ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Τραχίνιαι (821-861)

ΧΟ. ἴδ᾽ οἷον, ὦ παῖδες, προσέμειξεν ἄφαρ [στρ. α]

τοὔπος τὸ θεοπρόπον ἡμῖν
τᾶς παλαιφάτου προνοίας,
ὅ τ᾽ ἔλακεν, ὁπότε τελεόμηνος ἐκφέροι
825 δωδέκατος ἄροτος, ἀναδοχὰν τελεῖν πόνων
τῷ Διὸς αὐτόπαιδι· καὶ τάδ᾽ ὀρθῶς
ἔμπεδα κατουρίζει.
πῶς γὰρ ἂν ὁ μὴ λεύσσων
ἔτι ποτ᾽ ἔτ᾽ ἐπίπονον
830 ἔχοι θανὼν λατρείαν;

εἰ γάρ σφε Κενταύρου φονίᾳ νεφέλᾳ [ἀντ. β]
χρίει δολοποιὸς ἀνάγκα
πλευρὰ προστακέντος ἰοῦ,
ὃν τέκετο θάνατος, ἔτρεφε δ᾽ αἰόλος δράκων,
835 πῶς ὅδ᾽ ἂν ἀέλιον ἕτερον ἢ τανῦν ἴδοι,
δεινοτάτῳ μὲν ὕδρας προστετακὼς
νήματι; μελαγχαίτα τ᾽
ἄμμιγά νιν αἰκίζει
φόνια δολιόμυ-
840 θα κέντρ᾽ ἐπιζέσαντα.

ὧν ἅδ᾽ ἁ τλάμων ἄοκνος [στρ. α]
μεγάλαν προσορῶσα δόμοισι βλάβαν νέων
ἀισσόντων γάμων τὰ μὲν αὐτὰ
προσέβαλεν, τὰ δ᾽ ἀπ᾽ ἀλλόθρου
845 γνώμας μολόντ᾽ ὀλεθρίαισι συναλλαγαῖς
ἦ που ὀλοὰ στένει,
ἦ που ἀδινῶν χλωρὰν
τέγγει δακρύων ἄχναν.
ἁ δ᾽ ἐρχομένα μοῖρα προ-
850 φαίνει δολίαν καὶ μεγάλαν ἄταν.

ἔρρωγεν παγὰ δακρύων, [ἀντ. β]
κέχυται νόσος, ὦ πόποι, οἷον ἀναρσίων
‹ὕπ᾽› οὔπω ‹. . .› ἀγακλειτὸν
855 ἐπέμολεν πάθος οἰκτίσαι.
ἰὼ κελαινὰ λόγχα προμάχου δορός,
ἃ τότε θοὰν νύμφαν
ἄγαγες ἀπ᾽ αἰπεινᾶς
τάνδ᾽ Οἰχαλίας αἰχμᾷ·
860 ἁ δ᾽ ἀμφίπολος Κύπρις ἄ-
ναυδος φανερὰ τῶνδ᾽ ἐφάνη πράκτωρ.

***

ΧΟΡ. Δείτε, παιδιά, πώς μεμιάς
βγήκε μπροστά μας σωστός
της προφητείας της παλιάς
ο θεόσταλτος λόγος,
που πρόλεγε πως όταν θα ᾽κλεινε
τέλεια μ᾽ όλους τους μήνες του
ο δωδέκατος χρόνος,
τότε θα κάμουνε στάση τα βάσανα
τ᾽ ακριβού γιου τού Δία·
και νά που τώρ᾽ όλα αυτά
τραβούνε πρίμα στο τέρμα.
Γιατί, πώς ένας που κλείσει τα μάτια στο φως
και πεθαμένος ακόμα θενά ᾽χε
830 βαριούς μόχτους και λάτρες;

Γιατ᾽ αν ο αξεφεύγατος
ο δόλος του Κένταυρου
με θανάσιμο σύγνεφο
τα πλευρά τού τυλίγει,
μια και κόλλησε απάνω του
το φαρμάκι που γέννησε ο θάνατος
κι ο μυριόστριφτος έθρεψε ο δράκοντας,
πώς αυτός θα μπορούσε άλλον ήλιο να δει,
κολλημένο όπως έχει
φριχτότατο πάνω του τέρας, την Ύδρα,
και τον δουλεύουνε σύγκαιρα
του μαυροχαίτη τού Νέσσου
τα ορμηνεμένα με δόλο κεντριά
840 που φονικά αναβράζουν;

Μα η ταλαίπωρη αυτή
το μεγάλο τον κίντυνο βλέποντας
που χυμούσε στα σπίτια της δίχως ν᾽ αργεί
με τους νέους τούς γάμους,
απ᾽ όλα εκείνα τίποτα
δεν έβαλε στο νου της·
και τώρα τη βαριά της συφορά
που ήρθε από ξένες συμβουλές
κι από καταραμένες συντυχιές,
τη θρηνεί, βέβαια, θλιβερά
και χύνει, βέβαια, αστείρευτα
δάκρυα πικρά ποτάμι.
850 Μα έρχεται η μοίρα βγάζοντας στο φως
τη συφορά τη δολερή και μαύρη.

Ξέσπασεν η πηγή
των δακρύων· τον πόντισε, αλίμονο,
κακό τέτοιο, που ως τώρα από εχθρούς του ποτέ
ένα πάθος παρόμοιο
στον κοσμοξάκουστο ήρωα
δεν ήρθε, να του κλάψεις.
Ω μαύρο σίδερο του κονταριού
του πολεμόχαρου, πόσο γοργά
την πήρες και την έστελνες εδώ
τη νύφη αυτή από τα ψηλά
της Οιχαλίας πυργώματα
αιχμάλωτη πολέμου.
860 Κι η Κύπρη, που παράστεκε χωρίς μιλιά
φάνηκε φανερή σ᾽ αυτά η αιτία.

ΟΜΗΡΟΣ: Ἰλιάς (4.141-4.219)

Ὡς δ᾽ ὅτε τίς τ᾽ ἐλέφαντα γυνὴ φοίνικι μιήνῃ
Μῃονὶς ἠὲ Κάειρα, παρήϊον ἔμμεναι ἵππων·
κεῖται δ᾽ ἐν θαλάμῳ, πολέες τέ μιν ἠρήσαντο
ἱππῆες φορέειν· βασιλῆϊ δὲ κεῖται ἄγαλμα,
145 ἀμφότερον κόσμος θ᾽ ἵππῳ ἐλατῆρί τε κῦδος·
τοῖοί τοι, Μενέλαε, μιάνθην αἵματι μηροὶ
εὐφυέες κνῆμαί τε ἰδὲ σφυρὰ κάλ᾽ ὑπένερθε.
Ῥίγησεν δ᾽ ἄρ᾽ ἔπειτα ἄναξ ἀνδρῶν Ἀγαμέμνων,
ὡς εἶδεν μέλαν αἷμα καταρρέον ἐξ ὠτειλῆς·
150 ῥίγησεν δὲ καὶ αὐτὸς ἀρηΐφιλος Μενέλαος.
ὡς δὲ ἴδεν νεῦρόν τε καὶ ὄγκους ἐκτὸς ἐόντας,
ἄψορρόν οἱ θυμὸς ἐνὶ στήθεσσιν ἀγέρθη.
τοῖς δὲ βαρὺ στενάχων μετέφη κρείων Ἀγαμέμνων,
χειρὸς ἔχων Μενέλαον, ἐπεστενάχοντο δ᾽ ἑταῖροι·
155 «φίλε κασίγνητε, θάνατόν νύ τοι ὅρκι᾽ ἔταμνον,
οἶον προστήσας πρὸ Ἀχαιῶν Τρωσὶ μάχεσθαι,
ὥς σ᾽ ἔβαλον Τρῶες, κατὰ δ᾽ ὅρκια πιστὰ πάτησαν.
οὐ μέν πως ἅλιον πέλει ὅρκιον αἷμά τε ἀρνῶν
σπονδαί τ᾽ ἄκρητοι καὶ δεξιαί, ᾗς ἐπέπιθμεν.
160 εἴ περ γάρ τε καὶ αὐτίκ᾽ Ὀλύμπιος οὐκ ἐτέλεσσεν,
ἔκ τε καὶ ὀψὲ τελεῖ, σύν τε μεγάλῳ ἀπέτεισαν,
σὺν σφῇσιν κεφαλῇσι γυναιξί τε καὶ τεκέεσσιν.
εὖ γὰρ ἐγὼ τόδε οἶδα κατὰ φρένα καὶ κατὰ θυμόν·
ἔσσεται ἦμαρ ὅτ᾽ ἄν ποτ᾽ ὀλώλῃ Ἴλιος ἱρὴ
165 καὶ Πρίαμος καὶ λαὸς ἐϋμμελίω Πριάμοιο,
Ζεὺς δέ σφι Κρονίδης ὑψίζυγος, αἰθέρι ναίων,
αὐτὸς ἐπισσείῃσιν ἐρεμνὴν αἰγίδα πᾶσι
τῆσδ᾽ ἀπάτης κοτέων· τὰ μὲν ἔσσεται οὐκ ἀτέλεστα·
ἀλλά μοι αἰνὸν ἄχος σέθεν ἔσσεται, ὦ Μενέλαε,
170 αἴ κε θάνῃς καὶ πότμον ἀναπλήσῃς βιότοιο.
καί κεν ἐλέγχιστος πολυδίψιον Ἄργος ἱκοίμην·
αὐτίκα γὰρ μνήσονται Ἀχαιοὶ πατρίδος αἴης·
κὰδ δέ κεν εὐχωλὴν Πριάμῳ καὶ Τρωσὶ λίποιμεν
Ἀργείην Ἑλένην· σέο δ᾽ ὀστέα πύσει ἄρουρα
175 κειμένου ἐν Τροίῃ ἀτελευτήτῳ ἐπὶ ἔργῳ.
καί κέ τις ὧδ᾽ ἐρέει Τρώων ὑπερηνορεόντων
τύμβῳ ἐπιθρῴσκων Μενελάου κυδαλίμοιο·
“αἴθ᾽ οὕτως ἐπὶ πᾶσι χόλον τελέσει᾽ Ἀγαμέμνων,
ὡς καὶ νῦν ἅλιον στρατὸν ἤγαγεν ἐνθάδ᾽ Ἀχαιῶν,
180 καὶ δὴ ἔβη οἶκόνδε φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν
σὺν κεινῇσιν νηυσί, λιπὼν ἀγαθὸν Μενέλαον.”
ὥς ποτέ τις ἐρέει· τότε μοι χάνοι εὐρεῖα χθών.»
Τὸν δ᾽ ἐπιθαρσύνων προσέφη ξανθὸς Μενέλαος·
«θάρσει, μηδέ τί πω δειδίσσεο λαὸν Ἀχαιῶν·
185 οὐκ ἐν καιρίῳ ὀξὺ πάγη βέλος, ἀλλὰ πάροιθεν
εἰρύσατο ζωστήρ τε παναίολος ἠδ᾽ ὑπένερθε
ζῶμά τε καὶ μίτρη, τὴν χαλκῆες κάμον ἄνδρες.»
Τὸν δ᾽ ἀπαμειβόμενος προσέφη κρείων Ἀγαμέμνων·
«αἲ γὰρ δὴ οὕτως εἴη, φίλος ὦ Μενέλαε·
190 ἕλκος δ᾽ ἰητὴρ ἐπιμάσσεται ἠδ᾽ ἐπιθήσει
φάρμαχ᾽, ἅ κεν παύσῃσι μελαινάων ὀδυνάων.»
Ἦ, καὶ Ταλθύβιον, θεῖον κήρυκα, προσηύδα·
«Ταλθύβι᾽, ὅττι τάχιστα Μαχάονα δεῦρο κάλεσσον,
φῶτ᾽ Ἀσκληπιοῦ υἱόν, ἀμύμονος ἰητῆρος,
195 ὄφρα ἴδῃ Μενέλαον ἀρήϊον Ἀτρέος υἱόν,
ὅν τις ὀϊστεύσας ἔβαλεν, τόξων ἐῢ εἰδώς,
Τρώων ἢ Λυκίων, τῷ μὲν κλέος, ἄμμι δὲ πένθος.»
Ὣς ἔφατ᾽, οὐδ᾽ ἄρα οἱ κῆρυξ ἀπίθησεν ἀκούσας,
βῆ δ᾽ ἰέναι κατὰ λαὸν Ἀχαιῶν χαλκοχιτώνων
200παπταίνων ἥρωα Μαχάονα· τὸν δ᾽ ἐνόησεν
ἑσταότ᾽· ἀμφὶ δέ μιν κρατεραὶ στίχες ἀσπιστάων
λαῶν, οἵ οἱ ἕποντο Τρίκης ἐξ ἱπποβότοιο.
ἀγχοῦ δ᾽ ἱστάμενος ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·
«ὄρσ᾽, Ἀσκληπιάδη, καλέει κρείων Ἀγαμέμνων,
205 ὄφρα ἴδῃς Μενέλαον ἀρήϊον ἀρχὸν Ἀχαιῶν,
ὅν τις ὀϊστεύσας ἔβαλεν, τόξων ἐῢ εἰδώς,
Τρώων ἢ Λυκίων, τῷ μὲν κλέος, ἄμμι δὲ πένθος.»
Ὣς φάτο, τῷ δ᾽ ἄρα θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ὄρινε·
βὰν δ᾽ ἰέναι καθ᾽ ὅμιλον ἀνὰ στρατὸν εὐρὺν Ἀχαιῶν.
210ἀλλ᾽ ὅτε δή ῥ᾽ ἵκανον ὅθι ξανθὸς Μενέλαος
βλήμενος ἦν, περὶ δ᾽ αὐτὸν ἀγηγέραθ᾽ ὅσσοι ἄριστοι
κυκλόσ᾽, ὁ δ᾽ ἐν μέσσοισι παρίστατο ἰσόθεος φώς,
αὐτίκα δ᾽ ἐκ ζωστῆρος ἀρηρότος ἕλκεν ὀϊστόν·
τοῦ δ᾽ ἐξελκομένοιο πάλιν ἄγεν ὀξέες ὄγκοι.
215 λῦσε δέ οἱ ζωστῆρα παναίολον ἠδ᾽ ὑπένερθε
ζῶμά τε καὶ μίτρην, τὴν χαλκῆες κάμον ἄνδρες.
αὐτὰρ ἐπεὶ ἴδεν ἕλκος ὅθ᾽ ἔμπεσε πικρὸς ὀϊστός,
αἷμ᾽ ἐκμυζήσας ἐπ᾽ ἄρ᾽ ἤπια φάρμακα εἰδὼς
πάσσε, τά οἵ ποτε πατρὶ φίλα φρονέων πόρε Χείρων.

