4.4. Συμποτικό «ιντερμέτζο»Η ΣΚΗΝΗ είναι στην πολυτελή έπαυλη του Μαικήνα, στην πλαγιά ενός από τους εφτά λόφους της Ρώμης. 20 Ιανουαρίου του 27 π.Χ., δυο χρόνια μετά τον θάνατο του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας και μια εβδομάδα αφότου ο Οκταβιανός δέχτηκε τον ανώτατο τιμητικό τίτλο «Αύγουστος». Ο «υπουργός πολιτισμού» (και προπαγάνδας) έχει καλέσει, κατά τη συνήθειά του, σε δείπνο λίγους στενούς φίλους.
ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ: Μαικήνας, οικοδεσπότης. Βιργίλιος, ποιητής. Οράτιος, ποιητής. Μάρκος Αγρίππας, πολιτικός και στρατιωτικός, δεξί χέρι του Αυγούστου και ναύαρχος του στόλου του στο Άκτιο. Βάριος Ρούφος, ποιητής.
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Έδωσα εντολή στους σερβιτόρους να κρατήσουν για το τέλος το φαλερνικό κρασί που σας είχα προαναγγείλει. Είναι τουλάχιστο δεκάχρονο, και είμαι βέβαιος ότι τέτοιο νέκταρ δεν έχετε βάλει ακόμη στο στόμα σας.
ΑΓΡΙΠΠΑΣ: Πάντα απρόβλεπτος και με μια ευχάριστη έκπληξη, Μαικήνα!
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Ναι, αλλά θα συμφωνήσετε, ελπίζω, ότι τέτοιο κρασί θέλει και την ανάλογη συζήτηση. Και έχω πολύ σημαντικά θέματα απόψε στην ατζέντα μου.
ΡΟΥΦΟΣ: Να υποθέσω ότι πρέπει να αναλύσουμε τη σκοπιμότητα της μείωσης του αριθμού των συγκλητικών που έχει εξαγγείλει ο Αύγουστος;
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Κάθε άλλο, αγαπητέ Βάριε. Νομίζω ότι μιλήσαμε αρκετά για πολιτική. Εδώ έχουμε στη συντροφιά τρεις αστέρες της ποίησης, και θαρρώ ότι πρέπει να εκμεταλλευτούμε την παρουσία τους - αν δεν έχει αντίρρηση ο ναύαρχος.
ΑΓΡΙΠΠΑΣ: Ο ναύαρχος είναι όλος αφτιά…
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Λοιπόν, λέω να αποφύγω τις εισαγωγές και τους προλόγους. Ο Αύγουστος με ρωτάει κάθε μέρα πώς πάει η ποιητική σύνθεση του φίλου μας. Βιργίλιε, όπως θα κατάλαβες, είμαστε όλοι έτοιμοι να σε ανακρίνουμε· θέλουμε «έκθεση προόδου» εδώ και τώρα… Α, ωραία, έφτασε και το φαλερνικό μας αριστούργημα.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ [με έκδηλη αμηχανία, και μετά από ένα δυο λεπτά σιωπής]: Αν επιτρέπεις, Μαικήνα, θα πρότεινα αναβολή του θέματος για-
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Μη συνεχίζεις… Ξέρω, προτιμάς να μη μιλάς γι᾽ αυτά τα πράγματα. Το πρόβλημα είναι ότι εκείνος επιμένει, και εγώ δεν μπορώ να του λέω συνέχεια «περίμενε». Άλλωστε, όλοι μας εδώ μέσα έχουμε αγωνία, λυπήσου μας.
ΟΡΑΤΙΟΣ: Συμφωνώ και επαυξάνω.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ [με ευγενική διστακτικότητα, και πάλι μετά από ένα δυο λεπτά σιωπής]: Το βασικό πρόβλημα είναι ότι δεν κατέληξα ακόμη στο οριστικό πλάνο του ποιήματος.
