από τον γεωλόγο H. D. Schulz έδειξαν ότι η τούμπα ήταν παλιότερα νησί που βρισκόταν κοντά στις εκβολές του Αξιού, σε ένα σημείο όπου σχηματιζόταν ένας στενός κόλπος, τον οποίο ο Schulz ονόμασε «κόλπο του Καστανά» (Schulz σε: Hänsel 1989, 375 κ.ε.). Η θέση του οικισμού πάνω σε ένα νησί σε συνδυασμό με την οικοδόμηση των μεγάλων σπιτιών που κάλυπταν όλη τη διαθέσιμη επιφάνεια των οικοπέδων ενός οργανωμένου οικιστικού σχεδίου μαρτυρούν ότι η τούμπα του Καστανά θα πρέπει να εξασφάλιζε ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες για κατοίκηση. Με αυτήν την ασυνήθιστη θέση που κατείχε ο Καστανάς δεν μπορεί να νοηθεί ως μια μικρή, αυτόνομη εγκατάσταση στη μέση του ευρύτερου συστήματος των οικισμών που αναπτυσσόταν στην περιοχή των εκβολών του Αξιού. Η θέση του σε αυτό το σύστημα και η σχέση του με τους υπόλοιπους οικισμούς γίνεται καλύτερα αντιληπτή με τη βοήθεια της αναπαράστασης του ομώνυμου αρχαίου κόλπου, μέσα στον οποίο προβάλλει μια χερσόνησος, στο ψηλότερο σημείο της οποίας βρίσκεται η μεγάλη τούμπα του Αξιοχωρίου/Βαρδαρόφτσα με αναπαράσταση της μορφής που θα μπορούσε να έχει ο κόλπος ως την Εποχή του Χαλκού). Ο χάρτης δείχνει την πραγματική τοπογραφική σχέση των αρχαίων θέσεων της χερσονήσου αυτής, όπου αναγνωρίζουμε ένα σύνθετο σύστημα οικισμών με το Αξιοχώρι να ξεχωρίζει με την κεντρική του θέση. Στη βόρεια άκρη της στενής χερσονήσου βρίσκεται η τούμπα του Λιμνότοπου/Βάρδινο και στα νότιά της, μπροστά στην ακτογραμμή της ενδοχώρας που απλώνεται ανατολικά του αρχαίου κόλπου, έχει ιδρυθεί ο οικισμός της τούμπας του Καστανά.

 

Αν αναζητήσει κανείς σε αυτό το σύστημα οικισμών πολιτικές διαστάσεις και φανταστεί μια ιεραρχία στις σχέσεις των οικισμών της μικρής χερσονήσου, τότε μπορεί ίσως να χρησιμοποιήσει για την περιοχή στην οποία βρίσκονται η τούμπα του Καστανά και οι υπόλοιποι οικισμοί την ονομασία που παραδίδει ο Όμηρος (Ιλιάδα 2, 848 κ.ε.): στον κατάλογο των τρωικών πλοίων αναφέρεται ότι οι Παίονες κατοικούν στην Αμυδώνα, δίπλα στο φαρδύ Αξιό ποταμό. Από εκεί οδηγεί ο Πυραίχμης τους τοξότες του στην Τροία. Ο προσδιορισμός «εὐρὺ ῥέοντος» για τον Αξιό από τον Όμηρο (βλ. και Ιλιάδα 16, 288) ταιριάζει καλά με την αναπαράσταση που προτείνουμε για τη μορφολογία της περιοχής, με ό,τι έχει δηλαδή απομείνει κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου από τον στενό κόλπο του Καστανά. Ο Καστανάς της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου βρίσκεται υπό την ηγεμονία του βασιλιά των Παιόνων Πυραίχμη αποτελώντας μέρος της Αμυδώνας.

 

Η μικρή τούμπα του Καστανά είναι σήμερα ακόμη ένα από τα πολύ λίγα παραδείγματα ανασκαμμένων με σύγχρονο τρόπο, κατοικημένων θέσεων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου -όχι μόνο στο Αιγαίο, αλλά στη Μεσόγειο- όπου μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την αδιάκοπη εξέλιξη ενός οικισμού σε όλη τη διάρκεια της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου μέσα από τόσες διαδοχικές οικοδομικές φάσεις/στρώματα. Τα 12 συνολικά στρώματα της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου του Καστανά έχουν ερευνηθεί ανασκαφικά σε μια αρκετά μεγάλη και αντιπροσωπευτική για το σύνολο του οικισμού έκταση (Hänsel 1989, 59-62). Με εξαίρεση μάλιστα το αρχαιότερο στρώμα 12, τα υπόλοιπα έχουν σύντομη σχετικά χρονική διάρκεια.

 

Τα τροχήλατα αγγεία που καταναλώνονταν στα 12 μεταγενέστερα στρώματα του Καστανά ανήκουν κυρίως σε γνωστές ομάδες κεραμικής της κεντρικής Μακεδονίας, ενώ σπάνια είναι τα εισαγόμενα από την κεντρική ή νότια Ελλάδα αγγεία ή ακόμα και τα αγγεία που μιμούνται νοτιοελλαδικά πρότυπα. Τα ελάχιστα και συνήθως μικρά θραύσματα αγγείων νοτιοελλαδικού τύπου ή προέλευσης σε συνδυασμό με τις συντηρητικές επιλογές σχημάτων και μοτίβων στην τοπική κεραμική του Καστανά δυσκολεύουν το έργο της συγκριτικής/σχετικής χρονολόγησης των φάσεων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Πρόσφατες έρευνες στην κεντρική Μακεδονία δίνουν νέα στοιχεία για την ακριβέστερη σχετική χρονολόγηση των μεταγενέστερων φάσεων του Καστανά. Στα στρώματα γειτονικών θέσεων όπως η Σίνδος και η Τούμπα Θεσσαλονίκης βρέθηκαν καλά χρονολογημένα σύνολα τοπικής κεραμικής όλων των περιόδων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, με τη βοήθεια των οποίων είναι δυνατή σήμερα η αναθεώρηση της χρονολόγησης της στρωματογραφίας του Καστανά (πίν. 1). Η οριστική πρόταση όμως για τη χρονολόγηση των στρωμάτων αυτής της θέσης μπορεί να γίνει μόνο μετά την ολοκλήρωση της μελέτης της τροχήλατης κεραμικής της.

 

Η τροχήλατη κεραμική των φάσεων 12 και 11 της αρχαίας θέσης έχει ήδη παρουσιασθεί από τον Reinhard Jung, ενώ η μελέτη της τροχήλατης κεραμικής από τα στρώματα 10 ως 1 με σκοπό την τελική δημοσίευση είναι σε εξέλιξη. Σύμφωνα με τον Jung λοιπόν, το στρώμα 12 είναι βέβαιο ότι βρισκόταν σε χρήση για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα από την ΥΕ ΙΙΙ Προχωρημένη/Τελική ως την ΠΠΓ, ενώ το στρώμα 11 χρονολογήθηκε με ασφάλεια στη ΜΠΓ (Jung 2002, 224-228 και 286).

 

Η πλούσια σε ποσότητα διακοσμημένη τροχήλατη κεραμική που βρέθηκε στο στρώμα 10 δεν έχει μεγάλες διαφορές τουλάχιστον όσον αφορά στα σχήματα και στη διακόσμηση από τα αγγεία που καταναλώνονταν στο στρώμα 11. Η εμφάνιση στο στρώμα 10 αρκετών αμφορέων με λαβές στην κοιλιά, ενός τύπου δηλ. που εξαφανίζεται στην Αττική και στην Εύβοια πριν ή λίγο μετά το τέλος της Πρωτογεωμετρικής Περιόδου, αλλά και η παρουσία ορισμένων εξελιγμένων στοιχείων, όπως ο αυξημένος αριθμός ενός τύπου ολόβαφων σκύφων με οριζόντιες ταινίες στο κάτω μέρος του σώματος που πρωτοεμφανίζονται στη Μέση Πρωτογεωμετρική, μαρτυρούν ότι το στρώμα 10 χρονολογείται ακόμη στην Πρωτογεωμετρική περίοδο και μάλιστα σε μια εξελιγμένη φάση της. Αν αυτή η σχετική χρονολόγηση αποδειχθεί σωστή, κερδίζουμε από τις ραδιοχρονολογήσεις που έγιναν για το στρώμα 10 του Καστανά μια αρκετά ασφαλή, απόλυτη χρονολόγηση της ΥΠΓ φάσης στο δεύτερο μισό του 10ου αι. π.Χ., η οποία επιβεβαιώνει έτσι την καθιερωμένη, ιστορική χρονολόγηση. Με την καθιερωμένη απόλυτη χρονολόγηση των πρώιμων ελληνικών περιόδων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου φαίνεται να συμφωνούν οι ραδιοχρονολογήσεις και από το στρώμα 11, το οποίο περιείχε κεραμική της ΜΠΓ φάσης. Τονίζουμε ότι οι ραδιοχρονολογήσεις έγιναν τόσο σε δείγματα ξύλου, όσο και σε οστά ζώων (Jung, Weninger 2004, 213 κ.ε., κυρίως 224 και Weninger/Jung 2009, 378-380 και 404).

 

Με το επόμενο στρώμα 9 είναι πιθανόν ότι βρισκόμαστε στην Υποπρωτογεωμετρική περίοδο, όπως έχει καθιερωθεί να ονομάζεται συμβατικά στο βορειοδυτικό Αιγαίο η εποχή μετά το τέλος της Πρωτογεωμετρικής και ως την αρχή της Υστερογεωμετρικής περιόδου. Αυτό μαρτυρά μεταξύ άλλων η παρουσία μεταβατικών τύπων υποπρωτογεωμετρικών βορειοελλαδικών αμφορέων με κάθετες λαβές, για τα αγγεία αυτά βλ. Gimatzidis 2010, 254-258). Λιγότερη, «χαρακτηριστική» για τη συγκριτική χρονολόγηση κεραμική βρέθηκε στα στρώματα 8 ως 6, τα οποία όμως μπορούν να χρονολογηθούν στην Υποπρωτογεωμετρική περίοδο. Έκφραση της ήδη γνωστής συντηρητικής παράδοσης στην κεραμική του Καστανά είναι η εμφάνιση του μυκηναϊκού και πρώιμου πρωτογεωμετρικού τύπου σκύφου για αρκετό διάστημα μετά το τέλος της Πρωτογεωμετρικής περιόδου, όταν αυτός έχει σταματήσει ήδη από καιρό να εμφανίζεται στο κεραμικό ρεπερτόριο του κεντρικού και νότιου Αιγαίου. Ένα από τα αρχαιότερα θραύσματα σκύφων με χείλος που ξεχωρίζει από το σώμα βρέθηκε στο στρώμα 6. Με αυτό το στρώμα βρισκόμαστε ήδη στον 8ο αι. π.Χ., όπως φαίνεται από την παρουσία λίγων μεν χαρακτηριστικών όμως οστράκων ολόβαφων και άλλων κεραμικών κατηγοριών, η παραγωγή των οποίων πρέπει να ξεκίνησε στη ΜΓ ΙΙ/ΥπΠΓ ΙΙΙΒ, σύμφωνα με τη στρωματογραφία της Σίνδου (Gimatzidis 2010, 105-107 και 210 κ.ε.).

 

Η κεραμική του στρώματος 5 χρονολογείται στο τέλος της ΜΓ ΙΙ ή ΥπΠΓ ΙΙΙΒ και στην αρχή της ΥΓ περιόδου, λίγο πριν δηλαδή ή περίπου στα μέσα του 8ου αι. π.Χ., σύμφωνα με τη συμβατική απόλυτη χρονολόγηση. Σε αυτό το στρώμα συναντώνται συχνότερα κάποιες κατηγορίες κεραμικής, σχήματα και μοτίβα που πρωτοεμφανίστηκαν στην προηγούμενη φάση. Εδώ λοιπόν έχουν βρεθεί αρκετά δείγματα της μακεδονικής γεωμετρικής κεραμικής Κ 22 της Σίνδου, αγγεία ορισμένων καλά χρονολογημένων ολόβαφων κεραμικών ομάδων, αρκετοί τυποποιημένοι εμπορικοί, υποπρωτογεωμετρικοί, βορειοελλαδικοί αμφορείς και άλλες χαρακτηριστικές κατηγορίες ΥΓ κεραμικής (Gimatzidis 2010, 99-107 και 226-274). Τόσο το στρώμα 4 όσο και το στρώμα 3 πρέπει να χρονολογηθούν στην ΥΓ Ι φάση, αν λάβουμε υπόψη την παρουσία σε αυτά χαρακτηριστικών τύπων τοπικής κεραμικής, όπως των χειροποίητων φιαλών με ομόκεντρους κύκλους (Gimatzidis 2010, 281-283) και των σκύφων με συστάδες διαγωνίων (Gimatzidis 2010, 114-119), οι οποίοι έχουν επίσης χρονολογηθεί με τη βοήθεια της στρωματογραφίας της Σίνδου.