***

Ως όταν Κάειρα ή Μαιονίς γυνή κοκκινοβάφει
λευκόν ελεφαντόδοντο, του αλόγου χαλινάρι,
πολλοί το ζήλευσαν ιππείς, και μένει φυλαγμένο
στον θάλαμον για βασιλείς πολύτιμο στολίδι,
145 και στ᾽ άλογο καλλώπισμα και δόξα του αναβάτη·
ομοίως, ω Μενέλαε, εβάφηκαν τα ωραία
μεριά σου και τα κνήμια σου και οι φτέρνες εις το αίμα·
επάγωσεν ο κραταιός Ατρείδης Αγαμέμνων,
άμ᾽ είδε από το λάβωμα να τρέχει μαύρον αίμα,
150 πάγωσε και ο Μενέλαος ο ανδρείος, αλλ᾽ ως είδε
οπού της λόγχης το λουρί κι οι αγκίδες μείναν έξω,
του επανήλθεν η ψυχή· και ο μέγας Αγαμέμνων
με στεναγμούς του έλεγε κρατώντας του το χέρι,
και οι φίλοι γύρω εστέναζαν: «Γλυκύτατε αδελφέ μου,
155στους όρκους σ᾽ εθανάτωνα, την ώρα που σε μόνον
εμπρός των Τρώων σ᾽ έσταινα για μας να πολεμήσεις·
κι εκείν᾽ ιδού σ᾽ εκτύπησαν κι επάτησαν τους όρκους·
αλλά δεν θα ματαιωθούν οι όρκοι και η θυσία,
οι αγνές σπονδές και οι δεξιές που εσφίξαμε με θάρρος
160 κι εάν ευθύς δεν το ενεργεί, στο εξής θα το ενεργήσει
ο Δίας και πολύ βαριά το κρίμα θα πληρώσουν
εκείνοι και οι γυναίκες τους και τα παιδιά τους όλα·
ότ᾽ είναι τούτο φανερό στα βάθη της ψυχής μου·
θα φθάσει μέρα να χαθεί κι η Ίλιος η αγία
165 και ο Πρίαμος ο δυνατός με όλον τον λαόν του,
όταν ο αιθεροκάτοικος Κρονίδης χολωμένος
για τούτην την απάτην τους επάνω τους τινάξει
την σκοτεινήν αιγίδα του· και αυτά θα γίνουν όλα.
Αλλ, ω Μενέλαε, σκληρός εμέ θα σφάζει πόνος,
170 αν αποθάνεις και κλεισθούν οι μέρες της ζωής σου·
στ᾽ άνανδρον Άργος άτιμος μου μέλλει να γυρίσω,
ότ᾽ οι Αχαιοί θα θυμηθούν αμέσως την πατρίδα
και του Πριάμου καύχημα θα μείνει και των Τρώων
η Άργισσα Ελένη μας, και η γη τα κόκαλά σου,
175 χωρίς να γίνει τίποτε θα σέπει εδώ στην Τροίαν·
και κάποιος τότε θέλ᾽ ειπεί των αποτόλμων Τρώων,
ενώ στον τάφον θα σκιρτά του ενδόξου Μενελάου:
«Να χαρεί πάντοτε η χολή του Ατρείδη ως τώρα εχάρη
που στρατόν έφερε Αχαιών ανώφελα εδώ πέρα
180 και μ᾽ άδεια πλοία γύρισεν εις την πατρίδα, δίχως
τον αγαθόν Μενέλαον»· αυτά θα ειπούν· κι εμένα
χάσμ᾽ ας ανοίξ᾽ η μαύρη γη κι επάνω μου να κλείσει».
Κι είπε ο ξανθός Μενέλαος να τον εγκαρδιώσει:
«Κάμε καρδιά, τους Αχαιούς ακόμη μη δειλιάζεις·
185 δεν ήβρε μέρος ακριβό το βέλος, ότ΄ η ζώνη
η πλουμιστή μ΄ εφύλαξε και κάτωθε το ζώμα
και η καλή πλάκα οπού χαλκείς κατασκευάσαν άνδρες».
Και προς αυτόν απάντησεν ο μέγας Αγαμέμνων:
«Είθε, γλυκέ Μενέλαε, να είναι καθώς λέγεις·
190ιατρός θα ψάξει την πληγήν κι επάνω της θα βάλει
βοτάνια, τες φαρμακερές οδύνες να πραΰνει».
Κι εστράφη προς τον κήρυκα Ταλβύθιον και του είπε:
« Ταλβύθιε, τον Μαχάονα κάλεσ᾽ ευθύς, τον γόνον
του Ασκληπιού, που ασύγκριτος ιατρός στον κόσμον ήταν,
195 να ᾽λθει να ιδεί τον ψυχερόν Μενέλαον Ατρείδην,
οπού τον κτύπησ᾽ άξιος τοξότης ή των Τρώων
ή των Λυκίων, δόξα του και σ᾽ εμάς όλους λύπη».
Αυτά είπε και υπάκουσεν ο κήρυξ εις τον λόγον,
και των ανδρείων Αχαιών εγύρνα μες στα πλήθη
200 να έβρει τον Μαχάονα· τον είδε που εστεκόταν
στες φάλαγγες τες φοβερές λαών ασπιδοφόρων
που από την Τρίκκην έφθασαν μαζί του στην Τρωάδα·
σιμά του εστάθη κι είπε του: «Πετάξου, Ασκληπιάδη,
ο κραταιός σε προσκαλεί Ατρείδης Αγαμέμνων
205 να ᾽λθεις να ιδείς τον ψυχερόν Μενέλαον Ατρείδην,
οπού τον κτύπησ᾽ άξιος τοξότης ή των Τρώων
ή των Λυκίων, δόξα του και σ᾽ εμάς όλους λύπη».
Είπε και του ετάραξε στα στήθη την καρδίαν.
Και μέσ᾽ απ᾽ τον πλατύν στρατόν των Αχαιών εφθάσαν
210 όπου ο ξανθός Μενέλαος στεκόνταν λαβωμένος
και κύκλον είχε ολόγυρα των πρώτων πολεμάρχων,
ο άνδρας ο ισόθεος· κι ευθύς από την ζώνην
την δυνατήν ετράβηξε το βέλος· και ως τραβούσε,
γυρτές οπίσω εκόπηκαν οι μυτερές αγκίδες.
215 Την ζώνην έλυσ᾽ έπειτα, το ζώμα και την πλάκα,
που κατασκεύασαν χαλκείς· και άμ᾽ είδε όπου το βέλος
φαρμακερά τον λάβωσεν, εβύζαξε το αίμα
κι έβαλ᾽ επάνω βότανα πραϋντικά γνωστά του,
που ο Χείρων στον πατέρα του, σαν φίλος είχε δώσει.

Αυτοεκτίμηση: Το νόημα και η δύναμή της

Τι σημαίνει αυτοτεκτίμηση; Η αυτοεκτίμηση εκφράζει τη γνώμη που έχουμε για τον εαυτό μας, μια συνολική υποκειμενική αίσθηση ότι αξίζουμε σαν άνθρωποι. Είναι ευρύτερη από τη αυτοσυμπάθεια και επηρεάζει σε ποιο βαθμό μας αρέσει ο εαυτός μας, και πόσο τον σεβόμαστε και τον εκτιμάμε ανεξάρτητα από τις συνθήκες της ζωής μας ή από όσα μας λένε οι άλλοι.

Διαμόρφωση αυτοεκτίμησης

Ακόμα, επηρεάζει το πόσο πιστεύουμε ότι αξίζουμε την αγάπη των άλλων, αλλά και αν αποδεχόμαστε τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας, αν εμπιστευόμαστε τις απόψεις και τις αποφάσεις μας, και αν θέτουμε και επιμένουμε να πετύχουμε ουσιαστικούς στόχους.

Η αυτοεκτίμηση διαμορφώνεται από διάφορους παράγοντες (von Soest, κ.ά. 2018), όπως:

• κληρονομικότητα
• σχέσεις και αίσθημα ασφάλειας
• προσωπική ταυτότητα
• αίσθηση του «ανήκειν»
• αντίληψη των ικανοτήτων μας
• τρόπος σκέψης και προσωπικές πεποιθήσεις
• σωματική διάπλαση
• οικονομικοκοινωνικό επίπεδο

Ένας ακόμα παράγοντας είναι η ηλικία. Η αυτοεκτίμηση τείνει να είναι χαμηλή στην παιδική ηλικία, αυξάνεται στη διάρκεια της εφηβείας και της ενήλικης ζωής, ενώ σταδιακά φτάνει σε ένα σχετικά σταθερό επίπεδο (Trzesniewski, κ.ά. 2003).

Ενώ γενετικοί παράγοντες που διαμορφώνουν την προσωπικότητά μας έχουν κάποιο ρόλο, πιο σημαντικές είναι οι εμπειρίες που βιώνουμε στη ζωή μας και αν το οικογενειακό ή φιλικό περιβάλλον μας ασκεί συχνά κριτική ή αρνητική αξιολόγηση, τότε είναι πολύ πιθανό να έχουμε χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενώ για την υγιή αυτοεκτίμηση απαιτείται η θετική αποδοχή άνευ όρων, σύμφωνα με τον Carl Rogers.

Επίσης, έρευνες δείχνουν ότι ο ρατσισμός και οι διακρίσεις έχουν αρνητικό αντίκτυπο στον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας (Johnson, 2020).

Η δύναμη της υγιούς αυτοεκτίμησης

Η υγιής αυτοεκτίμηση εκφράζει μια θετική προσωπική εικόνα. Αποτελεί μια σταθερή εσωτερική δομή που υποστηρίζει την ψυχική μας υγεία, την ποιότητα της ζωής μας και τη συνολική μας ευημερία.

Βασίζεται στην αυτοπεποίθηση και έτσι επηρεάζει τις αποφάσεις που παίρνουμε και το πόσο σίγουροι είμαστε για αυτές, τις σχέσεις που καλλιεργούμε, αλλά και την παρακίνησή μας να αναλάβουμε νέες προκλήσεις καθώς πιστεύουμε στις δυνατότητές μας και αισθανόμαστε έμπνευση και δύναμη. Επίσης, βασίζεται στον αυτοσεβασμό που μας κάνει να πιστεύουμε ότι αξίζουμε σαν άνθρωποι.

Συγκεκριμένα, όταν έχουμε υγιή αυτοεκτίμηση (Gabriel κ.ά., 2020):

• γνωρίζουμε και πιστεύουμε στις ικανότητές μας και έχουμε ρεαλιστικές προσδοκίες από τον εαυτό μας
• αναγνωρίζουμε και αποδεχόμαστε τα δυνατά και τα αδύναμα σημεία μας, και εξελισσόμαστε συνεχώς
• κατανοούμε και εκφράζουμε τις ανάγκες και τα συναισθήματά μας
• αισθανόμαστε παρακίνηση να θέσουμε και να πετύχουμε προσωπικούς στόχους
• αναλαμβάνουμε την ευθύνη για τις πράξεις μας και τις επιπτώσεις τους
• δεν μένουμε προσκολλημένοι σε αρνητικές εμπειρίες του παρελθόντος και βλέπουμε τη ζωή με αισιοδοξία
• έχουμε ανθεκτικότητα, ξεπερνάμε μια δυσκολία και συνεχίζουμε πιο δυνατοί
• θέτουμε κατάλληλα όρια στις σχέσεις μας και προστατεύουμε τον εαυτό μας
• υποστηρίζουμε τις απόψεις μας και λέμε «όχι» όταν χρειάζεται
• πιστεύουμε ότι είμαστε ίσοι με τους άλλους ανθρώπους, όχι καλύτεροι ή χειρότεροι
• καλλιεργούμε και διατηρούμε υγιείς και ουσιαστικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους γιατί έχουμε μια υγιή σχέση με τον εαυτό μας.

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση γίνεται τροχοπέδη

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση σμιλεύει μια αρνητική και ευάλωτη προσωπική εικόνα. Οδηγεί σε σοβαρά προβλήματα και έτσι είναι απαραίτητο να την κατανοήσουμε και να τη διαχειριστούμε για να βιώνουμε εσωτερική ισορροπία. Ουσιαστικά, δεν επηρεάζει μόνο πώς αισθανόμαστε εμείς για τον εαυτό μας αλλά και πώς επιτρέπουμε στους άλλους να μας συμπεριφέρονται και έτσι επηρεάζει ευρύτερα την ποιότητα ζωής μας και την ψυχική μας υγεία.

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση επηρεάζει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας. Μερικές φορές, τα σημάδια της είναι εμφανή, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις είναι αδιόρατα, όπως όταν σκεφτόμαστε ή μιλάμε αρνητικά για τον εαυτό μας, ή καταπιέζουμε τις ανάγκες μας για να ευχαριστήσουμε τους άλλους (Nguyen, κ.ά, 2019, Cascio, κ.ά., 2016).

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση μας κάνει συχνά να αμφιβάλλουμε για τον εαυτό μας. Αμφισβητούμε τον τρόπο που σκεφτόμαστε και τις αποφάσεις που παίρνουμε, υποβιβάζουμε τις ικανότητές μας, δεν αισθανόμαστε παρακίνηση να προσπαθήσουμε για τους στόχους και τα όνειρά μας, ενώ δυσκολευόμαστε να αναλάβουμε νέες δραστηριότητες καθώς δεν πιστεύουμε ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε και συχνά εγκαταλείπουμε με το πρώτο εμπόδιο.

Ακόμα, είμαστε ευαίσθητοι στην κριτική ή στην απόρριψη γιατί παίρνουμε τα σχόλια των άλλων προσωπικά, και συχνά αντιμετωπίζουμε προβλήματα στις σχέσεις μας καθώς δεν εκφράζουμε τις ανάγκες μας. Σε βαθύτερο επίπεδο, αισθανόμαστε ότι δεν αξίζουμε σαν άνθρωποι και ότι δεν είμαστε αγαπητοί ή αρεστοί στους άλλους.

Τα 10 σημάδια της χαμηλής αυτοεκτίμησης

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση εκφράζεται με διάφορους τρόπους (Gabriel, κ.ά, 2020, Don, κ.ά., 2019, von Soest, 2018, Kille, 2017, Wang, 2017, Vogel, κ.ά, 2014, Trzesniewski, 2003) όπως:

Αμφιβάλουμε για τον εαυτό μας. Μετά τη λήψη μιας απόφασης, ανησυχούμε ότι έχουμε κάνει λάθος επιλογή, αμφισβητούμε τις απόψεις μας και συχνά αναβάλλουμε να υλοποιήσουμε τις επιλογές μας, κάτι που οδηγεί σε δεύτερες σκέψεις και μας δυσκολεύει στη λήψη μιας απόφασης.

Δυσκολευόμαστε να εκφράσουμε τις ανάγκες μας και να ζητήσουμε αυτό που χρειαζόμαστε γιατί δεν πιστεύουμε ότι αξίζουμε τη βοήθεια των άλλων. Συχνά αισθανόμαστε άβολα με την ανάγκη μας για υποστήριξη και καθώς δεν έχουμε ως προτεραιότητα τις δικές μας επιθυμίες, δεν διεκδικούμε κάτι που δικαιούμαστε.