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Ωραία, πες μας πού βρίσκεσαι, σε ποιο στάδιο;
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Αυτό που μπορώ με σιγουριά να πω είναι ότι παραιτήθηκα οριστικά από την ιδέα να γράψω ένα καθαρά ιστορικό ποίημα με πρωταγωνιστή τον Αύγουστο. Το είχα αρχίσει, δηλαδή, αλλά όταν αντιλήφθηκα πού πήγαινε το πράγμα…
ΡΟΥΦΟΣ: Αυτό είναι ενδιαφέρον, αν και νομίζω ότι δεν θα πολυαρέσει σ᾽ εκείνον.
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Μια στιγμή, δηλαδή, πού πήγαινε το πράγμα; Γίνε, σε παρακαλώ, σαφέστερος.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Να το πω απλά: δεν ήθελα να γράψω ένα έμμετρο ιστορικό χρονογράφημα. Θα ήταν περισσότερο ιστορία παρά ποίηση.
ΟΡΑΤΙΟΣ: Κατανοητό. Αλλά πού προσανατολίζεσαι τώρα;
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ [αρχίζοντας να ξεπερνά την αρχική του αβεβαιότητα και δυσφορία]: Α, βλέπω ότι το πάτε για κανονική ανάκριση. Έστω. Θα πω ορισμένα πράγματα-
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Επιτέλους!
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ [μιλώντας αργά και τονίζοντας τις λέξεις]: Θα πω ορισμένα πράγματα, αλλά μην τα θεωρήσετε οριστικά.
Οι ΑΛΛΟΙ [όλοι μαζί, με μια δόση φιλικής ειρωνείας στη φωνή τους]: Λέγε, λέγε!
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ [που δείχνει να το διασκεδάζει ήσυχα]: Προσανατολίζομαι εδώ και καιρό σε έναν συνδυασμό ιστορίας και μύθου. Νομίζω ότι έχει μεγαλύτερη σημασία να σας πω ποιος είναι ο μύθος που έχω στο μυαλό μου.
ΟΡΑΤΙΟΣ [πολύ σιγά και σαν να μη θέλει να διακόψει]: Εδώ ο καθένας μαντεύει ό,τι θέλει.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Μιλάω για τον μύθο του Τρωαδίτη Αινεία. Όπως ασφαλώς θυμάστε, πρόκειται για πρόσωπο που παίζει έναν κάποιο ρόλο στην Ιλιάδατου Ομήρου, στη ραψωδία Χ κυρίως. Εν πάση περιπτώσει, ο Αινείας μου, μετά την άλωση της Τροίας, επωμίζεται με εντολή των θεών την ευθύνη να οδηγήσει τους πρόσφυγες από την κατεστραμμένη Τροία στην Ιταλία, όπου οι απόγονοί του εν καιρώ θα ιδρύσουν τη Ρώμη. Περιπλανιέται με τους συντρόφους του για πολύν καιρό καθώς αναζητεί την Ιταλία και, όταν τελικά φτάνει, έχει να αντιμετωπίσει την εχθρότητα των ντόπιων ιταλικών φύλων. Ακολουθεί μια περίοδος πολεμικών συγκρούσεων ανάμεσα στους Τρώες και τους Ιταλούς, μέχρι τη στιγμή που ο Αινείας θα σκοτώσει σε μονομαχία τον πρώτο ήρωα των Ιταλών, και έτσι ανοίγει ο δρόμος για τη συμφιλίωση των ντόπιων και των προσφύγων, και για την ίδρυση της Ρώμης στη συνέχεια. Αυτό είναι το γενικό πλάνο.