 

Τα δύο νεότερα στρώματα 2 και 1 της τούμπας του Καστανά περιέχουν κεραμική και από διάφορες μεταγενέστερες εποχές, αποτέλεσμα της αναμενόμενης σε επιφανειακά στρώματα διαταραχής. Στο στρώμα 2, πέρα από λίγα όστρακα γεωμετρικών και ολόβαφων αγγείων νοτιοελλαδικού τύπου των ΥΓ χρόνων, βρέθηκαν και αρκετοί ολόκληροι εμπορικοί υποπρωτογεωμετρικοί αμφορείς τύπου ΙΙ βλ. Gimatzidis 2010, 258-269). Τα ευρήματα του διαταραγμένου, επιφανειακού στρώματος 1, μεταξύ των οποίων πολλά θα πρέπει να προέρχονται από μεταγενέστερες φάσεις του οικισμού που δεν σώθηκαν, χρονολογούνται από το τέλος του 8ου αι. π.Χ. ως τους ελληνιστικούς χρόνους. Δεν αποκλείεται πάντως κάποια από τα οικοδομικά κατάλοιπα σε αυτό το στρώμα να χρονολογούνται επίσης στο τέλος του 8ου αι. π.Χ.

 

Θυμίζουμε ότι η ανοικοδόμηση του οικισμού τέσσερις ή πέντε φορές μέσα στο σύντομο χρονικό διάστημα της ΥΓ περιόδου δεν είναι ένα μεμονωμένο τοπικό φαινόμενο στην τούμπα του Καστανά, αλλά αποτέλεσμα γενικότερων εξελίξεων στην κεντρική Μακεδονία, όπως φαίνεται και από τη στρωματογραφία άλλων γειτονικών θέσεων, κυρίως της Σίνδου (βλ. πίν. 1 και Gimatzidis 2010, 308-312) και της Μένδης. Κλείνουμε τονίζοντας ότι οι θέσεις που αναφέραμε είναι από τις λίγες που έχουν δώσει ως σήμερα συνεχείς στρωματογραφίες της Ύστερης Γεωμετρικής περιόδου με τόσες διαδοχικές οικοδομικές φάσεις. Αυτή είναι μια κρίσιμη περίοδος στην ιστορία του Αιγαίου, κατά τη διάρκεια της οποίας διαμορφώνονται σημαντικοί πολιτικοί θεσμοί όπως η πόλη-κράτος, κυρίως όμως επιδεικνύεται μια πρωτοφανής εξωστρέφεια με το κίνημα του αποικισμού.

 

Περίοδοι κατοίκησης Καστανά	π.Χ.	Σχετική χρονολόγηση	Οικιστικές φάσεις
			Καστανάς	Σίνδος
Κ ΙΧ		ΥΓ IIB	1	4
Κ VIII		ΥΓ IIA	2	5
		ΥΓ IB	3	6
		ΥΓ IA	4	7
K VII		ΥπΠΓ IIB Ύστερη-ΥΓ I	5
		ΥπΠΓ IIIB	6	8
		ΥπΠΓ IIIA	7	9
		ΥπΠΓ I-II	8	10
K VI		ΥΠΓ (;)-ΥπΠΓ I-II	9
	900-950	ΥΠΓ	10	11
K V	950-1000	ΜΠΓ	11	12(;)
		ΥΕ III Προχωρημένη- ΠΓ	12	13(;)

Πίν. 1. Σχετική χρονολόγηση των στρωμάτων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στην τούμπα του Καστανά.

Η σκιά του “αλλόκοσμου” Φόβου

Η σκιά του “αλλόκοσμου” Φόβου: Απέμειναν μερικά βήματα για να στρίψεις στην επόμενη γωνία του δρόμου. Το βάδισμα είναι τώρα πιά γρηγορότερο, λες και κάποιος μαγνήτης που μεγαλώνει την έντασή του σε συνδέει με τον προορισμό σου και καθορίζει την ταχύτητα που θα προχωρήσεις.

Η σκιά του “αλλόκοσμου” Φόβου: Μία αόρατη Σκανδάλη

Ένας αόρατος μίτος που βρίσκεται σφιχτά δεμένος στην μέση σου και αντί να ξεδιπλώνεται αποκαλύπτοντας την διαδρομή προς την έξοδο από αυτό τον συνειδησιακό λαβύρινθο, μαζεύει τα χιλιόμετρα της πανίσχυρης κλωστής του και σε οδηγεί βίαια προς τα έγκατα της δαιδαλώδους κατασκευής του.

Στο βάθος του δρόμου βρίσκεται ο προσωπικός χώρος ασφαλείας σου, ένας φάρος νηνεμίας που υψώνεται πάνω από τα σκοτεινά ταραχώδη παρακλάδια της υπαρξιακής σου αβεβαιότητας. Τώρα πια μία βόλτα στους δρόμους δεν είναι η ίδια που ήταν κάποτε. Η ίδια η ατομική ψυχολογία δεν είναι η ίδια, και οι άλλοτε χαμογελαστές φωνές που αντηχούσαν εδώ και εκεί στις γειτονιές της πόλης σωπαίνουν κατακλύζοντας με την σιωπή αυτή τον περιβάλλοντα χώρο με μία απόκοσμη αίσθηση φόβου. Μια στιγμιαία διαδικασία που λες και ενεργοποιείται από μία αόρατη σκανδάλη που αγγίζεται από κάποιο υπερβατικό χέρι απελευθερώνοντας τον τρόμο σε κάθε ίνα του εαυτού σου. Το βάδισμα σε λίγο θα γίνει ελαφρύ τρέξιμο ώσπου ο δρόμος να χαθεί πίσω την στιγμή που φτάνεις στον προσωπικό σου χώρο κλείνοντας την πόρτα πίσω σου. Όλα τώρα είναι πιο ήσυχα και το αίσθημα του αλλόκοσμου τρόμου παρέμεινε έξω στα ημισκότεινα σοκάκια. Η μήπως όχι..;

Πνευματικός Εγκλεισμός

Ένας από τους ιδανικότερους τρόπους για να εξουθενώσεις πνευματικά έναν άνθρωπο, είναι να τον κάνεις να ζει υπό το Καθεστώς του Φόβου. Αν πάλι τον κάνεις να ζει υπό αυτό το καθεστώς δίχως να το γνωρίζει, τότε ο σκοπός έχει επιτευχθεί με απόλυτη επιτυχία. Είναι το υπέρτατο εργαλείο για την μαζική εξημέρωση και μετατροπή του Συλλογικού Ασυνείδητου σε ένα ακίνδυνο εργαλείο φοβικής σκέψης και ανακατανομής στείρας καθημερινής δραστηριότητας.

Έπειτα από καιρούς πλήρους Σκοταδισμού όμως επέρχεται ο διαφωτισμός των ιδεών, της απελευθέρωσης της Σκέψης και της πνευματικής διαύγειας. Και αφού ως Ανθρώπινος πολιτισμός έχουμε εισέλθει κατά το παρελθόν σε τέτοιες διαφωτιστικές εποχές, τι είναι αυτό που μένει να αποκαλυφθεί στην αυγή αυτού του Υπαρξιακού Σκοταδισμού; Πολλοί υποστηρίζουν πως η επερχόμενη συνειδησιακή έκρηξη θα είναι τέτοια που όμοιά της δεν θα έχουμε συναντήσει ξανά ως ανθρώπινο είδος. Ώσπου να φτάσουμε σε αυτό το σημείο όμως θα πρέπει να ξεπεράσουμε τα εμπόδια που έχουν στοχευμένα τοποθετηθεί για να ανακατευθύνουν τον ατομικό μα και τον Συλλογικό Νου στην πνευματική απραξία.

Ο φόβος λοιπόν έχει εισχωρήσει στο μυαλό μας, και όχι μονάχα σε ένα επίπεδο. Πρόκειται για μία πολυδιαστατική και πολυεπίπεδη επίθεση αρνητικών ροών ενέργειας που προκαλεί την ακινητοποίηση της πνευματικής υφής που ενυπάρχει στην ίδια την ανθρώπινη φύση. Μία πιο προσεκτική ματιά στο περιβάλλον που βρίσκεται τριγύρω μας είναι ικανό να πείσει και τον πιό δύσπιστο αναγνώστη, τον σκεπτικιστή άνθρωπο που περιτριγυρισμένος από παγιωμένες απόψεις ( το ζήτημα του αδιάσπαστου μίας παγιωμένης προσωπικότητας είναι ένα άλλο «σκοτεινό» ζήτημα που θα επιχειρήσω να αναλύσω περαιτέρω σε επόμενο άρθρο μου) και αρνείται να δεχθεί οποιαδήποτε θεωρία συνωμοσιολογικής φύσης. Όμως είναι γεγονός πως οι πόλεις στις οποίες ζούμε σχεδόν μας επιβάλλουν να κλεινόμαστε μέσα στα σπίτια μας.

Έτσι αποκτούμε μία ψευδή αίσθηση πνευματικής ασφάλειας και αυτό διότι ο φόβος μέσα στις οικίες που έχουμε δημιουργήσει για να αισθανόμαστε το αίσθημα της θαλπωρής έχει εγκατασταθεί για τα καλά και μας συνοδεύει στις καθημερινές μας δραστηριότητες. Μέσα στις στιγμές γέλιου μας πάντα υπάρχει μία τηλεόραση πίσω μας που αναμεταδίδει τρομολαγνικές εικόνες που καρφώνονται στον ασυνείδητο νού μας σαν ενοχλητικά ξένα σώματα που τρυπούν κάθε δημιουργική σύναψη. Έχουμε αποκοπεί από το φυσικό περιβάλλον και απορριφθήκαμε από την τεχνητή κατασκευή που ονομάζουμε πόλη. Και προσπαθούμε να προστατευτούμε από την απόκοσμη φύση του τεχνητού αυτού περιβάλλοντος ζώντας μέσα σε τέσσερις τοίχους. Δίχως να γνωρίζουμε τον διπλανό μας, χωρίς να μοιραζόμαστε την (θετική) μας σκέψη, χωρίς να προοδεύουμε.

Σύμβολα – Γεννήτριες Φόβου

Πως αντιμετωπίζεται μία τέτοια εδραιωμένη πραγματικότητα όμως; Είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε την πηγή της παραγωγής φόβου έτσι ώστε να προστατεύσουμε την πνευματική μας φύση από τέτοιου είδους ενεργειακές ροές;

Το αστικό τοπίο είναι ο αντικατοπτρισμός του Συλλογικού Ενεργειακού αποτυπώματος. Πρόκειται για μία αντανάκλαση της ενεργειακής αύρας ολόκληρου του πληθυσμού που κατοικεί μέσα στην πόλη και άρα μπορεί να μας αποκαλύψει το πρόσημο (Θετικό ή Αρνητικό) της πραγματικότητας που έχει εδραιωθεί μέσα της. Ένα αστικό τοπίο που έχει πάψει ουσιαστικά να ζει και να δημιουργεί εκπέμπει τα αρνητικά του κύματα σε κάθε σπιθαμή της κατασκευής του και εκκρίνει τις βλαβερές τρομολαγνικές οσμές του μετατρέποντας τον συλλογικό ζωντανό οργανισμό της σε μία σκιερή μάζα εγκλωβισμένη στην φυλακή του φόβου.