Έχουμε έναν αρνητικό προσωπικό διάλογο και εστιάζουμε στις αδυναμίες μας, επικεντρωνόμαστε στα ελαττώματα και όχι στα δυνατά μας σημεία. Αντί για την ενδυνάμωση που καλλιεργεί ένας θετικός προσωπικός διάλογος, βιώνουμε την αδυναμία γιατί πάντα έχουμε κάτι αρνητικό να πούμε στον εαυτό μας για τον εαυτό μας, τον κατηγορούμε όταν μια κατάσταση έχει αρνητική εξέλιξη και πάντα αναζητάμε το λάθος σε κάποια πτυχή του, όπως στην εμφάνιση, την προσωπικότητα ή τις ικανότητές μας.

Έχουμε μια αρνητική προσέγγιση και κοσμοθεωρία για τη ζωή και αισθανόμαστε ότι οι πιθανότητες για ένα καλύτερο μέλλον είναι ελάχιστες. Αυτό το συναίσθημα απελπισίας μας δυσκολεύει να συμπεριφερθούμε με τρόπο που θα επιφέρει θετικές αλλαγές στη ζωή μας, είναι ένα είδος «αυτοσαμποτάζ», καθώς βρίσκουμε εμπόδια και δικαιολογίες για να αποτρέψουμε την επιτυχία, και κατηγορούμε τους άλλους ή τις καταστάσεις για τις δικές μας ελλείψεις ή την αποφυγή.

Πιστεύουμε ότι δεν έχουμε τον έλεγχο της ζωής μας και των καταστάσεων που συμβαίνουν ώστε να δημιουργήσουμε θετικές αλλαγές και αισθανόμαστε αβοήθητοι ή ανίκανοι να λύσουμε τα προβλήματά μας.

Φοβόμαστε την αποτυχία γιατί δεν έχουμε εμπιστοσύνη στις ικανότητές μας και τείνουμε είτε να αποφεύγουμε τις προκλήσεις είτε να παρατάμε μια δραστηριότητα χωρίς να προσπαθήσουμε αρκετά. Ο φόβος της αποτυχίας μας ωθεί να ξεσπάμε όταν τα πράγματα πάνε στραβά και να αναζητάμε τρόπους για να κρύψουμε τα συναισθήματα ανεπάρκειας που βιώνουμε. Ίσως, ακόμα, βρίσκουμε δικαιολογίες, κατηγορούμε εξωτερικούς παράγοντες ή προσπαθούμε να υποβαθμίσουμε τη σημασία της δραστηριότητας.

Πιστεύουμε ότι οι άλλοι είναι καλύτεροι από εμάς και κάνουμε αρνητικές κοινωνικές συγκρίσεις που μας πληγώνουν, ακόμα και αν οι άλλοι μπορούν να αποτελέσουν πρότυπα για έμπνευση και βελτίωση. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παίζουν σημαντικό ρόλο σε τέτοιου είδους αρνητικές συγκρίσεις.

Μειώνουμε τα θετικά σχόλια των άλλων γιατί δεν έχουμε θετική γνώμη για τον εαυτό μας. Αντίθετα, συχνά αντιμετωπίζουμε τη θετική ανατροφοδότηση με καχυποψία και δυσπιστία καθώς δεν ευθυγραμμίζεται με τις πεποιθήσεις που έχουμε για τον εαυτό μας και ίσως πιστεύουμε ότι οι άλλοι προσποιούνται.

Δυσκολευόμαστε να πούμε «όχι» ή να θέσουμε όρια γιατί φοβόμαστε ότι οι άλλοι θα μας απορρίψουν. Βάζουμε τις ανάγκες τους πριν και πάνω από τις δικές μας και πάντα προσπαθούμε να τους ευχαριστήσουμε. Προκειμένου να έχουμε την αποδοχή τους, κάνουμε το παν για να αισθάνονται άνετα και ευχάριστα. Αυτό συχνά σημαίνει ότι παραμελούμε τις δικές μας ανάγκες και συναινούμε σε πράγματα που δε θέλουμε να κάνουμε ή αισθανόμαστε ενοχές αν απορρίψουμε τις προτάσεις τους.

Δεν έχουμε αυτοπεποίθηση και δεν πιστεύουμε ότι μπορούμε να βασιστούμε στον εαυτό μας για να διαχειριστούμε διαφορετικές καταστάσεις που συμβάλλουν στη συνολική μας ευημερία.

Οι επιπτώσεις της χαμηλής αυτοεκτίμησης

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση έχει αρνητικό αντίκτυπο στη ζωή μας και συνδέεται με αρκετά προβλήματα ψυχικής υγείας, σε τέτοιο βαθμό που σε ορισμένες περιπτώσεις είναι απαραίτητη η φαρμακευτική αγωγή ή η ψυχοθεραπεία (Nguyen, κ.ά, 2019, Cascio, κ.ά., 2016, Brummelman, κ.ά., 2016).

Σύμφωνα με έρευνες, η χαμηλή αυτοεκτίμηση μπορεί να οδηγήσει σε:

• Άγχος
• Κατάθλιψη
• Αυτοκτονικό ιδεασμό
• Διατροφικές διαταραχές
• Συναισθηματική δυσφορία
• Διαταραχή πανικού
• Επικίνδυνες συμπεριφορές
• Διαταραχή κοινωνικού άγχους
• Χρήση ουσιών

Πώς καλλιεργείται η υγιής αυτοεκτίμηση;

Παρόλο που κάποιοι από τους παράγοντες που επηρεάζουν την αυτοεκτίμησή μας δεν αλλάζουν, όπως γενετικοί παράγοντες, εμπειρίες στην παιδική ηλικία ή χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας, υπάρχουν τρόποι για να καλλιεργούμε υγιή αυτοεκτίμηση σε βάθος χρόνου ώστε να διατηρούμε τη συναισθηματική μας ευημερία (Don, κ.ά., 2019, Cascio, κ.ά., 2016).

Ας δούμε μερικούς από αυτούς:

Αναγνωρίζουμε τις αρνητικές σκέψεις που κάνουμε, συνειδητοποιούμε πώς επηρεάζουν την αυτοεκτίμησή μας, τις αμφισβητούμε και τις αντικαθιστούμε με ρεαλιστικές.

Συγχωρούμε τον εαυτό μας για τα λάθη που έχει κάνει και αποδεχόμαστε όλες τις πτυχές της ύπαρξής μας, και τις δυνατές και τις αδύναμες. Δεν «κολλάμε» στα λάθη ή τις αποτυχίες μας, αλλά πάμε παρακάτω. Επικεντρωνόμαστε σε όσα μπορούμε να κάνουμε καλύτερα στο μέλλον και όχι σε όσα αρνητικά έχουν συμβεί στο παρελθόν.

Χρησιμοποιούμε θετικό προσωπικό διάλογο για να ενδυναμώνουμε τον εαυτό μας. Εξασκούμαστε σε έναν αισιόδοξο τρόπο σκέψης και καθημερινά αφιερώνουμε χρόνο για να παρατηρήσουμε τα καλά πράγματα που συμβαίνουν στη ζωή μας, τις δραστηριότητες στις οποίες είμαστε καλοί και επιτρέπουμε στον εαυτό μας να χαρεί. Σκεφτόμαστε δύσκολες καταστάσεις που ξεπεράσαμε στο παρελθόν και παίρνουμε δύναμη για να ξεπεράσουμε ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε τώρα.

Φροντίζουμε τον εαυτό μας και του αφιερώνουμε χρόνο κάνοντας πράγματα που μας αρέσουν, μας ξεκουράζουν και μας χαλαρώνουν.

Δεν υπομένουμε μόνοι μας μια δυσκολία, αλλά μοιραζόμαστε την αγωνία μας με κάποιον που μπορεί να μας προσφέρει άνευ όρων υποστήριξη, όπως ένα μέλος της οικογένειάς μας ή έναν φίλο, αλλά ακόμα και κάποιον ειδικό. Το υποστηρικτικό μας δίκτυο έχει σημαντικό ρόλο που δεν πρέπει να ξεχνάμε.

Κατανοούμε ότι δεν χρειάζεται να είμαστε τέλειοι για να αξίζουμε και αποδεχόμαστε τον εαυτό μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουμε στόχους ή πράγματα που θέλουμε να αλλάξουμε, αλλά ότι αναγνωρίζουμε πως αξίζουμε αγάπη και εκτίμηση - από τον εαυτό μας και από τους άλλους – για το ποιοι είμαστε σαν άνθρωποι.

Αναγνωρίζουμε τα σημάδια της επιτυχίας μας. Αφιερώνουμε χρόνο να σκεφτούμε όσα έχουμε πετύχει και τα πράγματα για τα οποία είμαστε υπερήφανοι. Επιτρέπουμε στον εαυτό μας να αναγνωρίσει την αξία και τα ταλέντα μας χωρίς να κάνουμε αρνητικές συγκρίσεις με τους άλλους ή να επικεντρωνόμαστε σε πράγματα που θα θέλαμε να αλλάξουμε. Δεν χρειάζεται να είμαστε καλύτεροι από τους άλλους για να πιστεύουμε ότι αξίζουμε, αλλά να θέτουμε προσωπικούς στόχους και να καταβάλλουμε την ανάλογη προσπάθεια για να τους υλοποιήσουμε.

Σκεφτόμαστε τι θα λέγαμε σε ένα αγαπημένο μας πρόσωπο και πώς θα το υποστηρίζαμε. Σε πολλές περιπτώσεις, θα διαπιστώσουμε ότι θα ακούγαμε με κατανόηση, θα είχαμε υπομονή και ενσυναίσθηση, θα δείχναμε καλοσύνη. Έτσι ακριβώς μπορούμε να φροντίζουμε και τον εαυτό μας και να προσφέρουμε την ίδια άνευ όρων υποστήριξη και αποδοχή αντί να τον τιμωρούμε.

Και μια σκέψη ακόμα… Χρειάζεται απόφαση, δέσμευση και προσπάθεια για να αλλάξουμε τη γνώμη που έχουμε για τον εαυτό μας και να καλλιεργήσουμε μια θετική προσωπική εικόνα. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, μπορούμε να μάθουμε να βλέπουμε και να εκτιμάμε καλύτερα τον άνθρωπο που είμαστε και το πόσο αξίζουμε.

Αυτό σημαίνει βέβαια ότι δεν υπερβάλλουμε για τον εαυτό μας και είναι κάτι που θα συζητήσουμε σε επόμενο άρθρο.

Κάθε φορά που απογοητεύεσαι από τους ανθρώπους...

Κάθε φορά που απογοητεύεσαι από τους σημαντικούς για σένα ανθρώπους σκέψου πως περίμενες περισσότερα από όσα είχαν σκοπό να σου δώσουν.

Το έβλεπες, το ήξερες, παρόλα αυτά ήλπιζες. Δεν σου φταίει κανείς για τις προσδοκίες που καλλιέργησες. Πόσες φορές άραγε έχει επαναληφθεί το ίδιο;

Μπορείς να σταματήσεις τουλάχιστον να περιμένεις. Φρόντισε την επόμενη φορά να κοιτάξεις την πραγματικότητα, όπως είναι και όχι όπως θα ήθελες να είναι. Δες τους ανθρώπους γύρω σου, ανάλογα με το πόσο θέλουν να είναι μέρος της ζωής σου και όχι με βάση το πόσο εσύ θα ήθελες να είναι. Και μπορείς να αποφασίσεις τι θέλεις: τι θέλεις να προσδοκάς και τι όχι, τι επιλέγεις να ζεις και με ποιους;

Όταν κάποιος σου δείχνει ότι είσαι η τελευταία του επιλογή, δεν μπορείς να μένεις ελπίζοντας να καταλάβεις μια πιο σημαντική θέση. Σε σένα ανήκει η απόφαση: ή μένεις και συμβιβάζεσαι με τη θέση που σου δόθηκε ή αποχωρείς.

Κάθε φορά που απογοητεύεσαι από τους σημαντικούς για σένα ανθρώπους που θεωρούσες πως υπάρχουν στη ζωή σου σκέψου ότι εσύ τους επέλεξες ή τουλάχιστον εσύ τους έδωσες μια σημαντική θέση στη ζωή σου. Ίσως σκεφθείς ότι είναι αναισθησία ή έλλειψη κοινωνικότητας το να αποχωρήσεις. Όμως, σκέψου ότι είναι έλλειψη σεβασμού προς τον εαυτό σου το να θέλεις να είσαι μέρος στη ζωή κάποιων ανθρώπων που αυτοί διαρκώς σου δείχνουν ότι δεν θέλουν να σ’ έχουν μέρος της δικής τους ζωής.

Όταν οι ανάγκες του καθενός είναι διαφορετικές και τα κριτήρια που ο καθένας θεωρεί σημαντικά διαφοροποιούνται καλείσαι να επιλέξεις τι θέλεις και ποιους θέλεις στη ζωή σου. Δεν θα μείνουμε στο αν είναι σωστό ή όχι να απογοητευόμαστε με τους ανθρώπους που υπάρχουν στη ζωή μας. Ας μείνουμε σε αυτό που νιώθουμε.

Απογοήτευση: ένα συναίσθημα είναι. Το ζήτημα είναι τι θα κάνουμε με αυτό το συναίσθημα.

Θα ήταν βοηθητικό να μας κινητοποιήσει ώστε να δούμε τι κάνουμε λάθος ως προς τις επιλογές μας ή ως προς τον τρόπο που επεξεργαζόμαστε ή αντιλαμβανόμαστε τις επιλογές μας.

-Μήπως διαρκώς ζητάμε περισσότερα από τους ανθρώπους που απλώς θέλουν να μείνουν σε επιφανειακές και εφήμερες αλληλεπιδράσεις μαζί μας;

-Μήπως επενδύουμε σε ανθρώπους που ποτέ δεν επένδυσαν στη σχέση που εμείς πιστεύαμε πως είχαμε;

-Μήπως πρέπει να ξεπεράσουμε τη ρομαντική θεώρηση και θέαση των σχέσεων;

-Μήπως ο ωφελισμός είναι σημαντικότερος από το συναίσθημα;

-Μήπως οι σχέσεις εξαρτώνται περισσότερο από τις ανάγκες που μπορούν να καλύψουν τη δεδομένη στιγμή;

-Μήπως πάντα περιμέναμε περισσότερα από ανθρώπους που δεν ήταν πρόθυμοι να είναι εδώ για εμάς;

Επομένως, για να είσαι η επιλογή μου θα πρέπει να το θέλεις. Για να γίνεις μέρος της ζωής μου, θα πρέπει να το επιθυμείς. Όσο και να ελπίζω και όσο και να τα ονειρεύομαι αυτά αν δεν υπάρχει ανταπόκριση, το μόνο που θα καταφέρω είναι για άλλη μια φορά να απογοητευτώ από τους ανθρώπους γύρω μου… από τους ανθρώπους που θεωρούσα σημαντικούς και πίστευα πως αποτελούν μέρος της ζωής μου και εγώ μέρος της δικής τους ζωής…

ΘΥΜΗΣΟΥ: δεν σε απογοητεύουν οι άνθρωποι, απογοητεύεσαι από τις προσδοκίες που εσύ έχεις για τους ανθρώπους γύρω σου...