ΑΓΡΙΠΠΑΣ: Να κάνει μια αφελή ερώτηση ο ναύαρχος; Και πού βρίσκεται ο Αύγουστος σε όλον αυτό τον μύθο;
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Καθόλου αφελής η ερώτηση, Αγρίππα. Εδώ ακριβώς βρίσκεται και ο όλος προβληματισμός μου. Για να το πω έτσι απλά, προέκρινα να μιλήσω για τα πρόσωπα και τα πράγματα της ρωμαϊκής ιστορίας, και φυσικά και για τον ίδιο τον Αύγουστο, διαμέσου του μύθου. Δηλαδή, κατά τη διάρκεια των περιπετειών και περιπλανήσεών του, ο Αινείας γίνεται αποδέκτης μιας σειράς προφητειών, χρησμών και πληροφοριών που αναφέρονται στο μέλλον του νέου έθνους που πρόκειται να ιδρύσει στην Ιταλία. Με τον τρόπο αυτό, η ιστορική πραγματικότητα γίνεται μέρος του μύθου που αφηγούμαι, και έτσι αποφεύγω αυτό που προηγουμένως ονόμασα «έμμετρο ιστορικό χρονογράφημα». Ας πούμε ότι ακολουθώ ένα είδος «μυθικής μεθόδου», αν μπορώ να το ονομάσω έτσι.
ΟΡΑΤΙΟΣ: Όπως το ακούω, μοιάζει πολύ ενδιαφέρον. Θα ήταν πολύ παρακινδυνευμένο αν υπέθετε κανείς ότι ο μύθος σου, όπως περιληπτικά μας τον εξέθεσες, συνδυάζει χονδρικά την πλοκή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας;
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Ακριβώς, ακριβώς! Μόνο που τα είπες με την αντίστροφη σειρά, Οράτιέ μου. Πρώτα η Οδύσσεια, μετά η Ιλιάδα. Με άλλα λόγια, οι περιπλανήσεις του Αινεία και των συντρόφων του μέχρι να φθάσουν στην Ιταλία αντιστοιχούν πάνω κάτω με τις περιπέτειες του Οδυσσέα και των συντρόφων του μέχρι ο ήρωας να πετύχει τον νόστο του, ενώ οι μάχες στην Ιταλία, μέχρι τον φόνο του Τόρνου, του αρχηγού των Ιταλών, σε μονομαχία από τον Αινεία, αντιστοιχούν στην πολεμική Ιλιάδα. Να το πω κι αλλιώς: στο πρώτο περίπου μισό του έπους μου ο Αινείας είναι Οδυσσέας και στο δεύτερο κάτι σαν Αχιλλέας.
ΑΓΡΙΠΠΑΣ: Εμένα, κύριοι, μου φαίνεται μεγαλοφυές, πραγματικά μεγαλοφυές!
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Καλέ μου Βιργίλιε, σε ακούω και σε απολαμβάνω περισσότερο και από το φαλερνικό στο κύπελλό μου. Θα σε ρωτήσω όμως κάτι που ο ίδιος ο αυτοκράτορας θα δίσταζε ίσως να σου το ρωτήσει ευθέως. Μπορείς να μας δώσεις έστω και ένα πρόχειρο παράδειγμα της «εμφάνισης» του Αυγούστου στο πλαίσιο του αινειαδικού μύθου σου; Ό,τι έχεις πρόχειρο στο μυαλό σου.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Προτρέχεις, όπως συνήθως, αλλά θα προσπαθήσω… Λοιπόν, σύμφωνα με το πλάνο, ο Αινείας κάποια στιγμή θα κατέβει, όπως και ο Οδυσσέας στη «Νέκυια», στον Άδη, συγκεκριμένα στα Ηλύσια Πεδία, όπου κατοικούν οι ψυχές των μακάρων και όπου θα συναντήσει τον πεθαμένο πατέρα του. Εκεί θα μάθει πολλά και σημαντικά για το μέλλον της γενιάς του στην Ιταλία· και εκεί ο πατέρας του θα του δείξει μια σειρά από ήρωες της ρωμαϊκής ιστορίας που μέλλουν να πάρουν σάρκα και οστά με το πλήρωμα του χρόνου. Πρόκειται για σημαντικές προσωπικότητες της ιστορίας μας. Θέλω να πω ότι ο Αινείας, καθώς μεταβάλλεται σε Ρωμαίο, βλέπει τα μελλούμενα της Ρώμης, και -εκεί θέλω να καταλήξω- ως αποκορύφωμα αυτής της παρέλασης ρωμαίων ηρώων στα Ηλύσια Πεδία εμφανίζεται ο Οκταβιανός Αύγουστος, ως το πρόσωπο εκείνο που θα πραγματώσει τα υψηλά πεπρωμένα του ρωμαϊκού έθνους και θα φέρει παντού την ειρήνη.