Η πόλη λειτουργεί σαν Μεγαλιθικό Τάλισμαν που μεθοδευμένα κινεί τα επι μέρους γρανάζια της για να διοχετεύσει το πνευματικό σκότος, ή αντίστροφα την πνευματική ευεξία και την απελευθέρωση της ένωσης της ατομικής Συνειδητότητας με το Υπερβατικό Συλλογικό Ασυνείδητο. Η κάθε γειτονιά εμπεριέχει μέσα της τα σημάδια της ενεργειακής δραστηριότητας της πόλης. Κάθε ημισκότεινο πάρκο, κάθε παλιό σπίτι, η διακόσμηση κάθε δρόμου ή η έλλειψή της, αυτά και πολλά ακόμη μπορούν να υποδείξουν στον άνθρωπο την φύση του αστικού τοπίου μέσα στο οποίο κατοικεί.

Κοιτάζω έξω από το παράθυρο του σπιτιού μου, παρατηρώντας την δική μου μικρή γωνία σε αυτή την γειτονιά που καιρό τώρα έχει βυθιστεί στο σκοτάδι. Ένας λαμπτήρας της ΔΕΗ είναι η μοναδική πηγή φωτισμού εδώ, και το μικρό τείχος που χωρίζει τον απέναντι δρόμο με το παλιό σπίτι που βρίσκεται πίσω του μου δίνει το μήνυμα: η γραμμένη με μπλε σπρέι από το χέρι κάποιου πιτσιρικά γκραφιτά φράση «Have No Fear» με προτρέπει να παραβλέψω την απόκοσμη αίσθηση του πυκνού σκοταδιού που απλώνεται πάνω από τα κεφάλια μας. Ανοίγω το παράθυρο και ο δυνατός ήχος της τηλεόρασης κάποιου γείτονα μου επισημαίνει τον κίνδυνο: «Η Θνησιμότητα στον Ελλαδικό Χώρο χτυπάει κόκκινο στην επόμενη δεκαετία..» Ολόκληρη η γειτονιά δονεί τις ενεργειακές της ροές με την υποσυνείδητη διαρροή του επικείμενου υπαρξιακού χαμού.

Χωρίς να επεξεργαστώ ούτε στιγμή την σκέψη μου αποφασίζω να βγω έξω για να αφουγκραστώ την παράδοξη ατμόσφαιρα τούτης της νύχτας.. Αρκετά βήματα παρακάτω, ακριβώς μπροστά από ένα δημοτικό σχολείο που γαλουχεί τις συνειδήσεις των επόμενων γενεών σηκώνω από το πεζοδρόμιο ένα απόκομμα εφημερίδας. Στο περιεχόμενό της αναγράφεται ο τίτλος « Εφιάλτες προκαλεί το Νέο Ασφαλιστικό...» Παραβλέποντας την προφανή πολιτική είδηση αναμοχλεύω το υποσυνείδητο μήνυμα μίας τέτοιας φράσης: Η έλλειψη (πνευματικής) ασφάλειας προκαλεί εφιάλτες, και αν κρίνω από το τοπίο που απλώνεται μπροστά μου σχεδόν ερειπωμένο παρά το πλήθος των κατοίκων , τότε μάλλον ολόκληρη η γειτονιά θα βυθιστεί στους Ονειρικούς εφιάλτες της... Επιστρέφω στο σπίτι και την εικονική θαλπωρή του, και το ρεπορτάζ εμφανίζεται πρώτο στην στήλη ενημέρωσης του προσωπικού υπολογιστή μου... Η προειδοποίηση για την επικείμενη απώλεια των κατοικιών (και άρα ο φόβος για την βίαιη επιστροφή του ανθρώπου σε ένα τρομερό αστικό περιβάλλον) συνοδεύεται από μία εικόνα που τραβάει αμέσως την προσοχή μου.. Ένα γιγάντιο μάτι που μέσα του περιέχει την εικόνα ενός σκοτεινού αστικού τοπίου, και η Σελήνη να ανυψώνεται σε έναν γκρίζο ουρανό.

Γύρω από το μάτι η φύση που δίνει την θέση της στην τεχνητή κατασκευή. Το πραγματικό υποσυνείδητο μήνυμα που καρφώνεται στον ανθρώπινο νου και δημιουργεί έναν φόβο βαθύτερο από οποιαδήποτε αίσθηση απώλειας των υλικών αγαθών. Ο Φόβος για την απώλεια του Φυσικού και πνευματικού εαυτού. Τα σημάδια βρίσκονται εκεί.. Είτε μέσα στις πόλεις που ζούμε, είτε στο προσωπικό μας οικιακό περιβάλλον. Το μόνο που μένει να κάνουμε είναι να μεταστρέψουμε την οπτική μας θέαση και να τα ανακαλύψουμε μέσα από τις στοίβες των πληροφοριών που λειτουργούν ως προπέτασμα καπνού. Έτσι θα διαπιστώσουμε τα σύμβολα που βρίσκονται παντού γύρω μας και λειτουργούν ως γεννήτριες φόβου.. Έτσι θα εμποδίζουμε τους εφιάλτες που έρχονται να μας επισκεφθούν όταν ο Εσώτερος εαυτός βρίσκεται γυμνός και με την αληθινή του φύση. Κατά την διάρκεια του ύπνου, στο πιό βαθύ σκοτάδι!

Ο έρωτας θα ‘ρθει, όταν μάθεις τι ζητάς απ’ αυτόν

Τραγούδια που εξυμνούν το μεγαλείο του, χολιγουντιανές παραγωγές που καταλήγουν σε όρκους αιώνιας πίστης, ποιήματα που κάνουν την καρδιά μας να χτυπά λέξη τη λέξη· όλη η τέχνη στην υπηρεσία του μικρού φτερωτού θεού, που πήρε τον τίτλο χάρη στη μαεστρία του να χειρίζεται τα ανθρώπινα συναισθήματα ανάλογα με τα κέφια του. Κι αντί να του θυμώνουμε, λαχταράμε πώς και πώς το λάβωμα απ’ τα βέλη του.

Πότε θα ‘ρθει και για ‘μας η πολυπόθητη εκείνη στιγμή; Για πόσο, ακόμη, θα περιμένουμε; Ερωτήματα που ταλανίζουν χιλιάδες από ‘μας, οδηγώντας μάλιστα τους πιο ανυπόμονους στη σύναψη αδιέξοδων σχέσεων, μην αντέχοντας άλλη αναμονή και μοναξιά.

Η απάντηση, εντούτοις, κρύβεται αλλού και για καλή μας τύχη, δε θα χρειαστεί να διασχίσουμε στεριές και θάλασσες για να τη βρούμε. Μέσα μας βρίσκεται, κάπου ανάμεσα σε μυαλό και καρδιά, ισορροπώντας σε λογική και συναίσθημα. Διότι, για όσους δεν το γνωρίζουν, ο έρωτας δεν είναι μόνο συναίσθημα.

Ο έρωτας θα ‘ρθει να σε βρει, όταν ανακαλύψεις τι ζητάς απ’ αυτόν. Και για να το βρεις, πρέπει να βάλεις το μυαλό σου να δουλέψει, να βγεις έξω, να παρατηρήσεις, να αισθανθείς, να ζήσεις κι εν τέλει, να μάθεις. Πρώτα εσένα κι έπειτα τι θέλεις εσύ απ’ τους άλλους. Τι σου αρέσει πραγματικά να κάνεις; Τι δεν μπορείς ν’ ανεχτείς με τίποτα; Ποιες συμπεριφορές σε θυμώνουν και ποιες είναι εκείνες που σε κάνουν να χαμογελάς;

Μαθαίνοντας τι ζητάς απ’ τον έρωτα, αυτομάτως μαθαίνεις εσένα. Φτιάχνεις την εικόνα του εαυτού σου και δίπλα, το ιδανικό ταίρι που θα ήθελες. Κι αφού φτιάξεις την εικόνα, φροντίζεις, έπειτα, να της δώσεις ζωή, γνωρίζοντας ανθρώπους που ξέρεις ότι έχουν τα φόντα να σε βοηθήσουν σ’ αυτό. Ξέρεις πού και πώς να ψάξεις, γιατί έχεις βρει την ισορροπία μέσα σου. Δε φοβάσαι, μήπως κάνεις λάθος, γιατί προχωράς με τιμόνι την καρδιά και συνοδοιπόρο τη λογική. Αφήνεσαι να παρασυρθείς απ’ αυτή τη μαγική διαδρομή, γιατί στο τέλος, ξέρεις ότι θα σε περιμένει εκείνος, ο μικρός φτερωτός άγγελος, έτοιμος να ρίξει κατευθείαν μέσα σου. Και δε φοβάσαι, γιατί ξέρεις ότι δε θα σε πονέσει, όπως τις άλλες φορές. Αυτή τη φορά είναι διαφορετικά. Αυτό το λάβωμα το ήθελες. Και –τι ευτυχία!- ήταν απ’ το βέλος που περίμενες όλα αυτά τα χρόνια

Όλοι είμαστε «μικροί καλοί άνθρωποι»… αν θα μεγαλώσουμε ή αν θα μείνουμε μικροί εξαρτάται από εμάς τους ίδιους

Κάθε άνθρωπος δημιουργεί και αναπτύσσει το δικό του προσωπικό παραμύθι. Οι πρωταγωνιστές είναι οι ίδιοι οι εαυτοί μας. Το μοίρασμα των υπόλοιπων ρόλων είναι εξίσου σημαντικό για την έκβαση του παραμυθιού. Στην αρχή φαντασιωνόμαστε κάτι υπέροχο και μοναδικό αλλά η πραγματικότητα δεν μας δικαιώνει πάντα.

Ποτέ δεν ήμουν καλός κριτής. Στο δικό μου παραμύθι άφησα πολλούς “μικρούς καλούς ανθρώπους” να με επηρεάσουν, δυστυχώς όχι θετικά.

Η φράση “μικροί καλοί άνθρωποι” προέρχεται από έναν καθηγητή μου στο λύκειο όπου κάποια στιγμή μας είπες πως: “Όλοι είμαστε μικροί καλοί άνθρωποι”. Εκείνη την ώρα απλά τον κοίταξα και δεν κατάλαβα απόλυτα τι θέλει να πει. Δεν καταλάβαινα που αποσκοπεί. Τώρα ξέρω και μπορώ να πω με σιγουριά ότι ισχύει.

“Όλοι είμαστε μικροί καλοί άνθρωποι”, αν θα μεγαλώσουμε ή αν θα μείνουμε μικροί εξαρτάται από εμάς τους ίδιους. Το πόσο θα αφήσουμε αυτούς τους ανθρώπους να γίνουν τοξικοί για την υγεία μας, να μας κατακρίνουν και να μας ρουφάνε την ενέργεια χωρίς να μας αφήνουν κάποιο μέρος της. Να μας μειώνουν και να μας λένε είτε άμεσα είτε έμμεσα, ότι δεν είμαστε “αρκετά” καλοί. Αυτό το “αρκετά” είναι που πονάει πραγματικά.

Τόσες δευτερεύουσες περιθωριακές λοιπόν μορφές μέσα στην ζωή μου που μετά από σκέψη τους έδωσα πρωταγωνιστικούς ρόλους. Δεν ήταν ότι έπαιζαν καλύτερα από άλλους αλλά επιλέχτηκαν. Σίγουρα θα μπορούσα να πω, παίζουν ρόλο οι συγκυρίες ή η τύχη. Η τύχη είναι κάτι πολύ σημαντικό στην ζωή αν και δεν της έδινα τόση σημασία όση έχει πραγματικά. Από μόνη της η τύχη έχει πολλούς παραλογισμούς και καταλήξεις. Θα μπορούσα να αναφερθώ σε όλα τα “αν”, όμως θα ήταν άσκοπο καθώς είναι σενάρια τα οποία δεν υλοποιήθηκαν.

Όσα “αν” όμως και να μένουν στην άκρη πάντα θα υπάρχει μία πραγματικότητα, ένα παραμύθι το οποίο συνεχίζει να παίζει και είναι η ζωή. Η ζωή μου που για αρκετό καιρό την άφησα να ζει στα σκοτάδια. Εγώ, ο δυνατός και που πάντα γελάει, όπως λένε κάποιοι. Χάθηκα όμως. Ξαφνικά οι συμπρωταγωνιστές της ιστορίας μου στράφηκαν εναντίων μου με πλήγωναν, ξανά και ξανά, ή πιο σωστά να το εκφράσω τους άφησα να με πληγώνουν. Προσπάθησα να τους βοηθήσω σε όποιο πρόβλημα και αν αντιμετωπίζουν αλλά κάπου στην διαδρομή χάθηκα. Επωμίστηκα τόσα βάρη που πλέον δεν άντεχα. Από εκεί και πέρα ότι και να έκανα ήταν λάθος. Ακόμα και τώρα βλέποντας την κατάσταση από ένα μακρινότερο πλάνο δεν μπορώ να καταλάβω γιατί. Γιατί άνθρωποι που σε ξέρουν τόσα χρόνια ξαφνικά ξεχνάνε τα πάντα και κοιτάνε μόνο τον εαυτό τους; Σε κατηγορούν με την πρώτη ευκαιρία;

Πάντα ήμουν ανοιχτός άνθρωπος. Μου αρέσει ακόμα να βλέπω τα χαμόγελα των γύρω μου, άλλωστε οι άνθρωποι είναι ομορφότεροι όταν χαμογελάνε.