Τα παιχνίδια της βιομηχανίας της κατάθλιψης

Στη δεκαετία του '70, μια ενοχλητική αλήθεια για την κατάθλιψη θα γινόταν γνωστή, καθώς οι συνέπειές της για τους ανθρωπότητα θα ήταν άκρως προβληματικές. Στο παρελθόν, Αμερικανοί ψυχίατροι είχαν συντάξει ένα εγχειρίδιο που περιέγραφε λεπτομερώς όλα τα συμπτώματα διαφορετικών ψυχικών ασθενειών, ώστε να γίνονται διαγνώσεις και να αντιμετωπίζονται όπως έπρεπε, στις πολιτείες των ΗΠΑ.

Ονομαζόταν «Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο» (DSM). Σε μια έκδοσή του, οι επιστήμονες που ήταν υπεύθυνοι για τη σύνταξή του θα προσέθεταν εννέα συμπτώματα που έπρεπε να εκδηλώνει ένας ασθενής ώστε να διαγνωστεί με κατάθλιψη - όπως, για παράδειγμα, μειωμένο ενδιαφέρον για ευχαρίστηση ή επίμονα κακή διάθεση.

Για να έφτανε κάποιος γιατρός στο συμπέρασμα ότι ένα άτομο έπασχε από κατάθλιψη, έπρεπε ο ασθενής να εκδηλώνει τουλάχιστον πέντε από αυτά τα συμπτώματα για αρκετές εβδομάδες.

Το εγχειρίδιο και η «εξαίρεση πένθους»

Το εγχειρίδιο εστάλη σε γιατρούς στις ΗΠΑ και ξεκίνησε η ευρεία χρήση του για διαγνώσεις. Ωστόσο, μετά από λίγο καιρό, πολλοί από αυτούς τους γιατρούς αναζητούσαν τους επιστήμονες-συγγραφείς του, στην προσπάθειά τους να επισημάνουν κάτι που έβρισκαν προβληματικό.

Αυτό που συνέβαινε ήταν ότι θα έπρεπε να προχωρούν σε διάγνωση κατάθλιψης για κάθε άτομο που απευθυνόταν σε αυτούς λόγω πένθους και να του παρέχουν την αντίστοιχη περίθαλψη, που φυσικά περιελάμβανε και φάρμακα. Κι αυτό, ενώ ένα άτομο που έρχεται αντιμέτωπο με την απώλεια ενός κοντινού του ανθρώπου, εμφανίζει τέτοιου είδους συμπτώματα σχεδόν αυτόματα.

Συνεπώς, οι γιατροί που χρησιμοποιούσαν το εγχειρίδιο έπρεπε να ενημερωθούν και να συζητήσουν το αν ήταν λογικό να ναρκώνουν επί της ουσίας όλους τους ασθενείς τους που βίωναν αντίστοιχα προβλήματα.

Οι συντάκτες του εγχειριδίου αποφάσισαν τότε ότι θα υπήρχε ειδική ρήτρα στον κατάλογο των συμπτωμάτων της κατάθλιψης. Κανένα από αυτά δεν θα ίσχυε, αν ο ασθενής είχε χάσει κάποιο αγαπημένο πρόσωπο κατά τον προηγούμενο χρόνο. Σε τέτοιου είδους περιπτώσεις, όλα αυτά τα συμπτώματα θα θεωρούνταν φυσιολογικά και αναμενόμενα, και δεν θα υποδείκνυαν την ύπαρξη κάποιας ψυχικής διαταραχής.

Η συνθήκη αυτή ονομάστηκε «εξαίρεση πένθους», και φάνηκε να επιλύει το πρόβλημα.

Δεκαετίες μετά, εκατοντάδες γιατροί θα επανέρχονταν με μια ακόμη παρατήρηση πάνω στο εγχειρίδιο. Σε όλο τον κόσμο, η ιατρική κοινότητα ενθαρρυνόταν διαχρονικά να ενημερώνει τους ασθενείς ότι η κατάθλιψη είναι στην πραγματικότητα αποτέλεσμα μιας χημικής ανισορροπίας του εγκεφάλου - της έλλειψης σεροτονίνης ή κάποιας άλλης χημικής ουσίας.

Όμως μια τέτοιου είδους αιτιολόγηση αγνοούσε το συνδυασμό άλλων παραγόντων στη ζωή ενός ανθρώπου, που θα μπορούσαν δυνητικά να προκαλέσουν θλίψη και κλονισμό της ψυχικής του υγείας. Ενδεικτικά παραδείγματα θα μπορούσαν να θεωρηθούν η έλλειψη φίλων ή η μακροχρόνια ανεργία και η φτώχεια.

Η «εξαίρεση πένθους» φάνηκε τότε πως είχε καταρρίψει μια σειρά ισχυρισμών που επιβίωνε για δεκαετίες, ότι δηλαδή οι αιτίες της κατάθλιψης αποδίδονται αποκλειστικά στη βιολογία του ανθρώπινου εγκεφάλου. Πρότεινε επί της ουσίας ότι υπάρχουν περαιτέρω αίτια, τα οποία θα μπορούσαν να είναι και κοινωνικά και θα έπρεπε να διερευνηθούν και να λυθούν σε αυτό το επίπεδο.

Επρόκειτο όμως για το άνοιγμα ενός debate που η κυρίαρχη ψυχιατρική (με μερικές εξαιρέσεις) δεν επιθυμούσε να διαχειριστεί.

Έτσι σταδιακά η «εξαίρεση πένθους» εξαλείφθηκε. Σε κάθε νέα έκδοση του εγχειριδίου για τη διάγνωση ψυχικών ασθενειών, η περίοδος θλίψης που επιτρεπόταν σε ένα άτομο προτού αυτό χαρακτηριστεί καταθλιπτικό συνεχώς μειωνόταν, αρχικά σε μερικούς μήνες, μέχρι τελικά να εκμηδενιστεί. Εάν για παράδειγμα μια μητέρα έχανε το παιδί της, ο γιατρός της θα είχε τη δυνατότητα να ξεκινήσει το αμέσως επόμενο λεπτό να της χορηγεί αντικαταθλιπτικά φάρμακα.

Καταχρηστική διάγνωση, γιγάντωση της βιομηχανίας φαρμάκων

Η Δρ Joanne Cacciatore, από το Arizona State University, ασχολήθηκε με την «εξαίρεση πένθους» και είχε προσωπική εμπειρία πάνω στο ζήτημα, όταν το δικό της μωρό πέθανε κατά τη διάρκεια του τοκετού. Η ίδια γνώριζε ότι πολλά άτομα σε κατάσταση πένθους είχαν διαγνωστεί με κάποιου είδους ψυχικής διαταραχής, επειδή ακριβώς εξέφραζαν τα αναμενόμενα συναισθήματα της θλίψης τους.

Αυτή η καταχρηστική διάγνωση ασθενών με κατάθλιψη, όπως ήταν φυσικό θα ευνοούσε τη ανάπτυξη μιας τεράστιας βιομηχανίας φαρμάκων γύρω από αυτή, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η ΗΠΑ. Περίπου ένας στους πέντε Αμερικανούς ενήλικες λαμβάνουν τουλάχιστον ένα φάρμακο για ένα ψυχιατρικό πρόβλημα.

Στη Βρετανία, η συνταγογράφηση αντικαταθλιπτικών φαρμάκων έχει διπλασιαστεί σε μια δεκαετία, σε βαθμό που ένας στους 11 πολίτες λαμβάνει φάρμακα για να αντιμετωπίσει τυχόν αρνητικά συναισθήματα.

Τεράστια αύξηση κατανάλωσης αντικαταθλιπτικών, και όχι μόνο στα χρόνια της κρίσης, έχει καταγραφεί και στην Ελλάδα με τα "διεγνωσμένα" περιστατικά ανέρχονται περίπου στο 12%.

Ενδεικτικά, από τα επίσημα στατιστικά στοιχεία του Εθνικού Οργανισμού Φαρμάκων - μέσα σε μία οκταετία, από το 1995 έως το 2003, οι πωλήσεις των απλών ηρεμιστικών (ανάμεσά τους και τα αγχολυτικά) σημείωσαν άνοδο της τάξεως του 138%. Η αύξηση στα αντικαταθλιπτικά ήταν ακόμη μεγαλύτερη με την κατανάλωσή τους από το 1995 έως το 2003 να εκτοξεύεται κατά 515%: από 25,8 εκατομμύρια δόσεις στις 133 εκατομμύρια δόσεις

Χαλκευμένες έρευνες

Τι είναι όμως αυτό που έχει προκαλέσει την εκτόξευση της κατάθλιψης και το δίδυμο αδερφάκι της, το άγχος, να εκδηλώνονται με αυτόν τον τρόπο σε παγκόσμιο επίπεδο; Είναι δυνατόν να ευθύνεται μόνο η έλλειψη μιας ουσίας του εγκεφάλου και αυτή να εντοπίζεται σε τόσους μεμονωμένους ανθρώπους στον κόσμο;

Ο καθηγητής Irving Kirsch, από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, για χρόνια διεξήγαγε έρευνα πάνω στα χημικά αντικαταθλιπτικά. Στη δεκαετία του 1990, ο ίδιος συνταγογραφούσε αντικαταθλιπτικά φάρμακα στους ασθενείς του συχνά.

Ήξερε από επιστημονικές δημοσιεύσεις ότι το 70% των ανθρώπων στους οποίους χορηγούνταν τέτοια φάρμακα αισθανόταν αμέσως σημαντικά καλύτερα. Όμως το γεγονός αυτό του κίνησε την περιέργεια. Άρχισε να διερευνά τα παραπάνω στοιχεία και με αίτημά του απέκτησε δεδομένα φαρμακευτικών εταιριών που είχαν συγκεντρωθεί ιδιωτικά πάνω σε αυτά τα φάρμακα. Με την έρευνά του θα ανακάλυπτε κάτι ιδιαίτερα σημαντικό.

Αυτό που έκαναν οι φαρμακευτικές εταιρίες για χρόνια ήταν ότι διεξήγαγαν εκατοντάδες έρευνες πάνω στην χρήση των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων, δημοσίευαν όμως μόνο αυτές στις οποίες υπήρχαν θετικά αποτελέσματα στους ασθενείς.

Έτσι το ποσοστό που ήταν μέχρι τότε γνωστό πως είχε ωφεληθεί από τα αντικαταθλιπτικά δεν θα μπορούσε να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Επιπλέον, από περαιτέρω έρευνες του Kirsch, αλλά και τις επιστημονικής κοινότητας εν γένει, προέκυψαν στοιχεία που υποδείκνυαν ότι το 65 με 80% των ατόμων στα οποία χορηγούνταν αντικαταθλιπτικά, έπεφταν εκ νέου σε κατάθλιψη μέσα στην επόμενη χρονιά.

Αυτό οδήγησε τον καθηγητή Kirsch στο να θέσει ένα ακόμα βασικό ερώτημα. Πώς γνωρίζουμε ότι η κατάθλιψη προκαλείται πραγματικά από την έλλειψη σεροτονίνης;

Όταν άρχισε να αναζητεί απαντήσεις, αποδείχτηκε ότι τα στοιχεία που βρήκε ήταν άκρως εντυπωσιακά.

Ο καθηγητής Andrew Scull του Πανεπιστημίου του Princeton, γράφοντας στο περιοδικό Lancet, εξηγεί ότι η απόδοση της κατάθλιψης στην χαμηλή σεροτονίνη είναι «βαθιά παραπλανητική και μη επιστημονική». Επρόκειτο μόνο για ένα τέχνασμα του μάρκετινγκ, που θα ευνοούσε στην ανάπτυξη της αντίστοιχης φαρμακοβιομηχανίας.

Πως εξηγείται η κατάθλιψη;

Πως μπορούμε λοιπόν να εξηγήσουμε την κατάθλιψη;

Όλοι γνωρίζουμε ότι κάθε άνθρωπος έχει βασικές φυσικές ανάγκες: για φαγητό, νερό, στέγη και καθαρό αέρα. Αποδεικνύεται ότι, με τον ίδιο τρόπο, όλοι οι άνθρωποι έχουν ορισμένες βασικές ψυχολογικές ανάγκες. Όλοι οι άνθρωποι πρέπει να νιώθουν ότι ανήκουν κάπου, ότι είναι πολύτιμοι και ότι είναι καλοί σε κάτι. Πρέπει να αισθάνονται ότι το μέλλον τους θα είναι ασφαλές.

Όμως υπάρχουν όλο και περισσότερες ενδείξεις ότι ο πολιτισμός μας δεν ανταποκρίνεται στις ψυχολογικές ανάγκες για πολλούς - ίσως τους περισσότερους - ανθρώπους. Με πολύ διαφορετικούς τρόπους, η ανθρωπότητα φαίνεται πως έχει αποσυνδεθεί από τα πράγματα που πραγματικά έχει ανάγκη και αυτή η βαθιά αποσύνδεση οδηγεί σε αυτή την επιδημία της κατάθλιψης και του άγχους που αντιμετωπίζουν όλο και περισσότεροι πολίτες στον κόσμο.

Ας δούμε μια από τις αιτίες της κατάθλιψης και του άγχους: Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι τα ανθρώπινα όντα πρέπει να αισθάνονται ότι η ζωή τους έχει νόημα - ότι κάνουν κάτι με έναν σκοπό που κάνει τη διαφορά. Είναι μια φυσική ψυχολογική ανάγκη. Όμως μεταξύ του 2011 και του 2012, η δημοσκοπική εταιρεία Gallup διεξήγαγε μια λεπτομερή μελέτη για το πώς αισθάνονται οι άνθρωποι για την αμειβόμενη εργασία τους, κάτι που κάνουν άλλωστε για το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους. Διαπιστώθηκε ότι το 13% των ανθρώπων δεν «ενδιαφέρεται» για τη δουλειά του - δεν βρίσκει νόημα και δεν προσβλέπει σε αυτή. Περίπου το 63% δηλώνει ότι δεν είναι «αφοσιωμένο», το οποίο ορίζεται σαν να υπνοβατεί κατά τη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας. Και το 24% έχει «ενεργά απεμπλακεί» από τη δουλειά του: τη μισεί.