ΑΓΡΙΠΠΑΣ: Μεγαλοφυές, το ξαναλέω!
ΡΟΥΦΟΣ: Ως ενδιαφερόμενος ομότεχνος, Βιργίλιε, θέλω να σε ρωτήσω το εξής. Μας διευκρίνισες, και είναι προφανές, ότι η πλοκή του έπους σου στηρίζεται και στα δυο ομηρικά έπη. Υποπτεύομαι όμως ότι υπάρχουν κι άλλες ομοιότητες με τον Όμηρο… Ή, μάλλον, ας κάνω κατευθείαν την ερώτησή μου: ο Όμηρος στην Οδύσσειά του παρουσιάζει διάφορα πρόσωπα να αφηγούνται ή να τραγουδούν περιστατικά· με άλλα λόγια, όπως ξέρεις καλύτερα από μένα, εκτός από τον εξωτερικό αφηγητή Όμηρο, υπάρχουν και «εσωτερικοί» αφηγητές, με πρώτον και καλύτερο τον ίδιο τον Οδυσσέα, ο οποίος αφηγείται τα πάθη του στους Φαίακες.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Όσο πάμε και μπαίνουμε σε περισσότερες λεπτομέρειες… Ναι, αγαπητέ μου Βάριε, καταλαβαίνω πολύ καλά πού το πας, και έχεις απόλυτο δίκιο που θέτεις το ζήτημα. Λοιπόν, σύμφωνα με το πλάνο, το ποίημα θα περιλαμβάνει κάτι αντίστοιχο με τους οδυσσειακούς «Απολόγους» - για να χρησιμοποιήσω την ορολογία των αλεξανδρινών κριτικών. Βάζω τον ίδιο τον Αινεία να αφηγείται στη βασίλισσα της Καρχηδόνας (η οποία τον υποδέχεται στη χώρα της μετά από μια τρικυμία που λίγο έλειψε να εξαφανίσει τους πρόσφυγες) τη νύχτα της άλωσης της Τροίας και όλες τις περιπέτειές του μέχρι τη στιγμή που φτάνει ναυαγός στην Καρχηδόνα.
ΡΟΥΦΟΣ: Δηλαδή η βασίλισσα της Καρχηδόνας εμφανίζεται σε ρόλο ομηρικής Καλυψώς ή Ναυσικάς…
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Ας πούμε…
ΡΟΥΦΟΣ: Και συνεπώς ερωτεύεται τον Αινεία…
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Πολύ πιθανό.
ΡΟΥΦΟΣ: Αυτό ακούγεται πολύ ενδιαφέρον. Και ποια είναι η κατάληξη του έρωτά τους;
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ [με ένα αμυδρό, αινιγματικό χαμόγελο]: Αυτό το σκέφτομαι ακόμη. Για όνομα των θεών, τον πήρατε στα σοβαρά τον ρόλο του ανακριτή;
ΟΡΑΤΙΟΣ: Πάνω σ᾽ αυτό που είπε ο Βάριος… Εμένα προσωπικά η ιστορία του Αινεία και της βασίλισσας της Καρχηδόνας μου θυμίζει πολύ περισσότερο τον Ιάσονα και τη Μήδεια, από τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου - αλλά μπορεί να κάνω λάθος.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Δεν κάνεις λάθος. Θα έλεγα μάλλον ότι θυμίζει λίγο απ᾽ όλα αυτά που είπατε, και ίσως και ορισμένα ακόμη που ούτε εγώ ο ίδιος μπορώ να συνειδητοποιήσω - ή, μάλλον, τα συνειδητοποιώ εκ των υστέρων όταν διαβάζω αυτά που έγραψα. Αυτό για το οποίο είμαι απόλυτα βέβαιος είναι ότι το βασικό μου πρότυπο είναι ο Όμηρος, και έπονται όλα τα άλλα.