Έτσι λοιπόν ακόμα και όταν έχω φτάσει σχεδόν πάτο συνεχίζω να προσπαθώ και απορρίπτω τον εαυτό μου. Βρίσκω προφάσεις και καινούργια ενδιαφέροντα απασχόλησής για να μην κλαίω τα βράδια. Αλλά σε μια ιστορία που μπλέκονται αρκετά πρόσωπα και το κυριότερο, βλέπουν ότι είσαι ευάλωτος λένε να σε καταστρέψουν περισσότερο.

Έτσι λοιπόν όλα αυτά που απέφευγα τόσο καιρό εμφανίζονται μπροστά μου διογκωμένα. Τοίχοι υψώνονται και νοιώθω τόσο μόνος μου, τόσο κατεστραμμένος. Πώς θα μαζέψω τα κομμάτια όταν οι απανωτές εκρήξεις τα διασκόρπισαν. Τα βράδια ήταν τα χειρότερα. Ο ύπνος δεν ήταν πλέον φίλος μου, λες και αυτός είχε συνωμοτήσει εναντίων μου και δεν ήθελε να με συντροφεύσει.

Προσπαθούσα να δίνω χαμόγελα και τώρα ήμουν περιτριγυρισμένος από μαύρες σκιές και δάκρυα. Την ώρα που χρειαζόμουν όσο ποτέ κάποιον δίπλα μου, πού ήταν όλοι; Δεν έγγραψα αυτό το σενάριο, σκεφτόμουν. Οι μικροί καλοί άνθρωποι ξαφνικά ήταν όλοι εξαφανισμένοι. Ήμουν μόνος μου.

Ήρθε όμως μια μέρα που ένα χέρι απλώθηκε δίπλα μου και με βοήθησε, μάζεψε χωρίς να μου το πει τα θραύσματα μου. Σιγά – σιγά αλλά σταθερά με βοηθούσε να ξανά ψάξω το φως. Μαζί μαζέψαμε τα κομμάτια μου και αφήσαμε να σβήσουν τα πιο πληγωμένα. Με στήριξε όπως δεν με στήριξε κανείς, μέχρι να μπορέσω να χαμογελάσω ξανά. Να νοιώσω πως ότι πέρασα ήταν απλά ένας εφιάλτης και πως τώρα μπορώ να ξυπνήσω.

Σηκώθηκα ξανά, αλλά δεν είμαι ο ίδιος, απλά μοιάζω. Δεν θα το καταλάβουν πολλοί. Σίγουρα δεν θα τους αρέσει, όμως δεν με ενδιαφέρει πλέον. Δεν θέλω να με έχουν δεδομένο. Δεν θέλω να είμαι προβλέψιμος. Δεν θέλω άλλο να είμαι δίχτυ ασφαλείας και να προστατεύω όλους τους άλλους με ότι μέσα έχω χωρίς να νοιάζομαι για τον εαυτό μου, για την δική μου ψυχική υγεία. Δεν θέλω πια να φοβάμαι να χαλάσω τα χατίρια τους. Δεν θέλω άλλο να είμαι ο ίδιος.

Το να αλλάξεις τον εαυτό σου δεν είναι ότι πιο εύκολο. Πρέπει να παραδεχτείς τα λάθη σου, γιατί όσο σωστός και να ήσουν εσύ επέλεξες τους πρωταγωνιστικούς ρόλους σε όλες τις καταστάσεις. Τώρα το ξέρω. Δικαιολογώντας τις καταστάσεις, καθησυχάζοντας τον εαυτό μου απλά και μόνο για να μην ξεβολευτώ. Να μην χρειαστεί να αντιδράσω, γιατί τότε θα πρέπει να φύγω. Άργησα πολύ να το καταλάβω και να το πράξω και αυτό με κατέστρεψε.

Μετά από όλη αυτή την ιστορία όμως δεν φοβάμαι πια. Τώρα ξέρω ότι εγώ έφταιγα για το άσχημο παραμύθι μου, γιατί είχα διαλέξει λάθος ηθοποιούς. Επειδή όμως το παραμύθι και το ανέβασμά του είναι δικά μου και εγώ αποφασίζω μπορώ να το αλλάξω όποτε θέλω, όπως θέλω, επειδή το θέλω χωρίς να απολογηθώ σε κανέναν.

Το χάσμα ανάμεσα σε αυτό που είμαστε και σε αυτό που δείχνουμε

Πόσες φορές έχετε αναρωτηθεί «τι θα συνέβαινε αν είχα απαντήσει εκείνη τη στιγμή;» Ή «γιατί δεν είπα αυτό που σκεφτόμουν;»; Τελικά, το βράδυ που μπήκε αυτόματα η κασέτα της μνήμης στη σκέψη σας -διότι πάντα έρχεται ακάλεστη- και έπαιξε από την αρχή όλη τη σκηνή, βρήκατε τις ιδανικές εκφράσεις οι οποίες θα ταίριαζαν στη συζήτηση; Ή τα πράγματα που θα μπορούσατε να είχατε κάνει, αλλά δεν τολμήσατε;

Δύο πρόσωπα. Αυτό σας συμβαίνει. Το πρώτο είναι ο εαυτός μας. Αυτός ο οποίος έρχεται ακάλεστος το βράδυ να μας παρουσιάσει τα γεγονότα της ημέρας και να μας δείξει πως αν τον αφήναμε πού και πού να εμφανιστεί, η ζωή μπορεί να ήταν διαφορετική. Καλύτερη ή χειρότερη, κανείς δεν ξέρει. Διαφορετική, όμως, θα ήταν σίγουρα.

Η ειρωνεία είναι ότι τον συναντάμε συνέχεια. Στον καθρέφτη μας. Καμιά φορά σταματάμε απλώς να τον κοιτάμε και αρχίζουμε να τον βλέπουμε. Είναι εκείνες οι στιγμές που αναλογιζόμαστε πώς θα μπορούσαμε να είμαστε. Ελεύθεροι. Γιατί, εν αντιθέσει με εμάς, εκείνος ο παγωμένος εαυτός είναι σίγουρος για όσα θέλει. Ήξερε από εκείνο το καταραμένο πρωί που εσύ δε μίλησες στη δουλειά, σε εκείνο τον καυγά, σε εκείνο το αναγκαστικό οικογενειακό δίλημμα τι έπρεπε να κάνει, να πει ή να λύσει.

Και μετά είμαστε και εμείς. Το δεύτερο, λοιπόν, πρόσωπο είναι η εικόνα μας. Εκείνη είναι διπλωματική. Χαμογελαστή σε όλους. Η ευγένεια και η επιδερμική ανοχή είναι χαρακτηριστικά της. Είναι το στοιχείο το οποίο κοιτάμε μπροστά στον καθρέφτη. Θεωρούμε ότι είναι καλή και χρήσιμη γιατί μας κρατάει σε μία φαινομενική ισορροπία. Πώς έχει καταστεί να μας αρέσει αυτό που φαίνεται;

Το κακό της είναι πως, επί της ουσίας, δε μας προστατεύει. Αφού για να την κρατήσουμε φαινομενικά τέλεια -γιατί, μεταξύ μας, ποτέ δε θα είναι- τα βράδια έρχονται στο νου όλα όσα θα μπορούσαμε να είχαμε πει ή κάνει. Ερινύες τα έλεγαν κάποτε. Σήμερα τα λέμε χαμένες στιγμές.

Στο έπος «Χαμένος Παράδεισος» γράφει σε ένα σημείο ο Μίλτον «και αμήχανα έστεκε ο διάβολος και ένιωθε πόσο τρομερή είναι η καλοσύνη». Φανταστείτε λοιπόν και τον καθένα από εμάς μπροστά σ’ αυτόν τον καθρέφτη όταν καταλαβαίνουμε τι χάνουμε. Πόσο αμήχανοι είμαστε εκείνα τα δευτερόλεπτα που βλέπουμε τη διπροσωπία μας. Δε σημαίνει πως είμαστε κακοί, ίσως μόνο δειλοί.

Για να κερδίσουμε όσα θέλουμε από τους άλλους στη ζωή μας, γίναμε κάτι ψεύτικο. Κάτι δειλό που αλλάζει προσωπεία αναλόγως της περίστασης. Δυστυχώς δεν έχουμε αντιληφθεί πως η ισορροπία, την οποία ζητάμε χρόνια, θα έρθει μόνο όταν αυτός ο καθρέφτης δείξει το είδωλό μας και όχι αυτό που νομίζουμε ότι είμαστε. Και πόσο ειρωνικό; Φτιάξαμε πρόσωπα για να βρούμε τη λύτρωση και στο τέλος τη χάσαμε λόγω αυτών.

Η επιστήμη υποστηρίζει ότι η σιωπή είναι ζωτικής σημασίας για τον εγκέφαλό μας

Αποδείξεις ότι ο θόρυβος βλάπτει και η ησυχία θεραπεύει.

Πολλοί άνθρωποι κάποια στιγμή της ζωής τους συνειδητοποιούν την αξία και τη σημασία της σιωπής. Η σιωπή είναι παρηγορητική, ανακουφιστική, μας πλημμυρίζει θαλπωρή. Μας εμπνέει και γεμίζει ομορφιά το μυαλό, το σώμα και την ψυχή. Από την άλλη μεριά, η τρέλα που επικρατεί στον θορυβώδη κόσμο που μας περιτριγυρίζει πνίγει τη δημιουργικότητά μας, μας εμποδίζει να συνδεθούμε με τον εαυτό μας και μας στερεί την ενέργεια. Ωστόσο, σύμφωνα πλέον με την επιστήμη, η σιωπή ίσως είναι ακριβώς αυτό που χρειαζόμαστε για να αναζωογονήσουμε τον οργανισμό και τον εγκέφαλό μας.

Σύμφωνα με μελέτες ο θόρυβος επιδρά πολύ σοβαρά στον εγκέφαλο μας, αυξάνοντας τα επίπεδα των στρεσογόνων ορμονών. Ο ήχος ταξιδεύει στον εγκέφαλο ως ηχητικό κύμα μέσω του αυτιού, ενώ, ακόμη και όταν κοιμόμαστε αυτά τα ηχητικά κύματα οδηγούν το σώμα να αντιδράσει και να ενεργοποιήσει την αμυγδαλή, το μέρος του εγκεφάλου που σχετίζεται με τη μνήμη και το συναίσθημα, οδηγώντας στην απελευθέρωση των ορμονών του στρες. Έτσι, η ζωή σε ένα θορυβώδες περιβάλλον αυξάνει εξαιρετικά τα επίπεδα αυτών των επιβλαβών ορμονών.

Είναι ενδιαφέρον να τονίσουμε ότι η λέξη θόρυβος προέρχεται από τη λατινική λέξη nausia (ναυτία), ή τη λατινική λέξη noxia, που σημαίνει βλάβη ή τραυματισμός. Ο θόρυβος συνδέεται με υψηλή αρτηριακή πίεση, καρδιακές παθήσεις, εμβοές και απώλεια ύπνου, ενώ όλοι έχουμε βιώσει τις επιζήμιες επιπτώσεις της ηχορύπανσης. Ο υπερβολικός θόρυβος μπορεί να αποτελέσει σημαντική ενόχληση των αισθήσεων και όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναγνωρίζονται ως ιδιαίτερα ευαίσθητοι και αδύναμοι να λειτουργούν σε χαοτικά και θορυβώδη περιβάλλοντα. Κι όμως, τώρα πλέον η επιστήμη τεκμηριώνει ότι ο θόρυβος τραυματίζει, αλλά η σιωπή θεραπεύει.