Στη δεκαετία του 1970, ένας Αυστραλός επιστήμονας, ο Michael Marmot, θέλησε να διερευνήσει τι προκαλεί άγχος στο χώρο εργασίας και πίστευε ότι είχε βρει το τέλειο εργαστήριο για να ανακαλύψει την απάντηση: μια βρετανική δημόσια υπηρεσία, με έδρα το Whitehall. Αυτή η μικρή κοινότητα γραφειοκρατών χωριζόταν σε 19 διαφορετικά τμήματα, από τον μόνιμο γραμματέα στην κορυφή μέχρι τους δακτυλογράφους. Αυτό που ήθελε να μάθει ήταν: ποιος είναι πιθανότερο να υποστεί μια καρδιακή προσβολή που σχετίζεται με το άγχος - το αφεντικό στην κορυφή ή υποδεέστερος από αυτόν;

Τότε, ο περισσότερος κόσμος υπέθετε πως το αφεντικό θα αντιμετώπιζε πιο πολύ άγχος γιατί έχει περισσότερη ευθύνη πάνω στη δουλειά. Όταν όμως ο Marmot δημοσίευσε τα αποτελέσματά του, αποκάλυψε ότι η αλήθεια ήταν ακριβώς το αντίθετο από ό,τι περίμενε κανείς. Όσο χαμηλότερα βρισκόταν στην ιεραρχία ένας υπάλληλος, τόσο υψηλότερα ήταν τα επίπεδα άγχους και η πιθανότητα εμφάνισης καρδιακής προσβολής. Ο επιστήμονας αναζήτησε τότε τα αίτια αυτής της συνθήκης.

Και τότε, μετά από δύο ακόμη χρόνια έρευνας, ανακάλυψε το μεγαλύτερο παράγοντα. Αποδείχτηκε ότι όταν ένα άτομο δεν διαθέτει κανέναν έλεγχο πάνω στην εργασία του, είναι πολύ πιο πιθανό να βιώσει άγχος και κατ' επέκταση να εμφανίσει συμπτώματα κατάθλιψης. Οι άνθρωποι έχουν μια έμφυτη ανάγκη να αισθάνονται ότι αυτό που κάνουν καθημερινά έχει νόημα. Όταν βρίσκονται κάτω από ένα καθεστώς συνεχούς ελέγχου, αδυνατούν να εντοπίσουν ή να δημιουργήσουν νόημα γύρω από την εργασία τους. Προκύπτει δηλαδή ότι ένα τοξικό περιβάλλον εργασίας ή διαβίωσης γενικότερα είναι πιθανό να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα.

Σίγουρα η κατάθλιψη και το άγχος μπορούν να οφείλονται σε μια σειρά από παράγοντες στην υγεία μας, όμως είναι καιρός να διερευνηθούν βαθύτερα και να προβληθούν και οι κοινωνικοί παράγοντες που μπορούν να πυροδοτήσουν ένα πρόβλημα ψυχικής υγείας.

Oscar Wilde: Πρόοδος είναι η πραγμάτωση των Ουτοπιών

Μέχρι τώρα, ο άνθρωπος έχει υπάρξει, ως ένα βαθμό, σκλάβος μηχανών και υπάρχει κάτι το τραγικό στο γεγονός ότι μόλις ο άνθρωπος εφηύρε μια μηχανή για να κάνει δουλειά του άρχισε να πεινά.

Ωστόσο, αυτό αποτελεί φυσικά αποτέλεσμα του συστήματος ιδιοκτησίας μας και του συστήματος ανταγωνισμού.

Ένας άνθρωπος είναι ιδιοκτήτης μιας μηχανής που κάνει τη δουλειά πεντακοσίων ανθρώπων.

Κατά συνέπεια πεντακόσιοι άνθρωποι χάνουν τη δουλειά τους και όντες άνεργοι, λιμοκτονούν και γίνονται κλέφτες.

Ο ένας εξασφαλίζει το προϊόν της μηχανής και το κρατά και έχει πεντακόσιες φορές περισσότερα από όσα θα έπρεπε και πιθανώς, κάτι ακόμη πιο σημαντικό, πολύ περισσότερα από όσα επιθυμεί πραγματικά.

Αν η μηχανή αποτελούσε ιδιοκτησία όλων, θα επωφελούνταν όλοι. Θα αποτελούσε τεράστιο πλεονέκτημα για την κοινότητα.

Όλα τα είδη μη πνευματικής εργασίας, όλες οι μονότονες, βαρετές δουλειές, όλες οι δουλειές που ασχολούνται με απαίσια πράγματα και χαρακτηρίζονται από δυσάρεστες συνθήκες πρέπει να γίνονται από μηχανές.

Μηχανές πρέπει να δουλεύουν στα ανθρακωρυχεία και να προσφέρουν όλες τις υγειονομικές υπηρεσίες και να είναι οι θερμαστές των ατμόπλοιων και να καθαρίζουν τους δρόμους, να παραδίδουν μηνύματα τις βροχερές μέρες και να κάνουν οτιδήποτε κουραστικό ή δυσάρεστο.

Σήμερα οι μηχανές ανταγωνίζονται των άνθρωπο. Υπό τις κατάλληλες συνθήκες, οι μηχανές θα τον υπηρετούν.

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι αυτό είναι το μέλλον των μηχανών και όπως τα δέντρα αναπτύσσονται ενώ ο ευγενής της επαρχίας κοιμάται, έτσι ενώ η ανθρωπότητα θα ψυχαγωγείται ή θα απολαμβάνει ελεύθερο χρόνο για την πνευματική της καλλιέργεια -η οποία αποτελεί τον σκοπό του ανθρώπου και όχι η εργασία- ή θα δημιουργεί εξαίσια πράγματα, ή θα διαβάζει όμορφα πράγματα, ή απλώς θα στοχάζεται τον κόσμο με θαυμασμό και ευχαρίστηση, οι μηχανές θα εκτελούν όλες τις απαραίτητες και δυσάρεστες εργασίες.

Είναι γεγονός ότι ο πολιτισμός απαιτεί σκλάβους.

Αν δεν υπάρχουν σκλάβοι να κάνουν τις απεχθείς, απαίσιες, βαρετές δουλειές, η ύπαρξη πολιτισμού και στοχασμού είναι σχεδόν αδύνατη.

Η ανθρώπινη δουλεία είναι άδικη, επισφαλής και ηθικά διαβρωτική.

Το μέλλον του κόσμου εξαρτάται από τη μηχανική δουλεία, τη δουλεία της μηχανής.

Και όταν άνθρωποι της επιστήμης δεν θα καλούνται πλέον να πάνε στο καταθλιπτικό Ιστέρ Εντ για να διανείμουν κακής ποιότητας κακάο και ακόμη χειρότερης ποιότητας κουβέρτες σε ανθρώπους που λιμοκτονούν, θα έχουν πολύτιμο ελεύθερο χρόνο να επινοήσουν υπέροχα και θαυμάσια πράγματα προς τέρψη των ίδιων και όλων των άλλων.

Θα υπάρχουν τεράστια αποθέματα ενέργειας για κάθε πόλη, και για κάθε σπίτι αν χρειάζεται, και αυτή την ενέργεια ο άνθρωπος θα μπορεί να τη μετατρέψει σε θέρμανση, φως ή κίνηση, ανάλογα με τις ανάγκες του.

Είναι Ουτοπία αυτό;

Ένας χάρτης του κόσμου που δεν περιλαμβάνει την Ουτοπία δεν αξίζει ούτε μια ματιά, αφού παραλείπει τη μοναδική χώρα στην οποία αποβιβάζεται συνεχώς η Ανθρωπότητα.

Και όταν η Ανθρωπότητα αποβιβαστεί εκεί, αγναντεύει πιο μακριά και βλέποντας μια καλύτερη χώρα, ανοίγει πανιά.

Πρόοδος είναι η πραγμάτωση των Ουτοπιών.

Oscar Wilde

Ζωή χωρίς φόβο

Η φυσιολογική ανθρώπινη τάση είναι η ευχαρίστηση, το παιχνίδι, η εξερεύνηση, η ευτυχία και η αγάπη.

Φανταστείτε ότι σας έχει δοθεί η άδεια να είστε ευτυχισμένοι και να απολαμβάνετε την κάθε στιγμή. Η ζωή σας δεν επιφυλάσσει πια την παραμικρή σύγκρουση με τον εαυτό σας ή με τους άλλους.

Φανταστείτε ότι ζείτε χωρίς να φοβάστε να εκφράσετε τις επιθυμίες σας. Γνωρίζετε τι δεν θέλετε, γνωρίζετε τι θέλετε και πότε το θέλετε. Είστε ελεύθεροι να αλλάξετε τη ζωή σας και να της δώσετε τη μορφή που πραγματικά επιθυμείτε. Δεν φοβάστε να ζητήσετε αυτό που έχετε ανάγκη, δεν φοβάστε να πείτε ναι ή να πείτε όχι.

Φανταστείτε ότι ζείτε δίχως την αγωνία της κρίσης των άλλων. Δεν προσαρμόζετε πια τη συμπεριφορά σας σύμφωνα με το τι πιθανόν να πιστεύουν οι άλλοι για σας. Δεν αισθάνεστε πια υπεύθυνοι για τις γνώμες των άλλων. Δεν νιώθετε την ανάγκη να ελέγξετε κανέναν, ούτε κανείς ελέγχει εσάς.

Φανταστείτε ότι ζείτε δίχως να κρίνετε τους ανθρώπους γύρω σας. Μπορείτε εύκολα να συγχωρήσετε και να ξεχάσετε τις κρίσεις που κάνατε στο παρελθόν. Δεν αισθάνεστε πια την ανάγκη να έχετε δίκιο, ούτε την ανάγκη να αποδεικνύετε ότι οι άλλοι κάνουν λάθος. Σέβεστε τον εαυτό σας και τους άλλους και, σε αντάλλαγμα, σας σέβονται κι εκείνοι.

Φανταστείτε ότι ζείτε αγαπώντας ακόμα κι όταν δεν σας αγαπούν. Δεν σας τρομάζει πια η απόρριψη και δεν νιώθετε την ανάγκη της αποδοχής. Μπορείτε να πείτε «σ’ αγαπώ» χωρίς ντροπή και χωρίς να υπάρχει συγκεκριμένος λόγος. Μπορείτε να προχωρήσετε μπροστά με την καρδιά ορθάνοιχτη, δίχως να φοβάστε μήπως πληγωθείτε.

Φανταστείτε ότι ζείτε χωρίς να φοβάστε να διακινδυνεύσετε ή να εξερευνήσετε τη ζωή. Δεν έχετε την αγωνία της απώλειας. Δεν φοβάστε να ζείτε μέσα στον κόσμο και δεν φοβάστε να πεθάνετε. Φανταστείτε ότι αγαπάτε τον εαυτό σας ακριβώς όπως είναι. Αγαπάτε το σώμα σας ακριβώς όπως είναι και το ίδιο αγαπάτε και τα συναισθήματά σας. Ξέρετε ότι είστε τέλειος/α ακριβώς όπως είστε.

Έχουμε αναμνήσεις από πολύ παλιά, από μια εποχή που υπήρξαμε ελεύθεροι και που απολαμβάναμε την ελευθερία μας, αλλά έχουμε ποια ξεχάσει τι σημαίνει στ’ αλήθεια ελευθερία. Ας πάρουμε ένα παιδί δύο, τριών ή και τεσσάρων ετών – να ένας ελεύθερος άνθρωπος. Γιατί είναι ελεύθερος αυτός ο άνθρωπος; Επειδή εξακολουθεί να κάνει αυτό που επιθυμεί.

Το παιδί είναι ένα άγριο και αδιαμόρφωτο πλάσμα – ένα λουλούδι, ένα δέντρο ή ένα ζώο που δεν έχει ακόμα εξημερωθεί! Κι αν παρατηρήσουμε ανθρώπους ηλικίας δύο χρόνων, θα προσέξουμε ότι τις περισσότερες φορές αυτοί οι άνθρωποι διασκεδάζουν κι έχουν ένα φωτεινό χαμόγελο ζωγραφισμένο στα χείλη. Εξερευνούν τον κόσμο. Δεν φοβούνται να παίξουν. Φοβούνται όταν πονούν, όταν πεινάνε, όταν κάποιες ανάγκες τους μένουν ανικανοποίητες, αλλά δεν ανησυχούν για το παρελθόν, δεν ενδιαφέρονται για το μέλλον – ζουν μονάχα στην παρούσα στιγμή.

Τα πολύ μικρά παιδιά, δεν διστάζουν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Διαπνέονται από τόση αγάπη, ώστε όταν την αντιληφθούν γύρω τους, αφήνονται απόλυτα σε αυτήν. Δεν φοβούνται ούτε για μια στιγμή να αγαπήσουν.

Αυτή είναι η περιγραφή ενός φυσιολογικού ανθρώπινου όντος. Όταν είμαστε παιδιά, δεν φοβόμαστε το μέλλον ούτε ντρεπόμαστε για το παρελθόν. Η φυσιολογική ανθρώπινη τάση είναι η ευχαρίστηση, το παιχνίδι, η εξερεύνηση, η ευτυχία και η αγάπη.

NICCOLO MACHIAVELLI: Ρωμαίοι αυτοκράτορες, το μίσος δημιουργείται τόσο με τις καλές όσο και με τις κακές πράξεις

Αν εξετάσουμε τη ζωή και τον θάνατο μερικών Ρωμαίων αυτοκρατόρων, θα φαινόταν ίσως σε πολλούς ότι υπάρχουν παραδείγματα αντίθετα με αυτή την άποψή μου, καθώς μπορεί να βρεθούν μερικοί που έζησαν πάντα παραδειγματικά και επέδειξαν μεγάλη αρετή ψυχής και παρ’ όλα αυτά έχασαν την εξουσία ή δολοφονήθηκαν από τους δικούς τους που συνωμότησαν εναντίον τους. Θέλω λοιπόν να απαντήσω σ’ αυτές τις αντιρρήσεις. Θα μιλήσω για τις αρετές μερικών αυτοκρατόρων και θα αποδείξω πως οι αιτίες της καταστροφής τους δεν ήταν διαφορετικές από αυτές τις οποίες περιγράφω εδώ. Θα εξετάσω ιδιαίτερα εκείνα τα έργα τους που είναι αξιόλογα σε όποιον μελετά την ιστορία της εποχής. 

Μου αρκεί να επιλέξω όλους εκείνους τους αυτοκράτορες που διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλο στην εξουσία, από το φιλόσοφο Μάρκο Αυρήλιο έως τον Μαξιμίνο. Ήταν ο Μάρκος Αυρήλιος, ο γιος του ο Κόμμοδος, ο Περτίναξ, ο Ιουλιανός , ο Σεβήρος, ο Αντωνίνος Καρακάλλας, ο γιος του Μακρίνος, ο Ηλιογάβαλος, ο Αλέξανδρος και ο Μαξιμίνος. Το πρώτο που οφείλουμε να σημειώσουμε είναι πως ενώ στις άλλες ηγεμονίες πρέπει να αγωνιστείς μόνο εναντίον της φιλοδοξίας των ισχυρών και της αναίδειας του λαού, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες είχαν και ένα τρίτο πρόβλημα: έπρεπε να ανεχτούν την αγριότητα και την απληστία των στρατιωτών. 