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Στο σημείο αυτό, κύριοι, προτείνω να σηκώσουμε τα κύπελλά μας στην υγεία του Ρωμαίου Ομήρου.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ [σχεδόν κοκκινίζοντας από αμηχανία]: Μεγάλος λόγος αυτός. Πολλοί, Έλληνες και δικοί μας, φιλοδόξησαν να ακολουθήσουν τα ομηρικά χνάρια. Η λέσχη των ομηρολατρών αριθμεί εκατοντάδες, για να μην πω χιλιάδες, μέλη· αλλά λίγοι είναι αυτοί που κατανοούν τη δυσκολία του εγχειρήματος. Είναι πιο εύκολο να κλέψεις το ρόπαλο από τον Ηρακλή παρά να δανειστείς έναν στίχο από τον Όμηρο, πιστέψτε με.
ΟΡΑΤΙΟΣ: Συμφωνώ απόλυτα, αν και προσωπικά δεν σκέφτομαι να τα βάλω ούτε με τον Ηρακλή ούτε με τον Όμηρο. Άλλωστε, το πού μπορεί να καταλήξει η μίμηση του Ομήρου όταν γίνεται από ποιητές που δεν έχουν καλή σχέση με τις Μούσες - αυτό μας το είπε καλύτερα από όλους πριν από 300 χρόνια ο Καλλίμαχος στην Αλεξάνδρεια. Ο Καλλίμαχος είχε αντιληφθεί αυτό που οι περισσότεροι ομηρολάτρες δεν υποπτεύονταν: ότι η εποχή στην οποία ζούσε ήταν κάθε άλλο παρά «ηρωική» και συνεπώς δεν σήκωνε έπη ομηρικού τύπου.
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Ακούσαμε πολλά, αλλά δεν ακούσαμε ακόμη τον τίτλο του έπους.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Αυτό, όπως ξέρετε, έρχεται σχεδόν τελευταίο. Υποθέτω ότι θα αρκεστώ στο «Αινειάδα».
ΡΟΥΦΟΣ: Αινειάδα, το έπος της Ρώμης! Μαικήνα, νομίζω ότι θα έχεις καταπληκτικά νέα για τον Αύγουστο.
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Λέω τώρα να υποβάλουμε και την τελευταία μας παράκληση στον εθνικό μας ποιητή: να μας απαγγείλει όποιο κομμάτι τυχαίνει να θυμάται καλύτερα από την Αινειάδα. Νομίζω ότι αξίζουμε αυτή την προνομιακή μεταχείριση.
ΒΙΡΓΙΛΙΟΣ: Το περίμενα ότι θα κατέληγες εκεί, Μαικήνα. [Σιωπά και αυτοσυγκεντρώνεται.] Η ώρα είναι προχωρημένη, το φαλερνικό σου άρχισε να ανεβαίνει στο κεφάλι, αλλά νομίζω ότι μπορώ να θυμηθώ το προοίμιο του έπους:
Για τ᾽ άρματα και για τον άντρα το τραγούδι μου, που πρώτος απ᾽ της Τροίας
κινώντας την ακτή, της μοίρας πρόσφυγας, στην Ιταλία έφτασε και στο λαβινικό
το ακρογιάλι· στη γη και το βαθύ το πέλαγο πολύ ταράχτηκε
γιατί σκληροί το θέλανε θεοί κι η αγριεμένη Ήρα, που κρατούσε τον θυμό της.