Η θετική επίδραση της σιωπής.

Το 2019, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ.) εξέτασε και ποσοτικοποίησε την επιβάρυνσή του θορύβου για την υγεία στην Ευρώπη. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα 340 εκατομμύρια κάτοικοι της Δυτικής Ευρώπης χάνουν εκατομμύρια χρόνια από τη ζωή τους κάθε χρόνο λόγω του θορύβου. Ο Π.Ο.Υ. ανέφερε επίσης ότι η κύρια αιτία θανάτου λόγω 3.000 καρδιακών παθήσεων οφειλόταν στον υπερβολικό θόρυβο. Μια μελέτη του καθηγητή Gary W. Evans από το Πανεπιστήμιο Cornell, που δημοσιεύτηκε στο Psychological Science, χαρτογράφησε τις επιπτώσεις του θορύβου των αεροδρομίων σε μαθητές που φοιτούσαν σε σχολεία κοντά στο αεροδρόμιο του Μονάχου. Η μελέτη έδειξε ότι τα παιδιά που εκτέθηκαν σε θόρυβο ανέπτυξαν μια αντίδραση στρες, η οποία τους έκανε να αγνοήσουν τον θόρυβο. Δηλαδή, τα παιδιά αγνόησαν τόσο τον επιβλαβή θόρυβο του αεροδρομίου όσο και άλλους καθημερινούς θορύβους.

Η μελέτη αυτή συγκαταλέγεται στις πιο έγκυρες, ίσως συνιστά και την πιο σημαντική απόδειξη ότι ο θόρυβος, ακόμη και σε επίπεδα που δεν προκαλούν βλάβες στην ακοή, προκαλεί άγχος και είναι επιβλαβής για τον άνθρωπο.

Βρίσκω τη σιωπή

Η λέξη σιωπή, – τόσο “κενή”, που μόνο ως απουσία κάποιου πράγματος (του ήχου) μπορούμε να την ορίσουμε -, είναι, ασφαλώς, ένας όρος γεμάτος περιεχόμενο, που ξεχειλίζει από νοήματα – ορισμένα, μέχρι και αντιφατικά. Όταν λέμε πως ένας άνθρωπος είναι καταδικασμένος στη σιωπή, εννοούμε πως έχει δεχτεί καρτερικά την απουσία επικοινωνίας, την απομόνωση, το να μην έχει πρόσβαση στον κόσμο της επαφής με τους άλλους. Βέβαια, το να βρει κανείς τη σιωπή που αναζητά, μπορεί και να είναι έκφραση μιας πολύ διαφορετικής πραγματικότητας: της πραγματικότητας ενός ανθρώπου που μέσα στη σιωπή του (εσωτερική ή εξωτερική) διακρίνει πολύ καλύτερα αυτό που συμβαίνει γύρω του και είναι σε θέση να αντιληφθεί ό,τι δεν μπορούσε να δει μέσα στο πολύβουο κόσμο της καθημερινότητας.

Μόνον η απόλυτη σιωπή μάς αφήνει ν’ αφουγκραστούμε εκείνους τους μικρούς ήχους που χαϊδεύουν τ’ αφτιά: το τιτίβισμα των πουλιών, την μουσική αρμονία ή το τραγούδι του ανέμου.

Αν ο θόρυβος αποσπά την προσοχή, η σιωπή βοηθάει την αυτοσυγκέντρωση.
Αν ο θόρυβος μας τρομάζει, η σιωπή μας παρακινεί να συγκεντρωθούμε.
Αν, όπως διδάσκει η ιατρική, ο θόρυβος μπορεί να γίνει αιτία διαφόρων ασθενειών, η σιωπή – σε αντίθεση με την θεραπευτική αγωγή – συμβάλλει στη χαλάρωση και στην αποστασιοποίηση.

Θα ήταν υπερβολικά απλουστευτικό και κάπως παραπλανητικό να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο θόρυβος που μουδιάζει το πνεύμα μας, προέρχεται από τις κόρνες των αυτοκινήτων, από το χτύπο των γραφομηχανών ή από τον διαπεραστικό ήχο των μεγαφώνων που παίζουν μουσική στη διαπασών. Ο χειρότερος θόρυβος, αυτός που πρέπει πάση θυσία ν’ αποφεύγουμε, ο πιο αρρωστημένος και μόνος υπαίτιος για την εσωτερική μας αναστάτωση, είναι αυτός που κάνουμε εμείς οι ίδιοι, όταν ανοίγουμε το στόμα μας κι αρχίζουμε να μιλάμε χωρίς σταματημό.

Ο άνθρωπος που έχει μάθει να μιλάει υπερβολικά, πιστεύει πως το ν’ ακούς είναι δευτερεύον – κι όποιος δεν ακούει δε μαθαίνει· το συμπέρασμα είναι αναπόφευκτο. Χωρίς χώρο για ν’ ακούσει, χωρίς τη σιωπή και το άνοιγμα που αφήνει η απουσία των δικών του λέξεων, ο άνθρωπος αδειάζει τάχιστα και δεν αφήνει τίποτε το εξωτερικό να βρει μια δίοδο προς το εσωτερικό του.

Και αν αυτό ισχύει παντού, στο πνευματικό επίπεδο γίνεται απολύτως ουσιώδες: εμείς οι ίδιοι είμαστε που εμποδίζουμε την ανάπτυξη του πνεύματός μας.

Δεν θα ήθελα να πιστέψει κάποιος πως του προτείνω να δραπετεύσει στην εξοχή για να κατακτήσει τη σιωπή.

Υπάρχουν χιλιάδες ήρεμες περιοχές και στιγμές γαλήνης μέσα στο περιβάλλον μας, αν θελήσουμε να τις αναζητήσουμε και να τις εκμεταλλευτούμε.

Υπάρχει μια σιωπή που δεν εξαρτάται απ’ το κατά πόσο μπορούμε να βρούμε ένα αθόρυβο περιβάλλον· μια σιωπή που απολαμβάνει όποιος μπορεί να εξαλείψει πρώτα το θόρυβο, κι ύστερα ν’ αναζητήσει, ν’ ανακαλύψει και να χτίσει τις σιωπές του. Κι όταν πια θα τις έχει βρει, όχι μόνο θα μπορεί να τις “ακούει”, αλλά θα μπορεί ν’ ακούει καλύτερα κι ό,τι στ’ αλήθεια ακούγεται.

Όταν συναντιέσαι με τη σιωπή, αρχίζει για σένα η περίοδος της ευαισθησίας και της ικανότητάς σου ν’ ακούς. Αν δεν πιστεύεις στην εσωτερική δύναμη της σιωπής, δοκίμασε να εμπιστευτείς κάτι σημαντικό σε κάποιο πολύ δικό σου πρόσωπο, όταν θα είστε μόνοι οι δυο σας κάτω από μια γέφυρα, τη στιγμή που πάνω απ’ τα κεφάλια σας περνάει μια εμπορική αμαξοστοιχία…

Όσο προχωράς στην εξωτερική και την εσωτερική σιωπή, ανακαλύπτεις πράγματα που βρίσκονταν πάντα σε απόσταση αναπνοής, κι άλλα για τα οποία δεν είχες ακούσει ποτέ να γίνεται λόγος, ή αποκτάς πρόσβαση σ’ έναν νέο τρόπο κατανόησης ενός οικείου πράγματος, ακούγοντας όμως τώρα τους διαφορετικούς τόνους του κάθε ήχου.

Το σύνολο αυτών των καινούργιων ικανοτήτων αποτελεί μέρος μιας νέας ευαισθησίας που ανοίγει την πόρτα σε μια – όλο και μεγαλύτερη και όλο και καλύτερη – συνειδητοποίηση της πραγματικότητας, τόσο της εξωτερικής όσο και εσωτερικής.

G. W. F. HEGEL: Τίποτα το μεγάλο δεν έγινε στον κόσμο χωρίς ένα μεγάλο πάθος

Ο Χέγκελ, εκπρόσωπος του γερμανικού ιδεαλισμού, δήλωνε, εδώ και δύο αιώνες, ότι «το διάβασμα της εφημερίδας είναι η πρωινή προσευχή του σύγχρονου ανθρώπου».

Στην πιο καθημερινή του σκέψη, πέρα από τα θεωρητικά του επιτεύγματα υπερασπιζόταν τη διαρκή μόρφωση ως εργαλείο για την κατάκτηση της ελευθερίας.

«Ο άνθρωπος γίνεται αυτό που πρέπει να είναι μέσω της εκπαίδευσης, μέσω της πειθαρχίας. Ο άνθρωπος είναι απλώς η δυνατότητα να γίνει, δηλαδή, λογικός, ελεύθερος- είναι απλώς η αποφασιστικότητα, το καθήκον. Το ζώο τελειώνει γρήγορα την εκπαίδευσή του- αλλά αυτό δεν πρέπει να θεωρείται ως ευεργεσία της φύσης απέναντι στο ζώο. Η ανάπτυξή του είναι ποσοτική, μόνο, ευρωστία. Ο άνθρωπος, αντίθετα, είναι υποχρεωμένος να κάνει ο ίδιος τον εαυτό του αυτό που πρέπει να είναι- είναι υποχρεωμένος να τα αποκτήσει όλα από μόνος του, ακριβώς επειδή είναι πνεύμα- είναι υποχρεωμένος να αποτινάξει το φυσικό. Το πνεύμα είναι, συνεπώς, το προσωπικό του αποτέλεσμα».

Μια ζωή εστιασμένη στην επιτυχία και στην πληρότητα είναι μια ζωή κατά τη διάρκεια της οποίας δε σταματάμε ποτέ να μαθαίνουμε και να επαναπροσδιοριζόμαστε. Καθώς η νοητική παράλυση οδηγεί στην ανία, το να καλλιεργούμε ένα πνεύμα ανήσυχο συνιστά ασφάλεια ζωής για να μη χάσουμε ποτέ τον ενθουσιασμό να ζούμε.

Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

Ο Πλούταρχος (περ. 46-119 μ.Χ.) γεννήθηκε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας. Υπήρξε σημαντικός ιστορικός, βιογράφος και φιλόσοφος. Το έργο του είχε μεγάλη απήχηση και συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη του δοκιμίου, της βιογραφίας και της ιστοριογραφίας στην Ευρώπη, τους μεταγενέστερους αιώνες.

Ο Πλούταρχος ήταν γιος του Αριστόβουλου, βιογράφου και φιλοσόφου. Από το 66 ως το 67 μ.Χ. σπούδασε μαθηματικά και φιλοσοφία στην Αθήνα, με δάσκαλο το φιλόσοφο Αμμώνιο. Αργότερα, ανέλαβε δημόσια καθήκοντα που τον οδήγησαν πολλές φορές στη Ρώμη. Εκεί έδωσε διαλέξεις πάνω σε ζητήματα της φιλοσοφία, έκανε πολλούς φίλους και είναι πιθανό να γνώρισε τους αυτοκράτορες Τραϊανό και Αδριανό. Μια δελφική επιγραφή αποκαλύπτει πως ο Πλούταρχος είχε τη ρωμαϊκή υπηκοότητα. Ταξίδεψε πολύ, στη Σπάρτη, την Κόρινθο, την Πάτρα, τις Σάρδεις, την Αλεξάνδρεια, αλλά εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Χαιρώνεια, όπου απόκτησε δημόσια αξιώματα και διηύθυνε μια σχολή, στην οποία δίδασκε φιλοσοφία και, ιδιαίτερα, ηθική. Είχε στενούς δεσμούς με την Ακαδημία της Αθήνας και τους Δελφούς και είναι γνωστό πως διατήρησε σε όλη του τη ζωή το ιερατικό αξίωμα. Η σύζυγός του ονομαζόταν Τιμοξένα. Από τα γραπτά του γνωρίζουμε πως είχε μια κόρη, που πέθανε σε νηπιακή ηλικία, και τέσσερις γιους, από τους οποίους οι δύο τουλάχιστον ενηλικιώθηκαν.