Ήταν τόσο δύσκολο, ώστε αποτέλεσε την αιτία καταστροφής πολλών, επειδή δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν και τους στρατιώτες και τον λαό: ο λαό επιθυμούσε την ησυχία και γι’ αυτό αγαπούσε τους μετριοπαθείς ηγεμόνες – οι στρατιώτες αγαπούσαν τον ηγεμόνα με στρατιωτική ψυχή, που ήταν αλαζόνας, άγριος και άρπαγας. Ήθελαν να φορολογεί πολύ τον λαό, για να έχουν διπλάσιο μισθό και να ικανοποιούν την απληστία και την σκληρότητά τους. Αυτά τα πράγματα οδήγησαν στην καταστροφή εκείνους τους ηγεμόνες που, είτε από τη φύση τους είτε λόγω της συμπεριφοράς τους, δεν έχαιραν μεγάλης εκτίμησης ώστε να μπορούν να ελέγχουν τον πληθυσμό και τους στρατιώτες. 

Οι περισσότεροι από αυτούς, κυρίως εκείνοι που είχαν γίνει πρόσφατα ηγεμόνες, αφού αναγνώριζαν τη δυσκολία αυτών των δυο διαφορετικών διαθέσεων, στρέφονταν στην ικανοποίηση του στρατού, εκτιμώντας άνευ σημασίας το γεγονός ότι αδικούσαν τον λαό. Αυτή η απόφαση ήταν αναπόφευκτη : οι ηγεμόνες δεν μπορούν να αποφύγουν το μίσος κάποιας κοινωνικής ομάδας, οπότε οφείλουν κυρίως να μην είναι μισητοί απ’ όλες κι αν δεν μπορούν να το επιτύχουν, οφείλουν δευτερευόντως να φροντίσουν με κάθε τρόπο να αποφύγουν το μίσος εκείνων των ομάδων που είναι πιο ισχυρές. Οπότε, αυτοί οι αυτοκράτορες, που ως νέοι ηγεμόνες είχαν ανάγκη από ιδιαίτερη δημοτικότητα, στηρίζονταν περισσότερο στον στρατό παρά στον λαό. Κι αυτό μπορεί να είχε καλά ή κακά αποτελέσματα, ανάλογα με το πόσο ο ηγεμόνας ήξερε να διατηρεί το κύρος του απέναντί τους. Από τους παραπάνω λόγους προκύπτει ότι ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Περίναξ και ο Αλέξανδρος, όλοι μετριοπαθείς και φίλοι της δικαιοσύνης, εχθροί της σκληρότητας, ανθρωπιστές και ήπιοι, είχαν όλοι, εκτός από τον Μάρκο Αυρήλιο, κακό τέλος. Μόνο ο Μάρκος έζησε και πέθανε με πολυάριθμες τιμές, γιατί ανέβηκε στην εξουσία κληρονομικώ δικαίω και επομένως δεν ήταν αναγκασμένος να κερδίσει τη συναίνεση ούτε του στρατού ούτε του λαού. Έτσι, όσο ζούσε είχε πάντα τον λαό και στον στρατό υπό τον έλεγχο και ποτέ δεν τον μίσησαν ούτε τον περιφρόνησαν. Ο Περτίναξ όμως έγινε αυτοκράτορας ενάντια στη θέληση των στρατιωτών. Είχαν συνηθίσει να ζουν ασύδοτα επί Κόμμοδου και δεν μπορούσαν να ανεχτούν την τίμια ζωή στην οποία ήθελε να τους επαναφέρει εκείνος. Έτσι, τον μίσησαν και στο μίσος προστέθηκε η περιφρόνηση, επειδή ήταν γέρος. Κατά συνέπεια, οδηγήθηκε στην καταστροφή ήδη από την αρχή της εξουσίας του.

Εδώ πρέπει να σημειώσουμε πως το μίσος δημιουργείται τόσο με τις καλές όσο και με τις κακές πράξεις. Οπότε, όπως είπα πιο πάνω, ένας ηγεμόνας που θέλει να διατηρήσει την εξουσία συχνά αναγκάζεται να είναι καλός. Όταν αυτό το σύνολο (ο λαός, ο στρατός ή οι ισχυροί) που κρίνεις ότι το έχεις ανάγκη προκειμένου να διατηρηθείς στην εξουσία είναι διεφθαρμένο, σε συμφέρει να ακολουθείς τις επιθυμίες του και να το ικανοποιείς. Στην προκειμένη περίπτωση, οι καλές πράξεις δε σε ωφελούν. Ας έρθουμε όμως στον Αλέξανδρο. Ήταν πολύ καλός και στα δεκατέσσερα χρόνια που κράτησε την αυτοκρατορία. Παρ’ όλα αυτά, τον θεωρούσαν μαλθακό και άνδρα που άφηνε να τον επηρεάζει η μητέρα του. Και για τον λόγο αυτό έγινε αντικείμενο περιφρόνησης, ο στρατός συνωμότησε εναντίον του και τον σκότωσε.

Αν μιλήσουμε τώρα για τις ιδιότητες του Κόμμοδου, του Σεπτίμιου Σεβήρου, του Αντωνίνου Καρακάλλα και του Μαξιμίνου, θα δείτε πως ήταν σκληρότατοι και υπερβολικά άρπαγες. Για να ικανοποιήσουν τους στρατιώτες, εφάρμοσαν κάθε δυνατή αδικία στον λαό. Και όλοι, εκτός από τον Σεβήρο, είχαν θλιβερό τέλος. Ο Σεβήρος ήταν τόσο ικανός, ώστε κατάφερε να κρατήσει τους στρατιώτες με το μέρος του, ακόμα κι όταν ο λαός καταπιεζόταν πολύ από αυτόν. Έτσι μπόρεσε να κυβερνήσει πάντα με ασφάλεια, επειδή αυτές του οι ικανότητες τον έκαναν τόσο θαυμαστό στα μάτια του στρατού και του λαού, ώστε παρέμεναν κατά κάποιον τρόπο οι μεν σαστισμένοι και οι δε ικανοποιημένοι και γεμάτοι σεβασμό απέναντί του.

Και επειδή τα έργα του ήταν μεγάλα και αξιοθαύμαστα για έναν νέο ηγεμόνα, θέλω να αποδείξω εν συντομία πόσο καλά ήξερε να χρησιμοποιεί το προσωπείο της αλεπούς και του λιονταριού, τις φύσεις των οποίων όπως είπα πιο πάνω είναι αναγκασμένος ένας ηγεμόνας να μιμείται. Ο Σεβήρος, γνωρίζοντας τη νωθρότητα του αυτοκράτορα Ιουλιανού, έπεισε τον στρατό του, του οποίου ήταν στρατηγός στη Σλαβονία, πως όφειλε να πάει στη Ρώμη για να εκδικηθεί τον θάνατο του Περτίνακα, ο οποίος είχε δολοφονηθεί από πραιτοριανούς. Με αυτό το πρόσχημα, χωρίς να δείξει πως αποσκοπούσε να καταλάβει την εξουσία, ξεκίνησε με τον στρατό προς τη Ρώμη και βρέθηκε στην Ιταλία προτού μαθευτεί η αναχώρησή του. Μόλις έφτασε στη Ρώμη, η Σύγκλητος, έντρομη, τον ανακήρυξε αυτοκράτορα και σκότωσε τον Ιουλιανό. Έπειτα από αυτή την αρχή, ο Σεβήρος αν ήθελε να γίνει κύριος όλου του κράτους, έπρεπε να ξεπεράσει δύο εμπόδια: ένα στην Ασία, όπου ο Πεσκέννιος Νίγρος, αρχηγός των ασιατικών στρατευμάτων, είχε ανακηρυχτεί αυτοκράτορας και το άλλο στη Δύση, όπου βρισκόταν ο Σεπτίμιος Αλβίνος, ο οποίος απέβλεπε στο να γίνει αυτοκράτορας. Και επειδή έκρινε επικίνδυνο να δείξει πως είναι εχθρός και των δύο, αποφάσισε να επιτεθεί στον Νίγρο και να εξαπατήσει τον Αλβίνο. Στον τελευταίο έγραψε πως είχε ανακηρυχθεί αυτοκράτορας από τη Σύγκλητο και ότι ήθελε να μοιραστεί την εξουσία μαζί του. Του έστειλε τον τίτλο του Καίσαρα και με απόφαση της Συγκλήτου τον έκανε συναυτοκράτορα. Ο Αλβίνος τα θεώρησε όλα αυτά αληθινά. Όταν όμως νίκησε και σκότωσε τον Νίγρο και ηρέμησε την κατάσταση στην Ασία, ο Σεβήρος γύρισε στη Ρώμη και διαμαρτυρήθηκε στη Σύγκλητο πως ο Αλβίνος, μην αναγνωρίζοντας τα ευεργετήματα που είχε δεχτεί από τον ίδιο, προσπάθησε να τον δολοφονήσει με δόλο. Οπότε, ήταν αναγκασμένος να πάει και να τιμωρήσει την αχαριστία του.

Έτσι, πήγε και τον βρήκε στη Γαλλία και του αφαίρεσε την εξουσία και τη ζωή.

ΝΙΚΟΛΟ ΜΑΚΙΑΒΕΛΙ, Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ

Τι συμβαίνει σ’ έναν εγκέφαλο που είναι διαπαιδαγωγημένος μέσα στα προβλήματα;

Τι συμβαίνει σ’ έναν εγκέφαλο που είναι διαπαιδαγωγημένος μέσα στα προβλήματα;

Δεν μπορεί ποτέ να λύνει προβλήματα, το μόνο που μπορεί είναι να δημιουργεί περισσότερα προβλήματα.

Από την παιδική ηλικία είμαστε εκπαιδευμένοι να ζούμε με προβλήματα κι έτσι, όντας μέσα στα προβλήματα , δεν μπορούμε ποτέ να λύσουμε τελείως ένα πρόβλημα.

Μόνο ένας ελεύθερος εγκέφαλος, που δεν είναι διαμορφωμένος να ζει με προβλήματα, μπορεί να λύσει προβλήματα. Είναι από τα μόνιμα εμπόδιά μας το να έχουμε προβλήματα όλη την ώρα. Οπότε ο εγκέφαλός μας δεν είναι ποτέ ήσυχος, δεν είναι ελεύθερος να παρατηρεί.

Για να βρεις, λοιπόν, έναν τρόπο ζωής όπου θα μπορείς να αντιμετωπίζεις προβλήματα, να τα λύνεις και να μην παγιδεύεσαι μέσα σ αυτά, χρειάζεται πολύ μεγάλη παρατηρητικότητα, προσοχή και επίγνωση για να φροντίζεις να μην εξαπατάς τον εαυτό σου ούτε ένα δευτερόλεπτο.

Κατ’ αρχάς, λοιπόν, πρέπει να υπάρχει τάξη. Και μπαίνει τάξη μόνο όταν δεν υπάρχουν προβλήματα, όταν υπάρχει ελευθερία – όχι ελευθερία να κάνεις ότι σ’ αρέσει, γιατί αυτή δεν είναι ελευθερία. Το να διαλέγεις ανάμεσα στον έναν γκουρού και στον άλλον γκουρού ή ανάμεσα σε τούτο το βιβλίο και σ’ εκείνο, αυτό είναι μια άλλη μορφή σύγχυσης. 

Όπου υπάρχει επιλογή δεν υπάρχει ελευθερία. Όταν έχεις καθαρό μυαλό, τότε δεν υπάρχει επιλογή, αλλά άμεση αντίληψη και σωστή δράση.

ΝΙΤΣΕ: Αυτό που είναι πολύ δύσκολο να κατανοήσουν οι άνθρωποι είναι η άγνοιά τους σχετικά με αυτούς τους ίδιους

Σε έναν από τους πιο μεγαλοφυείς αφορισμούς του, ο Νίτσε έλεγε πως «Μόνο όταν ο άνθρωπος αποκτήσει τη γνώση όλων των πραγμάτων θα μπορέσει να γνωρίσει τον εαυτό του. Γιατί τα πράγματα δεν είναι παρά τα σύνορα του ανθρώπου».

Η ιδέα αυτή μας λέει ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο δύσκολο και κοπιαστικό από τη γνώση του εαυτού μας, ένα έργο που οδήγησε μυστικούς και ερημίτες να αποτραβηχτούν σε μακρινά μέρη μέσα στην πιο απόλυτη μοναξιά.

Πράγματι, όλη η φιλοσοφία ξεκινάει από την επιγραφή που οι επτά σοφοί έβαλαν στη μετόπη του ναού των Δελφών: ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ.

Είναι μια φιλοδοξία που, όπως σχολίαζε ο Έρασμος, μας οδηγεί να παραδεχτούμε ταπεινά ότι δεν ξέρουμε τίποτα. Σαν το άδειο αγγείο που φιλοδοξεί να γεμίσει- μόνο από αυτήν τη μετριοφροσύνη μπορεί να ξεκινήσει κανείς για να δομήσει την αληθινή σοφία.

Βλέπουμε την προειδοποίηση πως «αν δε γνωρίζεις τον εαυτό σου, θα ακολουθήσεις τον δρόμο του κοπαδιού». Γι’ αυτό, το να γνωρίσει κάνεις τον εαυτό του δεν είναι αναγκαστικά μια πράξη εγωκεντρισμού, αλλά ένας έλεγχος των προσωπικών του δυνατοτήτων να χαράξει έναν δρόμο χωρίς να αφήσει τα ίχνη του στις πεπατημένες της ζωής.

ΝΙΤΣΕ

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ: Στη ζήλια, όπως νομίζουν, υπάρχει ακούσιο στοιχείο

Οι άνθρωποι ομολογούν άλλες από τις συμφορές τους εύκολα και άλλες δύσκολα. Έτσι κανείς δεν ομολογεί πως είναι τρελός ή ανόητος, αλλά, αντίθετα, θ’ ακούσεις όλους να λένε “Μακάρι όσο νου έχω τόση τύχη να είχα”. Εύκολα ομολογούν την ντροπαλότητά τους και λένε: “Είμαι λίγο ντροπαλός, τ’ ομολογώ, στα άλλα, όμως, δεν θα βρεις να είμαι μωρός”. Κάποιος δεν ομολογεί εύκολα πως είναι οξύθυμος, δεν ομολογεί καθόλου πως είναι άδικος, φθονερός επίσης καθόλου, όπως και αδιάκριτος· οι περισσότεροι ομολογούν πως είναι ελεήμονες. Ποια είναι, λοιπόν, η αιτία;

Η κυριότερη είναι η απροθυμία για παραδοχή και η σύγχυση σε όλα όσα αφορούν το καλό και το κακό· για άλλους ανθρώπους, όμως, υπάρχουν και άλλες αιτίες, και μπορούμε, να πούμε ότι όλα όσα θεωρούν αισχρά δεν τα ομολογούν καθόλου· φαντάζονται ότι η ντροπαλότητα είναι στοιχείο καλού χαρακτήρα, όπως και ο οίκτος, ενώ η ηλιθιότητα αρμόζει σε δούλους· τα κοινωνικά σφάλματα, επίσης, δεν ομολογούνται καθόλου.

Ο κύριος λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι ομολογούν τα περισσότερα σφάλματα είναι ότι φαντάζονται πως γίνονται ακούσια, όπως η ντροπαλότητα και ο οίκτος. Αν, μάλιστα, κάποιος ομολογεί πως είναι γενικά ακρατής, προσθέτει ως αιτία τον έρωτα, για να συγχωρηθεί, επειδή το σφάλμα του είναι ακούσιο. Την αδικία, όμως, κανείς δεν την θεωρεί ακούσια. Στη ζήλια, όπως νομίζουν, υπάρχει ακούσιο στοιχείο. Γι’ αυτό και την ομολογούν.

ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, Διατριβαί Β' (Περί ἀνομολογίας)

Το έργο του Πλάτωνα

Οι θέσεις του Πλάτωνα δεν είναι άλλες από τη διδασκαλία του Σωκράτη, συμπληρωμένη και συστηματοποιημένη. Σκοπός, η προαγωγή και βελτίωση των ενστίκτων του ανθρώπου. Μέθοδος, η διαλεκτική:

Η ψυχή του ανθρώπου είναι το κύριο αντικείμενο έρευνας. Και, κατ’ αυτό, τα επίπεδα της ψυχής είναι τρία: Η επιθυμία, η θέληση και η σκέψη. Κάθε επίπεδο πρέπει να χαρακτηρίζεται από επίσης τρεις ιδιότητες: Μετριοπάθεια, θάρρος και φρόνηση. Χρέος κάθε ανθρώπου είναι η ευλάβεια και η δικαιοσύνη, που εκφράζονται με την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς τους γονείς και τους θεούς. Υπέρτατο καλό είναι η καθαρή γνώση των αιώνιων μορφών και νόμων. Και ανώτατο καλό είναι η δύναμη να αγαπάς την αλήθεια και να κάνεις τα πάντα γι’ αυτήν. Αυτός, που αγαπά την αλήθεια, δεν ενδιαφέρεται να ανταποδώσει το κακό που του έγινε. Τετρακόσια χρόνια αργότερα, την ίδια θέση αλλά με άλλα λόγια θα διατύπωνε αντιγράφοντάς τον κι ο Ιησούς Χριστός.

Όσο, όμως, ο Πλάτων γερνούσε, τόσο πιο απόλυτος γινόταν. Άρχισε να απορρίπτει εκείνους από τους θεούς, που δεν του φαίνονταν και τόσο υπηρέτες της αλήθειας. Έφτασε να απορρίπτει ακόμα και τον Όμηρο, να αντιμάχεται κάθε νεωτερισμό. Στα βαθιά του γεράματα, εκείνο που τον έκανε να λατρεύει την ομορφιά, ήταν η συμμετρία. Οι απόψεις του για το πώς θα φτάναμε στην τέλεια πολιτεία έκαναν κάποιους ερευνητές να διατυπώσουν την άποψη ότι καλύτερα για τον ίδιο και για την υστεροφημία του θα ήταν να είχε πεθάνει νωρίτερα!…

Μια κοινωνία χωρίς διαφθορά, χωρίς φτώχεια, χωρίς τυράννους και χωρίς πολέμους ονειρευόταν ο Πλάτωνας για τις μέλλουσες γενεές και ανακάλυψε τον χειρότερο τρόπο για να οδηγηθεί εκεί. Ως γνήσιος αριστοκράτης από ευγενική γενιά, ανατρίχιαζε στην ιδέα ότι η εξουσία γινόταν αντικείμενο διαμάχης ανάμεσα στην αριστοκρατία του πλούτου και στη δημοκρατία. Θεωρούσε εξίσου βλαβερούς τους πλουτοκράτες και τους δημοκράτες κι έγραψε ολόκληρες πραγματείες εναντίον τους. Η λύση του ήταν ριζική και οριστική.

Πρώτη επιλογή ήταν να βρεθεί ένας καλός βασιλιάς, ένας άνδρας πρόθυμος να δεχτεί και να εφαρμόσει όλους τους καλούς νόμους, που θα του πρότεινε ένας σοφός νομοθέτης. Στη συνέχεια, θα έπρεπε να απομακρυνθούν από την πολιτεία όλοι οι ενήλικοι, εκτός από τους δασκάλους και τους άνδρες των σωμάτων ασφαλείας, καθώς η ησυχία, τάξη και ασφάλεια είναι οι ιδανικές συνθήκες για να ανθίσει η νέα τάξη πραγμάτων. Στη νέα πολιτεία, δε θα υπάρχουν δούλοι και οι άνδρες θα έχουν ακριβώς τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με τις γυναίκες. Αργότερα, στις τροποποιήσεις που επέφερε στις αρχικές του προτάσεις, η δουλεία επανήλθε ως αναγκαίο κακό.

Από την ώρα που θα γεννηθούν κι ως τα είκοσί τους χρόνια, όλοι (αγόρια και κορίτσια) υπόκεινται σε υποχρεωτική εκπαίδευση, που περιλαμβάνει κυρίως το μάθημα της υπακοής στους γονείς και στις αποφάσεις της πολιτείας. Στα είκοσι, όλοι και όλες περνούν από τεστ σωματικής, διανοητικής και ηθικής κατάστασης. Όσοι απορρίπτονται, προορίζονται να γίνουν έμποροι, εργάτες κι αγρότες με ατομική περιουσία ικανή να τους συντηρεί. Όσοι πετυχαίνουν, έχουν μπροστά τους άλλα δέκα χρόνια εκπαίδευσης. Στα τριάντα τους, όλοι και όλες περνούν από δεύτερο τεστ. Όσοι απορρίπτονται, πάνε στον στρατό, απαγορεύεται να έχουν περιουσία και γίνονται τρόφιμοι της πολιτείας, την οποία υπηρετούν σ’ όλη τους τη ζωή. Για τους επιτυχόντες υπάρχει ακόμα μια πενταετία εκπαίδευσης στη θεία φιλοσοφία: Σ’ όλες δηλαδή τις επιστήμες, από τα μαθηματικά ως την πολιτική. Στα 35, ώριμοι πια, είναι έτοιμοι να ριχτούν στη βιοπάλη. Για δεκαπέντε χρόνια. Στα 50, όσοι έχουν καταφέρει να επιζήσουν, μπαίνουν χωρίς εξετάσεις στην ιθύνουσα τάξη και παίρνουν στα χέρια τους την εξουσία με τον όρο ότι δε θα έχουν καθόλου περιουσία.

Σ’ αυτό το τρελό, για την εποχή μας, σύστημα, ο εξουσιαζόμενος λαός έχει το χρήμα, ο στρατός τα όπλα και η αριστοκρατία του πνεύματος και της επιστήμης την εξουσία αλλά χωρίς περιουσία. Μόλις φτάσουμε στην πρώτη πλήρη ανάπτυξη της νέας κοινωνίας, καταργούνται αυτόματα βασιλιάς και νόμοι. Τα πάντα διοικούνται από την ιθύνουσα τάξη και αντιμετωπίζονται με βάση τα πραγματικά δεδομένα κι όχι με αυτά που ο νόμος ορίζει.

Παρ’ όλα αυτά, γενικοί νόμοι εξακολουθούν να υπάρχουν. Ένας από αυτούς ορίζει ότι ο γάμος δεν είναι παρά μια ακόμα κρατική υπόθεση:

Οι καλύτεροι πρέπει να παντρεύονται με τις καλύτερες και οι κατώτεροι με τις κατώτερες. Η ανατροφή των νέων είναι καθαρά υπόθεση του κράτους, που παρέχει σε όλους ίσες ευκαιρίες, έχει την Παιδεία υπό έλεγχο και επιβάλλει έλεγχο σε όλες τις δημοσιεύσεις. Υπάρχει με άλλα λόγια πλήρης εξίσωση των δύο φύλων και ευγονική. Και λογοκρισία εντελώς ασυμβίβαστη με τη νοοτροπία των ανθρώπων που, ενάμισι αιώνα νωρίτερα, είχαν εφεύρει τη Δημοκρατία.

Στις τροποποιήσεις που επέφερε αργότερα στο μοντέλο του, εισηγήθηκε να ορίζεται από το κράτος, ποιοι θεοί θα λατρεύονται και ποιοι όχι. Όποιος θα είχε αντίρρηση, θα δεχόταν τις συνέπειες. Κι αν εξακολουθούσε να επιμένει, θα θανατωνόταν. Κι αυτό το αόρατο κράτος του ζόφου θα φρόντιζε, ώστε να μη γίνεται από τους πολίτες κατάχρηση της ελευθερίας. Είναι το αιώνιο άλλοθι που ο σοφός Πλάτων πρόσφερε στους δικτάτορες όλων των κατοπινών αιώνων.

ΣΤΩΪΚΟΙ ΚΑΙ ΣΤΩΪΚΙΣΜΟΣ: ΠΡΟΣΩΠΑ - ΠΟΣΕΙΔΩΝΙΟΣ Ο ΑΠΑΜΕΥΣ

Η μεγαλύτερη μετά τον Παναίτιο μορφή της «Μέσης Στοάς», θεωρείται ο Ποσειδώνιος ο Απαμεύς (από την Απάμεια της Συρίας, περ.135 – 51 ή 40), ένας στωϊκός φιλόσοφος του 2ου και 1ου αιώνος π.α.χ.χ., διακριθείς ιδιαιτέρως για την παρατηρητικότητά του, την ερευνητική επιμονή του (απεκλήθη και «Αθλητής»), την ειρωνική πνευματικότητά του και την πολυμάθειά του. Υπήρξε μαθητής του Παναιτίου που ίδρυσε αργότερα στη Ρόδο την δική του Στωϊκή Σχολή και μάλιστα, έχοντας πλήρη πολιτικά δικαιώματα, ανέλαβε ακόμη και το αξίωμα του Πρυτάνεως. Αργότερα, ίσως από το έτος 105 ή 100, επεχείρησε μεγάλα ταξίδια σε ολόκληρο σχεδόν τον χώρο της Μεσογείου (Γαλατία, Ισπανία και Β. Αφρική). Τη Ρώμη επεσκέφθη αργότερα, το έτος 86 ή 85, ως μέλος διπλωματικής αποστολής των Ροδίων. Θεωρείται ο πιο μορφωμένος άνδρας της εποχής του, αλλά και ολοκλήρου της Ιστορίας της Στοάς. Στη Σχολή του, στη νήσο Ρόδο, την οποία διηύθυνε μέχρι τον θάνατό του, υπήρχε πάντοτε μεγάλη συρροή μαθητών, εδέχθη δε την επίσκεψη σημαντικών προσωπικοτήτων της εποχής όπως λ.χ. του Κικέρωνος, του Πομπηϊου -2 φορές-, του Ορντησίου, κ.ά. 

 Ο κατάλογος των τίτλων των έργων του είναι μεγάλος και περιλαμβάνει αρκετούς επί μέρους κλάδους, κανένα όμως από τα έργα του δεν επέζησε των χριστιανικών πυρών. Κάποια ελάχιστα από αυτά, μπορούν πάντως ν’ανασυγκροτηθούν, τουλάχιστον εν μέρει, με τη βοήθεια μεταγενεστέρων συγγραφέων που τα είχαν χρησιμοποιήσει. Με ένα μεγάλο ιστορικό έργο επίσης, ο Ποσειδώνιος προσεπάθησε να συνεχίσει το εντυπωσιακό έργο του Πολυβίου του Μεγαλοπολίτου και κατέγραψε την ταραχώδη χρονική περίοδο από το 144 έως το 85 («Ιστορία η μετά Πολύβιον», 52 εν συνόλω βιβλία). Στις φυσιογνωστικές του μελέτες ανήκαν έργα που αναφέρονταν σε θέματα γεωγραφίας, κλιματολογίας και αστρονομίας λ.χ. «Περί μετεώρων» (για διάφορα ουράνια φαινόμενα), «Περί ωκεανού και των κατ’ αυτόν» (για το φαινόμενο της παλιρροίας, για τους θαλασσίους δρόμους, για την περιφέρεια επίσης της Γής), «Περί του ηλίου μεγέθους», κ.ά. Θεματικώς συνδέονται με τα έργα του αυτά και οι πολλές κοσμολογικές του μελέτες, λ.χ. «Περί κόσμου» (μελέτη για το Όλον), «Φυσικός λόγος» (μελέτη των φυσικών νόμων), καθώς και ένα «Υπόμνημα στον πλατωνικό Τίμαιο». 

Στον χώρο της καθαρής Φιλοσοφίας, ανήκουν, πέρα από το εισαγωγικό του έργο που έφερε τον τίτλο «Προτρεπτικός», διάφορα έργα για την ψυχή («Περί Ψυχής»), για την γνώση («Περί κριτηρίου») και για την ηθική («Ηθικός λόγος»), «Περί αρετών», «Περί παθών», «Περί οργής», «Περί του καθήκοντος» και στον χώρο της Θεολογίας τα έργα «Περί Θεών», «Περί Μαντικής», «Περί Ειμαρμένης». Μνημονεύονται επίσης έργα του για την Αισθητική, τη Ρητορική, την λογοτεχνική κριτική (σύγκριση Ομήρου και Αράτου), καθώς επίσης και συγγράμματα εριστικού περιεχομένου και επιστολές. 

Η τεραστία σημασία του έργου του Ποσειδωνίου δύσκολα μπορεί να υπολογισθεί και να αποτιμηθεί, καθώς κινείται στη συνένωση και χρήση αρκετών επί μέρους κλάδων της Επιστήμης, σε ένα εξαιρετικώς πλατύ πλέον φιλοσοφικό σύστημα, βάση του οποίου, εν τούτοις, παρέμενε πάντα η Στωϊκή Διδασκαλία, στην οποία εδίδετο ωστόσο μία αυστηρώς αιτιοκρατική αντίληψη των γεγονότων και της ερμηνείας τους, εξ ού και η προσωνυμία του «ο Αιτιολόγος». Με την διεύρυνση αυτή, ο Ποσειδώνιος επέστρεψε για μία ακόμη φορά πίσω στην παράδοση, που ήθελε την Φιλοσοφία να στέκεται, ως μία ανωτέρου επιπέδου ενότητα υπεράνω όλων των επιμέρους κλάδων της Επιστήμης. Ο φιλόσοφος μελέτησε και απετύπωσε στο νού του όλο το φάσμα των Επιστημών της εποχής του, το κατέγραψε, το επεξηργάσθη και το έκαμε μεταβιβάσιμο όχι απλώς κατά τμήματα, αλλά και με την σπάνια επίσης εγκυρότητα του κατέχοντος την καθολική εικόνα, στο δε θρησκευτικό επίπεδο προέτεινε μία λογική και πνευματική λατρεία των Θεών δίχως την ανάγκη ιεροπραξιών. 