Βάσανα πέρασε στον πόλεμο πολλά, ώσπου να χτίσει πόλη
και της πατρίδας τους θεούς να φέρει μες στο Λάτιο, όθε
το έθνος το λατινικό, της Άλβας οι πατέρες και της Ρώμης τα ψηλά τα κάστρα.
Μούσα, ανιστόρησε γιατί, ποιος δαίμονας πειράχτηκε, για ποιο γινάτι
η πιο τρανή μες στις θεές τον έριξε
στη δίνη τέτοιας συμφοράς, ν᾽ αντέξει τόσα πάθη,
τον άντρα που είχε ξέχωρη αρετή. Τέτοια οργή σε ουράνιο πνεύμα;
[Οι συνδαιτυμόνες σιγούν για λίγο και ύστερα ξεσπούν σε χειροκροτήματα.]
ΜΑΙΚΗΝΑΣ: Ξέρω ότι ο Βιργίλιος θα προτιμούσε να μην το πω, αλλά εγώ θα το πω: έχω την πεποίθηση ότι ζήσαμε μια ιστορική βραδιά· είναι μονάχα κρίμα που δεν ήταν εδώ και εκείνος. Όσο για τα επαινετικά σας σχόλια για το φαλερνικό μου νέκταρ (εννοώ εκείνα που ξεχάσατε να κάνετε), σας ευχαριστώ εκ βάθους καρδίας. Την επόμενη φορά θα σας ανταμείψω με το καλύτερο ξίδι που διαθέτουν τα κελάρια μου. Κύριοι, σας εύχομαι μια ήσυχη νύχτα.
[Σηκώνονται όλοι από τα ανάκλιντρα και προχωρούν προς την έξοδο, όπου τους περιμένουν οι δούλοι με τους πυρσούς για να τους συνοδεύσουν στα σπίτια τους.]
***
Ενώ ο Βιργίλιος έγραφε, έσβηνε και ξαναέγραφε την Αινειάδα, οι φήμες στους λογοτεχνικούς κύκλους φούντωναν, και ένας από τους ενδιαφερομένους ανέκραζε: «Πίσω Έλληνες ποιητές, πίσω ρωμαίοι! Κάτι σπουδαιότερο από την Ιλιάδα είναι στα σκαριά!» Αυτό που μετά από δέκα χρόνια δουλειάς μάς έδωσε ο ποιητής δεν ήταν σπουδαιότερο από τα έπη του Ομήρου· ήταν απλώς διαφορετικό. Τα σημαντικότερα μας τα είπε ο ίδιος ο Βιργίλιος. Αυτό που δεν μπορούσε να προβλέψει ούτε ο ίδιος ούτε οι συνδαιτυμόνες του εκείνο το γεναριάτικο βράδυ ήταν ότι η Αινειάδα θα γινόταν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά κείμενα του δυτικού πολιτισμού. Το ποίημα μιλάει έμμεσα, αλλά και με περηφάνια, για το πώς ένα μεγάλο έθνος δημιούργησε τις προϋποθέσεις της εξουσίας του στον κόσμο. Λέει αυτό που ήθελε να ακούσει ο Αύγουστος, ταυτόχρονα όμως μιλάει και για το κόστος αυτής της εξουσίας, για τα ανθρώπινα αισθήματα και τις ανθρώπινες ζωές που θυσιάζονται για χάρη της· μιλάει για την ατομική και συλλογική μοίρα των ανθρώπων που παρασύρονται στη δίνη της Ιστορίας· δείχνει βαθιά εμπιστοσύνη στη δικαιοσύνη των θεών, αλλά δεν ξεχνάει ότι οι ίδιοι θεοί μπορούν να γίνουν σκληροί, χωρίς ο ανθρώπινος νους να καταλαβαίνει το γιατί. «Τέτοια οργή σε ουράνιο πνεύμα;» Η βαθιά, μελαγχολική φωνή του Βιργιλίου αντηχούσε ακόμη στ᾽ αφτιά των συνδαιτυμόνων καθώς επέστρεφαν στα σπίτια τους εκείνη τη νύχτα.