Ανάμεσα στα 227 περίπου έργα του, που αναγράφονται στον κατάλογο του Λαμπρία, τα γνωστότερα είναι οι Παράλληλοι Βίοι και τα Ηθικά ή Moralia. Στους παράλληλους Βίους ο Πλούταρχος αφηγείται τις γενναίες πράξεις και περιγράφει τους χαρακτήρες Ελλήνων και Ρωμαίων στρατιωτικών, νομοθετών, ρητόρων και πολιτικών. Τα Ηθικά είναι μια σειρά περισσότερων από εξήντα δοκιμίων πάνω σε θέματα ηθικά, θρησκευτικά, φυσικά, πολιτικά και φιλολογικά. Ο Πλούταρχος έγινε δημοφιλής, επειδή πραγματευόταν συγκεκριμένα ανθρώπινα προβλήματα. Η φιλοσοφία του ήταν εκλεκτική, καθώς συγκέντρωνε δάνεια στοιχεία από τους Στωικούς, τους Πυθαγόρειους, τους Περιπατητικούς, γύρω από έναν Πλατωνικό πυρήνα.

Η επίδραση που άσκησε ο Πλούταρχος στα κατοπινά χρόνια υπήρξε βαθιά και σπουδαία. Οι Βίοι του ενέπνευσαν το ρήτορα Αριστείδη και τον ιστορικό Αρριανό, ενώ ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος γνώριζε και διάβαζε το έργο του. Η φήμη του Πλουτάρχου απλώθηκε στη Λατινική Δύση, ενώ συνέχισε να επηρεάζει τους φιλοσόφους και λογίους της Ελληνικής Ανατολής, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο Πρόκλος, ο Πορφύριος και ο αυτοκράτορας Ιουλιανός, καθώς και τους Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, τον Κλήμη της Αλεξάνδρειας και το Μεγάλο Βασίλειο. Τον 9ο αιώνα γνωρίζουμε πως ο Βυζαντινός πατριάρχης Φώτιος διάβαζε τους Βίους μαζί με τους φίλους του.

Τα έργα του Πλουτάρχου έγιναν γνωστά το 15ο αιώνα στην Ιταλία από τους Έλληνες λογίους που εγκαταστάθηκαν εκεί. Σύντομα οι Ιταλοί ουμανιστές τα μετέφρασαν στα λατινικά και τα ιταλικά και η εικόνα που έδωσε ο Πλούταρχος για τον “υψηλής αρετής και ηρωικής ηθικής άνθρωπο της αρχαιότητας” έγινε το ουμανιστικό ιδεώδες στην περίοδο της Αναγέννησης. Από την Ιταλία το έργο του συγγραφέα έφτασε και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Τους αιώνες που ακολούθησαν, οι Γάλλοι Francois Rabelais και Michel de Montaigne, οι Άγγλοι Sir Thomas North, William Shakespeare και Francis Bacon, οι Γερμανοί Johann von Goethe και Friedrich von Schiller, είχαν διαβάσει τον Πλούταρχο και η επίδρασή του είναι εμφανής στα έργα τους. Το 19ο αιώνα η απήχηση του αρχαίου συγγραφέα άρχισε να εξασθενεί, γεγονός που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην επικράτηση του ρεύματος του Ρομαντισμού.

Σήμερα η επικαιροποίηση των μηνυμάτων από πολλά του έργα θεωρείται άκρως επιβεβλημένη.

Είμαι ευτυχής κάνοντας αυτό που κάνω;

Είναι αναγκαίο να συνειδητοποιήσουμε ότι μια πλήρης ζωή απαιτεί έναν ελάχιστο βαθμό στοχασμού, αυτοπειθαρχία για να ελέγχουμε τη φυσική μας ροπή προς την ηδονή, και τη σοφία ν’ αναρωτιόμαστε και ν’ απαντάμε με ειλικρίνεια στην ερώτηση:

Είμαι ευτυχής κάνοντας αυτό που κάνω;

Είναι προφανές ότι ένα τέτοιο ερώτημα προϋποθέτει ότι έχουμε ξεκαθαρίσει:
Υπάρχει ευτυχία;
Είναι πραγματικότητα ή αποκύημα της φαντασίας μας;
Είναι μύθος;
Είναι ευτυχία το να νιώθεις ερωτευμένος;

Άκουσα κάποτε έναν κυνικό (φιλόσοφο) να υποστηρίζει ότι η ευτυχία είναι μια λέξη που επινόησαν κάποιοι ποιητές επειδή ομοιοκαταληκτεί με τη φιλία και την αιωνιότητα.

Ανεξάρτητα από το περιεχόμενο, η ρήση αυτή υπονοεί κάτι αρκετά περίπλοκο και βαρυσήμαντο, καθώς, σχετικά με το νόημα της ευτυχίας, – όπως και για κάποια άλλα θέματα-, είναι αναγκαίο να έχουμε μια συγκεκριμένη θέση.

Δεν πιστεύω πως χρειάζεται να έχουμε μια ξεκάθαρη θέση για όλα τα πράγματα, υπάρχουν, όμως, τουλάχιστον πέντε θέματα για τα οποία ένα άτομο σε διαδικασία ανάπτυξης θα έπρεπε να έχει ξεκαθαρίσει τη θέση του. Να έχει, δηλαδή, μια στοιχειώδη αποφασιστικότητα, μια σαφή προσέγγιση, να έχει καταλήξει σε μιαν απόφαση. Δεν έχει σημασία αν είναι αυτή ή εκείνη, τούτη ή η άλλη, αρκεί να είναι δική του, να την ξέρει και να την προασπίζεται με τις πράξεις του.

Όταν συζητώ με φίλους, δεν είναι αυτός που τα έχει όλα λυμένα, οπωσδήποτε, όμως, είναι αυτός που έχει λύσει οριστικά αυτά τα τέσσερα-πέντε σημαντικά ζητήματα, στα οποία αντιμετωπίζουν προβλήματα- και πολλές φορές σοβαρά.

Όσον αφορά τα υπόλοιπα θέματα, η θέση του μπορεί και να μην είναι ιδιαίτερα σημαντική. Όμως, για να δουλέψει κανείς στο χώρο της ψυχικής υγείας- επαναλαμβάνω-, πρέπει να έχει λύσει οριστικά αυτά τα λίγα καίρια ζητήματα ή, τουλάχιστον, να έχει γι’αυτά μια ξεκάθαρη άποψη.

Επιτρέψτε μου να αναπτύξω αυτή την ιδέα παίρνοντας ως παράδειγμα ένα απ’αυτά: τη σχέση με τους γονείς.

Αν ένα οποιοδήποτε άτομο δεν έχει λύσει αυτό το θέμα, τότε έχει πρόβλημα. Αν, όμως, φιλοδοξεί να γίνει θεραπευτής, τότε το πρόβλημά του αποτελεί εγγύηση ότι θα περιπλέξει και τη ζωή κάποιου άλλου.

Τι ακριβώς σημαίνει έχω λύσει το θέμα; Σ’αυτήν την περίπτωση σημαίνει ότι δεν υπάρχει ενδοψυχική σύγκρουση.

Δεν μου φαίνεται τόσο φοβερό να πει κάποιος στους γονείς του: “Δεν θέλω να σας ξαναδώ στη ζωή μου”, αυτή είναι, όμως, μια απόφαση που θα πρέπει να την έχει πάρει με ειλικρίνεια και αποφασιστικότητα.

Τα άλλα θέματα που απαιτούν να πάρουμε θέση είναι:
1) Η σχέση μας με τη θρησκεία, τη θρησκευτικότητα και τον Θεό. Δεν λέω ότι πρέπει ή δεν πρέπει κανείς να πιστεύει. Ο καθένας μπορεί να είναι ό,τι θέλει, πρέπει όμως να επιλέξει.
2) Η στάση μας απέναντι στον θάνατο: Μετεμψύχωση; Όχι μετεμψύχωση; Θα με φάνε τα σκουλήκια και όλα τελειώνουν εκεί; Θα κερδίσω την αιώνια ζωή; Θα πάω στον παράδεισο ή στην κόλαση;…
3) Ο καθορισμός της σεξουαλικής μας ταυτότητας. Όχι της σεξουαλικής μας ζωής, της σεξουαλικής μας συμπεριφοράς, της συχνότητα, ή του συντρόφου. Όχι. Μόνο της σεξουαλικής μας ταυτότητας.

Υπ’ αυτήν την έννοια, αξίζει τον κόπο ν’ αναρωτηθούμε:

Τι σημαίνει ευτυχία για μένα;

Σημειώστε ότι δεν έχει σημασία να ορίσουμε την ευτυχία για όλους, ούτε ν’αποφασίσουμε τι θα έπρεπε να σημαίνει για τους άλλους. Αυτό που είναι σημαντικό, απαραίτητο – μπαίνω στον πειρασμό να πω: επιτακτική ανάγκη- είναι ν’αποφασίσει ο καθένας τι σημαίνει ευτυχία για τον ίδιο του τον εαυτό.

Ασφαλώς, θα πρέπει κι εσείς ν’ αναζητήσετε τη δική σας θέση. Κι αυτή είναι σχεδόν σίγουρο ότι δεν θα συμπίπτει με τη δική μου

Erich Fromm: Η θλίψη είναι αμαρτία και η χαρά αρετή

Αντίθετα με την υπόθεση του Φρόιντ σχετικά με το “ένστικτο του θανάτου”, συμφωνώ με την υπόθεση που κάνουν πολλοί βιολόγοι και φιλόσοφοι ότι είναι μια έμφυτη ιδιότητα κάθε ζωντανής ύλης να ζει, να διατηρεί την ύπαρξή της. Όπως το εξέφρασε ο Σπινόζα: “Οτιδήποτε αυθύπαρκτο πασχίζει να διατηρήσει τη δική του ύπαρξη” (Ηθική, ΙΙΙ, Προτ. VI). Αποκάλεσε αυτή την προσπάθεια την ουσία του εν λόγω πράγματος (Στο ίδιο, Προτ. VII).

Παρατηρούμε αυτή την τάση για ζωή σε κάθε ζωντανή ύλη γύρω μας· στο γρασίδι που διαπερνά την πέτρα για να βρει φως και να ζήσει· στο ζώο που θα πολεμήσει μέχρι τέλους για να ξεφύγει από τον θάνατο· στον άνθρωπο που θα κάνει σχεδόν τα πάντα για την αυτοσυντήρησή του.

Η τάση της αυτοσυντήρησης και η πάλη κατά του θανάτου αποτελούν την πιο στοιχειώδη μορφή του βιόφιλου προσανατολισμού και είναι κοινή σε κάθε ζωντανή ύλη. Στον βαθμό που είναι μια τάση συντήρησης της ζωής και πάλης κατά του θανάτου, αντιπροσωπεύει μόνο μία πτυχή της παρόρμησης προς τη ζωή. Η άλλη πτυχή είναι πιο θετική: η ζωντανή ύλη έχει την τάση να αφομοιώνει και να ενώνεται· την τάση να συγχωνεύεται με διαφορετικές και αντίθετες οντότητες και να αναπτύσσεται με δομημένο τρόπο. Η ενοποίηση και η αφομοιωτική ανάπτυξη αποτελούν χαρακτηριστικά όλων των διεργασιών της ζωής, όχι μόνο αναφορικά με τα κύτταρα αλλά και με τα συναισθήματα και τη σκέψη.

Η πιο στοιχειώδης έκφραση αυτής της τάσης είναι η συνένωση μεταξύ κυττάρων και οργανισμών, από τη μη σεξουαλική κυτταρική συνένωση μέχρι τη σεξουαλική ένωση στα ζώα και στον άνθρωπο. Στον άνθρωπο η σεξουαλική ένωση βασίζεται στην έλξη μεταξύ του αρσενικού και του θηλυκού πόλου. Το δίπολο αρσενικό-θηλυκό αποτελεί τον πυρήνα αυτής της ανάγκης συνένωσης, από την οποία εξαρτάται η ζωή του ανθρώπινου είδους. Φαίνεται ότι γι’ αυτόν τον λόγο η φύση έχει προσφέρει στον άνθρωπο την πιο έντονη ηδονή στη συνένωση των δύο πόλων. Κανονικά, το βιολογικό αποτέλεσμα αυτής της συνένωσης είναι η δημιουργία ενός νέου όντος. Ο κύκλος της ζωής αποτελείται από την ένωση, τη γέννηση και την ανάπτυξη· όπως ο κύκλος του θανάτου αποτελείται από τη διακοπή της ανάπτυξης, την αποσύνθεση, την παρακμή.