Για την σύνδεση των εξαιρετικώς διαφορετικών μεταξύ τους τρόπων θεωρήσεως των πραγμάτων, ο Ποσειδώνιος εστηρίχθη στην έννοια της «Συμπαθείας». Η τελευταία, έκαμε δυνατή τη συνοχή του Κόσμου, τη συνάφεια όλων των ανομοίων δυνάμεων και των διαφορετικών μερών. Ο Κόσμος ήταν πλέον ένας γιγαντιαίος, ζωντανός ενιαίος οργανισμός, ένα ενιαίο οικοδόμημα, μέσα στο οποίο δρούν ποικίλες δυνάμεις που εξαρτώνται η μία από την άλλη και συμπληρώνουν η μία την άλλη. Τα τμήματα είναι τμήματα ενός ζώντος και ελλόγου Όλου, του οποίου η τελειοποίηση δίδει νόημα στα τμήματα. Μέσα σ’ αυτό το οικοδόμημα έχει, φυσικά, την θέση και συμμετοχή του ο Άνθρωπος, έργο του οποίου είναι η σύμπραξη σε μία υψηλή τάξη. Και μέσα στον ίδιο τον Άνθρωπο, δρουν διάφορες δυνάμεις, που αντιμάχονται η μία την άλλη αλλά και συνεργάζονται μεταξύ τους, λ.χ. το Λογικό, το Συναίσθημα και οι Ορμές (έργο της πρώτης είναι ο δαμασμός των άλλων). Εδώ, ο Ποσειδώνιος έρχεται σε αντίθεση με την μονιστική αντίληψη περί ψυχής του Χρυσίππου (που απέκλειε άλογη ικανότητα της ψυχής και παρέπεμπε σε «εξωτερικές επιδράσεις») και ερμηνεύει αρκετά πειστικά την ανθρώπινη κακία, τοποθετώντας την «ρίζα» της μέσα στην ψυχή: το ανθρώπινο όν έχει φυσική συγγένεια όχι μόνο με την Αρετή και τη Γνώση (χαρακτηριστικά του Θεού) αλλά και με την ηδονή και τη ματαιοδοξία (χαρακτηριστικά της θνητής φύσεως). 

Ίχνη από τα φυσικογνωστικά έργα του Ποσειδωνίου βρίσκονται στον Κικέρωνα (στο 2ο βιβλίο του De Natura Deorum και στα Tusculanes και De Divinatione), τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, τον Σενέκα το Νεώτερο, τον Γαληνό, τον Κλεομήδη και τον Πρόκλο, ενώ τα φιλοσοφικά του έργα ήσκησαν μεγάλη επίδραση σε όλη την επόμενη Στοά, όλως ιδιαιτέρως δε στον φιλόσοφο - αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο. Μία συλλογή αναφορών για τον φιλόσοφο εξέδωσε το 1810 ο Bake, ενώ αρκετά αργότερα, το 1936, ο Ludwig Edelstein ανεκοίνωσε την προετοιμασία μίας εκδόσεως των σωζομένων αποσπασμάτων του, την οποία όμως δεν ευτύχισε να ολοκληρώσει έως τον θάνατό του, το 1965. Τα σωζόμενα fragmenta του Ποσειδωνίου, εξεδόθησαν εν τέλει πολύ προσφάτως, μετά από επεξεργασία τριάντα περίπου ετών (1972-2000) από τον ελληνιστή I. G. Kidd (Posidonius: The Translation Of The Fragments, Cambridge Unicersity Press, 2000).

Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι: Ι. ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΛΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Βαβυλωνιακός χάρτης της Οικουμένης
(6ος ή 5ος αι. π.Χ.)

2.4. Η θέση της Γης στο κέντρο του κόσμου

Μιλήσαμε ήδη για τον χάρτη της Γης, που πρώτος σχεδίασε ο Αναξίμανδρος, όπως και για τη θυμηδία που αυτοί οι πρώιμοι χάρτες προκαλούν στον Ηρόδοτο. Οι αρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι ένα πρόσφατο εύρημα, μια πήλινη βαβυλωνιακή πλάκα του 6ου ή 5ου αιώνα π.Χ., που έχει χαραχθεί με τη βοήθεια ενός πρωτόγονου διαβήτη, αποτελεί έναν τέτοιο χάρτη της οικουμένης (βλ. εικόνα). Η αντίδραση λοιπόν του Ηροδότου δεν είναι παράλογη, αφού αυτός ο χάρτης θα ήταν εντελώς άχρηστος σε έναν ταξιδιώτη ή σε έναν ναυτικό. Ήθελε όμως ο Αναξίμανδρος να βοηθήσει τους ταξιδιώτες και τους ναυτικούς με τον «χάρτη» του, ή μήπως το σχεδίασμα αυτό της Γης δεν ήταν παρά εφαρμογή της κοσμολογικής του έκθεσης;

Στον χάρτη του Αναξίμανδρου η επιφάνεια της Γης θα πρέπει να απεικονιζόταν σαν ένας κυκλικός δίσκος με συμμετρική κατανομή των γνωστών περιοχών της οικουμένης. Αν παρακάμψουμε προς στιγμήν την έμφαση στη συμμετρία, η εικόνα αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση με την παλαιότερη, παραδοσιακή σύλληψη της μορφής της Γης. Τόσο στα ομηρικά έπη όσο και στις κοσμολογικές αφηγήσεις των ανατολικών λαών η Γη θεωρείται ακίνητη και επίπεδη, καταλαμβάνει κεντρική θέση στο σύμπαν, και μάλλον έχει σχήμα κυκλικό. Η αντίληψη αυτή υιοθετείται και από τον Θαλή, με τη διαφορά ότι ο Θαλής προβληματίζεται πλέον για το υποστήριγμα της ακίνητης Γης, για να καταλήξει τελικά στο συμπέρασμα ότι η Γη επιπλέει στο νερό.

Η εξήγηση της ακινησίας της Γης απασχολεί και τον Αναξίμανδρο. Η δική του όμως απάντηση είναι εντελώς απρόσμενη και επαναστατική.

Τὴν δὲ γῆν εἶναι μετέωρον ὑπὸ μηδενὸς κρατουμένην, μένουσαν δὲ διὰ τὴν ὁμοίαν πάντων ἀπόστασιν.

Η Γη είναι μετέωρη και δεν κυριαρχείται από τίποτε. Ισορροπεί γιατί απέχει ίση απόσταση από τα πάντα.

Ιππόλυτος, Έλεγχος 1.6.3

Δεν χρειάζονται ούτε ρίζες ούτε σταθερό υποστήριγμα για να σταθεί η Γη ακίνητη, υποστηρίζει ο Αναξίμανδρος. Η Γη είναι μετέωρη, δεν στηρίζεται πουθενά, δεν κυριαρχείται από τίποτε. Παρ᾽ όλα αυτά μένει ακίνητη, απλώς και μόνο γιατί βρίσκεται στο κέντρο - «γιατί απέχει ίση απόσταση από τα πάντα». Η «ίση απόσταση» θα πρέπει να είναι η απόσταση της Γης από κάποια ακραία σημεία, από τις εσχατιές του σύμπαντος. Αυτή είναι άλλωστε και η ερμηνεία του Αριστοτέλη: «Υπάρχουν και κάποιοι, όπως ο Αναξίμανδρος, που υποστηρίζουν ότι η Γη μένει ακίνητη εξαιτίας της ομοιομορφίας· γιατί, αν κάτι έχει εξαρχής καταλάβει το κέντρο και βρίσκεται σε ίση απόσταση από τα άκρα, δεν θα κινηθεί ούτε προς τα επάνω ούτε προς τα κάτω ούτε προς τα πλάγια» (Περί ουρανού 295b10).

Είναι όμως τόσο αυτονόητο ότι κάτι που βρίσκεται στο μέσο δεν θα κινηθεί προς τα επάνω, προς τα κάτω ή προς τα πλάγια; Σε ποια ανθρώπινη εμπειρία αντιστοιχεί αυτή η εικόνα; Στον κόσμο που ζούμε είναι εντελώς παράλογη η ισοτιμία των δυνατών διευθύνσεων. Όλα τα σώματα έχουν βάρος και επομένως, ακόμη κι αν βρεθούν προς στιγμήν σε κάποιο κεντρικό σημείο, έχουν τη φυσική τάση να πέφτουν προς τα κάτω. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι κάποια άλλα σώματα είναι από τη φύση τους ελαφρά, όπως λ.χ. η φωτιά και ο καπνός, και γι᾽ αυτά ισχύει το αντίθετο: ανεβαίνουν πάντοτε προς τα επάνω. Ούτε το δεξιό είναι ισότιμο με το αριστερό - αρκεί κανείς να σκεφτεί τη σταθερή διαδρομή του Ήλιου, τον προσανατολισμό των ιερών των ναών ή τη διαφορά στη δύναμη των δύο χεριών του ανθρώπου. Ο μόνος χώρος όπου υπάρχει αυτή η ισοτιμία και η ομοιομορφία είναι ο κόσμος των σχημάτων, ο κόσμος της γεωμετρίας, και κανείς ποτέ ως τότε δεν είχε διανοηθεί να συσχετίσει αυτό τον κόσμο της αφαίρεσης με τον δικό μας κόσμο, τον κόσμο μέσα στον οποίο κάθε μέρα ζούμε.

Πράγματι η εξήγηση του Αναξίμανδρου για την ακινησία της Γης κατά κάποιο τρόπο προϋποθέτει τον ορισμό του κύκλου ή της σφαίρας. Αργότερα, στην αυστηρή γλώσσα των μαθηματικών, ο κύκλος θα οριστεί ως εκείνο το σχήμα του οποίου όλα τα σημεία ισαπέχουν από το κέντρο. Ο Αναξίμανδρος δεν γνωρίζει βεβαίως αυτό τον ορισμό, αφού ακόμη δεν έχει γίνει κατανοητή η σημασία των μαθηματικών ορισμών. Γνωρίζει όμως χωρίς αμφιβολία τον πρακτικό τρόπο σχεδίασης των κύκλων με κάποιους πρωτόγονους διαβήτες ή με κάποιο σχοινί δεμένο σε ένα σταθερό καρφί. Η αρχή που διέπει τέτοιες πρακτικές κατασκευές είναι η ίση απόσταση των σημείων της περιφέρειας του κύκλου από το κέντρο. Ακόμη λοιπόν και σε ένα τέτοιο στοιχειώδες σχήμα το κέντρο είναι σταθερό γιατί δεν έχει κανένα λόγο να κινηθεί ούτε προς τα πάνω ούτε προς τα κάτω ούτε προς τα πλάγια. Η επαναστατική σύλληψη του Αναξίμανδρου συνοψίζεται στο γεγονός ότι μετέφερε τις ιδιότητες των σχημάτων στο σύμπαν, ότι συνέλαβε τη Γη ως γεωμετρικό κέντρο. Οι αισθήσεις των ανθρώπων και η εμπειρία τους υποχωρούν μπροστά στην ομοιογένεια και τη συμμετρία των γεωμετρικών σχημάτων.

Γεωμετρικό είναι και το σχήμα της Γης, κατά τον Αναξίμανδρο. Είναι κι αυτό «στρογγυλό» και παρομοιάζεται με τον σπόνδυλο ενός κίονα - είναι δηλαδή μάλλον κυλινδρικό. Οι άνθρωποι κατοικούν μόνο στη μία βάση του κυλίνδρου, ενώ η δεύτερη πρέπει να είναι ακατοίκητη και αόρατη σε μας (Ιππόλυτος, Έλεγχος 1.6.3). Άρα η οικουμένη είναι λογικό να σχεδιάζεται ως κυκλικός δίσκος.

Οι κοσμολογικές αντιλήψεις του Αναξίμανδρου ήταν πολύ καινοτομικές για την εποχή του και δεν βρήκαν άμεσους συνεχιστές. Ο Αναξιμένης θα επανέλθει στην αναγκαιότητα του υποστηρίγματος της Γης, θέτοντας τώρα ως υπόστρωμα τον αέρα. Ακόμη και ο Δημόκριτος, 150 χρόνια αργότερα, θα μιλήσει για δίνες που στηρίζουν την πεπλατυσμένη Γη. Χρειάστηκε να φτάσουμε στον Πλάτωνα για να αποδειχθεί η γονιμότητα της σύλληψης του Αναξίμανδρου: στην πλατωνική κοσμολογία η Γη είναι πλέον σφαιρική και ισορροπεί ακίνητη στο κέντρο του κλειστού, ομοιόμορφου και σφαιρικού σύμπαντος.

Δεν γνωρίζουμε πώς ο Αναξίμανδρος έφτασε σε ένα τόσο προχωρημένο στάδιο αφαίρεσης. Οι φυσιοκρατικές του αντιλήψεις, όπως είδαμε, στηρίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό στην προσεκτική παρατήρηση των φυσικών φαινομένων· τίποτε όμως από όσα παρατηρεί κανείς στη φύση δεν υποβάλλει την ιδέα του γεωμετρικού σύμπαντος. Αν τα μαθηματικά είχαν αναπτυχθεί νωρίτερα στην αρχαία Ελλάδα, τότε θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε εκεί την πηγή της έμπνευσης του Αναξίμανδρου. Κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβη. Η μαθηματική επιστήμη θα γίνει το υπόδειγμα της έγκυρης γνώσης μόνο στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ.

Μια πρόσφατη γοητευτική ερμηνεία ίσως μας δίνει ένα κλειδί για τη σωστή απάντηση. Ο γάλλος ιστορικός Ζαν-Πιερ Βερνάν (Μύθος και σκέψη στην αρχαία Ελλάδα, σ. 183 κ.ε.) επισήμανε την αντιστοιχία που υπάρχει ανάμεσα στην κοσμολογία του Αναξίμανδρου και την ανάπτυξη της αρχαίας ελληνικής πόλης‒κράτους. Στην αρχαϊκή πόλη η εξουσία έχει την κάθετη δομή μιας πυραμίδας: στην κορυφή βρίσκεται ο κληρονομικός βασιλιάς, το ανάκτορο και η ακρόπολη της πόλης, και στη βάση της πυραμίδας ο ανίσχυρος λαός. Κατά τον 6ο και τον 5ο αιώνα όμως η κάθετη αυτή δομή ανατρέπεται και βαθμιαία δίνει τη θέση της στη δημοκρατική οργάνωση της πόλης, η οποία είναι ουσιαστικά κυκλική. Οι θεσμοί της δημοκρατικής εξουσίας (η Εκκλησία του Δήμου, η αρχαία Αγορά) καταλαμβάνουν το κέντρο, και η πόλη αναπτύσσεται ακτινωτά προς όλες τις δυνατές κατευθύνσεις. Στο κοσμολογικό επίπεδο οι εξελίξεις ήταν αντίστοιχες. Με τον Αναξίμανδρο εγκαταλείπεται η κάθετη οργάνωση του κόσμου, όπου κυρίαρχη είναι η διάσταση του επάνω και του κάτω, και φτάνουμε στην κυκλική οργάνωση, στην πρωτοκαθεδρία του κέντρου. Υπάρχει επομένως μια σύνδεση των πολιτικών και των πνευματικών διεργασιών. Υπό αυτό το πρίσμα αποκτά ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι οι διανοητικές αλλαγές για τις οποίες συζητούμε (η ίδια η γέννηση της φιλοσοφίας) συντελούνται στη Μίλητο, δηλαδή σε μια πόλη η οποία, αν και δεν είναι ακόμη δημοκρατική, είναι η πιο ανεπτυγμένη και η πιο φιλελεύθερη ελληνική πόλη του 6ου αιώνα π.Χ.