Εντούτοις, ακόμη και το σεξουαλικό ένστικτο, παρότι βιολογικά υπηρετεί τη ζωή, δεν είναι απαραίτητο ότι ψυχολογικά αποτελεί έκφραση βιοφιλίας. Φαίνεται να μην υπάρχει σχεδόν κανένα έντονο συναίσθημα που το σεξουαλικό ένστικτο να μην μπορεί να το έλξει και να αναμειχθεί μαζί του. Η ματαιοδοξία, η επιθυμία για πλούτη ή για περιπέτεια, ακόμη και η έλξη του θανάτου μπορούν κατά κάποιο τρόπο να θέσουν το σεξουαλικό ένστικτο υπό τις υπηρεσίες τους. Γιατί συμβαίνει αυτό αποτελεί θέμα προς διερεύνηση. Θα ήταν δελεαστικό να σκεφτεί κανείς ότι ήταν μια πονηριά της φύσης να κάνει το σεξουαλικό ένστικτο τόσο εύπλαστο, ώστε να μπορεί να κινητοποιηθεί από οποιοδήποτε είδος έντονης επιθυμίας, ακόμη και από εκείνες που βρίσκονται σε αντίθεση με τη ζωή. Αλλά, ανεξάρτητα από τον λόγο, το γεγονός της πρόσμειξης της σεξουαλικής επιθυμίας και της καταστροφικότητας είναι σχεδόν αδιαμφισβήτητο. (Ο Φρόιντ αναφέρθηκε σε αυτή την πρόσμειξη, ιδιαίτερα στη συζήτηση του συγκερασμού του ενστίκτου του θανάτου με το ένστικτο της ζωής, όπως εμφανίζεται στον σαδισμό και τον μαζοχισμό.)Ο σαδισμός, ο μαζοχισμός, η νεκροφαγία και η κοπροφαγία είναι διαστροφές όχι επειδή παρεκκλίνουν από τα τα αποδεκτά πρότυπα σεξουαλικής συμπεριφοράς, αλλά ακριβώς επειδή σημαίνουν τη μια στοιχειώδη διαστροφή: την πρόσμειξη ζωής και θανάτου.

Την πλήρη εκδίπλωση της βιοφιλίας τη συναντάμε στον δημιουργικό προσανατολισμό. Το άτομο που αγαπάει ολοκληρωτικά τη ζωή έλκεται από τη διαδικασία της ζωής και της ανάπτυξης σε όλες τις σφαίρες. Προτιμά να φτιάχνει αντί να συντηρεί. Έχει τη δυνατότητα να θαυμάζει και προτιμά να βλέπει κάτι καινούριο από την ασφάλεια του να βρίσκει επιβεβαίωση στο παλιό. Η προσέγγισή του στη ζωή είναι λειτουργική και όχι μηχανική. Βλέπει το σύνολο και όχι μόνο τα μέρη, τις δομές αντί για τα αθροίσματα. Επιθυμεί να διαπλάσει και να επηρεάσει μέσω της αγάπης, της λογικής και του παραδείγματός του· όχι δια της βίας, τεμαχίζοντας πράγματα ή μέσω του γραφειοκρατικού τρόπου διοίκησης των ανθρώπων σαν να ήταν πράγματα. Απολαμβάνει τη ζωή και όλες τις εκδηλώσεις της και όχι μόνο τις συγκινήσεις.

Η βιοφιλική ηθική έχει τη δική της αρχή περί Καλού και Κακού. Καλό είναι ό,τι υπηρετεί τη ζωή- Κακό είναι ό,τι υπηρετεί τον θάνατο. Το Καλό είναι σεβασμός για τη ζωή- ό,τι ενισχύει τη ζωή, την ανάπτυξη, την εξέλιξη. Κακό είναι ό,τι πνίγει τη ζωή, την περιορίζει, την κόβει κομμάτια. Η χαρά είναι αρετή και η θλίψη αμαρτία. Έτσι, από την οπτική της βιοφιλικής ηθικής η Βίβλος, αναφέρει ως βασικό αμάρτημα των Εβραίων: “γιατί δεν υπηρέτησες τον Κύριο τον Θεό σου με ευφροσύνη και χαρά στην καρδιά για όλα τα αναρίθμητα αγαθά που σου έδωκε” (Δευτερονόμιο 28:47). Η συνείδηση του βιόφιλου ατόμου είναι τέτοια που αναγκάζει τον εαυτό του να αποφεύγει το κακό και να κάνει το καλό. Δεν πρόκειται για το υπερεγώ που περιγράφει ο Φρόιντ, το οποίο είναι ένας αυστηρός επιτηρητής που χρησιμοποιεί τον σαδισμό κατά του εαυτού του για χάρη της αρετής. Η βιόφιλη συνείδηση παρακινείται από την έλξη της για τη ζωή και τη χαρά. Η ηθική προσπάθεια συνίσταται στην ενίσχυση της πλευράς του εαυτού του που αγαπά τη ζωή. Γι’αυτόν τον λόγο ο βιόφιλος δεν εμμένει στη μεταμέλεια και στις τύψεις, τα οποία αποτελούν εντέλει μόνο διαφορετικές πτυχές αυτοαπέχθειας και θλίψης. Στρέφεται γρήγορα προς τη ζωή και προσπαθεί να κάνει καλό. Η Ηθική του Σπινόζα αποτελεί σαφές παράδειγμα βιοφιλικής ηθικής. “Η ηδονή αφ’εαυτή δεν είναι κακή, αλλά καλή- αντιθέτως, ο πόνος αφ’εαυτός είναι κακός”. (Ηθική, ΙV, Προτ. XLI.) Και στο ίδιο πνεύμα: ” Ένας ελεύθερος άνθρωπος στοχάζεται τον θάνατο λιγότερο από οτιδήποτε άλλο- και η σοφία του αποτελεί διαλογισμό όχι του θανάτου αλλά της ζωής”. (Στο ίδιο, Προτ. LXVIII.)

Η αγάπη για τη ζωή αποτελεί το υπόβαθρο διάφορων εκφάνσεων της ουμανιστικής φιλοσοφίας. Σε διαφορετικές νοητικές μορφές αυτές οι φιλοσοφίες διακατέχονται από το ίδιο πνεύμα με εκείνο του Σπινόζα· εκφράζουν την αρχή ότι ο λογικός άνθρωπος αγαπά τη ζωή, ότι η θλίψη είναι αμαρτία και η χαρά αρετή, ότι ο στόχος του ανθρώπου στη ζωή είναι να έλκεται από ό,τι είναι ζωντανό και να διαχωρίζει τον εαυτό του από ό,τι είναι νεκρό και μηχανικό.

Παραγωγή αξιονίων με σύγκρουση έντονων δεσμών λέιζερ, προτείνουν επιστήμονες

Τα αξιόνια – υποθετικά σωμάτια που είναι πολύ ελαφρύτερα από τα ηλεκτρόνια – θα μπορούσαν να κρατούν το κλειδί για σημαντικά αινίγματα της φυσικής, από την ασυμμετρία ύλης – αντιύλης μέχρι τη φύση της σκοτεινής ύλης. Μέχρι τώρα, οι ισχυρότεροι περιορισμοί στις ιδιότητές τους, όπως η μάζα τους και το πώς συζευγνύονται με τα φωτόνια, προέρχονται από αστροφυσικές μετρήσεις που ψάχνουν για αξιόνια που παράγονται από φωτόνια που αλληλεπιδρούν με μαγνητικά πεδία στο εσωτερικό του Ήλιου. Τώρα, ο Konstantin Beyer στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, στο Ηνωμένο Βασίλειο και συνάδελφοί του προτείνουν ένα πείραμα σε κλίμακα εργαστηρίου που βασίζεται στη σύγκρουση έντονων δεσμών λέιζερ. Οι ερευνητές λένε ότι, για ένα σημαντικό εύρος μαζών αξονίων, η προσέγγισή τους θα είναι τόσο ευαίσθητη όσο οι αστροφυσικές έρευνες αλλά πολύ λιγότερο εξαρτώμενη με δύσκολα να ελεγχθούν μοντέλα αστροφυσικών διεργασιών παραγωγής αξονίων.

Το σχέδιο της ομάδας είναι μια παραλλαγή της μεθόδου ανίχνευσης αξιονίων LSW (light-shining-through-a-wall). Στην μέθοδο LSW, τα αξιόνια που δημιουργούνται από μια δέσμη λέιζερ που διαδίδεται σε ένα μαγνητικό πεδίο θα είναι ανιχνεύσιμα μετά τη διέλευση μέσω τοίχου που προστατεύει τον ανιχνευτή από τα φωτόνια του λέιζερ. Το νέο σχέδιο της ομάδας χρησιμοποιεί δυο δέσμες λέιζερ, η σύγκρουση των οποίων μπορεί να παράγει αξιόνια μέσω μια διαδικασίας σκέδασης του φωτός. Μετά τη διέλευση μέσα από τον τοίχο, τα αξιόνια θα μετατρέπονται σε φωτόνια ανιχνεύσιμα από ένα μαγνητικό πεδίο.

Χρησιμοποιώντας δέσμες λέιζερ με παραμέτρους που προβλέπονται για μια προγραμματισμένη Ευρωπαϊκή εγκατάσταση που ονομάζεται Extreme Light Infrastructure, οι υπολογισμοί των ερευνητών δείχνουν ότι η μέθοδός τους θα είναι τουλάχιστον τόσο ευαίσθητη όσο και οι ηλιακές έρευνες για αξιόνια με μάζες περίπου ένα ηλεκτρονιοβόλτ. Αναφέρουν ότι το σχέδιο θα μπορούσε να βελτιωθεί με δυο τρόπους. Πρώτον, ακόμη πιο ισχυρά λέιζερ θα ενισχύσουν την ευαισθησία της ανίχνευσης, καθώς οι ρυθμοί παραγωγής του αξιονίων κλιμακώνονται μη γραμμικά με τον αριθμό φωτονίων. Δεύτερον, συντονίζοντας λέιζερ ελεύθερων ηλεκτρονίων ακτίνων-Χ θα ελέγχει ένα μεγαλύτερο εύρος πιθανών μαζών αξιονίων.

Spinoza: Δεισιδαιμονία, ο κακός νοικοκύρης του ανθρώπου

Μπαρούχ Σπινόζα: 1632–1677

Δεισιδαιμονία: Δύναμη εξουσιασμού των μαζών

§1

Στο έργο του Tractatus theolocico-politicus (1670) ο Σπινόζα επιχειρεί, μεταξύ των άλλων, να ερμηνεύσει τη δεισιδαιμονία ως εργαλείο στα χέρια της εξουσίας για την υποδούλωση του φρονήματος των μαζών. Ό,τι σχετικό πραγματεύεται στο εν λόγω έργο του ο φιλόσοφος απηχεί ένα σύνολο στοχασμών του, διάσπαρτων και στα άλλα κείμενά του. Πρόσφορο έδαφος για τη διάδοση της δεισιδαιμονίας αποτελεί, κατ’ αρχήν, η γενική κατάσταση του ανθρώπινου όχλου: είναι βυθισμένος στην άγνοια και ως εκ τούτου στην ψευδαίσθηση. Εξίσου ωστόσο καθοριστικό ρόλο στη διάδοση αυτή αναλαμβάνουν και τα πάθη, που συνδέονται με τα συναισθήματα της ψυχής και νοούνται ως η συναισθηματική πτυχή της γνώσης.

Όσο λείπει μια σαφής γνώση της πραγματικότητας, οι άνθρωποι καταδικάζονται μέσα στο έρεβος της ψευδαίσθησης, της αυταπάτης και της δεισιδαιμονίας: μπερδεύονται μέσα στους συλλογισμούς τους και δεν μπορούν να ακολουθήσουν κάποια τάξη –πόσο μάλλον να ατενίσουν την αιώνια τάξη– να αναζητήσουν κάποιες αρχές και εν τέλει να εναρμονιστούν με τον εαυτό τους. Η γνώση που μπορούν να διαθέτουν είναι συναισθηματική και αφηρημένη, με αποτέλεσμα να σχηματίζουν μόνο φαντασιακές εικόνες των γενικών αρχών, συγχρόνως δε να συμπεριφέρονται μόνιμα ως παραπαίοντες, ως θρασύδειλοι και ως υποτακτικοί. Στο ευρύτερο πεδίο του καθημερινού βίου, κατ’ επέκταση, τα πάντα κυριαρχούνται από τον φόβο και από την καθήλωση στο παραδοσιακά τυποποιημένο. Κάθε άνθρωπος, αν κοιτάξει γύρω του, βλέπει ένα αναρίθμητο πλήθος από δειλούς· κι αν κοιτάξει μέσα του, αντικρίζει έναν φοβισμένο εαυτό, έρμαιο της δεισιδαιμονίας και της ατολμίας. Οι χαρές που συναντά είναι σαθρές και σάπιες. Καθώς όμως τις βιώνει ως αυτοσκοπό και μάλιστα αβλαβή και άκακο, του αλυσοδένουν το πνεύμα του και τον οδηγούν στη θρηνώδη απο-γοήτευση.

§2

Ενώ ο άνθρωπος είναι προικισμένος με τη δυναμική του σώματος, του πνεύματος και της ψυχής [=του συναισθηματικού κόσμου] , οι περιστάσεις της πολιτείας, η γενική της κατάσταση: η νομική και όλη η εξωτερική της τάξη δεν του επιφυλάσσουν ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτής της εξωτερικής τάξης, η πολιτεία διατηρεί το απόλυτο δικαίωμα να ποδηγετεί τα θέματα της θρησκείας, βασικά της εξωτερικής θρησκείας, όπως λέει ο φιλόσοφος, και να επηρεάζει ουσιωδώς τις θρησκευτικές πρακτικές. Οι ηγεμόνες λοιπόν που έχουν τη δυνατότητα να διατάζουν ανακαλύπτουν στην πιο χαμηλή κλίμακα της θρησκείας τη δεισιδαιμονία και την θέτουν στην υπηρεσία χειραγώγησης των μαζών. Εφόσον οι μάζες στερούνται τη γνώση, άρα δεν έχουν καλλιεργημένη νόηση, και τη βούληση, άρα άγονται και φέρονται από τα πάθη, είναι ευάλωτες στη δεισιδαιμονία. Την αισθάνονται ως την πιο αυθόρμητη θρησκεία της «φυσικής» τους ύπαρξης· γι’ αυτό και εμφανίζονται σαν να είναι από τη φύση τους δεισιδαίμονες. Τούτο έχει ιδιαίτερη σημασία τόσο για τη δική τους συνθήκη ζωής όσο και για τη συμπεριφορά των ηγεμόνων. Ως προς τη δική τους συνθήκη ζωής, οι γνώμες της μάζας κινούνται στο επίπεδο της φαντασίας και συνήθως εξαρτώνται από την ως άνω «φυσική» τους ύπαρξη.

Οι γνώμες αυτές λογίζονται ορθές και τις ωθούν στην ευσέβεια προς τον θεό. Από την άλλη πλευρά, η εξουσία παρουσιάζεται μπρος στη μάζα ως ερμηνευτής της θρησκείας και της εν λόγω ευσέβειας και προσδίδει στον εαυτό της έναν χαρακτήρα ιεροπρεπή, θεουργικό, δεισιδαίμονα, προσαρμοσμένο στις αντίστοιχες γνώμες των μαζών. Κατ’ αυτό τον τρόπο δεν χρειάζεται να καταφεύγει στη χρήση φυσικής βίας για την άσκηση της εξουσίας και τη διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης, αλλά χρησιμοποιεί την πρόληψη και τη δεισιδαιμονία των μαζών, ήτοι τον προληπτικό φόβο και τρόμο για το άγνωστο και το υπερφυσικό. Με άλλα λόγια, η εξουσία χειραγωγεί τους ανθρώπους εξαπατώντας τους. Πώς τους εξαπατά; Με το να τους καλλιεργεί στο όνομα της θρησκείας ‒και δίπλα δίπλα της πολιτικής ιδεολογίας ως της ύψιστης θρησκείας του όχλου‒ το φόβο και να τους σπρώχνει στην εθελοδουλεία: να δίνουν την ψυχή και τη ζωή τους για τη νομιμότητα της εξουσίας του ηγεμόνα. Τέτοιους ηγεμόνες, φεουδαρχικής υφής, συναντάμε σήμερα κατά κόρον μέσα στον εσμό της φασιστικής αριστεράς κυρίως, όπου οι μόνες καθαρές τους ιδέες είναι μια ύψιστης θεολογικής υφής ψευδής ιδεολογία: όσο πιο αγράμματοι, απαίδευτοι, ανυπόληπτοι, ανίκανοι είναι ως ατομικές οντότητες, τόσο χλιδάτοι, φανατικοί λάτρεις της πολιτικής απάτης, ανενδοίαστοι τυχοδιώκτες αποδεικνύονται, όταν καταλαμβάνουν την εξουσία· κι όλα τούτα τα διοχετεύουν στις μάζες και δηλητηριάζουν τις συνειδήσεις τους ‒όσο βέβαια κι απ’ αυτές έχει μείνει κάτι όρθιο‒ με το προσωπείο της κοινωνικής δικαιοσύνης, της «δημοκρατικής ευαισθησίας», της αλληλεγγύης, της συμπόρευσης με τους πολλούς κ.λπ. Οι βλάκες της εξουσίας συμπεριφέρονται ως βλάκες απέναντι στους βλάκες υποτελείς. Πρώτος μίλησε, με βροντερή φωνή, για κάτι τέτοιο ο Ολύμπιος Δίας της φιλοσοφικής σκέψης, ο διαλεκτικός Ηράκλειτος:

«Ο βλάκας τρομάζει συνήθως μπροστά σε κάθε Λόγο» (Β87).

Ποιον τρομοκρατεί ο Λόγος; Τους βλάκες τόσο της εξουσίας, που προσπαθούν να επιβιώσουν στα κυβερνεία τους με τα όπλα της δεισιδαιμονίας και συνακόλουθα του φανατισμού, της θρασυδειλίας, της δογματικής ακαμψίας κ.ο.κ., όσο και εκείνης της μάζας από τους πολλούς, που διάγει τον βίο της με τον τρόμο και τον φόβο μπροστά την αλήθεια· μια αλήθεια που δεν γνώρισε ποτέ, καθώς κείτεται ακρωτηριασμένη ‒συναισθηματικά, διανοητικά, ψυχικά‒ στα κοινωνικο-πολιτικά σπήλαια της αισθητής πραγματικότητας, και εξαντλεί την ενέργειά της σε μια φοβισμένη επιβίωση, την ίδια στιγμή που ο ένας ή ο άλλος εσμός εξουσίας διαιωνίζει την κυριαρχία του.

ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ: Χαρακτῆρες (29.1-29.7) - ΦΙΛΟΠΟΝΗΡΙΑΣ

ΚΘ'. ΦΙΛΟΠΟΝΗΡΙΑΣ

[29.1] [Ἔστι δὲ ἡ φιλοπονηρία ἐπιθυμία κακίας,]
[29.2] ὁ δὲ φιλοπόνηρός ἐστι τοιόσδε τις, οἷος ἐντυγχάνειν τοῖς ἡττημένοις καὶ δημοσίους ἀγῶνας ὠφληκόσι καὶ ὑπολαμβάνειν, ἐὰν τούτοις χρῆται, ἐμπειρότερος γενήσεσθαι καὶ φοβερώτερος.
[29.3] καὶ ἐπὶ τοῖς χρηστοῖς εἰπεῖν ὡς γίνεται κατὰ φύσιν [ὡς] οὐδεὶς [ἐστι] χρηστός, καὶ ὁμοίους πάντας εἶναι, καὶ ἐπισκῶψαι δὲ «Ὡς χρηστός ἐστι».
[29.4] καὶ τὸν πονηρὸν δὲ εἰπεῖν ἐλεύθερον, ἐὰν βούληταί τις εἰς π‹λέον σκοπεῖν›, καὶ τὰ μὲν ἄλλα ὁμολογεῖν ἀληθῆ ὑπὲρ αὐτοῦ λέγεσθαι ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων, ἔνια δὲ ἀνανεύειν· εἶναι γὰρ αὐτὸν εὐφυῆ καὶ φιλέταιρον καὶ ἐπιδέξιον· καὶ διατείνεσθαι δὲ ὑπὲρ αὐτοῦ ὡς οὐκ ἐντετύχηκεν ἀνθρώπῳ ἱκανωτέρῳ.
[29.5] καὶ εὔνους δὲ εἶναι αὐτῷ ἐν ἐκκλησίᾳ λέγοντι ἢ ἐπὶ δικαστηρίου κρινομένῳ. καὶ πρὸς ‹τοὺς› καθημένους δὲ εἰπεῖν δεινὸς ὡς «Οὐ δεῖ τὸν ἄνδρα, ἀλλὰ τὸ πρᾶγμα κρίνεσθαι». καὶ φῆσαι αὐτὸν κύνα εἶναι τοῦ δήμου, φυλάττειν γὰρ αὐτὸν τοὺς ἀδικοῦντας· καὶ εἰπεῖν ὡς «Οὐχ ἕξομεν τοὺς ὑπὲρ τῶν κοινῶν συναχθεσθησομένους, ἂν τοὺς τοιούτους προώμεθα».
[29.6] δεινὸς δὲ καὶ προστατῆσαι φαύλων καὶ συνηγορῆσαι ἐν δικαστηρίοις ἐπὶ πονηροῖς πράγμασιν καὶ κρίσιν κρίνων ἐκδέχεσθαι τὰ ὑπὸ τῶν ἀντιδίκων λεγόμενα ἐπὶ τὸ χεῖρον.
[29.7] [καὶ τὸ ὅλον ‹ἡ› φιλοπονηρία ἀδελφή ἐστι τῆς πονηρίας. καὶ ἀληθές ἐστι τὸ τῆς παροιμίας, τὸ ὅμοιον πρὸς τὸ ὅμοιον πορεύεσθαι.]

***

29. Ο ΦΙΛΟΠΟΝΗΡΟΣ

[29.1] [Η φιλοπονηρία είναι η επιθυμία για το κακό,]
[29.2] ενώ ο φιλοπόνηρος το είδος του ανθρώπου που επιδιώκει να συναντά άτομα, τα οποία ηττήθηκαν και έχασαν δημόσιες δίκες, και έχει την εντύπωση ότι, αν κάνει παρέα μαζί τους, θα γίνει περισσότερο έμπειρος και φοβερός.
[29.3] Όσον αφορά στην περίπτωση των χρηστών ανθρώπων ισχυρίζεται ότι κανείς δε γεννιέται χρηστός εκ φύσεως και ότι όλοι οι άνθρωποι είναι όμοιοι μεταξύ τους και λέει περιπαιχτικά «Τί χρηστός άνθρωπος που είναι!».
[29.4] Ισχυρίζεται ότι ο πονηρός, αν κάποιος θέλει να τον εξετάσει καλύτερα, είναι ελεύθερος άνθρωπος, και ομολογεί ότι κάποια από τα πράγματα που λέγονται για τον πονηρό από τον κόσμο είναι αληθινά, ορισμένα όμως δεν τα δέχεται· γιατί αυτός ο άνθρωπος (ο πονηρός) είναι ευφυής, αφοσιωμένος στους φίλους του και επιδέξιος· και διατείνεται για χάρη του ότι δε συνάντησε άτομο ικανότερο.
[29.5] Όταν ο πονηρός μιλά στην Εκκλησία του Δήμου ή κρίνεται στο δικαστήριο, κρατά ευνοϊκή στάση απέναντί του. Είναι μάλιστα ικανός να πει στους δικαστές: «Δεν πρέπει να κρίνετε τον άνθρωπο, αλλά την υπόθεση». Τον αποκαλεί μαντρόσκυλο του λαού, γιατί αυτός παρατηρεί άγρυπνα όσους προσπαθούν να αδικήσουν (το λαό), και λέει: «Αν τους ανθρώπους σαν κι αυτόν τους εγκαταλείψουμε, δεν θα υπάρχει πια κανείς να σηκώσει μαζί μας το βάρος του δημοσίου συμφέροντος».
[29.6] Είναι ικανός να γίνει προστάτης των φαύλων και συνήγορος στα δικαστήρια για επιλήψιμες υποθέσεις και, όταν δικάζει, να δίνει τη χειρότερη δυνατή ερμηνεία στα λεγόμενα των αντιδίκων.
[29.7] [Γενικά η φιλοπονηρία είναι αδελφή της μοχθηρίας. Και είναι αλήθεια αυτό που λέει η παροιμία: ο όμοιος πηγαίνει πάντα στον όμοιο.]